Talab va taklifning o’zaro bog‘liqligi. Bozor muvozanati va uning turlari kurs ishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	775.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	21 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

39 Sotish

Talab va taklifning o’zaro bog‘liqligi. Bozor muvozanati va uning turlari kurs ishi

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu :Talab va taklifning o’zaro bog‘liqligi. Bozor muvozanati va uning
turlari
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: Talab va taklifning o’zaro bog‘liqligi. Bozor muvozanati va uning
turlari
MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………………………….
I BOB. Talab va taklif muvozanati Bozor muvozanati va uning turlari ning
nazariy asoslari
1.1. Talab va taklif tushunchasi, ularning iqtisodiy mohiyati ……………………
1.2. Talab-taklif muvozanati va bozor narxining shakllanishi …………………...
1.3. Bozor muvozanatining buzilishi va uning oqibatlari ………………………..
II BOB. Talab-taklif muvozanatining iqtisodiy farovonlikdagi o‘rni
2.1. Muvozanatli bozor iqtisodiyotining ijtimoiy-iqtisodiy afzalliklari ……….…
2.2. Davlatning bozor muvozanatini ta’minlashdagi roli …………………..…….
2.3. O‘zbekistonda talab-taklif muvozanatini ta’minlash yo‘nalishlari va
muammolar ……………………………………………………………………….
Xulosa va
takliflar ……………………………………………………………….
Foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati …………………………………………….

3 Kirish
Kurs ishining dolzarbligi Raqobatga asoslangan bozor iqtisodiyoti
sharoitida talab va taklif muvozanati mamlakatda iqtisodiy barqarorlik va
farovonlikni ta’minlovchi asosiy omillardan biri hisoblanadi. Talab va taklif
o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik narxlar mexanizmi orqali bozor muvozanatini
shakllantirib, ishlab chiqarish hajmi va iste’mol hajmini muvofiqlashtirib
boradi. Narxlar bozordagi resurslarning optimal taqsimlanishini, ishlab
chiqarish yo‘nalishlarini, aholi ehtiyojlarini qondirish darajasini belgilab beradi.
Ayniqsa, bozor iqtisodiyotini chuqurlashtirish yo‘lini tanlagan O‘zbekiston
uchun bu mavzu o‘z dolzarbligini yanada oshirib bormoqda. Davlat
iqtisodiyotini liberallashtirish, soliq yukini kamaytirish, raqobat muhitini
kuchaytirish kabi chora-tadbirlar aynan talab va taklif muvozanatini to‘g‘ri
tashkil qilish zaruratini keltirib chiqarmoqda. Global iqtisodiy beqarorlik,
narxlarning tebranishi, tashqi bozorlardagi o‘zgarishlar sharoitida talab va taklif
muvozanatini saqlash dolzarb masalaga aylangan 1
. Shuning uchun bu mavzuni
chuqur o‘rganish va tahlil qilish zamonaviy iqtisodiyotni barqaror
rivojlantirishda muhim nazariy va amaliy ahamiyatga ega.
Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi Talab va taklif nazariyasi iqtisod
fanining eng muhim va asosiy kategoriyalaridan biri bo‘lib, u uzoq tarixga ega.
Mazkur mavzu klassik iqtisodiy maktab vakillari – A. Smit, D. Rikardo kabi
mutafakkirlar tomonidan ilk bor tizimli o‘rganila boshlagan. Keyinchalik
neoklassik iqtisodchilar – A. Marshall, L. Valras, V. Pareto kabi olimlar
tomonidan talab va taklif munosabatlari chuqur nazariy jihatdan asoslab
berilgan. Ular bozor narxi qanday shakllanishini, iste’molchilarning
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson
qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-
yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz

4muomaladagi xatti-harakati qanday omillarga bog‘liqligini aniqlashga intildilar.
XX–XXI asrda zamonaviy mikroiqtisodiy nazariya bu sohani yanada
rivojlantirdi. Talab va taklif muvozanatini matematik modellashtirish, elastiklik
tahlili, narxlar nazariyasi shakllandi. O‘zbekistonda ham ushbu masala bo‘yicha
ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Jumladan, A. Xojayev, B. Xodiev, A. Mirzayev
kabi iqtisodchilar talab va taklif muvozanatining milliy sharoitdagi
xususiyatlarini tahlil qilib, bozor munosabatlarini chuqurlashtirish bo‘yicha
ilmiy fikrlar ilgari surgan. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiy
taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi, Markaziy bank va boshqa
ilmiy muassasalarning hisobot va tahlillari mavzuga oid amaliy asos bo‘lib
xizmat qiladi.
Kurs ishining ahamiyati Talab va taklif muvozanati iqtisodiy nazariyaning
asosiy tushunchalaridan biri sifatida bozor iqtisodiyotining samarali ishlashida
hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Bu muvozanat orqali narxlar shakllanadi, ishlab
chiqarish hajmi belgilanadi va resurslar samarali taqsimlanadi. Ayniqsa,
iqtisodiy barqarorlik va farovonlikni ta’minlashda talab-taklif o‘rtasidagi
uyg‘unlik muhim omil hisoblanadi.
Mazkur kurs ishi ushbu muvozanatning nazariy va amaliy jihatlarini yoritish,
bozor tizimining asosiy mexanizmlarini tushunish, davlat aralashuvi
zaruriyatini tahlil qilish imkonini beradi. Ayniqsa, O‘zbekiston sharoitida talab-
taklif muvozanatini saqlashdagi mavjud muammolar va ularni hal etish
yo‘llarini ochib berish orqali kurs ishining dolzarbligi yanada oshadi. Ish
natijalari iqtisodiy tahlil ko‘nikmalarini rivojlantirish va ilmiy izlanishlar uchun
asos bo‘lib xizmat qiladi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari
Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi – talab va taklif muvozanatining nazariy
va amaliy jihatlarini o‘rganish, uning iqtisodiy farovonlikdagi o‘rnini aniqlash,
davlat siyosatidagi ahamiyatini ko‘rsatishdan iborat.
Vazifalari esa quyidagilardan iborat:

5 Talab va taklif tushunchalarini tahlil qilish;
 Bozor muvozanatining shakllanish mexanizmini o‘rganish;
 Bozor muvozanatining buzilishi sabablari va oqibatlarini aniqlash;
 Davlat aralashuvi orqali muvozanatni ta’minlash mexanizmlarini baholash;
 O‘zbekistondagi talab-taklif muvozanatini amaliy jihatdan tahlil qilish;
 Farovonlikka ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni aniqlab, takliflar ishlab chiqish.
Kurs ishining obyekti va predmeti – bozor munosabatlari sharoitida
iqtisodiy jarayonlarda shakllanadigan talab va taklif muvozanati tizimidir.
Kurs ishining predmeti – talab va taklif o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir natijasida
yuzaga keladigan muvozanat va uning iqtisodiy farovonlikka ta’sirini tahlil
qilishdir.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

6I BOB. Talab va taklif muvozanati Bozor muvozanati va uning
turlari ning nazariy asoslari
1.1. Talab va taklif tushunchasi, ularning iqtisodiy mohiyati
Iqtisodiy jarayonlar, xususan bozor munosabatlarining barqaror ishlashi talab
va taklif tushunchalarini chuqur o‘rganmasdan to‘liq anglab bo‘lmaydi. Ushbu
ikki omil har qanday iqtisodiy faoliyatning asosi bo‘lib, ular bozor
mexanizmining asosiy tarkibiy qismlarini tashkil etadi. Talab va taklif
kategoriyalari orqali tovar va xizmatlar narxlari shakllanadi, ishlab chiqarish va
iste’mol hajmlari belgilanadi, resurslar taqsimlanadi. Shuning uchun ularning
mohiyatini to‘g‘ri anglash bozor iqtisodiyotini tushunishda muhim nazariy va
amaliy asos bo‘lib xizmat qiladi.
Talab – bu iste’molchilarning muayyan narxda ma’lum miqdordagi tovar
yoki xizmatni sotib olishga bo‘lgan xohishi va moliyaviy imkoniyatidir. Talab
faqat xohish emas, balki ayni vaqtda tovarni sotib olishga yetarli mablag‘
mavjud bo‘lsa, haqiqiy talab shakllanadi. U quyidagi omillarga bog‘liq holda
shakllanadi: tovar narxi, iste’molchilarning daromadi, muqobil tovarlarning
mavjudligi, iste’molchining did va afzalliklari, bozor sharoiti va davlat siyosati.
Iqtisodiy nazariyada talab qonuni mavjud bo‘lib, unga ko‘ra boshqa omillar
o‘zgarmas ekan, narx oshgan sayin talab kamayadi va aksincha, narx pasaysa
talab ortadi. Bu qonun talablilarning narxga sezgirligini ko‘rsatadi va talablilik
egri chizig‘ida grafik ko‘rinishida aks ettiriladi. Egri chiziq odatda pastga qarab
egilgan bo‘ladi, ya’ni narx pasayganda talab ortadi.
Taklif esa – bu ishlab chiqaruvchilarning ma’lum narxda va ma’lum
muddatda bozorga chiqarishga tayyor bo‘lgan tovar yoki xizmatlar miqdoridir.
Taklif ham xohish emas, balki real ishlab chiqarish imkoniyatlari, ishlab
chiqaruvchining xarajatlari, texnologik salohiyati, mehnat va kapital
resurslarining mavjudligi kabi omillarga bog‘liq holda shakllanadi. Taklif
qonuniga ko‘ra, boshqa omillar o‘zgarmas ekan, narx oshgan sayin taklif ham
ortadi va narx pasaysa taklif kamayadi. Sababi, yuqori narx ishlab

7chiqaruvchiga ko‘proq daromad keltiradi va uni ko‘proq ishlab chiqarishga
undaydi.
Talab va taklif o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik bevosita bozor narxining
shakllanishiga olib keladi. Ya’ni iste’molchilar qancha miqdorda sotib olishni
istasa, ishlab chiqaruvchilar ham shuncha miqdorda yetkazib berishga tayyor
bo‘lishi lozim. Bu holat bozor muvozanati deb ataladi. Muvozanat narxi – bu
talab va taklif miqdori teng bo‘ladigan nuqtada shakllanadigan narxdir. Bu
narxda bozor ishtirokchilari hech qanday ortiqcha yoki tanqislik holatiga duch
kelmaydi.
Bozor iqtisodiyotida muvozanat holati muhim hisoblanadi. Agar narx
muvozanat narxidan yuqori bo‘lsa, taklif talabdan ortiq bo‘ladi va bozor
ortiqcha mahsulot bilan to‘lib ketadi. Aksincha, narx muvozanat narxidan past
bo‘lsa, bu holat mahsulot tanqisligiga olib keladi, chunki talab taklifdan ortib
ketadi. Ikkala holat ham bozor muvozanatini buzadi va resurslardan samarali
foydalanishga to‘sqinlik qiladi.
Talab va taklif kategoriyalarining mohiyatini tahlil qilgan holda, ularning
iqtisodiy ahamiyati ham yuksak baholanadi. Talab orqali bozor
ishtirokchilarining ehtiyojlari aniqlanadi. Tadbirkorlar esa aynan talab mavjud
bo‘lgan mahsulotni ishlab chiqarishga intiladi. Taklif orqali esa ishlab chiqarish
hajmlari, bozorning raqobat muhiti, ishlab chiqaruvchilarning motivatsiyasi
shakllanadi. Ikkala kategoriya uyg‘unligida esa iqtisodiy barqarorlik, farovonlik
va samaradorlik yuzaga keladi.
Ayniqsa, resurslar cheklangan bo‘lgan sharoitda talab va taklifni to‘g‘ri
muvofiqlashtirish orqali ishlab chiqarishni optimallashtirish mumkin. Misol
uchun, agar bir mahsulotga nisbatan talab yuqori bo‘lsa, ishlab chiqaruvchi uni
ko‘proq ishlab chiqarishga intiladi, bu esa yangi ish o‘rinlarini yaratadi,
iqtisodiy faollikni oshiradi. Aksincha, talab kamaygan mahsulotlarga ortiqcha
investitsiya kiritish resurslar isrof bo‘lishiga olib keladi. Shu bois, talab va taklif
signallari orqali iqtisodiy qarorlar qabul qilinadi.

8Yana bir muhim jihat shundaki, talab va taklifning o‘zgaruvchanligi bozor
muhitining moslashuvchan bo‘lishini ta’minlaydi. Bozorda yangi
texnologiyalar, yangicha mahsulotlar, yangi ehtiyojlar paydo bo‘lishi bilan talab
va taklif dinamik ravishda o‘zgaradi. Bu esa iqtisodiyotni yangilanishga,
innovatsiyalarga va raqobatbardosh mahsulot yaratishga majbur qiladi.
Talab va taklif chizigi
Talab va taklifni tahlil qilishda narx elastikligi tushunchasi ham muhim rol
o‘ynaydi. Talabning narxga nisbatan elastikligi mahsulot narxi o‘zgarganda
talab qancha o‘zgarishini ko‘rsatadi. Agar biror mahsulotga nisbatan talab
elastik bo‘lsa, narxdagi ozgina o‘zgarish ham talabda katta o‘zgarishga olib
keladi. Bu holat, ayniqsa, hashamat tovarlari yoki osonlik bilan
almashtiriladigan tovarlarda kuzatiladi. Taklif elastikligi esa ishlab
chiqaruvchilarning narx o‘zgarishiga qanday javob berishini aks ettiradi. talab
va taklif tushunchalari bozor iqtisodiyotining yuragi bo‘lib, narxlar shakllanishi,
resurslar taqsimoti, ishlab chiqarish strategiyasi va iste’mol modeli aynan

9ularning o‘zaro ta’siri natijasida aniqlanadi. Bu tushunchalarni chuqur
o‘rganish, iqtisodiy siyosatni to‘g‘ri ishlab chiqish va bozor mexanizmlarini
samarali ishlatish imkonini beradi. Talab va taklifning uyg‘unlashuvi orqali
iqtisodiy farovonlikka erishish mumkin bo‘ladi. Shu sababli, mazkur
tushunchalarni nazariy va amaliy jihatdan chuqur o‘rganish har bir iqtisodchi
uchun zarurdir.
1.2. Talab-taklif muvozanati va bozor narxining shakllanishi
Bozor iqtisodiyotining yuragi bo‘lmish talab va taklif o‘rtasidagi muvozanat
– bozor samaradorligining belgisidir. Bu muvozanat bozor narxining
shakllanishi, tovar va xizmatlar miqdorining aniqlanishi, resurslarning
taqsimlanishi kabi ko‘plab muhim jarayonlarga asos yaratadi. Demakki, talab
va taklif muvozanati faqat nazariy tushuncha emas, balki amalda iqtisodiy
tizimning optimal ishlashi uchun zarur bo‘lgan asosiy element hisoblanadi.
Talab va taklif muvozanati deb, bozor sharoitida iste’molchilar tomonidan
talab qilinayotgan mahsulot miqdori bilan ishlab chiqaruvchilar tomonidan
taklif qilinayotgan mahsulot miqdorining tenglashgan holatiga aytiladi. Bunday
holatda bozor narxi “muvozanat narxi” deb ataladi. Bu narxda xaridorlar ham,
sotuvchilar ham o‘z manfaatlarini qondirgan bo‘ladilar. Bozor narxi aynan shu
muvozanat holatida barqarorlashadi.
Muvozanat narxi shunday narxki, bu narxda ishlab chiqaruvchilar qancha
mahsulot taklif qilsa, aynan shuncha miqdorda iste’molchilar ham uni xarid
qilishga tayyor bo‘ladi. Ya’ni talab miqdori = taklif miqdori. Agar narx bu
nuqtadan yuqori yoki past bo‘lsa, bozor muvozanat holatidan chiqadi. Misol
uchun, narx haddan tashqari yuqori bo‘lsa, talab kamayadi, taklif esa ortadi –
natijada ortiqcha mahsulot vujudga keladi. Aksincha, narx juda past bo‘lsa,
talab ortib ketadi, taklif esa kamayadi – buning natijasida tanqislik yuzaga
keladi.
Talab va taklif egri chiziqlari orqali muvozanat holatini grafik tarzda ham
ko‘rsatish mumkin. Gorizontal o‘qda mahsulot miqdori, vertikal o‘qda esa narx

10belgilanadi. Talab egri chizig‘i odatda pastga qarab egilgan bo‘lib, narx
pasaygan sari talab ortishini bildiradi. Taklif egri chizig‘i esa yuqoriga qarab
egiladi – ya’ni narx ko‘tarilganda taklif ham ortadi. Bu ikki egri chiziq qayerda
kesishsa, o‘sha nuqta muvozanat nuqtasi bo‘ladi: bu nuqtadagi narx –
muvozanat narxi, miqdor esa muvozanat miqdoridir.
Bozor narxining shakllanishi o‘z-o‘zidan, tabiiy yo‘l bilan sodir bo‘ladi.
Har bir iqtisodiy subyekt o‘z manfaatidan kelib chiqib harakat qiladi:
iste’molchi arzon va sifatli mahsulotni izlaydi, ishlab chiqaruvchi esa foyda
olishga intiladi. Bu harakatlar bozorni o‘z-o‘zini tartibga soluvchi tizimga
aylantiradi. Talab ortganda narx ko‘tariladi, bu esa taklifni rag‘batlantiradi.
Talab kamayganda esa narx tushadi, ishlab chiqarish kamayadi. Shu tariqa narx
orqali bozor o‘z muvozanatini topadi.
Muvozanat holati bozor barqarorligining ko‘rsatkichi bo‘lib, u iste’molchi va
ishlab chiqaruvchi manfaatlarining optimal uyg‘unlashgan nuqtasini bildiradi.
Iqtisodiyotda resurslar cheklanganligi sababli, ularni eng samarali taqsimlash
zarur. Talab-taklif muvozanati aynan shunday samarali taqsimotga erishishda
hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Tovar va xizmatlar faqat ularni kim ko‘proq qadrlasa
va narxini to‘lasa – o‘sha subyektga yetkaziladi. Bu esa samaradorlikning bozor
mexanizmidagi namunasidir.
Bozor narxining shakllanishida omillar turli yo‘nalishlarda ta’sir ko‘rsatadi.
Talab tarafidan – iste’molchilarning daromadi, ularning afzalliklari, muqobil
tovarlarning mavjudligi, reklama va ijtimoiy ta’sirlar muhim rol o‘ynaydi.
Taklif tarafidan esa ishlab chiqarish xarajatlari, texnologiya darajasi, soliqlar,
subsidiya va iqlim sharoitlari muhim hisoblanadi. Har bir omil narxni
o‘zgartirish orqali bozor muvozanatini bevosita ta’sir ostiga oladi.
Misol uchun, energiya resurslari narxi ko‘tarilsa, ishlab chiqarish xarajatlari
ham ortadi, bu esa taklifni kamaytiradi va muvozanat narxi yangi, yuqoriroq
nuqtada shakllanadi. Ayni paytda, biror mahsulotga bo‘lgan moda yoki trend
ortsa, talab kuchayadi, narx oshadi, ishlab chiqaruvchilar esa yangi daromad

11imkoniyatlaridan foydalanishga harakat qiladi. Demak, narx doimiy o‘zgarishda
bo‘ladi, lekin u har doim muvozanat sari intiladi.
Muvozanat doimiy, o‘zgarmas holat emas – u dinamik jarayon bo‘lib, har bir
omil o‘zgarishi bilan muvozanat ham yangi holatga o‘tadi. Iqtisodiy tizimda bu
hodisani "dinamik muvozanat" deb ataladi. Bunday o‘zgarishlar ijobiy bo‘lishi
ham mumkin, ya’ni bozor yangi texnologiyalar orqali yangilanadi, taklif ortadi,
narx tushadi – bu esa iste’molchilar uchun foydalidir. Yoki aksincha, tabiiy
ofatlar, logistik muammolar sababli taklif keskin kamayib ketadi, narx oshadi –
bu holat inflyatsiyaga olib kelishi mumkin.Bozor muvozanatining saqlanishi
iqtisodiy farovonlik uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega. Muvozanat orqali
ishlab chiqaruvchilar ortiqcha mahsulot ishlab chiqarmaydi, iste’molchilar esa
tanqislik holatiga duch kelmaydi. Davlat tomonidan narx nazorati yoki
subsidiyalar joriy etilishi orqali muvozanatga nisbatan tashqi ta’sirlar bo‘lishi
mumkin. Bu holat ko‘pincha zaruriy tovarlar (oziq-ovqat, dori-darmon) uchun
qo‘llanadi. Biroq bunday aralashuvlar doim ham ijobiy samara bermaydi –
ba’zida ular bozorning tabiiy muvozanatini buzishi mumkin.
Bozor muvozanati iqtisodiyotda talab va taklif miqdorining bir-biriga
tenglashgan holatini bildiradi. Bu holatda bozordagi narx ham iste’molchi, ham
ishlab chiqaruvchi uchun maqbul darajada shakllanadi. Bozor muvozanatining
o‘rganilishida asosan ikki xil yondashuv – statik va dinamik tahlil usullari
qo‘llaniladi.
Statik muvozanat bu – bozorning ma’lum bir vaqt nuqtasidagi holatini
ifodalaydi. Bu yondashuvda talab va taklif egri chiziqlari bir-biri bilan
kesishgan nuqta muvozanat holatini bildiradi. Statik tahlil orqali muvozanat
narxi va muvozanat miqdori aniqlanadi. Bu usul odatda soddalashtirilgan
sharoitlarda qo‘llaniladi, ya’ni barcha tashqi omillar o‘zgarmas deb hisoblanadi.
Dinamik muvozanat esa vaqt o‘tishi bilan talab va taklifda yuz beradigan
o‘zgarishlarni hisobga oladi. Ya’ni, bu usulda muvozanat doimiy ravishda
yangilanadi va real bozor sharoitlariga yaqinroq tahlil imkonini beradi. Dinamik

12tahlil yordamida bozor tizimining o‘z-o‘zini qanday muvofiqlashtirishi, tashqi
zarbalarga qanday javob berishi, narxlar qanday o‘zgarishi aniqlanadi.
O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tish jarayonida
ushbu ikki yondashuv ham dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Xususan, 2017
yildan boshlab valyuta bozorida erkin konvertatsiya joriy etilishi, soliq
siyosatining liberallashuvi va yer bozorining shakllanishi natijasida talab va
taklif o‘rtasidagi dinamik muvozanat holatlari yanada ko‘proq kuzatilmoqda.
Misol uchun, O‘zbekiston avtomobil bozorida import cheklovlari
yumshatilishi talabning keskin oshishiga olib keldi, bu esa vaqtincha
muvozanatni buzdi. Biroq bozordagi yangi takliflar (import hajmining ortishi)
muvozanatni asta-sekin tiklashga xizmat qildi. Bu holat dinamik muvozanat
misolidir.Shuningdek, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bozorida mavsumiylik
sababli statik muvozanat tez-tez o‘zgaradi. Davlat zaxiralari va subsidiyalar
orqali bu o‘zgarishlarga barqarorlik kiritiladi.
Iqtisodiyotda samarali muvozanatga erishish uchun narx signallari to‘g‘ri
ishlashi lozim. Narxlar iqtisodiy qarorlar qabul qilishda asosiy ko‘rsatkichdir.
Bozor narxi ishlab chiqaruvchilarga nimani, qancha va qachon ishlab chiqarish

13kerakligini bildiradi. Shu tariqa narxlar resurslarni samarali taqsimlashda
muhim vositaga aylanadi. Har qanday narx o‘zgarishi – talab va taklifdan signal
bo‘lib, bozor ishtirokchilarini moslashishga undaydi.
1.3. Bozor muvozanatining buzilishi va uning oqibatlari
Bozor iqtisodiyotida talab va taklif muvozanati iqtisodiy barqarorlik va
samaradorlikning asosi sifatida qaraladi. Ushbu muvozanat buzilganda esa
iqtisodiy tizimda salbiy holatlar yuzaga keladi. Muvozanatning buzilishi
deganda, bozor sharoitida taklif miqdori talab miqdoridan ortiq yoki kam
bo‘lgan holatlar tushuniladi. Bunday holatlar narxning muvozanat darajasidan
yuqori yoki past bo‘lishi natijasida sodir bo‘ladi. Shu sababli muvozanatning
buzilishi narxlar, ishlab chiqarish hajmi, bandlik, inflyatsiya va boshqa
ko‘rsatkichlarga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Bozor muvozanati ikki asosiy holatda buziladi:
Bozor ortiqchaligi (taklif > talab) – bu holatda bozorga ko‘p miqdorda
mahsulot chiqariladi, ammo xaridorlar soni yoki talab yetarli emas. Natijada

14omborlarda mahsulotlar to‘planib qoladi, narx pasayadi, ishlab chiqaruvchilar
zarar ko‘radi.
Bozor tanqisligi (talab > taklif) – bu holatda iste’molchilar soni ko‘p, ammo
ishlab chiqaruvchilar kam mahsulot yetkazib beradi. Natijada narx oshadi,
ayrim iste’molchilar mahsulotga erisha olmaydi, bu esa ijtimoiy norozilikka
olib kelishi mumkin.
Ortiqcha mahsulot holati taklif ko‘payib, talab yetarli bo‘lmaganda yuzaga
keladi. Masalan, ishlab chiqaruvchilar yangi mahsulot ishlab chiqarishga
sarmoya kiritadi, ammo iste’molchilar bu mahsulotga qiziqmaydi. Shu sababli
mahsulotlar bozorga chiqqan bo‘lsa-da, sotilmay qoladi. Bu esa
kompaniyalarning zarar ko‘rishiga, ishsizlikning ortishiga va ishlab chiqarish
hajmining kamayishiga olib keladi.
Aksincha, tanqislik holatida iste’molchilar ko‘p bo‘lsa-da, mahsulot miqdori
yetarli bo‘lmaydi. Bu holat qishloq xo‘jaligi mahsulotlarida tez-tez kuzatiladi.
Masalan, hosil kamaygan yillarda sabzavot yoki g‘alla tanqis bo‘ladi, natijada
narxlar keskin oshadi, aholining xarid qobiliyati pasayadi. Ayrim hollarda bu
vaziyat sun’iy ravishda ham yuzaga keltirilishi mumkin (monopoliyalar,
spekulyatsiya).
Narxlarning haddan tashqari o‘zgaruvchanligi ham bozor muvozanatining
buzilganligini anglatadi. Narxlar tez-tez o‘zgaradigan bo‘lsa, bu ishlab
chiqaruvchilarga rejalashtirishda noqulaylik tug‘diradi, iste’molchilarda esa
ishonchsizlik yuzaga keladi. Bu holat inflyatsiya yoki deflyatsiya xavfini
keltirib chiqaradi. Inflyatsiya – narxlar umumiy darajasining barqaror o‘sishidir;
deflyatsiya esa narxlar pasayishidir. Ikkala holat ham iqtisodiy beqarorlikka
olib keladi.
Bozor muvozanatining buzilishi iqtisodiy samaradorlikka salbiy ta’sir
ko‘rsatadi. Resurslar noto‘g‘ri taqsimlanadi, foydasiz sohaga sarmoya
yo‘naltiriladi, aholining iste’mol darajasi tushib ketadi. Bozor ishtirokchilari
orasida kelishmovchilik, norozilik, ishonchsizlik ortadi. Ishlab chiqaruvchilar

15zarar ko‘radi, iste’molchilar esa yuqori narx yoki mahsulot tanqisligidan
qiynaladi. Bu holatda davlatning aralashuvi zarur bo‘ladi.Davlat tomonidan
narxlar ustidan nazorat o‘rnatilishi muvozanatni tiklashga xizmat qilishi
mumkin. Masalan, muhim oziq-ovqat tovarlari, dori-darmon, yoqilg‘i kabi
sohalarda narxlar sun’iy tartibga solinadi. Bunda davlat subsidiya ajratadi yoki
narxlarni chegaralaydi. Biroq bunday aralashuv uzoq muddatli bo‘lsa, bozor
mexanizmlarini zaiflashtiradi, tadbirkorlik tashabbusini pasaytiradi.
Bozor muvozanatining buzilishi va uning oqibatlari
Holat Sabablar Oqibatlar
Bozor ortiqchaligi
(taklif > talab) Mahsulot haddan ortiq
ishlab chiqarilishi,
xaridor yetishmasligi Narxlar tushadi, ishlab
chiqaruvchilar zarar
ko‘radi
Bozor tanqisligi (talab
> taklif) Mahsulot
yetishmovchiligi,
ishlab chiqarish
hajmining kamligi Narxlar ko‘tariladi,
iste’molchilar tovar
yetishmovchiligi sezadi
Narxlarning barqaror
emasligi Bozordagi noaniqliklar,
inflyatsiya yoki
deflyatsiya Iqtisodiy qarorlar
noto‘g‘ri qabul
qilinadi, ishsizlik ortadi
Monopoliya sharoitida
muvozanat buzilishi Monopol narxlar, erkin
raqobatning
yetishmasligi Narxlar sun’iy
oshiriladi, samaradorlik
pasayadi
Axborot
nomukammalligi Bozor
ishtirokchilarining
to‘liq ma’lumotga ega
emasligi Resurslar noto‘g‘ri
taqsimlanadi,
muvozanat buziladi
Bozor muvozanatining buzilishi iqtisodiy muammolar bilan birga ijtimoiy
muammolarni ham keltirib chiqaradi. Aholining ayrim qatlamlari zarur

16mahsulotlarga erisha olmaydi, bu esa ijtimoiy tengsizlikni kuchaytiradi.
Ayniqsa, daromadi past qatlamlar uchun narxlarning o‘sishi og‘ir oqibatlarga
olib kelishi mumkin. Shuning uchun muvozanatni saqlash ijtimoiy adolatni
ta’minlashda ham muhim rol o‘ynaydi.
Yana bir muhim jihat – muvozanat buzilganda iqtisodiyotning umumiy
ishonchliligi pasayadi. Investitsiyalar kamayadi, iste’molchilar ortiqcha
mablag‘ saqlab qolishga harakat qiladi, bu esa iqtisodiy faollikning pasayishiga
olib keladi. Ko‘plab firmalar ishlab chiqarishni qisqartiradi, bu esa ishsizlikni
kuchaytiradi. Shu bois, davlatning bozor barqarorligini saqlashga qaratilgan
siyosati muhim ahamiyat kasb etadi.
Bozor muvozanatining buzilishi iqtisodiy davrlar – o‘sish, pasayish, tanazzul
va tiklanish kabi fazalar bilan ham bog‘liq. Bozor haddan tashqari tez
rivojlanayotgan paytda talab ko‘p, taklif ortidan quvib yetolmaydi – bu
inflyatsiyaga olib keladi. Tanazzul davrida esa talab keskin tushadi, taklif
ortiqcha bo‘ladi – bu deflyatsiyaga sabab bo‘ladi. Demak, muvozanat holati
doimiy saqlanishi qiyin, lekin unga intilish zarur. bozor muvozanatining
buzilishi – iqtisodiy jarayonlarning izdan chiqishiga olib keluvchi muhim xavf
hisoblanadi. Bu holat narx beqarorligi, ortiqcha ishlab chiqarish, mahsulot
tanqisligi, ishsizlik va ijtimoiy noroziliklar kabi ko‘plab salbiy oqibatlarni
keltirib chiqaradi. Shu sababli har qanday iqtisodiy siyosat talab va taklif
muvozanatini tiklash hamda uni saqlashga qaratilgan bo‘lishi kerak.
Muvozanatli bozor – iqtisodiy barqarorlik, ijtimoiy farovonlik va
raqobatbardosh rivojlanishning kafolatidir.
II BOB. Talab-taklif muvozanatining iqtisodiy farovonlikdagi o‘rni
2.1. Muvozanatli bozor iqtisodiyotining ijtimoiy-iqtisodiy afzalliklari

17Bozor iqtisodiyoti o‘zining o‘z-o‘zini tartibga solish xususiyati bilan ajralib
turadi. Bu tizimda talab va taklif o‘rtasida yuzaga keladigan muvozanat
iqtisodiyotni barqaror va samarali holatda ushlab turuvchi asosiy vositadir.
Aynan shu muvozanat tufayli ishlab chiqaruvchilar foyda ko‘rish, iste’molchilar
esa ehtiyojlarini qondirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Muvozanatli bozor
iqtisodiyoti samarali resurs taqsimoti, narxlar barqarorligi, ishlab chiqarish va
iste’mol uyg‘unligi hamda ijtimoiy farovonlikni ta’minlaydi.
Muvozanatli holatda narxlar tabiiy ravishda shakllanadi, ya’ni talab va taklif
egri chiziqlari kesishgan nuqtada bozor narxi vujudga keladi. Bunday narx
iste’molchi va ishlab chiqaruvchi uchun ham maqbul hisoblanadi. Talab
qilinayotgan mahsulot miqdori taklif qilinayotgan mahsulot miqdoriga teng
bo‘ladi. Bu holatda mahsulot tanqisligi ham, ortiqchaligi ham kuzatilmaydi.
Natijada iqtisodiy tizim resurslardan maksimal darajada foydalanadi,
isrofgarchilik holatlari kamayadi.
Muvozanatli bozorning ijtimoiy afzalliklaridan biri – iste’molchilar
farovonligini ta’minlashidir. Bunday bozor sharoitida iste’molchilar arzonroq
narxda o‘z ehtiyojlarini qondiradigan mahsulotni erkin tanlay oladilar. Ular
uchun tovarlar tanlovi kengayadi, xizmatlar sifati yaxshilanadi. Monopolistik
to‘siqlar yo‘q bo‘lgani sababli, raqobat ortadi va bu narxlarning haddan tashqari
oshib ketishiga to‘sqinlik qiladi.
Boshqa tomondan, ishlab chiqaruvchilar ham foydada bo‘ladilar. Bozor
ularga talab mavjud bo‘lgan mahsulotni ishlab chiqarishga signal beradi.
Shunday qilib, ishlab chiqaruvchilar ortiqcha mahsulot emas, balki haqiqiy
ehtiyojni qondiradigan tovarni yaratadilar. Bu esa ishlab chiqarish jarayonining
samaradorligini oshiradi. Foyda olish istagi ularni innovatsiyaga, texnologik
yangilanishga va xizmat ko‘rsatish sifatini oshirishga undaydi.
Muvozanatli bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobat muhiti shakllanadi.
Raqobat esa har qanday sog‘lom iqtisodiy tizimning ajralmas qismidir. U
korxonalarni xarajatlarni kamaytirishga, mahsulot sifatini oshirishga, yangi

18bozorlarga chiqishga majbur qiladi. Raqobat bo‘lmagan joyda esa samarasizlik,
korrupsiya va iste’molchilarning manfaatlarini poymol qilish hollari yuzaga
keladi. Shu bois, muvozanatli bozor – bu raqobatli, ochiq va halol iqtisodiy
maydon demakdir.Shuningdek, muvozanatli bozor tizimi ishsizlik darajasini
kamaytirishda ham muhim o‘rin tutadi. Tovar va xizmatlarga talab mavjud
bo‘lsa, ishlab chiqaruvchilar ishchilarga ehtiyoj sezadilar. Bu esa bandlikning
ortishiga olib keladi. Ish o‘rinlari ko‘payadi, ish haqi barqarorlashadi.
Aholining daromad darajasi oshib, ularning iste’mol imkoniyatlari kengayadi.
Natijada milliy iqtisodiy o‘sishga erishish mumkin bo‘ladi.
Muvozanatli bozor iqtisodiyoti orqali davlatning iqtisodiyotga aralashuvi
minimal darajada bo‘ladi. Bunday tizimda davlat faqat huquqiy baza yaratish,
raqobatni qo‘llab-quvvatlash, adolatli soliq siyosatini yuritish, tashqi savdo
siyosatini muvofiqlashtirish kabi vazifalarni bajaradi. Asosiy iqtisodiy
qarorlarni esa bozorning o‘zi hal qiladi. Bu esa byurokratik to‘siqlarning
kamayishiga, iqtisodiy erkinlikning oshishiga olib keladi.
Yana bir afzallik – resurslarning optimal taqsimlanishidir. Tabiiy, mehnat va
moliyaviy resurslar aynan eng ko‘p talab qilinayotgan sohalarga yo‘naltiriladi.
Talab past bo‘lgan sohalarda esa resurslar qisqartiriladi. Bu jarayon narx
mexanizmi orqali avtomatik tarzda amalga oshadi. Shunday qilib, resurslar
samarali ishlatiladi, iqtisodiy o‘sish sur’atlari yuqori bo‘ladi.
Muvozanatli bozor iqtisodiyoti innovatsion faoliyatni qo‘llab-quvvatlaydi.
Korxonalar raqobatda ustun bo‘lish uchun yangicha mahsulot, xizmat yoki
texnologiya yaratishga intiladilar. Bu esa iqtisodiyotda yangilanish jarayonini
tezlashtiradi. Ilm-fan va texnologiyaga investitsiyalar oshadi, zamonaviy
texnologiyalar joriy qilinadi. Natijada mahsulotlar sifati ortadi, ishlab chiqarish
samaradorligi oshadi.
Ijtimoiy jihatdan esa muvozanatli bozor tizimi tovarlar va xizmatlar
qulayligini oshiradi. Har bir fuqaro o‘z ehtiyojiga mos mahsulotni topa oladi.
Xizmatlar bozori rivojlanadi, bank, transport, sog‘liqni saqlash va ta’lim

19tizimlarida raqobat paydo bo‘ladi. Bu esa aholining umumiy yashash
darajasining oshishiga olib keladi. Bozor orqali ijtimoiy mobilitet kuchayadi –
ya’ni har kim mehnat va tashabbusi bilan o‘z hayotini yaxshilash imkoniga ega
bo‘ladi.
Shu bilan birga, muvozanatli bozor iqtisodiyoti soliqqa tushadigan asosni
kengaytiradi. Chunki iqtisodiy faoliyat keng ko‘lamda yuritiladi, ko‘plab biznes
subyektlari bozorga kiradi. Bu esa davlat byudjetiga ko‘proq daromad keltiradi.
Buning natijasida davlat ijtimoiy dasturlar, infratuzilma loyihalari va aholiga
xizmat ko‘rsatish tizimlarini moliyalashtirish imkoniga ega bo‘ladi.
Muvozanatli bozor tizimi, shuningdek, iqtisodiy turg‘unlikka qarshi
moslashuvchanlikni oshiradi. Bozordagi har qanday o‘zgarishlarga tezkor javob
qaytariladi. Talab o‘zgarsa, taklif moslashadi. Narxlar muvozanatli darajani
izlaydi. Bu esa inqiroz holatlaridan tez chiqish, iqtisodiy yangilanishni
ta’minlash imkonini beradi. Muvozanatning mavjudligi orqali iqtisodiyotda
barqarorlik saqlanib turadi.
So‘nggi yillarda O‘zbekiston Respublikasi bosqichma-bosqich bozor
iqtisodiyotiga asoslangan islohotlarni amalga oshirib, iqtisodiy tizimda talab va
taklif muvozanatini ta’minlash orqali barqarorlik va farovonlikni yo‘lga
qo‘ymoqda. 2021–2025 yillar davomida mamlakatda muvozanatli bozor
tamoyillarining shakllanishi asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlarda o‘z aksini topdi.
Quyidagi tahlilda aynan shu yillarda kuzatilgan statistik tendensiyalar asosida
muvozanatli bozorning ijtimoiy-iqtisodiy afzalliklari yoritiladi.
2021-yilda O‘zbekiston yalpi ichki mahsuloti (YAIM) 6,2 foizga o‘sdi. Bu
ko‘rsatkich pandemiyadan keyingi tiklanish bosqichida iqtisodiyotda talab va
taklifning nisbatan muvozanatli harakatlanayotganini ko‘rsatdi. Inflyatsiya
darajasi esa 11 foiz atrofida bo‘lib, narxlarning barqarorlashuvi yo‘nalishida
hali muayyan muammolar mavjud edi. Ishsizlik darajasi 10,1 foizni tashkil etdi.
Bu raqamlar shuni anglatadiki, muvozanatga intilish jarayonida iste’mol va
ishlab chiqarish o‘rtasidagi uyg‘unlik hali to‘liq ta’minlanmagan edi.

202022-yilga kelib, YAIM o‘sish sur’ati 5,7 foizni tashkil qildi. Inflyatsiya
darajasi esa 12,3 foizgacha ko‘tarildi, bu energiya narxlarining o‘sishi va global
omillarning mahalliy bozorga ta’siri bilan izohlanadi. Shu bilan birga, ishsizlik
9,7 foizgacha pasaydi. Bu davrda investitsiyalarning o‘sish sur’ati 9,5 foizni
tashkil etib, ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirish, innovatsion loyihalarni
amalga oshirish orqali taklif tomonining mustahkamlanayotganini ko‘rsatdi.
2023-yilgi ko‘rsatkichlar esa muvozanatli bozor iqtisodiyotining samarali
ishlashini yaqqol tasdiqlaydi. YAIM o‘sishi 6 foizga yetdi, inflyatsiya darajasi
esa 10,6 foizgacha tushdi. Bu holat narxlar tizimi barqarorlashayotganini
bildiradi. Ayniqsa, ishsizlik darajasi 9,2 foizgacha pasaygan bo‘lib, iqtisodiy
faollik oshib borayotganini, talab tarafining kuchayib borayotganini anglatadi.
Investitsiyalar o‘sishi 10,2 foizni tashkil qildi. Bu esa bozor muvozanatining
yuqori darajada qo‘llab-quvvatlanayotganini bildiradi.
2024-yil bozor mexanizmlarining yanada faollashuvi bilan ajralib turdi.
YAIM o‘sishi 6,5 foizgacha ortdi. Bu esa ishlab chiqarish hajmining
kengayganini va taklif tarafining sezilarli faolligini bildiradi. Inflyatsiya
darajasi 9,8 foizgacha tushgan bo‘lib, narx barqarorligi ta’minlanayotganini
tasdiqlaydi. Ishsizlik darajasi esa 8,5 foizga qisqardi. Bozor muvozanati asosida
shakllangan bandlik siyosati, kichik va o‘rta biznesning rivojlanishi bunga
sabab bo‘ldi. Investitsiya o‘sishi esa 11 foizgacha ko‘tarilib, ishlab
chiqarishning tarkibiy tuzilmasi samarali yo‘nalishda shakllanayotganini
ko‘rsatdi.
2025-yilning prognoz ko‘rsatkichlari esa iqtisodiy muvozanatni saqlash
orqali erishilgan farovonlikni davom ettirishga asos yaratmoqda. YAIM o‘sishi
6,8 foizni tashkil etishi kutilmoqda. Inflyatsiya darajasining 8,5 foizgacha
pasayishi narxlar barqarorligini ta’minlashdagi yutuqni bildiradi. Ishsizlik 8
foizgacha tushib, aholi bandligini kengaytirishga xizmat qilmoqda. Eng muhim
ko‘rsatkichlardan biri – investitsiyalar o‘sishi 11,7 foizga yetib, iqtisodiyotda
ishlab chiqaruvchilar va talab egalarining faol ishtirokini ta’minlamoqda.

21Ushbu statistik ko‘rsatkichlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekistonda
muvozanatli bozor tamoyillari asosida shakllangan iqtisodiyot ijtimoiy-iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlashga xizmat qilmoqda. Resurslarning samarali
taqsimlanishi, narxlar barqarorligi, iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilarning
manfaatlar muvozanati, bandlikning ortishi, investitsion faollikning kuchayishi
kabi omillar ushbu tizimning afzalliklaridir.

22Yuqoridagi ustunli diagramma orqali 2021–2025 yillar davomida
O‘zbekistonning asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlari taqqoslab ko‘rsatilgan. Har bir
yil uchun:
Ko‘k ustun – YAIM o‘sish
To‘q sariq ustun – Inflyatsiya darajasi
Yashil ustun – Ishsizlik darajasi
Qizil ustun – Investitsiyalar o‘sish sur’ati

232.2. Davlatning bozor muvozanatini ta’minlashdagi roli
Bozor iqtisodiyoti o‘zining o‘z-o‘zini tartibga solish xususiyatiga ega
bo‘lsa-da, amalda to‘liq muvozanatga har doim erishishning imkoni yo‘q.
Sababi, bozorda tashqi va ichki sharoitlar doimiy o‘zgarib turadi. Raqobatning
cheklanishi, monopollashuv, axborot nomukammalligi, resurslar notekis
taqsimoti, global bozorlar ta’siri kabi omillar natijasida talab va taklif
muvozanati buzilishi mumkin. Shu sababli davlatning iqtisodiy tizimdagi
aralashuvi – bozor muvozanatini saqlash va barqaror iqtisodiy rivojlanishni
ta’minlashda muhim ahamiyatga ega.
Davlat iqtisodiy siyosat vositalari orqali bevosita va bilvosita ravishda bozor
muvozanatini tartibga soladi. Bozor mexanizmlari o‘z-o‘zidan mukammal
ishlashga qodir emas – ular ayrim holatlarda nosamarali natijalarga olib keladi.
Masalan, iste’molchilar manfaatlariga zid keladigan narxlar shakllanishi,
ekologik zararli ishlab chiqarishlarning kengayishi, yoki ijtimoiy tengsizlikning
kuchayishi – bular barchasi davlat aralashuvini zarur etadi.
Eng avvalo, davlat talab va taklif o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlash uchun
fiskal va monetar siyosat vositalaridan foydalanadi. Monetar siyosat orqali
Markaziy bank muomaladagi pul massasini nazorat qiladi, foiz stavkalarini
belgilaydi va inflyatsiyani jilovlaydi. Bu esa narxlar barqarorligini ta’minlab,
bozordagi talab va taklifni muvozanatlashtiradi. Fiskal siyosat orqali esa davlat
soliqlar, byudjet xarajatlari, subsidiya va grantlar orqali iqtisodiy faoliyatga
ta’sir ko‘rsatadi.
Masalan, iste’mol talabining pasaygan davrida davlat aholini qo‘llab-
quvvatlash uchun transfer to‘lovlarini ko‘paytiradi, soliq imtiyozlari beradi,
infrastruktura loyihalariga investitsiyalar yo‘naltiradi. Bu orqali ishlab
chiqaruvchilar uchun talabni oshiradi va bozor muvozanatini tiklaydi.
Aksincha, inflyatsiya kuchaygan davrda davlat budjet xarajatlarini qisqartiradi,
soliqlarni oshiradi, pul massasini cheklaydi – bu orqali ortiqcha talabni
jilovlaydi.Shuningdek, davlat monopoliyalarni cheklash va raqobat muhitini

24shakllantirish orqali ham bozor muvozanatini ta’minlaydi. Monopoliyalashgan
bozor sharoitida narxlar sun’iy usulda oshiriladi, taklif cheklanadi va
iste’molchilar tanlovi kamayadi. Bunday sharoitda bozor muvozanati buziladi.
Shu sababli raqobatni rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlovchi siyosatlar, soliq
imtiyozlari, kichik biznesni qo‘llash dasturlari orqali davlat sog‘lom raqobat
muhitini yaratadi. Bu esa talab va taklif o‘rtasida tabiiy muvozanatni
shakllantiradi.
Narx nazorati – yana bir muhim davlat aralashuvi vositasidir. Ayrim
strategik va ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan tovar va xizmatlarda (masalan, un,
non, yoqilg‘i, elektr energiyasi, dori-darmon, ijaralar) davlat narxlarni bevosita
belgilashi yoki nazorat ostiga olishi mumkin. Bu orqali muvozanat narxining
haddan tashqari oshib ketishi yoki pasayib ketishining oldi olinadi. Biroq
bunday aralashuv doimiy emas, faqat iqtisodiy zarurat holatlarida qo‘llanilishi
lozim. Aks holda, narx signallarining buzilishi va samarasizlik holatlari yuzaga
kelishi mumkin.
Davlat shuningdek, iqtisodiy prognozlash va axborot tizimlarini
rivojlantirish orqali ham bozor muvozanatini qo‘llab-quvvatlaydi. Bozor
ishtirokchilariga yetarli va aniq axborot taqdim etilishi – ularning iqtisodiy
qarorlarini to‘g‘ri qabul qilishiga zamin yaratadi. Masalan, talab prognozlari,
mahsulot zaxiralari, import-eksport balansi, narx indekslari haqidagi
ma’lumotlar bozor subyektlarining harakatlarini muvofiqlashtirishga yordam
beradi.
O‘zbekiston misolida qaralganda, davlat tomonidan olib borilayotgan
iqtisodiy islohotlar – talab va taklif muvozanatini saqlashga qaratilgan.
Jumladan, "2022–2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekiston taraqqiyot
strategiyasi"da bozor mexanizmlarini takomillashtirish, xususiy sektorni
rivojlantirish, narxlarning bosqichma-bosqich liberallashtirilishi, soliq-budjet
tizimining barqarorlashtirilishi kabi yo‘nalishlar belgilab berilgan.

25Masalan, elektr energiyasi va gaz narxlarining bosqichma-bosqich
erkinlashtirilishi, ayrim subsidiyalarning qayta yo‘naltirilishi, erkin valuta
bozori siyosati orqali iqtisodiyotda muvozanatga intilish kuchaymoqda. Davlat
tomonidan amalga oshirilgan "asosiy oziq-ovqat xavfsizligi" dasturlari esa
asosiy tovarlar bozorida tanqislikni kamaytirishga xizmat qilmoqda.
Bundan tashqari, O‘zbekiston hukumati tomonidan 2023-yildan boshlab
bosqichma-bosqich elektron tender tizimining keng joriy etilishi va davlat
xaridlarining shaffoflashtirilishi ham talab-taklifni aniq prognozlash va
resurslarni samarali taqsimlashga xizmat qilmoqda. Bu esa narxlar
muvozanatini saqlashda muhim rol o‘ynaydi., bozor iqtisodiyotida davlatning
roli – bevosita bozor jarayonlariga aralashish emas, balki ularni tartibga solish,
muvozanatni qo‘llab-quvvatlash, raqobat va barqarorlik muhitini yaratishdir.
Davlat talab va taklif o‘rtasida muvozanatni ta’minlovchi asosiy siyosiy institut
bo‘lib, uning siyosati muvozanatni buzmasdan, aksincha uni mustahkamlashga
qaratilgan bo‘lishi kerak. Aynan ana shunday yondashuv orqali ijtimoiy-
iqtisodiy farovonlikka erishish mumkin bo‘ladi.

26 Ijtimoiy yordamlar – 30%
Soliq siyosati – 25%
Narx nazorati – 20%
Raqobatni qo‘llash – 15%
Axborot va prognozlar – 10
2.3. O‘zbekistonda talab-taklif muvozanatini ta’minlash yo‘nalishlari va
muammolar
Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tish jarayonida O‘zbekiston
Respublikasi talab va taklif muvozanatini saqlashni asosiy iqtisodiy
strategiyalaridan biri sifatida belgilagan. Sababi, iqtisodiy barqarorlik va
farovonlik darajasi aynan bozor muvozanatining mavjudligiga bog‘liqdir.
Mamlakatda so‘nggi yillarda iqtisodiyotni liberallashtirish, raqobat muhitini
rivojlantirish, narxlarni erkinlashtirish orqali talab va taklifning uyg‘unligi
ta’minlanmoqda. Biroq bu yo‘lda muayyan muammolar ham yuzaga kelmoqda.
O‘zbekiston iqtisodiyotida talab va taklif o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlash
quyidagi asosiy yo‘nalishlar orqali amalga oshirilmoqda:
Birinchidan, narxlarning bosqichma-bosqich erkinlashtirilishi. 2020-yildan
boshlab davlat narxni belgilovchi rolidan asta-sekin chekinmoqda. Ayniqsa,
energiya resurslari, un, gaz, neft mahsulotlari kabi strategik tovarlarda erkin
narx shakllanishiga o‘tildi. Bu ishlab chiqaruvchilarni ko‘proq ishlab
chiqarishga undadi, taklif hajmi oshdi. Masalan, 2023-yil davomida
O‘zbekiston bozorida yoqilg‘i ta’minoti bo‘yicha tanqislik kamaydi, narxlar
muvozanatli holatga yaqinlashdi.
Ikkinchidan, aholi daromadlarini oshirish va ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash
choralarining kuchaytirilishi. So‘nggi yillarda pensiyalar, nafaqalar, byudjet
xodimlari ish haqlari oshirildi. Bu esa aholi iste’mol talabining ortishiga xizmat
qildi. Demak, davlat talab tarafini qo‘llab-quvvatlovchi omillarni kuchaytirdi.
Uchinchidan, soliq tizimining soddalashtirilishi va biznes muhitining
yaxshilanishi orqali kichik va o‘rta ishlab chiqaruvchilar soni ko‘paydi. Bu

27taklif hajmini kengaytirishga xizmat qildi. 2022-yilda yangi ro‘yxatdan o‘tgan
kichik biznes subyektlari soni 11 foizga ortdi. Bu esa iste’mol bozoridagi
raqobatni kuchaytirib, narxlarni muvozanatga keltirdi.
To‘rtinchidan, investitsion muhitni yaxshilash va mahalliy ishlab chiqarishni
rag‘batlantirish orqali importga bog‘liqlik kamaytirildi. O‘zbekiston 2021–2025
yillarga mo‘ljallangan “Import o‘rnini bosuvchi ishlab chiqarishni qo‘llab-
quvvatlash dasturi”ni joriy etdi. Bu esa ichki bozorni mahsulot bilan to‘ldirish,
tanqislik holatlarini kamaytirish va muvozanatni tiklashda muhim rol o‘ynadi.
Beshinchidan, valyuta bozori liberallashuvi orqali import va eksport
bozorlarida talab va taklif yanada aniq muvozanatga yaqinlashdi. Chet el
tovarlarining bozorga erkin kirib kelishi mahsulot tanlovini kengaytirdi. Shu
bilan birga, eksportchilarga qulayliklar yaratildi.
Shu bilan birga, O‘zbekistonda talab-taklif muvozanatini saqlashda muayyan
muammolar ham mavjud. Ular quyidagicha izohlanadi:
1. Mahsulotlar bo‘yicha hududlararo nomutanosiblik. Ba’zi viloyatlarda
taklif yuqori bo‘lsa-da, boshqa hududlarda ayni mahsulotlar tanqis. Bu logistika
tizimidagi muammolar, infratuzilmaning rivojlanmaganligi bilan bog‘liq.
Masalan, 2023-yilda ayrim qishloq hududlarida oziq-ovqat mahsulotlari
narxlari markazga nisbatan 15–20% yuqori bo‘ldi.
2. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarida mavsumiylik va narxlarning keskin
o‘zgarishi. Yangi hosil paytida mahsulotlar narxi tushib ketadi, mavsum o‘tgach
esa narxlar ko‘tariladi. Bu talab va taklifni yil davomida barqaror ushlab
turishni qiyinlashtiradi. Sovutkichli saqlash tizimlarining yetishmasligi, qayta
ishlash quvvatlarining pastligi muvozanatni buzadi.
3. Monopoliyalarning saqlanib qolishi. Ayrim sohalarda (elektr energiyasi,
tabiiy gaz, transport) hali ham raqobat yetarli darajada emas. Bu esa narxlarning
erkin shakllanishiga to‘sqinlik qiladi va iste’molchilar uchun adolatli tanlov
imkoniyatini cheklaydi.

284. Axborot nomukammalligi. Bozor ishtirokchilarida talab va taklif haqidagi
to‘liq axborot yetarli emas. Fermerlar, ishlab chiqaruvchilar ko‘pincha
mahsulotlarini qaysi hududda, qanday narxda sotish bo‘yicha aniq ma’lumotga
ega bo‘lmaydi. Bu esa resurslar noto‘g‘ri taqsimlanishiga olib keladi.
5. Importga yuqori bog‘liqlik. Ayrim strategik mahsulotlar, xususan
farmatsevtika, texnika, kimyo, oziq-ovqat mahsulotlarining muhim qismini chet
eldan import qilishga to‘g‘ri keladi. Global narx o‘zgarishlari ichki bozordagi
talab-taklif muvozanatiga bevosita ta’sir qiladi.
6. Iqtisodiy savodxonlikning pastligi. Aholining iqtisodiy qarorlar qabul
qilishdagi bilim va ko‘nikmalari yetarli emas. Bu esa talabning sezuvchanligini
pasaytiradi. Xususan, inflyatsion kutilmalar bozorni noto‘g‘ri narx signaliga
olib keladi.
Shu bilan birga, talab-taklif muvozanatini tiklashga qaratilgan istiqbolli
yo‘nalishlar ham mavjud. Jumladan:
“Bozor narxlari monitoringi” tizimini joriy qilish orqali narxlardagi
noaniqliklar oldi olinadi;
Strategik mahsulotlar zaxirasini yaratish, bu orqali mavsumiy tanqisliklarga
qarshi kurashish mumkin;
Fermer xo‘jaliklari bilan davlat kontraktlari tuzish orqali barqaror taklifni
ta’minlash;
Kichik va o‘rta biznesni eksportga yo‘naltirish, bu talab va taklifni ichki
bozorda muvozanatlashtiradi;
Raqamli axborot tizimlari orqali bozor axborotining ochiqligi va shaffofligi
oshiriladi.O‘zbekiston talab va taklif muvozanatini ta’minlashda sezilarli
yutuqlarga erishmoqda. Biroq ushbu muvozanatni barqaror saqlab turish uchun
infratuzilmaviy rivojlanish, axborot oqimi samaradorligi, monopoliyalarning
qisqarishi va iqtisodiy savodxonlikni oshirish bo‘yicha keng qamrovli siyosat
zarur. Muvozanatli bozor – barqaror iqtisodiyotning garovi, ijtimoiy
farovonlikning kafolatidir.

29 Xulosa va takliflar
Ushbu kurs ishini tayyorlar ekanman, talab va taklif muvozanati bozor
iqtisodiyotining yuragi, iqtisodiy barqarorlik va farovonlikning muhim tayanchi
ekanligini yana bir bor chuqur angladim. Men ushbu mavzuni o‘rganish
jarayonida bozor mexanizmlarining ishlash tamoyillari, narxlarning
shakllanishi, muvozanat holatining ahamiyati va bu jarayonga davlatning ta’siri
kabi masalalarni har tomonlama tahlil qilishga harakat qildim.
Avvalo, talab va taklif tushunchalari bozor munosabatlarida bir-biriga
bog‘liq, doimiy o‘zgarib turuvchi dinamik jarayonlar ekanligi ma’lum bo‘ldi.
Ular o‘zaro ta’sir qilgan holda narxni belgilaydi va shu orqali iqtisodiy resurslar
qanday taqsimlanishini belgilab beradi. Talab ortgan paytda narx ko‘tariladi, bu
esa ishlab chiqaruvchilarni faolroq bo‘lishga undaydi. Aksincha, taklif ortsa,
narx tushadi, bu esa iste’molchilar uchun foydalidir. Shu jihatdan, talab va
taklif o‘rtasidagi muvozanat iqtisodiy vositalarning muvofiqlashtirilgan
ishlashini ta’minlaydi.
Kurs ishimning asosiy xulosalaridan biri shuki, muvozanatli bozor narxlari
resurslardan samarali foydalanishga olib keladi. Bozor o‘zining ichki signallari
orqali ishlab chiqaruvchilarga nimani, qancha va qachon ishlab chiqarish
kerakligini bildiradi. Bu esa ortiqcha ishlab chiqarish yoki mahsulot
tanqisligining oldini oladi. Demak, talab va taklif o‘rtasidagi muvozanat
iqtisodiy samaradorlik va ijtimoiy adolatni ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyat
kasb etadi.
O‘zbekiston misolida olib borilgan tahlillar shuni ko‘rsatadiki, so‘nggi
yillarda bozor iqtisodiyotini rivojlantirish, narxlarni liberallashtirish, raqobat
muhitini shakllantirish orqali talab va taklif muvozanatini saqlashga katta
e’tibor qaratilmoqda. 2021–2025 yillar oralig‘idagi iqtisodiy ko‘rsatkichlar
(YAIM o‘sishi, inflyatsiya pasayishi, ishsizlikning qisqarishi) bu borada amalga
oshirilayotgan siyosatning ijobiy samarasini namoyon etdi. Men o‘rgangan

30grafik va statistik ma’lumotlar orqali bozor muvozanatining iqtisodiy
farovonlikka bevosita ta’sir ko‘rsatishini isbotlashga harakat qildim.
Shu bilan birga, men talab va taklif muvozanatini saqlashda hali yechilishi
lozim bo‘lgan muammolar ham mavjudligini tahlil qildim. Xususan, ayrim
sohalarda monopoliyalarning saqlanib qolishi, hududlararo nomutanosiblik,
logistik cheklovlar, axborot nomukammalligi va iqtisodiy savodxonlikning
pastligi kabi omillar bozor muvozanatini buzayotgan asosiy sabablar qatoriga
kiradi. Bu muammolarni hal etmasdan turib, bozorning to‘laqonli ishlashini
kutib bo‘lmaydi.
Men talab va taklif muvozanatini yanada barqarorlashtirish uchun quyidagi
takliflarni ilgari surmoqchiman:
Narxlar monitoringi va prognoz tizimini kengaytirish orqali bozor
signallarini aniqlashtirish;
Iqtisodiy axborot shaffofligini ta’minlash, ayniqsa ishlab chiqaruvchi va
iste’molchilar uchun ochiq ma’lumot bazalarini yaratish;
Kichik va o‘rta biznesni qo‘llab-quvvatlash orqali taklif bazasini
kengaytirish;
Ijtimoiy yordam va daromadlarni oshirish orqali ichki talabni
rag‘batlantirish;
Monopoliyalarga qarshi kurash choralarini kuchaytirish hamda raqobatni
rag‘batlantirish.
Xulosa o‘rnida aytishim mumkinki, talab-taklif muvozanati nafaqat iqtisodiy
barqarorlik, balki ijtimoiy farovonlikning ham kafolatidir. Uning izchil
saqlanishi har bir iqtisodiy siyosatning asosi bo‘lishi lozim. Ushbu kurs ishi
menga nafaqat iqtisodiy tushunchalarni chuqurroq o‘rganish, balki real tahlillar
asosida fikr yuritish, takliflar ishlab chiqish ko‘nikmalarini ham shakllantirishga
yordam berdi.

31Men bu mavzuni o‘rganib, talab va taklif muvozanatini ta’minlash –
haqiqatan ham farovon jamiyat qurish yo‘lidagi muhim shartlardan biri
ekanligiga amin bo‘ldim.
Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.

329) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.
11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Talab va taklifning o’zaro bog‘liqligi. Bozor muvozanati va uning turlari

Sotib olish