• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 775.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 21 Июль 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Talab va taklifning o’zaro bog‘liqligi. Bozor muvozanati va uning turlari kurs ishi

22Yuqoridagi ustunli diagramma orqali 2021–2025 yillar davomida O‘zbekistonning asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlari taqqoslab ko‘rsatilgan. Har bir yil uchun: Ko‘k ustun – YAIM o‘sish To‘q sariq ustun – Inflyatsiya darajasi Yashil ustun – Ishsizlik darajasi Qizil ustun – Investitsiyalar o‘sish sur’ati 16mahsulotlarga erisha olmaydi, bu esa ijtimoiy tengsizlikni kuchaytiradi. Ayniqsa, daromadi past qatlamlar uchun narxlarning o‘sishi og‘ir oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun muvozanatni saqlash ijtimoiy adolatni ta’minlashda ham muhim rol o‘ynaydi. Yana bir muhim jihat – muvozanat buzilganda iqtisodiyotning umumiy ishonchliligi pasayadi. Investitsiyalar kamayadi, iste’molchilar ortiqcha mablag‘ saqlab qolishga harakat qiladi, bu esa iqtisodiy faollikning pasayishiga olib keladi. Ko‘plab firmalar ishlab chiqarishni qisqartiradi, bu esa ishsizlikni kuchaytiradi. Shu bois, davlatning bozor barqarorligini saqlashga qaratilgan siyosati muhim ahamiyat kasb etadi. Bozor muvozanatining buzilishi iqtisodiy davrlar – o‘sish, pasayish, tanazzul va tiklanish kabi fazalar bilan ham bog‘liq. Bozor haddan tashqari tez rivojlanayotgan paytda talab ko‘p, taklif ortidan quvib yetolmaydi – bu inflyatsiyaga olib keladi. Tanazzul davrida esa talab keskin tushadi, taklif ortiqcha bo‘ladi – bu deflyatsiyaga sabab bo‘ladi. Demak, muvozanat holati doimiy saqlanishi qiyin, lekin unga intilish zarur. bozor muvozanatining buzilishi – iqtisodiy jarayonlarning izdan chiqishiga olib keluvchi muhim xavf hisoblanadi. Bu holat narx beqarorligi, ortiqcha ishlab chiqarish, mahsulot tanqisligi, ishsizlik va ijtimoiy noroziliklar kabi ko‘plab salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Shu sababli har qanday iqtisodiy siyosat talab va taklif muvozanatini tiklash hamda uni saqlashga qaratilgan bo‘lishi kerak. Muvozanatli bozor – iqtisodiy barqarorlik, ijtimoiy farovonlik va raqobatbardosh rivojlanishning kafolatidir. II BOB. Talab-taklif muvozanatining iqtisodiy farovonlikdagi o‘rni 2.1. Muvozanatli bozor iqtisodiyotining ijtimoiy-iqtisodiy afzalliklari 5 Talab va taklif tushunchalarini tahlil qilish;  Bozor muvozanatining shakllanish mexanizmini o‘rganish;  Bozor muvozanatining buzilishi sabablari va oqibatlarini aniqlash;  Davlat aralashuvi orqali muvozanatni ta’minlash mexanizmlarini baholash;  O‘zbekistondagi talab-taklif muvozanatini amaliy jihatdan tahlil qilish;  Farovonlikka ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni aniqlab, takliflar ishlab chiqish. Kurs ishining obyekti va predmeti – bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiy jarayonlarda shakllanadigan talab va taklif muvozanati tizimidir. Kurs ishining predmeti – talab va taklif o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir natijasida yuzaga keladigan muvozanat va uning iqtisodiy farovonlikka ta’sirini tahlil qilishdir. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 15zarar ko‘radi, iste’molchilar esa yuqori narx yoki mahsulot tanqisligidan qiynaladi. Bu holatda davlatning aralashuvi zarur bo‘ladi.Davlat tomonidan narxlar ustidan nazorat o‘rnatilishi muvozanatni tiklashga xizmat qilishi mumkin. Masalan, muhim oziq-ovqat tovarlari, dori-darmon, yoqilg‘i kabi sohalarda narxlar sun’iy tartibga solinadi. Bunda davlat subsidiya ajratadi yoki narxlarni chegaralaydi. Biroq bunday aralashuv uzoq muddatli bo‘lsa, bozor mexanizmlarini zaiflashtiradi, tadbirkorlik tashabbusini pasaytiradi. Bozor muvozanatining buzilishi va uning oqibatlari Holat Sabablar Oqibatlar Bozor ortiqchaligi (taklif > talab) Mahsulot haddan ortiq ishlab chiqarilishi, xaridor yetishmasligi Narxlar tushadi, ishlab chiqaruvchilar zarar ko‘radi Bozor tanqisligi (talab > taklif) Mahsulot yetishmovchiligi, ishlab chiqarish hajmining kamligi Narxlar ko‘tariladi, iste’molchilar tovar yetishmovchiligi sezadi Narxlarning barqaror emasligi Bozordagi noaniqliklar, inflyatsiya yoki deflyatsiya Iqtisodiy qarorlar noto‘g‘ri qabul qilinadi, ishsizlik ortadi Monopoliya sharoitida muvozanat buzilishi Monopol narxlar, erkin raqobatning yetishmasligi Narxlar sun’iy oshiriladi, samaradorlik pasayadi Axborot nomukammalligi Bozor ishtirokchilarining to‘liq ma’lumotga ega emasligi Resurslar noto‘g‘ri taqsimlanadi, muvozanat buziladi Bozor muvozanatining buzilishi iqtisodiy muammolar bilan birga ijtimoiy muammolarni ham keltirib chiqaradi. Aholining ayrim qatlamlari zarur 31Men bu mavzuni o‘rganib, talab va taklif muvozanatini ta’minlash – haqiqatan ham farovon jamiyat qurish yo‘lidagi muhim shartlardan biri ekanligiga amin bo‘ldim. Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 12tahlil yordamida bozor tizimining o‘z-o‘zini qanday muvofiqlashtirishi, tashqi zarbalarga qanday javob berishi, narxlar qanday o‘zgarishi aniqlanadi. O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tish jarayonida ushbu ikki yondashuv ham dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Xususan, 2017 yildan boshlab valyuta bozorida erkin konvertatsiya joriy etilishi, soliq siyosatining liberallashuvi va yer bozorining shakllanishi natijasida talab va taklif o‘rtasidagi dinamik muvozanat holatlari yanada ko‘proq kuzatilmoqda. Misol uchun, O‘zbekiston avtomobil bozorida import cheklovlari yumshatilishi talabning keskin oshishiga olib keldi, bu esa vaqtincha muvozanatni buzdi. Biroq bozordagi yangi takliflar (import hajmining ortishi) muvozanatni asta-sekin tiklashga xizmat qildi. Bu holat dinamik muvozanat misolidir.Shuningdek, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bozorida mavsumiylik sababli statik muvozanat tez-tez o‘zgaradi. Davlat zaxiralari va subsidiyalar orqali bu o‘zgarishlarga barqarorlik kiritiladi. Iqtisodiyotda samarali muvozanatga erishish uchun narx signallari to‘g‘ri ishlashi lozim. Narxlar iqtisodiy qarorlar qabul qilishda asosiy ko‘rsatkichdir. Bozor narxi ishlab chiqaruvchilarga nimani, qancha va qachon ishlab chiqarish 33 232.2. Davlatning bozor muvozanatini ta’minlashdagi roli Bozor iqtisodiyoti o‘zining o‘z-o‘zini tartibga solish xususiyatiga ega bo‘lsa-da, amalda to‘liq muvozanatga har doim erishishning imkoni yo‘q. Sababi, bozorda tashqi va ichki sharoitlar doimiy o‘zgarib turadi. Raqobatning cheklanishi, monopollashuv, axborot nomukammalligi, resurslar notekis taqsimoti, global bozorlar ta’siri kabi omillar natijasida talab va taklif muvozanati buzilishi mumkin. Shu sababli davlatning iqtisodiy tizimdagi aralashuvi – bozor muvozanatini saqlash va barqaror iqtisodiy rivojlanishni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Davlat iqtisodiy siyosat vositalari orqali bevosita va bilvosita ravishda bozor muvozanatini tartibga soladi. Bozor mexanizmlari o‘z-o‘zidan mukammal ishlashga qodir emas – ular ayrim holatlarda nosamarali natijalarga olib keladi. Masalan, iste’molchilar manfaatlariga zid keladigan narxlar shakllanishi, ekologik zararli ishlab chiqarishlarning kengayishi, yoki ijtimoiy tengsizlikning kuchayishi – bular barchasi davlat aralashuvini zarur etadi. Eng avvalo, davlat talab va taklif o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlash uchun fiskal va monetar siyosat vositalaridan foydalanadi. Monetar siyosat orqali Markaziy bank muomaladagi pul massasini nazorat qiladi, foiz stavkalarini belgilaydi va inflyatsiyani jilovlaydi. Bu esa narxlar barqarorligini ta’minlab, bozordagi talab va taklifni muvozanatlashtiradi. Fiskal siyosat orqali esa davlat soliqlar, byudjet xarajatlari, subsidiya va grantlar orqali iqtisodiy faoliyatga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, iste’mol talabining pasaygan davrida davlat aholini qo‘llab- quvvatlash uchun transfer to‘lovlarini ko‘paytiradi, soliq imtiyozlari beradi, infrastruktura loyihalariga investitsiyalar yo‘naltiradi. Bu orqali ishlab chiqaruvchilar uchun talabni oshiradi va bozor muvozanatini tiklaydi. Aksincha, inflyatsiya kuchaygan davrda davlat budjet xarajatlarini qisqartiradi, soliqlarni oshiradi, pul massasini cheklaydi – bu orqali ortiqcha talabni jilovlaydi.Shuningdek, davlat monopoliyalarni cheklash va raqobat muhitini 29 Xulosa va takliflar Ushbu kurs ishini tayyorlar ekanman, talab va taklif muvozanati bozor iqtisodiyotining yuragi, iqtisodiy barqarorlik va farovonlikning muhim tayanchi ekanligini yana bir bor chuqur angladim. Men ushbu mavzuni o‘rganish jarayonida bozor mexanizmlarining ishlash tamoyillari, narxlarning shakllanishi, muvozanat holatining ahamiyati va bu jarayonga davlatning ta’siri kabi masalalarni har tomonlama tahlil qilishga harakat qildim. Avvalo, talab va taklif tushunchalari bozor munosabatlarida bir-biriga bog‘liq, doimiy o‘zgarib turuvchi dinamik jarayonlar ekanligi ma’lum bo‘ldi. Ular o‘zaro ta’sir qilgan holda narxni belgilaydi va shu orqali iqtisodiy resurslar qanday taqsimlanishini belgilab beradi. Talab ortgan paytda narx ko‘tariladi, bu esa ishlab chiqaruvchilarni faolroq bo‘lishga undaydi. Aksincha, taklif ortsa, narx tushadi, bu esa iste’molchilar uchun foydalidir. Shu jihatdan, talab va taklif o‘rtasidagi muvozanat iqtisodiy vositalarning muvofiqlashtirilgan ishlashini ta’minlaydi. Kurs ishimning asosiy xulosalaridan biri shuki, muvozanatli bozor narxlari resurslardan samarali foydalanishga olib keladi. Bozor o‘zining ichki signallari orqali ishlab chiqaruvchilarga nimani, qancha va qachon ishlab chiqarish kerakligini bildiradi. Bu esa ortiqcha ishlab chiqarish yoki mahsulot tanqisligining oldini oladi. Demak, talab va taklif o‘rtasidagi muvozanat iqtisodiy samaradorlik va ijtimoiy adolatni ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston misolida olib borilgan tahlillar shuni ko‘rsatadiki, so‘nggi yillarda bozor iqtisodiyotini rivojlantirish, narxlarni liberallashtirish, raqobat muhitini shakllantirish orqali talab va taklif muvozanatini saqlashga katta e’tibor qaratilmoqda. 2021–2025 yillar oralig‘idagi iqtisodiy ko‘rsatkichlar (YAIM o‘sishi, inflyatsiya pasayishi, ishsizlikning qisqarishi) bu borada amalga oshirilayotgan siyosatning ijobiy samarasini namoyon etdi. Men o‘rgangan 2Mavzu: Talab va taklifning o’zaro bog‘liqligi. Bozor muvozanati va uning turlari MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………………. I BOB. Talab va taklif muvozanati Bozor muvozanati va uning turlari ning nazariy asoslari 1.1. Talab va taklif tushunchasi, ularning iqtisodiy mohiyati …………………… 1.2. Talab-taklif muvozanati va bozor narxining shakllanishi …………………... 1.3. Bozor muvozanatining buzilishi va uning oqibatlari ……………………….. II BOB. Talab-taklif muvozanatining iqtisodiy farovonlikdagi o‘rni 2.1. Muvozanatli bozor iqtisodiyotining ijtimoiy-iqtisodiy afzalliklari ……….… 2.2. Davlatning bozor muvozanatini ta’minlashdagi roli …………………..……. 2.3. O‘zbekistonda talab-taklif muvozanatini ta’minlash yo‘nalishlari va muammolar ………………………………………………………………………. Xulosa va takliflar ………………………………………………………………. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………………. 17Bozor iqtisodiyoti o‘zining o‘z-o‘zini tartibga solish xususiyati bilan ajralib turadi. Bu tizimda talab va taklif o‘rtasida yuzaga keladigan muvozanat iqtisodiyotni barqaror va samarali holatda ushlab turuvchi asosiy vositadir. Aynan shu muvozanat tufayli ishlab chiqaruvchilar foyda ko‘rish, iste’molchilar esa ehtiyojlarini qondirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Muvozanatli bozor iqtisodiyoti samarali resurs taqsimoti, narxlar barqarorligi, ishlab chiqarish va iste’mol uyg‘unligi hamda ijtimoiy farovonlikni ta’minlaydi. Muvozanatli holatda narxlar tabiiy ravishda shakllanadi, ya’ni talab va taklif egri chiziqlari kesishgan nuqtada bozor narxi vujudga keladi. Bunday narx iste’molchi va ishlab chiqaruvchi uchun ham maqbul hisoblanadi. Talab qilinayotgan mahsulot miqdori taklif qilinayotgan mahsulot miqdoriga teng bo‘ladi. Bu holatda mahsulot tanqisligi ham, ortiqchaligi ham kuzatilmaydi. Natijada iqtisodiy tizim resurslardan maksimal darajada foydalanadi, isrofgarchilik holatlari kamayadi. Muvozanatli bozorning ijtimoiy afzalliklaridan biri – iste’molchilar farovonligini ta’minlashidir. Bunday bozor sharoitida iste’molchilar arzonroq narxda o‘z ehtiyojlarini qondiradigan mahsulotni erkin tanlay oladilar. Ular uchun tovarlar tanlovi kengayadi, xizmatlar sifati yaxshilanadi. Monopolistik to‘siqlar yo‘q bo‘lgani sababli, raqobat ortadi va bu narxlarning haddan tashqari oshib ketishiga to‘sqinlik qiladi. Boshqa tomondan, ishlab chiqaruvchilar ham foydada bo‘ladilar. Bozor ularga talab mavjud bo‘lgan mahsulotni ishlab chiqarishga signal beradi. Shunday qilib, ishlab chiqaruvchilar ortiqcha mahsulot emas, balki haqiqiy ehtiyojni qondiradigan tovarni yaratadilar. Bu esa ishlab chiqarish jarayonining samaradorligini oshiradi. Foyda olish istagi ularni innovatsiyaga, texnologik yangilanishga va xizmat ko‘rsatish sifatini oshirishga undaydi. Muvozanatli bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobat muhiti shakllanadi. Raqobat esa har qanday sog‘lom iqtisodiy tizimning ajralmas qismidir. U korxonalarni xarajatlarni kamaytirishga, mahsulot sifatini oshirishga, yangi 24shakllantirish orqali ham bozor muvozanatini ta’minlaydi. Monopoliyalashgan bozor sharoitida narxlar sun’iy usulda oshiriladi, taklif cheklanadi va iste’molchilar tanlovi kamayadi. Bunday sharoitda bozor muvozanati buziladi. Shu sababli raqobatni rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlovchi siyosatlar, soliq imtiyozlari, kichik biznesni qo‘llash dasturlari orqali davlat sog‘lom raqobat muhitini yaratadi. Bu esa talab va taklif o‘rtasida tabiiy muvozanatni shakllantiradi. Narx nazorati – yana bir muhim davlat aralashuvi vositasidir. Ayrim strategik va ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan tovar va xizmatlarda (masalan, un, non, yoqilg‘i, elektr energiyasi, dori-darmon, ijaralar) davlat narxlarni bevosita belgilashi yoki nazorat ostiga olishi mumkin. Bu orqali muvozanat narxining haddan tashqari oshib ketishi yoki pasayib ketishining oldi olinadi. Biroq bunday aralashuv doimiy emas, faqat iqtisodiy zarurat holatlarida qo‘llanilishi lozim. Aks holda, narx signallarining buzilishi va samarasizlik holatlari yuzaga kelishi mumkin. Davlat shuningdek, iqtisodiy prognozlash va axborot tizimlarini rivojlantirish orqali ham bozor muvozanatini qo‘llab-quvvatlaydi. Bozor ishtirokchilariga yetarli va aniq axborot taqdim etilishi – ularning iqtisodiy qarorlarini to‘g‘ri qabul qilishiga zamin yaratadi. Masalan, talab prognozlari, mahsulot zaxiralari, import-eksport balansi, narx indekslari haqidagi ma’lumotlar bozor subyektlarining harakatlarini muvofiqlashtirishga yordam beradi. O‘zbekiston misolida qaralganda, davlat tomonidan olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar – talab va taklif muvozanatini saqlashga qaratilgan. Jumladan, "2022–2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi"da bozor mexanizmlarini takomillashtirish, xususiy sektorni rivojlantirish, narxlarning bosqichma-bosqich liberallashtirilishi, soliq-budjet tizimining barqarorlashtirilishi kabi yo‘nalishlar belgilab berilgan. 7chiqaruvchiga ko‘proq daromad keltiradi va uni ko‘proq ishlab chiqarishga undaydi. Talab va taklif o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik bevosita bozor narxining shakllanishiga olib keladi. Ya’ni iste’molchilar qancha miqdorda sotib olishni istasa, ishlab chiqaruvchilar ham shuncha miqdorda yetkazib berishga tayyor bo‘lishi lozim. Bu holat bozor muvozanati deb ataladi. Muvozanat narxi – bu talab va taklif miqdori teng bo‘ladigan nuqtada shakllanadigan narxdir. Bu narxda bozor ishtirokchilari hech qanday ortiqcha yoki tanqislik holatiga duch kelmaydi. Bozor iqtisodiyotida muvozanat holati muhim hisoblanadi. Agar narx muvozanat narxidan yuqori bo‘lsa, taklif talabdan ortiq bo‘ladi va bozor ortiqcha mahsulot bilan to‘lib ketadi. Aksincha, narx muvozanat narxidan past bo‘lsa, bu holat mahsulot tanqisligiga olib keladi, chunki talab taklifdan ortib ketadi. Ikkala holat ham bozor muvozanatini buzadi va resurslardan samarali foydalanishga to‘sqinlik qiladi. Talab va taklif kategoriyalarining mohiyatini tahlil qilgan holda, ularning iqtisodiy ahamiyati ham yuksak baholanadi. Talab orqali bozor ishtirokchilarining ehtiyojlari aniqlanadi. Tadbirkorlar esa aynan talab mavjud bo‘lgan mahsulotni ishlab chiqarishga intiladi. Taklif orqali esa ishlab chiqarish hajmlari, bozorning raqobat muhiti, ishlab chiqaruvchilarning motivatsiyasi shakllanadi. Ikkala kategoriya uyg‘unligida esa iqtisodiy barqarorlik, farovonlik va samaradorlik yuzaga keladi. Ayniqsa, resurslar cheklangan bo‘lgan sharoitda talab va taklifni to‘g‘ri muvofiqlashtirish orqali ishlab chiqarishni optimallashtirish mumkin. Misol uchun, agar bir mahsulotga nisbatan talab yuqori bo‘lsa, ishlab chiqaruvchi uni ko‘proq ishlab chiqarishga intiladi, bu esa yangi ish o‘rinlarini yaratadi, iqtisodiy faollikni oshiradi. Aksincha, talab kamaygan mahsulotlarga ortiqcha investitsiya kiritish resurslar isrof bo‘lishiga olib keladi. Shu bois, talab va taklif signallari orqali iqtisodiy qarorlar qabul qilinadi. 8Yana bir muhim jihat shundaki, talab va taklifning o‘zgaruvchanligi bozor muhitining moslashuvchan bo‘lishini ta’minlaydi. Bozorda yangi texnologiyalar, yangicha mahsulotlar, yangi ehtiyojlar paydo bo‘lishi bilan talab va taklif dinamik ravishda o‘zgaradi. Bu esa iqtisodiyotni yangilanishga, innovatsiyalarga va raqobatbardosh mahsulot yaratishga majbur qiladi. Talab va taklif chizigi Talab va taklifni tahlil qilishda narx elastikligi tushunchasi ham muhim rol o‘ynaydi. Talabning narxga nisbatan elastikligi mahsulot narxi o‘zgarganda talab qancha o‘zgarishini ko‘rsatadi. Agar biror mahsulotga nisbatan talab elastik bo‘lsa, narxdagi ozgina o‘zgarish ham talabda katta o‘zgarishga olib keladi. Bu holat, ayniqsa, hashamat tovarlari yoki osonlik bilan almashtiriladigan tovarlarda kuzatiladi. Taklif elastikligi esa ishlab chiqaruvchilarning narx o‘zgarishiga qanday javob berishini aks ettiradi. talab va taklif tushunchalari bozor iqtisodiyotining yuragi bo‘lib, narxlar shakllanishi, resurslar taqsimoti, ishlab chiqarish strategiyasi va iste’mol modeli aynan 3 Kirish Kurs ishining dolzarbligi Raqobatga asoslangan bozor iqtisodiyoti sharoitida talab va taklif muvozanati mamlakatda iqtisodiy barqarorlik va farovonlikni ta’minlovchi asosiy omillardan biri hisoblanadi. Talab va taklif o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik narxlar mexanizmi orqali bozor muvozanatini shakllantirib, ishlab chiqarish hajmi va iste’mol hajmini muvofiqlashtirib boradi. Narxlar bozordagi resurslarning optimal taqsimlanishini, ishlab chiqarish yo‘nalishlarini, aholi ehtiyojlarini qondirish darajasini belgilab beradi. Ayniqsa, bozor iqtisodiyotini chuqurlashtirish yo‘lini tanlagan O‘zbekiston uchun bu mavzu o‘z dolzarbligini yanada oshirib bormoqda. Davlat iqtisodiyotini liberallashtirish, soliq yukini kamaytirish, raqobat muhitini kuchaytirish kabi chora-tadbirlar aynan talab va taklif muvozanatini to‘g‘ri tashkil qilish zaruratini keltirib chiqarmoqda. Global iqtisodiy beqarorlik, narxlarning tebranishi, tashqi bozorlardagi o‘zgarishlar sharoitida talab va taklif muvozanatini saqlash dolzarb masalaga aylangan 1 . Shuning uchun bu mavzuni chuqur o‘rganish va tahlil qilish zamonaviy iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishda muhim nazariy va amaliy ahamiyatga ega. Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi Talab va taklif nazariyasi iqtisod fanining eng muhim va asosiy kategoriyalaridan biri bo‘lib, u uzoq tarixga ega. Mazkur mavzu klassik iqtisodiy maktab vakillari – A. Smit, D. Rikardo kabi mutafakkirlar tomonidan ilk bor tizimli o‘rganila boshlagan. Keyinchalik neoklassik iqtisodchilar – A. Marshall, L. Valras, V. Pareto kabi olimlar tomonidan talab va taklif munosabatlari chuqur nazariy jihatdan asoslab berilgan. Ular bozor narxi qanday shakllanishini, iste’molchilarning 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023- yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu :Talab va taklifning o’zaro bog‘liqligi. Bozor muvozanati va uning turlari Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 18bozorlarga chiqishga majbur qiladi. Raqobat bo‘lmagan joyda esa samarasizlik, korrupsiya va iste’molchilarning manfaatlarini poymol qilish hollari yuzaga keladi. Shu bois, muvozanatli bozor – bu raqobatli, ochiq va halol iqtisodiy maydon demakdir.Shuningdek, muvozanatli bozor tizimi ishsizlik darajasini kamaytirishda ham muhim o‘rin tutadi. Tovar va xizmatlarga talab mavjud bo‘lsa, ishlab chiqaruvchilar ishchilarga ehtiyoj sezadilar. Bu esa bandlikning ortishiga olib keladi. Ish o‘rinlari ko‘payadi, ish haqi barqarorlashadi. Aholining daromad darajasi oshib, ularning iste’mol imkoniyatlari kengayadi. Natijada milliy iqtisodiy o‘sishga erishish mumkin bo‘ladi. Muvozanatli bozor iqtisodiyoti orqali davlatning iqtisodiyotga aralashuvi minimal darajada bo‘ladi. Bunday tizimda davlat faqat huquqiy baza yaratish, raqobatni qo‘llab-quvvatlash, adolatli soliq siyosatini yuritish, tashqi savdo siyosatini muvofiqlashtirish kabi vazifalarni bajaradi. Asosiy iqtisodiy qarorlarni esa bozorning o‘zi hal qiladi. Bu esa byurokratik to‘siqlarning kamayishiga, iqtisodiy erkinlikning oshishiga olib keladi. Yana bir afzallik – resurslarning optimal taqsimlanishidir. Tabiiy, mehnat va moliyaviy resurslar aynan eng ko‘p talab qilinayotgan sohalarga yo‘naltiriladi. Talab past bo‘lgan sohalarda esa resurslar qisqartiriladi. Bu jarayon narx mexanizmi orqali avtomatik tarzda amalga oshadi. Shunday qilib, resurslar samarali ishlatiladi, iqtisodiy o‘sish sur’atlari yuqori bo‘ladi. Muvozanatli bozor iqtisodiyoti innovatsion faoliyatni qo‘llab-quvvatlaydi. Korxonalar raqobatda ustun bo‘lish uchun yangicha mahsulot, xizmat yoki texnologiya yaratishga intiladilar. Bu esa iqtisodiyotda yangilanish jarayonini tezlashtiradi. Ilm-fan va texnologiyaga investitsiyalar oshadi, zamonaviy texnologiyalar joriy qilinadi. Natijada mahsulotlar sifati ortadi, ishlab chiqarish samaradorligi oshadi. Ijtimoiy jihatdan esa muvozanatli bozor tizimi tovarlar va xizmatlar qulayligini oshiradi. Har bir fuqaro o‘z ehtiyojiga mos mahsulotni topa oladi. Xizmatlar bozori rivojlanadi, bank, transport, sog‘liqni saqlash va ta’lim 11imkoniyatlaridan foydalanishga harakat qiladi. Demak, narx doimiy o‘zgarishda bo‘ladi, lekin u har doim muvozanat sari intiladi. Muvozanat doimiy, o‘zgarmas holat emas – u dinamik jarayon bo‘lib, har bir omil o‘zgarishi bilan muvozanat ham yangi holatga o‘tadi. Iqtisodiy tizimda bu hodisani "dinamik muvozanat" deb ataladi. Bunday o‘zgarishlar ijobiy bo‘lishi ham mumkin, ya’ni bozor yangi texnologiyalar orqali yangilanadi, taklif ortadi, narx tushadi – bu esa iste’molchilar uchun foydalidir. Yoki aksincha, tabiiy ofatlar, logistik muammolar sababli taklif keskin kamayib ketadi, narx oshadi – bu holat inflyatsiyaga olib kelishi mumkin.Bozor muvozanatining saqlanishi iqtisodiy farovonlik uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega. Muvozanat orqali ishlab chiqaruvchilar ortiqcha mahsulot ishlab chiqarmaydi, iste’molchilar esa tanqislik holatiga duch kelmaydi. Davlat tomonidan narx nazorati yoki subsidiyalar joriy etilishi orqali muvozanatga nisbatan tashqi ta’sirlar bo‘lishi mumkin. Bu holat ko‘pincha zaruriy tovarlar (oziq-ovqat, dori-darmon) uchun qo‘llanadi. Biroq bunday aralashuvlar doim ham ijobiy samara bermaydi – ba’zida ular bozorning tabiiy muvozanatini buzishi mumkin. Bozor muvozanati iqtisodiyotda talab va taklif miqdorining bir-biriga tenglashgan holatini bildiradi. Bu holatda bozordagi narx ham iste’molchi, ham ishlab chiqaruvchi uchun maqbul darajada shakllanadi. Bozor muvozanatining o‘rganilishida asosan ikki xil yondashuv – statik va dinamik tahlil usullari qo‘llaniladi. Statik muvozanat bu – bozorning ma’lum bir vaqt nuqtasidagi holatini ifodalaydi. Bu yondashuvda talab va taklif egri chiziqlari bir-biri bilan kesishgan nuqta muvozanat holatini bildiradi. Statik tahlil orqali muvozanat narxi va muvozanat miqdori aniqlanadi. Bu usul odatda soddalashtirilgan sharoitlarda qo‘llaniladi, ya’ni barcha tashqi omillar o‘zgarmas deb hisoblanadi. Dinamik muvozanat esa vaqt o‘tishi bilan talab va taklifda yuz beradigan o‘zgarishlarni hisobga oladi. Ya’ni, bu usulda muvozanat doimiy ravishda yangilanadi va real bozor sharoitlariga yaqinroq tahlil imkonini beradi. Dinamik 30grafik va statistik ma’lumotlar orqali bozor muvozanatining iqtisodiy farovonlikka bevosita ta’sir ko‘rsatishini isbotlashga harakat qildim. Shu bilan birga, men talab va taklif muvozanatini saqlashda hali yechilishi lozim bo‘lgan muammolar ham mavjudligini tahlil qildim. Xususan, ayrim sohalarda monopoliyalarning saqlanib qolishi, hududlararo nomutanosiblik, logistik cheklovlar, axborot nomukammalligi va iqtisodiy savodxonlikning pastligi kabi omillar bozor muvozanatini buzayotgan asosiy sabablar qatoriga kiradi. Bu muammolarni hal etmasdan turib, bozorning to‘laqonli ishlashini kutib bo‘lmaydi. Men talab va taklif muvozanatini yanada barqarorlashtirish uchun quyidagi takliflarni ilgari surmoqchiman: Narxlar monitoringi va prognoz tizimini kengaytirish orqali bozor signallarini aniqlashtirish; Iqtisodiy axborot shaffofligini ta’minlash, ayniqsa ishlab chiqaruvchi va iste’molchilar uchun ochiq ma’lumot bazalarini yaratish; Kichik va o‘rta biznesni qo‘llab-quvvatlash orqali taklif bazasini kengaytirish; Ijtimoiy yordam va daromadlarni oshirish orqali ichki talabni rag‘batlantirish; Monopoliyalarga qarshi kurash choralarini kuchaytirish hamda raqobatni rag‘batlantirish. Xulosa o‘rnida aytishim mumkinki, talab-taklif muvozanati nafaqat iqtisodiy barqarorlik, balki ijtimoiy farovonlikning ham kafolatidir. Uning izchil saqlanishi har bir iqtisodiy siyosatning asosi bo‘lishi lozim. Ushbu kurs ishi menga nafaqat iqtisodiy tushunchalarni chuqurroq o‘rganish, balki real tahlillar asosida fikr yuritish, takliflar ishlab chiqish ko‘nikmalarini ham shakllantirishga yordam berdi. 10belgilanadi. Talab egri chizig‘i odatda pastga qarab egilgan bo‘lib, narx pasaygan sari talab ortishini bildiradi. Taklif egri chizig‘i esa yuqoriga qarab egiladi – ya’ni narx ko‘tarilganda taklif ham ortadi. Bu ikki egri chiziq qayerda kesishsa, o‘sha nuqta muvozanat nuqtasi bo‘ladi: bu nuqtadagi narx – muvozanat narxi, miqdor esa muvozanat miqdoridir. Bozor narxining shakllanishi o‘z-o‘zidan, tabiiy yo‘l bilan sodir bo‘ladi. Har bir iqtisodiy subyekt o‘z manfaatidan kelib chiqib harakat qiladi: iste’molchi arzon va sifatli mahsulotni izlaydi, ishlab chiqaruvchi esa foyda olishga intiladi. Bu harakatlar bozorni o‘z-o‘zini tartibga soluvchi tizimga aylantiradi. Talab ortganda narx ko‘tariladi, bu esa taklifni rag‘batlantiradi. Talab kamayganda esa narx tushadi, ishlab chiqarish kamayadi. Shu tariqa narx orqali bozor o‘z muvozanatini topadi. Muvozanat holati bozor barqarorligining ko‘rsatkichi bo‘lib, u iste’molchi va ishlab chiqaruvchi manfaatlarining optimal uyg‘unlashgan nuqtasini bildiradi. Iqtisodiyotda resurslar cheklanganligi sababli, ularni eng samarali taqsimlash zarur. Talab-taklif muvozanati aynan shunday samarali taqsimotga erishishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Tovar va xizmatlar faqat ularni kim ko‘proq qadrlasa va narxini to‘lasa – o‘sha subyektga yetkaziladi. Bu esa samaradorlikning bozor mexanizmidagi namunasidir. Bozor narxining shakllanishida omillar turli yo‘nalishlarda ta’sir ko‘rsatadi. Talab tarafidan – iste’molchilarning daromadi, ularning afzalliklari, muqobil tovarlarning mavjudligi, reklama va ijtimoiy ta’sirlar muhim rol o‘ynaydi. Taklif tarafidan esa ishlab chiqarish xarajatlari, texnologiya darajasi, soliqlar, subsidiya va iqlim sharoitlari muhim hisoblanadi. Har bir omil narxni o‘zgartirish orqali bozor muvozanatini bevosita ta’sir ostiga oladi. Misol uchun, energiya resurslari narxi ko‘tarilsa, ishlab chiqarish xarajatlari ham ortadi, bu esa taklifni kamaytiradi va muvozanat narxi yangi, yuqoriroq nuqtada shakllanadi. Ayni paytda, biror mahsulotga bo‘lgan moda yoki trend ortsa, talab kuchayadi, narx oshadi, ishlab chiqaruvchilar esa yangi daromad 19tizimlarida raqobat paydo bo‘ladi. Bu esa aholining umumiy yashash darajasining oshishiga olib keladi. Bozor orqali ijtimoiy mobilitet kuchayadi – ya’ni har kim mehnat va tashabbusi bilan o‘z hayotini yaxshilash imkoniga ega bo‘ladi. Shu bilan birga, muvozanatli bozor iqtisodiyoti soliqqa tushadigan asosni kengaytiradi. Chunki iqtisodiy faoliyat keng ko‘lamda yuritiladi, ko‘plab biznes subyektlari bozorga kiradi. Bu esa davlat byudjetiga ko‘proq daromad keltiradi. Buning natijasida davlat ijtimoiy dasturlar, infratuzilma loyihalari va aholiga xizmat ko‘rsatish tizimlarini moliyalashtirish imkoniga ega bo‘ladi. Muvozanatli bozor tizimi, shuningdek, iqtisodiy turg‘unlikka qarshi moslashuvchanlikni oshiradi. Bozordagi har qanday o‘zgarishlarga tezkor javob qaytariladi. Talab o‘zgarsa, taklif moslashadi. Narxlar muvozanatli darajani izlaydi. Bu esa inqiroz holatlaridan tez chiqish, iqtisodiy yangilanishni ta’minlash imkonini beradi. Muvozanatning mavjudligi orqali iqtisodiyotda barqarorlik saqlanib turadi. So‘nggi yillarda O‘zbekiston Respublikasi bosqichma-bosqich bozor iqtisodiyotiga asoslangan islohotlarni amalga oshirib, iqtisodiy tizimda talab va taklif muvozanatini ta’minlash orqali barqarorlik va farovonlikni yo‘lga qo‘ymoqda. 2021–2025 yillar davomida mamlakatda muvozanatli bozor tamoyillarining shakllanishi asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlarda o‘z aksini topdi. Quyidagi tahlilda aynan shu yillarda kuzatilgan statistik tendensiyalar asosida muvozanatli bozorning ijtimoiy-iqtisodiy afzalliklari yoritiladi. 2021-yilda O‘zbekiston yalpi ichki mahsuloti (YAIM) 6,2 foizga o‘sdi. Bu ko‘rsatkich pandemiyadan keyingi tiklanish bosqichida iqtisodiyotda talab va taklifning nisbatan muvozanatli harakatlanayotganini ko‘rsatdi. Inflyatsiya darajasi esa 11 foiz atrofida bo‘lib, narxlarning barqarorlashuvi yo‘nalishida hali muayyan muammolar mavjud edi. Ishsizlik darajasi 10,1 foizni tashkil etdi. Bu raqamlar shuni anglatadiki, muvozanatga intilish jarayonida iste’mol va ishlab chiqarish o‘rtasidagi uyg‘unlik hali to‘liq ta’minlanmagan edi. 4muomaladagi xatti-harakati qanday omillarga bog‘liqligini aniqlashga intildilar. XX–XXI asrda zamonaviy mikroiqtisodiy nazariya bu sohani yanada rivojlantirdi. Talab va taklif muvozanatini matematik modellashtirish, elastiklik tahlili, narxlar nazariyasi shakllandi. O‘zbekistonda ham ushbu masala bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Jumladan, A. Xojayev, B. Xodiev, A. Mirzayev kabi iqtisodchilar talab va taklif muvozanatining milliy sharoitdagi xususiyatlarini tahlil qilib, bozor munosabatlarini chuqurlashtirish bo‘yicha ilmiy fikrlar ilgari surgan. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi, Markaziy bank va boshqa ilmiy muassasalarning hisobot va tahlillari mavzuga oid amaliy asos bo‘lib xizmat qiladi. Kurs ishining ahamiyati Talab va taklif muvozanati iqtisodiy nazariyaning asosiy tushunchalaridan biri sifatida bozor iqtisodiyotining samarali ishlashida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Bu muvozanat orqali narxlar shakllanadi, ishlab chiqarish hajmi belgilanadi va resurslar samarali taqsimlanadi. Ayniqsa, iqtisodiy barqarorlik va farovonlikni ta’minlashda talab-taklif o‘rtasidagi uyg‘unlik muhim omil hisoblanadi. Mazkur kurs ishi ushbu muvozanatning nazariy va amaliy jihatlarini yoritish, bozor tizimining asosiy mexanizmlarini tushunish, davlat aralashuvi zaruriyatini tahlil qilish imkonini beradi. Ayniqsa, O‘zbekiston sharoitida talab- taklif muvozanatini saqlashdagi mavjud muammolar va ularni hal etish yo‘llarini ochib berish orqali kurs ishining dolzarbligi yanada oshadi. Ish natijalari iqtisodiy tahlil ko‘nikmalarini rivojlantirish va ilmiy izlanishlar uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Kurs ishining maqsad va vazifalari Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi – talab va taklif muvozanatining nazariy va amaliy jihatlarini o‘rganish, uning iqtisodiy farovonlikdagi o‘rnini aniqlash, davlat siyosatidagi ahamiyatini ko‘rsatishdan iborat. Vazifalari esa quyidagilardan iborat: 13kerakligini bildiradi. Shu tariqa narxlar resurslarni samarali taqsimlashda muhim vositaga aylanadi. Har qanday narx o‘zgarishi – talab va taklifdan signal bo‘lib, bozor ishtirokchilarini moslashishga undaydi. 1.3. Bozor muvozanatining buzilishi va uning oqibatlari Bozor iqtisodiyotida talab va taklif muvozanati iqtisodiy barqarorlik va samaradorlikning asosi sifatida qaraladi. Ushbu muvozanat buzilganda esa iqtisodiy tizimda salbiy holatlar yuzaga keladi. Muvozanatning buzilishi deganda, bozor sharoitida taklif miqdori talab miqdoridan ortiq yoki kam bo‘lgan holatlar tushuniladi. Bunday holatlar narxning muvozanat darajasidan yuqori yoki past bo‘lishi natijasida sodir bo‘ladi. Shu sababli muvozanatning buzilishi narxlar, ishlab chiqarish hajmi, bandlik, inflyatsiya va boshqa ko‘rsatkichlarga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bozor muvozanati ikki asosiy holatda buziladi: Bozor ortiqchaligi (taklif > talab) – bu holatda bozorga ko‘p miqdorda mahsulot chiqariladi, ammo xaridorlar soni yoki talab yetarli emas. Natijada 9ularning o‘zaro ta’siri natijasida aniqlanadi. Bu tushunchalarni chuqur o‘rganish, iqtisodiy siyosatni to‘g‘ri ishlab chiqish va bozor mexanizmlarini samarali ishlatish imkonini beradi. Talab va taklifning uyg‘unlashuvi orqali iqtisodiy farovonlikka erishish mumkin bo‘ladi. Shu sababli, mazkur tushunchalarni nazariy va amaliy jihatdan chuqur o‘rganish har bir iqtisodchi uchun zarurdir. 1.2. Talab-taklif muvozanati va bozor narxining shakllanishi Bozor iqtisodiyotining yuragi bo‘lmish talab va taklif o‘rtasidagi muvozanat – bozor samaradorligining belgisidir. Bu muvozanat bozor narxining shakllanishi, tovar va xizmatlar miqdorining aniqlanishi, resurslarning taqsimlanishi kabi ko‘plab muhim jarayonlarga asos yaratadi. Demakki, talab va taklif muvozanati faqat nazariy tushuncha emas, balki amalda iqtisodiy tizimning optimal ishlashi uchun zarur bo‘lgan asosiy element hisoblanadi. Talab va taklif muvozanati deb, bozor sharoitida iste’molchilar tomonidan talab qilinayotgan mahsulot miqdori bilan ishlab chiqaruvchilar tomonidan taklif qilinayotgan mahsulot miqdorining tenglashgan holatiga aytiladi. Bunday holatda bozor narxi “muvozanat narxi” deb ataladi. Bu narxda xaridorlar ham, sotuvchilar ham o‘z manfaatlarini qondirgan bo‘ladilar. Bozor narxi aynan shu muvozanat holatida barqarorlashadi. Muvozanat narxi shunday narxki, bu narxda ishlab chiqaruvchilar qancha mahsulot taklif qilsa, aynan shuncha miqdorda iste’molchilar ham uni xarid qilishga tayyor bo‘ladi. Ya’ni talab miqdori = taklif miqdori. Agar narx bu nuqtadan yuqori yoki past bo‘lsa, bozor muvozanat holatidan chiqadi. Misol uchun, narx haddan tashqari yuqori bo‘lsa, talab kamayadi, taklif esa ortadi – natijada ortiqcha mahsulot vujudga keladi. Aksincha, narx juda past bo‘lsa, talab ortib ketadi, taklif esa kamayadi – buning natijasida tanqislik yuzaga keladi. Talab va taklif egri chiziqlari orqali muvozanat holatini grafik tarzda ham ko‘rsatish mumkin. Gorizontal o‘qda mahsulot miqdori, vertikal o‘qda esa narx 202022-yilga kelib, YAIM o‘sish sur’ati 5,7 foizni tashkil qildi. Inflyatsiya darajasi esa 12,3 foizgacha ko‘tarildi, bu energiya narxlarining o‘sishi va global omillarning mahalliy bozorga ta’siri bilan izohlanadi. Shu bilan birga, ishsizlik 9,7 foizgacha pasaydi. Bu davrda investitsiyalarning o‘sish sur’ati 9,5 foizni tashkil etib, ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirish, innovatsion loyihalarni amalga oshirish orqali taklif tomonining mustahkamlanayotganini ko‘rsatdi. 2023-yilgi ko‘rsatkichlar esa muvozanatli bozor iqtisodiyotining samarali ishlashini yaqqol tasdiqlaydi. YAIM o‘sishi 6 foizga yetdi, inflyatsiya darajasi esa 10,6 foizgacha tushdi. Bu holat narxlar tizimi barqarorlashayotganini bildiradi. Ayniqsa, ishsizlik darajasi 9,2 foizgacha pasaygan bo‘lib, iqtisodiy faollik oshib borayotganini, talab tarafining kuchayib borayotganini anglatadi. Investitsiyalar o‘sishi 10,2 foizni tashkil qildi. Bu esa bozor muvozanatining yuqori darajada qo‘llab-quvvatlanayotganini bildiradi. 2024-yil bozor mexanizmlarining yanada faollashuvi bilan ajralib turdi. YAIM o‘sishi 6,5 foizgacha ortdi. Bu esa ishlab chiqarish hajmining kengayganini va taklif tarafining sezilarli faolligini bildiradi. Inflyatsiya darajasi 9,8 foizgacha tushgan bo‘lib, narx barqarorligi ta’minlanayotganini tasdiqlaydi. Ishsizlik darajasi esa 8,5 foizga qisqardi. Bozor muvozanati asosida shakllangan bandlik siyosati, kichik va o‘rta biznesning rivojlanishi bunga sabab bo‘ldi. Investitsiya o‘sishi esa 11 foizgacha ko‘tarilib, ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilmasi samarali yo‘nalishda shakllanayotganini ko‘rsatdi. 2025-yilning prognoz ko‘rsatkichlari esa iqtisodiy muvozanatni saqlash orqali erishilgan farovonlikni davom ettirishga asos yaratmoqda. YAIM o‘sishi 6,8 foizni tashkil etishi kutilmoqda. Inflyatsiya darajasining 8,5 foizgacha pasayishi narxlar barqarorligini ta’minlashdagi yutuqni bildiradi. Ishsizlik 8 foizgacha tushib, aholi bandligini kengaytirishga xizmat qilmoqda. Eng muhim ko‘rsatkichlardan biri – investitsiyalar o‘sishi 11,7 foizga yetib, iqtisodiyotda ishlab chiqaruvchilar va talab egalarining faol ishtirokini ta’minlamoqda. 329) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 14omborlarda mahsulotlar to‘planib qoladi, narx pasayadi, ishlab chiqaruvchilar zarar ko‘radi. Bozor tanqisligi (talab > taklif) – bu holatda iste’molchilar soni ko‘p, ammo ishlab chiqaruvchilar kam mahsulot yetkazib beradi. Natijada narx oshadi, ayrim iste’molchilar mahsulotga erisha olmaydi, bu esa ijtimoiy norozilikka olib kelishi mumkin. Ortiqcha mahsulot holati taklif ko‘payib, talab yetarli bo‘lmaganda yuzaga keladi. Masalan, ishlab chiqaruvchilar yangi mahsulot ishlab chiqarishga sarmoya kiritadi, ammo iste’molchilar bu mahsulotga qiziqmaydi. Shu sababli mahsulotlar bozorga chiqqan bo‘lsa-da, sotilmay qoladi. Bu esa kompaniyalarning zarar ko‘rishiga, ishsizlikning ortishiga va ishlab chiqarish hajmining kamayishiga olib keladi. Aksincha, tanqislik holatida iste’molchilar ko‘p bo‘lsa-da, mahsulot miqdori yetarli bo‘lmaydi. Bu holat qishloq xo‘jaligi mahsulotlarida tez-tez kuzatiladi. Masalan, hosil kamaygan yillarda sabzavot yoki g‘alla tanqis bo‘ladi, natijada narxlar keskin oshadi, aholining xarid qobiliyati pasayadi. Ayrim hollarda bu vaziyat sun’iy ravishda ham yuzaga keltirilishi mumkin (monopoliyalar, spekulyatsiya). Narxlarning haddan tashqari o‘zgaruvchanligi ham bozor muvozanatining buzilganligini anglatadi. Narxlar tez-tez o‘zgaradigan bo‘lsa, bu ishlab chiqaruvchilarga rejalashtirishda noqulaylik tug‘diradi, iste’molchilarda esa ishonchsizlik yuzaga keladi. Bu holat inflyatsiya yoki deflyatsiya xavfini keltirib chiqaradi. Inflyatsiya – narxlar umumiy darajasining barqaror o‘sishidir; deflyatsiya esa narxlar pasayishidir. Ikkala holat ham iqtisodiy beqarorlikka olib keladi. Bozor muvozanatining buzilishi iqtisodiy samaradorlikka salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Resurslar noto‘g‘ri taqsimlanadi, foydasiz sohaga sarmoya yo‘naltiriladi, aholining iste’mol darajasi tushib ketadi. Bozor ishtirokchilari orasida kelishmovchilik, norozilik, ishonchsizlik ortadi. Ishlab chiqaruvchilar 27taklif hajmini kengaytirishga xizmat qildi. 2022-yilda yangi ro‘yxatdan o‘tgan kichik biznes subyektlari soni 11 foizga ortdi. Bu esa iste’mol bozoridagi raqobatni kuchaytirib, narxlarni muvozanatga keltirdi. To‘rtinchidan, investitsion muhitni yaxshilash va mahalliy ishlab chiqarishni rag‘batlantirish orqali importga bog‘liqlik kamaytirildi. O‘zbekiston 2021–2025 yillarga mo‘ljallangan “Import o‘rnini bosuvchi ishlab chiqarishni qo‘llab- quvvatlash dasturi”ni joriy etdi. Bu esa ichki bozorni mahsulot bilan to‘ldirish, tanqislik holatlarini kamaytirish va muvozanatni tiklashda muhim rol o‘ynadi. Beshinchidan, valyuta bozori liberallashuvi orqali import va eksport bozorlarida talab va taklif yanada aniq muvozanatga yaqinlashdi. Chet el tovarlarining bozorga erkin kirib kelishi mahsulot tanlovini kengaytirdi. Shu bilan birga, eksportchilarga qulayliklar yaratildi. Shu bilan birga, O‘zbekistonda talab-taklif muvozanatini saqlashda muayyan muammolar ham mavjud. Ular quyidagicha izohlanadi: 1. Mahsulotlar bo‘yicha hududlararo nomutanosiblik. Ba’zi viloyatlarda taklif yuqori bo‘lsa-da, boshqa hududlarda ayni mahsulotlar tanqis. Bu logistika tizimidagi muammolar, infratuzilmaning rivojlanmaganligi bilan bog‘liq. Masalan, 2023-yilda ayrim qishloq hududlarida oziq-ovqat mahsulotlari narxlari markazga nisbatan 15–20% yuqori bo‘ldi. 2. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarida mavsumiylik va narxlarning keskin o‘zgarishi. Yangi hosil paytida mahsulotlar narxi tushib ketadi, mavsum o‘tgach esa narxlar ko‘tariladi. Bu talab va taklifni yil davomida barqaror ushlab turishni qiyinlashtiradi. Sovutkichli saqlash tizimlarining yetishmasligi, qayta ishlash quvvatlarining pastligi muvozanatni buzadi. 3. Monopoliyalarning saqlanib qolishi. Ayrim sohalarda (elektr energiyasi, tabiiy gaz, transport) hali ham raqobat yetarli darajada emas. Bu esa narxlarning erkin shakllanishiga to‘sqinlik qiladi va iste’molchilar uchun adolatli tanlov imkoniyatini cheklaydi. 26 Ijtimoiy yordamlar – 30% Soliq siyosati – 25% Narx nazorati – 20% Raqobatni qo‘llash – 15% Axborot va prognozlar – 10 2.3. O‘zbekistonda talab-taklif muvozanatini ta’minlash yo‘nalishlari va muammolar Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tish jarayonida O‘zbekiston Respublikasi talab va taklif muvozanatini saqlashni asosiy iqtisodiy strategiyalaridan biri sifatida belgilagan. Sababi, iqtisodiy barqarorlik va farovonlik darajasi aynan bozor muvozanatining mavjudligiga bog‘liqdir. Mamlakatda so‘nggi yillarda iqtisodiyotni liberallashtirish, raqobat muhitini rivojlantirish, narxlarni erkinlashtirish orqali talab va taklifning uyg‘unligi ta’minlanmoqda. Biroq bu yo‘lda muayyan muammolar ham yuzaga kelmoqda. O‘zbekiston iqtisodiyotida talab va taklif o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlash quyidagi asosiy yo‘nalishlar orqali amalga oshirilmoqda: Birinchidan, narxlarning bosqichma-bosqich erkinlashtirilishi. 2020-yildan boshlab davlat narxni belgilovchi rolidan asta-sekin chekinmoqda. Ayniqsa, energiya resurslari, un, gaz, neft mahsulotlari kabi strategik tovarlarda erkin narx shakllanishiga o‘tildi. Bu ishlab chiqaruvchilarni ko‘proq ishlab chiqarishga undadi, taklif hajmi oshdi. Masalan, 2023-yil davomida O‘zbekiston bozorida yoqilg‘i ta’minoti bo‘yicha tanqislik kamaydi, narxlar muvozanatli holatga yaqinlashdi. Ikkinchidan, aholi daromadlarini oshirish va ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash choralarining kuchaytirilishi. So‘nggi yillarda pensiyalar, nafaqalar, byudjet xodimlari ish haqlari oshirildi. Bu esa aholi iste’mol talabining ortishiga xizmat qildi. Demak, davlat talab tarafini qo‘llab-quvvatlovchi omillarni kuchaytirdi. Uchinchidan, soliq tizimining soddalashtirilishi va biznes muhitining yaxshilanishi orqali kichik va o‘rta ishlab chiqaruvchilar soni ko‘paydi. Bu 284. Axborot nomukammalligi. Bozor ishtirokchilarida talab va taklif haqidagi to‘liq axborot yetarli emas. Fermerlar, ishlab chiqaruvchilar ko‘pincha mahsulotlarini qaysi hududda, qanday narxda sotish bo‘yicha aniq ma’lumotga ega bo‘lmaydi. Bu esa resurslar noto‘g‘ri taqsimlanishiga olib keladi. 5. Importga yuqori bog‘liqlik. Ayrim strategik mahsulotlar, xususan farmatsevtika, texnika, kimyo, oziq-ovqat mahsulotlarining muhim qismini chet eldan import qilishga to‘g‘ri keladi. Global narx o‘zgarishlari ichki bozordagi talab-taklif muvozanatiga bevosita ta’sir qiladi. 6. Iqtisodiy savodxonlikning pastligi. Aholining iqtisodiy qarorlar qabul qilishdagi bilim va ko‘nikmalari yetarli emas. Bu esa talabning sezuvchanligini pasaytiradi. Xususan, inflyatsion kutilmalar bozorni noto‘g‘ri narx signaliga olib keladi. Shu bilan birga, talab-taklif muvozanatini tiklashga qaratilgan istiqbolli yo‘nalishlar ham mavjud. Jumladan: “Bozor narxlari monitoringi” tizimini joriy qilish orqali narxlardagi noaniqliklar oldi olinadi; Strategik mahsulotlar zaxirasini yaratish, bu orqali mavsumiy tanqisliklarga qarshi kurashish mumkin; Fermer xo‘jaliklari bilan davlat kontraktlari tuzish orqali barqaror taklifni ta’minlash; Kichik va o‘rta biznesni eksportga yo‘naltirish, bu talab va taklifni ichki bozorda muvozanatlashtiradi; Raqamli axborot tizimlari orqali bozor axborotining ochiqligi va shaffofligi oshiriladi.O‘zbekiston talab va taklif muvozanatini ta’minlashda sezilarli yutuqlarga erishmoqda. Biroq ushbu muvozanatni barqaror saqlab turish uchun infratuzilmaviy rivojlanish, axborot oqimi samaradorligi, monopoliyalarning qisqarishi va iqtisodiy savodxonlikni oshirish bo‘yicha keng qamrovli siyosat zarur. Muvozanatli bozor – barqaror iqtisodiyotning garovi, ijtimoiy farovonlikning kafolatidir. 25Masalan, elektr energiyasi va gaz narxlarining bosqichma-bosqich erkinlashtirilishi, ayrim subsidiyalarning qayta yo‘naltirilishi, erkin valuta bozori siyosati orqali iqtisodiyotda muvozanatga intilish kuchaymoqda. Davlat tomonidan amalga oshirilgan "asosiy oziq-ovqat xavfsizligi" dasturlari esa asosiy tovarlar bozorida tanqislikni kamaytirishga xizmat qilmoqda. Bundan tashqari, O‘zbekiston hukumati tomonidan 2023-yildan boshlab bosqichma-bosqich elektron tender tizimining keng joriy etilishi va davlat xaridlarining shaffoflashtirilishi ham talab-taklifni aniq prognozlash va resurslarni samarali taqsimlashga xizmat qilmoqda. Bu esa narxlar muvozanatini saqlashda muhim rol o‘ynaydi., bozor iqtisodiyotida davlatning roli – bevosita bozor jarayonlariga aralashish emas, balki ularni tartibga solish, muvozanatni qo‘llab-quvvatlash, raqobat va barqarorlik muhitini yaratishdir. Davlat talab va taklif o‘rtasida muvozanatni ta’minlovchi asosiy siyosiy institut bo‘lib, uning siyosati muvozanatni buzmasdan, aksincha uni mustahkamlashga qaratilgan bo‘lishi kerak. Aynan ana shunday yondashuv orqali ijtimoiy- iqtisodiy farovonlikka erishish mumkin bo‘ladi. 21Ushbu statistik ko‘rsatkichlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekistonda muvozanatli bozor tamoyillari asosida shakllangan iqtisodiyot ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga xizmat qilmoqda. Resurslarning samarali taqsimlanishi, narxlar barqarorligi, iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilarning manfaatlar muvozanati, bandlikning ortishi, investitsion faollikning kuchayishi kabi omillar ushbu tizimning afzalliklaridir. 6I BOB. Talab va taklif muvozanati Bozor muvozanati va uning turlari ning nazariy asoslari 1.1. Talab va taklif tushunchasi, ularning iqtisodiy mohiyati Iqtisodiy jarayonlar, xususan bozor munosabatlarining barqaror ishlashi talab va taklif tushunchalarini chuqur o‘rganmasdan to‘liq anglab bo‘lmaydi. Ushbu ikki omil har qanday iqtisodiy faoliyatning asosi bo‘lib, ular bozor mexanizmining asosiy tarkibiy qismlarini tashkil etadi. Talab va taklif kategoriyalari orqali tovar va xizmatlar narxlari shakllanadi, ishlab chiqarish va iste’mol hajmlari belgilanadi, resurslar taqsimlanadi. Shuning uchun ularning mohiyatini to‘g‘ri anglash bozor iqtisodiyotini tushunishda muhim nazariy va amaliy asos bo‘lib xizmat qiladi. Talab – bu iste’molchilarning muayyan narxda ma’lum miqdordagi tovar yoki xizmatni sotib olishga bo‘lgan xohishi va moliyaviy imkoniyatidir. Talab faqat xohish emas, balki ayni vaqtda tovarni sotib olishga yetarli mablag‘ mavjud bo‘lsa, haqiqiy talab shakllanadi. U quyidagi omillarga bog‘liq holda shakllanadi: tovar narxi, iste’molchilarning daromadi, muqobil tovarlarning mavjudligi, iste’molchining did va afzalliklari, bozor sharoiti va davlat siyosati. Iqtisodiy nazariyada talab qonuni mavjud bo‘lib, unga ko‘ra boshqa omillar o‘zgarmas ekan, narx oshgan sayin talab kamayadi va aksincha, narx pasaysa talab ortadi. Bu qonun talablilarning narxga sezgirligini ko‘rsatadi va talablilik egri chizig‘ida grafik ko‘rinishida aks ettiriladi. Egri chiziq odatda pastga qarab egilgan bo‘ladi, ya’ni narx pasayganda talab ortadi. Taklif esa – bu ishlab chiqaruvchilarning ma’lum narxda va ma’lum muddatda bozorga chiqarishga tayyor bo‘lgan tovar yoki xizmatlar miqdoridir. Taklif ham xohish emas, balki real ishlab chiqarish imkoniyatlari, ishlab chiqaruvchining xarajatlari, texnologik salohiyati, mehnat va kapital resurslarining mavjudligi kabi omillarga bog‘liq holda shakllanadi. Taklif qonuniga ko‘ra, boshqa omillar o‘zgarmas ekan, narx oshgan sayin taklif ham ortadi va narx pasaysa taklif kamayadi. Sababi, yuqori narx ishlab

Talab va taklifning o’zaro bog‘liqligi. Bozor muvozanati va uning turlari

Купить