Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	452.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	20 Июль 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

Talabning iqtisodiy mazmuni va uning hajmiga ta’sir etuvchi omillar kurs ishi

o‘z xaridlarini moliyalashtirish imkonini beradi. Bu holat ayniqsa uy-joy,
avtomobil, elektronika kabi yirik xarajatli tovarlar uchun talabni oshiradi.
Masalan, 2022–2024-yillar davomida aholining bankdan olgan iste’mol
kreditlari hajmi yiliga o‘rtacha 35–40% ga oshdi.
To‘rtinchidan, davlat tomonidan strategik mahsulotlar va xizmatlarni
subsidiya qilish – ya’ni narxni sun’iy ravishda arzonlashtirish orqali ularning
ommaviy iste’molini rag‘batlantirish ham keng tarqalgan. Elektr energiyasi,
gaz, yoqilg‘i, suv, transport xizmatlari va ba’zi oziq-ovqat mahsulotlari
subsidiya orqali arzonlashtiriladi. Bu esa aholining xarid qobiliyatini ushlab
turish, iste’mol barqarorligini ta’minlash va ijtimoiy noroziliklarning oldini
olishga xizmat qiladi. 2024-yilning o‘zida davlat tomonidan energiya
subsidiyalariga 15 trillion so‘m ajratilgan.
Beshinchidan, davlat investitsiyalarini infratuzilma, transport, sog‘liqni
saqlash, ta’lim va turizm sohalariga yo‘naltirish orqali talabni bilvosita
rag‘batlantirish mumkin. Infratuzilmalar rivojlangan hududlarda ishlab
chiqarish kuchayadi, xizmatlar kengayadi va iste’molchilar faolligi ortadi.
Shuningdek, ta’lim va sog‘liqni saqlashga yo‘naltirilgan mablag‘lar aholining
madaniy va sog‘lom hayot kechirishiga, bu esa yuqori talab segmentlarining
shakllanishiga olib keladi. Misol uchun, "Yashil makon" dasturi doirasida
ekologik tovarlarga bo‘lgan talabning oshgani kuzatilgan.
Oltinchidan, davlat tashqi savdo siyosati orqali ichki bozordagi muvozanatni
boshqaradi. Import tariflari, kvotalar, bojlar orqali ichki ishlab chiqaruvchilar
himoya qilinadi, bu esa milliy mahsulotlarga bo‘lgan talabni rag‘batlantiradi.
Shu bilan birga, ba’zan importni arzonlashtirish orqali raqobatni oshirish va
narxlarni pasaytirish orqali iste’molchilarga foydali sharoit yaratiladi. Bu ikki
yo‘nalishli siyosat bozor talabini muvozanatga keltiradi.
Yettinchidan, davlat ichki bozorni tahlil qilish va prognozlash asosida
iqtisodiy siyosat yuritadi. Statistik agentliklar, bozor monitoringi tizimlari,
inflyatsiya prognozlari, sektorlar bo‘yicha xarid dinamikasi ma’lumotlari

II BOB. Talab hajmiga ta’sir etuvchi omillar va ularni tahlil qilish
2.1. Narx, daromad, muqobil tovarlar va reklamaning talabga ta’siri
Bozor iqtisodiyoti sharoitida talab hajmi dinamik o‘zgaruvchan bo‘lib, u turli
ichki va tashqi omillarga bevosita bog‘liq. Talabga ta’sir etuvchi omillarni
chuqur tahlil qilish orqali mahsulotlar uchun bozor imkoniyatlarini aniqlash,
narx siyosatini to‘g‘ri belgilash, ishlab chiqarish hajmini rejalashtirish va

Talab egri chizig‘i – bu grafik bo‘lib, unda gorizontal o‘qda (abssissa)
mahsulot miqdori (Q), vertikal o‘qda (ordinata) esa mahsulot narxi (P)
joylashtiriladi. Talab egri chizig‘i odatda pastdan yuqoriga qarab salbiy
qiyalikda bo‘ladi, ya’ni u chapdan o‘ngga qarab pasayadi. Bu shuni bildiradiki,
narx oshgan sayin talab kamayadi.
Talab egri chizig‘ining asosiy xususiyatlari:
Egri chiziq salbiy qiyalikda bo‘ladi (P↑ → Q↓).
Egri chiziqning har bir nuqtasi muayyan narxda qancha miqdorda tovar sotib
olinishini ko‘rsatadi.
Egri chiziq doim ham tekis emas, ba’zida elastiklikka qarab egri shakl oladi.
Grafik ko‘rinishi (tavsif):
Agar grafik bo‘lsa, u quyidagicha bo‘ladi (tasavvur qilish uchun):
markdown
CopyEdit
P (Narx)
|
| ● A (narx = 10, talab = 100 dona)
| /
| /
| /
| /
| /
| ● B (narx = 6, talab = 150 dona)
| /
|/________________________________ Q (Miqdor)
Ushbu grafikda ko‘rinib turibdiki, narx 10 dan 6 ga tushganda talab 100 dan
150 donaga oshgan. Bu talab qonunining grafik ifodasidir.
Talab egri chizig‘ining siljishi:

Talab hajmini shakllantiruvchi asosiy omillar qatorida aholining ijtimoiy-
iqtisodiy holati va demografik tuzilmasi alohida o‘rin egallaydi. Bu omillar
aholining xarid qobiliyatini, ehtiyojlarini, xatti-harakat modelini, iste’mol
prioritetlarini belgilab beradi. Iqtisodiy nazariyada talabni faqat narx yoki
daromad bilan cheklab bo‘lmaydi, chunki aholi tuzilmasi, ta’lim darajasi,
urbanizatsiya, oilaviy holat, yosh tarkibi va mehnat bandligi kabi ko‘rsatkichlar
ham talabning shakllanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Aholining ijtimoiy-iqtisodiy holati deganda, ularning ish bilan
ta’minlanganlik darajasi, o‘rtacha daromad hajmi, ta’lim va sog‘liqni saqlashga
kirish imkoniyati, turmush sifati va ijtimoiy himoya holati tushuniladi. Ushbu
ko‘rsatkichlar qanchalik yuqori bo‘lsa, aholining xarid qilish imkoniyati, ya’ni
talab darajasi ham shunchalik yuqori bo‘ladi. Masalan, yuqori daromadli,
barqaror ish joyiga ega, ijtimoiy xizmatlardan foydalanuvchi qatlam ko‘proq
sarf qiladi, yangi tovarlarni sinab ko‘rishga moyil bo‘ladi, sifatsiz tovarlardan
voz kechadi.So‘nggi yillarda O‘zbekistonda aholining iqtisodiy faolligi oshib
bormoqda. 2022-yilda band aholining soni 14,6 million bo‘lgan bo‘lsa, 2025-
yilga kelib bu raqam 15,9 millionga yetdi. Ishsizlik darajasi esa 2022-yildagi
9,4%dan 2025-yilda 7,8%ga tushdi. Bu esa talab bazasining kengayganidan
dalolat beradi. Ish bilan ta’minlangan aholi ko‘paygani sari, ularning daromadi
va xarid imkoniyati ortadi. Bu omil, ayniqsa, tovarlarga bo‘lgan ichki talabni
barqarorlashtiradi va ishlab chiqaruvchilarga mustahkam bozor kafolatini
beradi.Shuningdek, demografik omillar ham talabga kuchli ta’sir ko‘rsatadi.
Demografik tuzilma deganda, aholining yoshi, jinsi, oila tarkibi, shaharda yoki
qishloqda yashash holati, migratsion harakatlari tushuniladi. Masalan, yoshlar
soni ko‘p bo‘lgan hududlarda texnologik mahsulotlarga, kiyim-kechak va ta’lim
xizmatlariga talab yuqori bo‘ladi. Keksalar soni ko‘p bo‘lgan hududlarda esa
dori-darmon, tibbiy xizmatlar va kommunal qulayliklarga ehtiyoj kuchayadi.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2023-yilda O‘zbekistonda aholi soni 36,2
million kishiga yetdi. Shundan 60 foizdan ortig‘i mehnatga layoqatli yoshda

1.2. Talab qonuni va talab egri chizig‘i (grafik tahlil)
Talab qonuni iqtisodiyot fanining eng asosiy va muhim tamoyillaridan
biridir. Bu qonun bozor mexanizmining asosini tashkil etadi hamda narx va
talab o‘rtasidagi bog‘liqlikni ochib beradi. Talab qonunining mohiyati shundan
iboratki, boshqa shartlar o‘zgarmas ekan (ya’ni “ceteris paribus” sharoitida),
tovar narxi oshgan sari unga bo‘lgan talab kamayadi, narxi pasaygan sari esa
talab ortadi. Bu holat iqtisodiyotda eng ko‘p kuzatiladigan hodisalardan biri
hisoblanadi va o‘zining amaliy tasdig‘ini doimiy ravishda topib kelmoqda.
Talab qonuni insonning iqtisodiy xulq-atvoriga asoslangan. Ya’ni odamlar,
odatda, narx oshgan mahsulotlardan voz kechishga, narx tushgan mahsulotlarga
esa ko‘proq e’tibor qaratishga moyil bo‘lishadi. Bu xatti-harakat iqtisodiy foyda
olish istagi bilan bog‘liq. Aynan shu qonun yordamida iste’molchilar o‘z
daromadlarini samarali taqsimlaydi va resurslarni tejab, ko‘proq qiymat olishga
harakat qilishadi.
Talab qonuni quyidagi uchta asosiy sabablarga tayangan holda ishlaydi:
Substitutsiya effekti (muqobil tovarlar ta’siri): Agar tovar narxi oshsa,
iste’molchi o‘sha mahsulotdan voz kechib, unga o‘xshash, ammo arzonroq
muqobil tovarni tanlaydi. Bu esa birinchi tovarning talabining kamayishiga olib
keladi.
Daromad effekti: Narxlar oshganda, ayniqsa aholi daromadi o‘zgarmas
holatda qolsa, u mahsulotni sotib olishga imkoniyat kamayadi. Aksincha,
narxlar tushganda, iste’molchi o‘zini “boyroq” his qiladi va ko‘proq mahsulot
xarid qiladi.
Chegaraviy foyda kamayishi: Har bir qo‘shimcha mahsulot birlikdan
olinadigan foyda kamayib boradi. Shu sababli narx ortganda, iste’molchi bu
kamaygan foyda uchun ko‘proq to‘lashga tayyor bo‘lmaydi.
Bu qonunni ko‘proq tushunish uchun uni grafik shaklda – ya’ni talab egri
chizig‘i orqali ko‘rib chiqamiz
Talab egri chizig‘i:

Import-eksport siyosati: xalqaro savdoda qaysi tovarlar elastik, qaysilari
noelastik ekanini aniqlash orqali tashqi iqtisodiy siyosat ishlab chiqiladi.
Marketing strategiyalari: reklama va promo-aksiyalar, mavsumiy chegirmalar
kabi vositalar elastiklikni hisobga olgan holda tuziladi.
Grafik tahlil tavsifi:
Elastik va noelastik talabni grafikda ifodalash mumkin:
Elastik talab: talab egri chizig‘i tekisroq (yotgan) bo‘ladi.
Noelastik talab: talab egri chizig‘i tikroq ko‘rinadi.
Misol uchun:
plaintext
CopyEdit
Elastik talab: Noelastik talab:
P | P |
|---- | |
| ---- | |
| ---- | |
| ---- | |
|_________________ Q |_________________ Q
Talab elastikligi bozor iqtisodiyoti uchun strategik ko‘rsatkich bo‘lib, narx,
daromad va boshqa omillar ta’sirida iste’molchilarning qanday reaksiya
bildirishini tushunishga xizmat qiladi. Bu tushuncha orqali ishlab chiqaruvchi
narx siyosatini belgilaydi, davlat soliq siyosatini shakllantiradi, marketing
mutaxassislari esa reklama va chegirmalarni to‘g‘ri rejalashtiradi. Elastiklikni
chuqur anglash bozor muvozanatini saqlash, raqobatbardoshlikni ta’minlash va
iqtisodiy qarorlarni samarali qabul qilishda muhim vosita hisoblanadi.

o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni ko‘rsatishga harakat qildim. Bu tahlillar orqali
real iqtisodiy jarayonlarni tushunish, prognoz qilish va ular asosida xulosa
chiqarish ko‘nikmalarim shakllandi.
Xulosa qilib aytganda, talab iqtisodiy tizimning yuragi hisoblanadi. Undagi
har qanday o‘zgarish ishlab chiqarish, narx siyosati, savdo hajmi, bandlik
darajasi va hatto ijtimoiy barqarorlikka bevosita ta’sir qiladi. Shuning uchun
ham talabni shakllantiruvchi omillarni chuqur anglash va boshqarish – har
qanday davlat va tadbirkorlik subyekti uchun strategik ahamiyatga ega. Men
ushbu kurs ishi orqali nazariy bilimlarimni mustahkamlash bilan birga, ularni
amaliy tahlil vositalari yordamida tatbiq qilish imkoniyatiga ega bo‘ldim. Bu
esa meni kelgusida iqtisodiy muammolarni tahlil qilish va hal etishda yanada
puxta tayyorlaydi, deb hisoblayman.
Foydalanilgan adabiyotlar

Talabning mavjudligi, avvalo, inson ehtiyojlarining cheksizligi va iqtisodiy
resurslarning cheklanganligi bilan izohlanadi. Inson o‘z ehtiyojlarini qondirish
uchun turli tovar va xizmatlarni iste’mol qiladi. Biroq bu ehtiyojlar doimiy
ravishda o‘zgarib boradi: ularning ba’zilari dolzarb ahamiyatga ega bo‘lsa,
boshqalari esa zamonaviy texnologiyalar, moda, reklama yoki ijtimoiy muhit
ta’sirida shakllanadi. Shuning uchun ham talab – bu dinamik, o‘zgaruvchan va
ko‘p omilli jarayondir.
Talabning iqtisodiy mazmuni shundan iboratki, u iste’molchilar xatti-
harakatlari asosida vujudga keladi va shu xatti-harakatlar orqali tahlil qilinadi.
Masalan, iste’molchilar odatda narx oshganida mahsulotdan voz kechishga
moyil bo‘lishadi, narx pasayganda esa ko‘proq xarid qilishadi. Bu holat talab
qonunining asosi hisoblanadi. Talab qonuniga ko‘ra, boshqa omillar o‘zgarmas
ekan, mahsulot narxi oshsa, unga bo‘lgan talab kamayadi; narxi tushsa – talab
ortadi.
Biroq iqtisodiy hayotda bundan istisnolar ham mavjud. Masalan, ba’zi
tovarlar uchun narx qanchalik yuqori bo‘lsa, ularga bo‘lgan talab ham
shunchalik ortadi. Bunday tovarlar “Veblen tovarlari” deb ataladi va ular
hashamatli mahsulotlar sirasiga kiradi. Yana ba’zi holatlarda, kam daromadli
iste’molchilar arzon mahsulotlarni ko‘proq iste’mol qilishadi, hatto ularning
narxi oshganda ham. Bu holatda esa "Giffen paradoksi" kuzatiladi.
Talab faqat narxga emas, balki boshqa omillarga ham bog‘liq. Masalan,
daromad darajasi ortganda, talab ortadi; daromad kamayganda esa kamayadi.
Bundan tashqari, muqobil tovarlar mavjud bo‘lsa, iste’molchilar bir
mahsulotdan boshqasiga o‘tishadi. Komplementar (bir-birini to‘ldiruvchi)
tovarlar holatida esa, bir tovarning talabining ortishi boshqa tovar talabiga ham
ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, avtomobil va benzin, printer va kartrijlar
shunday tovarlarga misol bo‘la oladi.
Demak, talabni shakllantiruvchi omillar turlicha: narx, daromad, muqobil va
komplementar tovarlar, reklama, moda, ob-havo, mavsumiylik, davlat siyosati

1.3. Talabning narx, daromad va boshqa omillarga nisbatan elastikligi
Talabning elastikligi iqtisodiyotda juda muhim tushuncha bo‘lib, u
iste’molchilarning xarid xatti-harakatlarining o‘zgaruvchanligini o‘lchaydi.
Elastiklik, oddiy qilib aytganda, talabning narx, daromad yoki boshqa
omillardagi o‘zgarishga qanday ta’sir qilishi darajasidir. Bu tushuncha orqali
korxonalar narx siyosatini belgilash, bozorni prognoz qilish va iqtisodiy siyosat
yuritishda asosiy vosita sifatida foydalanadi.
Talab elastikligi biror omil o‘zgarganida (masalan, narx oshganda) talab
qancha miqdorda o‘zgarishini foiz hisobida aniqlaydi. Elastiklikning asosiy
turlari quyidagilardan iborat:
1. Narxga nisbatan elastiklik (Ep):

Talab egri chizig‘i faqat narx omili o‘zgarishiga qarab harakat qilsa, egri
chiziqning o‘zida harakat bo‘ladi. Ammo agar daromad, reklama, iste’molchi
soni, moda va boshqa omillar o‘zgarsa, egri chiziq chapga yoki o‘ngga siljiydi.
Talabning o‘ngga siljishi (ortishi): Daromad ortsa, mahsulot moda bo‘lsa,
reklama kuchaysa, tovar ommabop bo‘lsa – talab ortadi va egri chiziq o‘ngga
siljiydi.
Talabning chapga siljishi (kamayishi): Daromad kamayishi, muqobil tovar
narxining tushishi, tovar obro‘sining yo‘qolishi talabni kamaytiradi.
Amaliy misol:
Misol uchun, telefon narxi 3 million so‘mdan 2 millionga tushdi. Natijada,
oyiga 1 000 dona emas, balki 1 500 dona sotildi. Bu holat talab qonunining
amaliy ifodasi bo‘lib xizmat qiladi.
Yoki boshqa holatda, aholi daromadi oshib, premium smartfonlarga talab
ortgan bo‘lsa, talab egri chizig‘i butunlay o‘ngga siljiydi. Bu esa talab
hajmidagi o‘sishni anglatadi, narxlar sobit turgan taqdirda ham.
Talab qonunining istisnolari:
Ba’zi hollarda talab qonunidan og‘ish kuzatiladi:
Veblen tovarlari: Yuqori narx – yuqori ijtimoiy maqom belgisi bo‘lgan
tovarlar (masalan, brend soatlar, hashamatli mashinalar) uchun talab narx
oshishiga qaramay kamaymasligi mumkin.
Giffen tovarlari: Arzon, birlamchi ehtiyoj uchun mo‘ljallangan mahsulotlar
uchun ba’zan narx oshgan taqdirda ham talab kamaymaydi. Bu aholining eng
kambag‘al qatlamlarida kuzatiladi.
Psixologik omillar: Moda, ijtimoiy bosim, brendga sadoqat kabi omillar narx
ta’sirini zaiflashtirishi mumkin.
Demak, talab qonuni va uning grafik tahlili orqali narxlar va iste’molchilar
xatti-harakati o‘rtasidagi bog‘liqlik aniqlanadi. Talab egri chizig‘i
iste’molchilarning iqtisodiy xulqini vizual tarzda ifodalaydi, uning tahlili esa
narx siyosati, marketing strategiyasi va iqtisodiy prognozlarni shakllantirishda

I BOB. Talabning iqtisodiy mohiyati va nazariy asoslari
1.1. Talab tushunchasi va uning iqtisodiy mazmuni
Bozor iqtisodiyotining asosiy kategoriyalaridan biri bu – talabdir. Talab
iqtisodiy munosabatlarda markaziy o‘rin tutadi, chunki u ishlab
chiqaruvchilarni yo‘naltiruvchi, resurslar taqsimotini boshqaruvchi va bozor
muvozanatini shakllantiruvchi asosiy kuch hisoblanadi. Iqtisodiy fan nuqtai
nazaridan qaralganda, talab bu – iste’molchilarning muayyan narx darajasida,
ma’lum vaqt davomida sotib olishga tayyor va qodir bo‘lgan tovar va xizmatlar
miqdoridir. Bunda faqat istakning mavjudligi emas, balki uni amalga oshirish
imkoniyati, ya’ni sotib olish quvvati ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Talab faqatgina tovar yoki xizmatga bo‘lgan xohish emas, balki bu xohish
moliyaviy imkoniyatlar bilan qo‘llab-quvvatlangan hollardagina iqtisodiy
tushuncha darajasiga ko‘tariladi. Bu degani, talabning mavjudligi uchun
iste’molchi nafaqat mahsulotni istashi, balki uni haqiqatan sotib olishga qodir
bo‘lishi ham kerak. Aks holda, bu ehtiyoj iqtisodiy subyektiv istak darajasida
qoladi.
Talab tushunchasi uzoq tarixiy taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tgan. Klassik
iqtisodchilar – A. Smit, D. Rikardo, J. Mill va ularning izdoshlari talabni bozor
mexanizmidagi taklif bilan birgalikda tahlil qilib, narxlarning shakllanishiga
ta’sir etuvchi omil sifatida ko‘rganlar. Keyinchalik, neoklassik iqtisodchilar,
xususan, A. Marshall tomonidan ishlab chiqilgan “talab egri chizig‘i” nazariyasi
orqali talabning narxga bog‘liqligi aniqroq ifoda etilgan.

iqtisodiy sharoitda talabga xos bo‘lgan xususiyatlar, masalan, noformal
sektorning ta’siri, regional farqlar va aholining ijtimoiy qatlamlanishi kabi
jihatlar hali to‘liq o‘rganilmagan bo‘lib, bu mavzuni tadqiq qilishni dolzarb va
ilmiy-amaliy jihatdan asosli qiladi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining
nazariy ahamiyati shundan iboratki, u orqali talab tushunchasining iqtisodiy
mohiyati, asosiy qonuniyatlari va unga ta’sir qiluvchi omillar tizimli tarzda
tahlil qilinadi. Iqtisodiyot fanining asosiy bo‘g‘ini sifatida talab iqtisodiy
qarorlar qabul qilishda zarur vosita bo‘lib xizmat qiladi. Bu mavzuni nazariy
jihatdan o‘rganish talab qonunining real hayotdagi namoyon bo‘lishini,
iste’molchilar xatti-harakatlariga ta’sir etuvchi mexanizmlarni chuqur
tushunishga zamin yaratadi. Ayniqsa, talabning elastikligi, narxga va
daromadga nisbatan sezuvchanligi kabi ko‘rsatkichlar makroiqtisodiy
tahlillarda va prognozlarda muhim rol o‘ynaydi.
Amaliy jihatdan esa, ushbu kurs ishi talabni shakllantirish va unga ta’sir
etuvchi omillarni baholash orqali ishlab chiqaruvchilar, marketing
mutaxassislari va davlat siyosatini belgilovchi iqtisodiy institutlar uchun
samarali qarorlar qabul qilishga yordam beradi. Bozorning real holatini
aniqlash, tovar va xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojni prognozlash, narx siyosatini
belgilash, reklama va sotuv strategiyalarini tuzishda talab tahlilidan foydalanish
muhim amaliy vositadir. Shu bilan birga, bu mavzuni o‘zlashtirish iqtisod
yo‘nalishidagi talabalar uchun tahliliy fikrlashni rivojlantirish, statistik
ma’lumotlarni tushunish, grafik va jadval asosida qaror chiqarish
ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. Demak, talabga oid nazariy
bilimlarni real iqtisodiy sharoitda qo‘llash imkoniyati bu mavzuning
dolzarbligini va foydaliligini yanada oshiradi.
Kurs ishi mavzusining obyekti – bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar va
xizmatlarga bo‘lgan iste’molchi talabi, uning tarkibi va shakllanishiga ta’sir
etuvchi umumiy iqtisodiy jarayonlar hisoblanadi.

va boshqalar. Ushbu omillar o‘zgarib borgan sari talab hajmi va tuzilmasi ham
o‘zgaradi. Shu bois, talabni o‘rganish – bozorni tushunishning asosiy vositasi
sanaladi.
Talabning iqtisodiy mazmuni, shuningdek, ishlab chiqarish rejalashtirish,
investitsiya siyosatini aniqlash, marketing strategiyalarini ishlab chiqishda katta
ahamiyatga ega. Korxonalar ishlab chiqarish hajmini belgilashdan avval talab
tahlilini olib boradi, chunki ularni sotish hajmi, foyda miqdori va biznesning
muvaffaqiyati aynan talabga bog‘liq.Bundan tashqari, davlatlar ham iqtisodiy
siyosatni ishlab chiqishda talab ko‘rsatkichlariga e’tibor qaratadi. Ijtimoiy
ehtiyojlar, infratuzilma, sog‘liqni saqlash, ta’lim, transport va boshqa sohalarga
ajratiladigan mablag‘lar ko‘pincha aholining real va potensial talabiga bog‘liq
holda shakllantiriladi.
Mikroiqtisodiy tahlil doirasida talab alohida tovarlar kesimida o‘rganilsa,
makroiqtisodiy tahlilda yalpi talab ko‘rinishida, ya’ni butun iqtisodiyot
darajasida baholanadi. Yalpi talab ichki iste’mol, investitsiyalar, davlat
xarajatlari va sof eksport yig‘indisidan tashkil topadi. Bu orqali umumiy
iqtisodiy o‘sish, inflyatsiya darajasi, bandlik va yalpi ichki mahsulot hajmiga
ta’sir ko‘rsatiladi.Shu bilan birga, talab tushunchasi psixologik va sosiologik
omillar bilan ham uzviy bog‘liq. Masalan, iste’molchilarning ehtiyoj darajasi,
madaniy qadriyatlari, turmush darajasi, axborotga ega bo‘lishi yoki brendga
bo‘lgan ishonchi kabi jihatlar ham ularning talabiga ta’sir etadi. Shuning uchun
iqtisodiy tahlilda talabni faqat iqtisodiy ko‘rsatkichlar bilan cheklab bo‘lmaydi,
balki keng ijtimoiy jarayonlar bilan ham aloqada tahlil qilish lozim.
Talab iqtisodiyotda muhim tahliliy tushuncha bo‘lib, u orqali
iste’molchilarning xatti-harakati, bozor hajmi, narxlar darajasi, ishlab chiqarish
rejalari va hatto davlat siyosati yo‘nalishlarini aniqlash mumkin. Talabning
iqtisodiy mazmunini chuqur anglash bozor ishtirokchilari uchun
raqobatbardoshlikni oshirish, resurslarni tejash va foydani maksimal darajada
ta’minlash yo‘lida asosiy vositadir

Bu eng ko‘p qo‘llaniladigan elastiklik turi bo‘lib, talabning narxdagi
o‘zgarishga qanday reaksiya bildirishini o‘lchaydi. U quyidagi formula bilan
hisoblanadi:
Ep > 1 – elastik talab: narx o‘zgarishi talabga kuchli ta’sir qiladi.
Ep < 1 – noelastik talab: narx o‘zgarishi talabni uncha o‘zgartirmaydi.
Ep = 1 – birlik elastiklik: narx va talab foizda teng o‘zgaradi.
Ep = 0 – mutlaq noelastik: narx o‘zgarsa ham, talab o‘zgarmaydi.
Ep = ∞ – mutlaq elastik: narxning ozgina o‘zgarishi ham talabni yo‘q qiladi.
Misol uchun, oziq-ovqat mahsulotlari odatda noelastik talabga ega, chunki
odamlar ularni istalgan holatda xarid qilishadi. Boshqa tomondan, hashamatli
tovarlar (masalan, zargarlik buyumlari) elastik talabga ega, chunki ularning
narxi oshganda odamlar xariddan tezda voz kechadi.
2. Daromadga nisbatan elastiklik (Ey):
Bu ko‘rsatkich iste’molchilar daromadining o‘zgarishi talabga qanday ta’sir
ko‘rsatishini aniqlaydi. Formula:

1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.
11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.

ushbu mavzu bilan bog‘liq 1
. Demak, "Talabning iqtisodiy mazmuni va uning
hajmiga ta’sir etuvchi omillar" mavzusi iqtisodiy islohotlarning samaradorligini
oshirish, bozor tahlillarini to‘g‘ri olib borish va kelajakdagi strategiyalarni
ishlab chiqishda dolzarb ilmiy yo‘nalish sifatida maydonga chiqmoqda.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Talab tushunchasi va unga
ta’sir qiluvchi omillar iqtisodiy nazariyaning eng ko‘p o‘rganilgan va chuqur
tahlil qilingan sohalaridan biridir. Talab bozor mexanizmining harakatlanishida
asosiy vosita bo‘lib, uning nazariy asoslari klassik iqtisodiy maktab vakillari
tomonidan ilgari surilgan. Jumladan, A. Marshall tomonidan ishlab chiqilgan
"talab va taklif" nazariyasi bugungi kungacha o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan.
Keynes esa talabning umumiy iqtisodiy faoliyatdagi rolini keng yoritgan, uning
daromad va bandlik bilan bog‘liqligini asoslab bergan. Milton Fridman va
boshqa monetaristlar esa talabning pul massasi bilan bog‘liqligini alohida
ta’kidlaganlar. Shu bilan birga, so‘nggi yillarda mikroiqtisodiy darajada
psixologik omillarning, ya’ni iste’molchi xatti-harakatlarining (behavioral
economics) talabga ta’siri ko‘plab tadqiqotlarda o‘rganilmoqda. O‘zbekistonlik
olimlar ham bu borada o‘z hissasini qo‘shib kelmoqdalar. Sh. Xoliqulovning
iste’mol bozoridagi talab strukturasi bo‘yicha ishlari, A. Yusupovning
makroiqtisodiy muvozanatda talabning o‘rni haqidagi tadqiqotlari va B.
Qo‘chqorovning elastiklik masalalariga oid izlanishlari muhim ahamiyatga ega.
Biroq, iqtisodiy islohotlar bilan bog‘liq so‘nggi voqealar – narx
liberallashtirilishi, subsidiyalarning qisqarishi, reklama va marketingning
kuchayishi, internet orqali savdo hajmining ortishi – talabning
o‘zgaruvchanligini yangi nuqtai nazardan qayta ko‘rib chiqishni talab qilmoqda.
Shu sababli, mavjud adabiyotlarni tahlil qilish va ularni yangi sharoitlarga mos
ravishda talqin etish bugungi kunda zarur vazifa sanaladi. Shuningdek, milliy
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson
qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-
yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu :Talabning iqtisodiy mazmuni va uning hajmiga ta’sir etuvchi
omillar
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

Mavzu: Talabning iqtisodiy mazmuni va uning hajmiga ta’sir etuvchi omillar
MUNDARIJA
Kirish ………………………………………………………………………….…
I BOB. Talabning iqtisodiy mohiyati va nazariy asoslari
1.1. Talab tushunchasi va uning iqtisodiy mazmuni …………………………..
….
1.2. Talab qonuni va talab egri chizig‘i (grafik tahlil)
…………………………....
1.3. Talabning narx, daromad va boshqa omillarga nisbatan elastikligi …………
II BOB. Talab hajmiga ta’sir etuvchi omillar va ularni tahlil qilish
2.1. Narx, daromad, muqobil tovarlar va reklamaning talabga ta’siri ……………
2.2. Aholining ijtimoiy-iqtisodiy holati va demografik omillar ………….
……….
2.3. Talabni shakllantirish va boshqarishda davlat siyosatining
o‘rni …………….
Xulosa va
takliflar ……………………………………………………………….
Foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati …………………………………………….

Kurs ishi mavzusining predmeti – talabning iqtisodiy mohiyati, qonunlari,
egri chizig‘i (grafik ko‘rinishi) va uning hajmiga ta’sir etuvchi narx, daromad,
muqobil tovarlar, reklama, demografik omillar kabi omillarni nazariy va amaliy
jihatdan o‘rganishdir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – bozor iqtisodiyoti sharoitida talab
tushunchasini tahlil qilish, uning hajmiga ta’sir qiluvchi omillarni aniqlash va
ularga nisbatan iqtisodiy mexanizmlarni o‘rganish orqali nazariy bilimlarni
mustahkamlash va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Talab tushunchasining iqtisodiy mazmunini ochib berish;
 Talab qonuni va uning grafik ifodasini o‘rganish;
 Talabning narx va daromadga nisbatan elastikligini tahlil qilish;
 Talabga ta’sir qiluvchi asosiy ichki va tashqi omillarni aniqlash;
 Demografik, ijtimoiy va reklama omillarining ahamiyatini ko‘rsatish;
 Davlat siyosatining talabni shakllantirishdagi rolini o‘rganish;
 Olingan tahlillar asosida ilmiy-amaliy tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

asosida talab prognoz qilinadi va unga mos ravishda davlat choralar ko‘radi. Bu
orqali talab haddan tashqari oshib yoki pasayib ketishining oldi olinadi.
Masalan, oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash maqsadida mavsumiy
intervensiyalar amalga oshirilmoqda.
Sakkizinchidan, davlat tomonidan amalga oshirilayotgan raqamli
transformatsiya jarayonlari ham talab shakllanishiga zamonaviy ta’sir
ko‘rsatmoqda. Elektron tijorat, onlayn to‘lov tizimlari, raqamli marketing orqali
iste’molchilarning mahsulotga kirish imkoniyati yengillashtirilmoqda. Bu esa,
ayniqsa yosh avlod o‘rtasida talabning faollashuviga olib kelmoqda.
Xulosa

Bu elastiklik turining ahamiyati shundaki, u orqali tovarlarni turkumlash
mumkin:
Ey > 1 – hashamatli tovarlar (daromad ortganda talab keskin ortadi);
0 < Ey < 1 – zaruriy tovarlar (non, suv, elektr energiyasi)
Ey < 0 – past sifatli tovarlar (daromad ortganda talab kamayadi), masalan,
arzon makaron, ikkinchi qo‘l kiyimlar.
Daromad elastikligi orqali iqtisodiy rivojlanish sharoitida qaysi tovarlarga
talab ortishi yoki kamayishini bashorat qilish mumkin.
3. Muqobil tovarlarga nisbatan elastiklik:
Bu turdagi elastiklik bir tovar narxi o‘zgarganida unga alternativ bo‘lgan
boshqa tovarning talabining qanday o‘zgarishini o‘lchaydi.
Bunday elastiklikni tahlil qilish bozor segmentatsiyasini tushunishda muhim
ahamiyatga ega.
Elastiklikning amaliy ahamiyati:
Talab elastikligini tahlil qilish bir nechta yo‘nalishda foydalidir:
Narx siyosatini belgilash: agar mahsulotga bo‘lgan talab noelastik bo‘lsa,
narxni oshirish orqali korxona o‘z daromadini oshirishi mumkin. Aksincha,
elastik bo‘lsa – narxni tushirish orqali sotuvni ko‘paytirish mumkin.
Soliq yukining taqsimoti: agar mahsulotga talab noelastik bo‘lsa, soliqlar
asosan iste’molchining zimmasiga tushadi. Elastik bo‘lsa – ishlab
chiqaruvchiga tushadi.

2024-yilga kelib narxlarning o‘sish sur’ati 11.8% ga yetdi, ya’ni inflyatsion
bosim eng yuqori cho‘qqiga chiqqan yil hisoblanadi. Ammo real
daromadlarning 8.4% ga o‘sishi aholi xarid qobiliyatini qisman muhofaza qildi.
Shu yili reklama xarajatlari ham 4.2 trillion so‘mga yetib, bu marketing
faoliyatining kengayganini anglatdi. Natijada, talab indeksi 120.4% ga
ko‘tarildi, ya’ni 2021-yilga nisbatan 20.4% real o‘sish qayd etildi.
2025-yil esa iqtisodiy muvozanatning nisbatan barqarorlashgan davri bo‘ldi.
Narxlar o‘sish sur’ati 9.7% ga tushdi, bu esa inflyatsiyaning pasayganini
bildiradi. Ayni paytda aholi real daromadlari 9.0% ga ko‘tarildi, bu esa talabni
rag‘batlantiruvchi asosiy omil bo‘ldi. Eng e’tiborga loyiq jihat shundaki,
reklama xarajatlari 4.9 trillion so‘mni tashkil etdi va bu tarmoqdagi raqobat
kuchayganidan dalolat beradi. Muqobil tovarlar soni 84 taga yetdi, ya’ni har bir
mahsulot uchun o‘rtacha 3–4 xil muqobil variant mavjud bo‘ldi.
Ushbu omillar birgalikda 2025-yilda talab indeksining 128.8% ga yetishiga
olib keldi. Bu esa pandemiyadan keyingi tiklanish davrida iqtisodiy faollik
oshganini, aholi ishonchi qayta tiklanganini va ishlab chiqarish salohiyati
kengayganini ko‘rsatadi. Ayniqsa, reklama va muqobil tovarlar sonining o‘sishi
– talabni sun’iy tarzda emas, balki bozor mexanizmi asosida shakllantirish
imkonini yaratdi.
Grafik tahlil xulosalari:
Yuqoridagi statistik jadval asosida tuzilgan grafiklarda uch asosiy tendensiya
aniq ko‘rinadi:
Narx o‘sishi va talab o‘rtasidagi teskari bog‘liqlik qisqa muddatli
bosqichlarda seziladi, ammo daromad va reklama omillari bu ta’sirni
yumshatmoqda.
Real daromad o‘sishi bilan talab o‘sishi orasidagi ijobiy korrelyatsiya
mavjud: bu holat 2022–2025 yillarda bosqichma-bosqich tasdiqlangan.

Men ushbu kurs ishini bajarish jarayonida talabning iqtisodiy mohiyatini,
uning shakllanish tamoyillarini va hajmiga ta’sir etuvchi asosiy omillarni
chuqur o‘rganishga harakat qildim. Mavzuni tanlashim bejiz emas, chunki
bugungi bozor iqtisodiyoti sharoitida talab iqtisodiy tizimning
harakatlantiruvchi omili bo‘lib xizmat qiladi. Iste’molchilar xatti-harakatlari,
ularning ehtiyojlari, daromadlari, psixologik omillari va davlat siyosatining
o‘zgarishi talab hajmiga bevosita yoki bilvosita ta’sir ko‘rsatmoqda.
Kurs ishining birinchi bobida talab tushunchasi, uning iqtisodiy mazmuni,
qonuniyatlari va grafik ifodasi hamda narx, daromad va boshqa omillarga
nisbatan elastikligi tahlil qilindi. Bu nazariy asoslar orqali talab qanday
shakllanishi, qaysi holatlarda o‘sishi yoki kamayishini nazariy jihatdan tushunib
yetdim. Ayniqsa, talab qonuni va egri chizig‘i orqali narx va xarid miqdori
o‘rtasidagi teskari bog‘liqlikni ko‘rsatib bera oldim.
Ikkinchi bobda esa, talabga ta’sir qiluvchi omillar – narx, daromad, muqobil
tovarlar va reklama bilan bir qatorda, aholining ijtimoiy-iqtisodiy holati,
demografik tarkibi va davlat siyosatining ta’siri real statistika asosida
o‘rganildi. So‘nggi yillarda O‘zbekistonda aholining daromadi va bank
xizmatlaridan foydalanish darajasi oshgani, reklama vositalari va raqamli savdo
rivojlangani, migratsion jarayonlar va urbanizatsiya kuchaygani talabning
strukturasida sezilarli o‘zgarishlar yuzaga keltirganini angladim.
Shuningdek, davlat tomonidan olib borilayotgan soliq yengilliklari,
subsidiyalar, budjet xarajatlari va kredit siyosatining aholining xarid
qobiliyatini saqlab qolishdagi o‘rni juda muhim ekanini tushundim. Davlatning
talabni shakllantirishdagi faol roli – bozordagi muvozanatni saqlash, ichki
ishlab chiqarishni qo‘llab-quvvatlash va inflyatsiyani nazorat qilish uchun zarur
vosita ekaniga amin bo‘ldim.
Kurs ishining amaliy qismida statistik ma’lumotlar asosida 2022–2025 yillar
oralig‘ida O‘zbekistonda talabga ta’sir etuvchi omillar tahlil qilindi. Jadval va
diagrammalar orqali narxlar, real daromad, reklama xarajatlari va talab indeksi

bo‘lib, bu iqtisodiy talabni kengaytiruvchi omil sifatida namoyon bo‘ladi.
Urbanizatsiya darajasining oshishi esa shaharlarda xizmatlar sohasiga,
ko‘chmas mulk, transport va oziq-ovqat sanoatiga bo‘lgan talabni kuchaytirdi.
Ayni paytda, qishloq joylarda maishiy texnika, qurilish materiallari va arzon
iste’mol tovarlariga talab yuqoriligi saqlanib qolmoqda.
Aholining ijtimoiy tabaqalanishi ham muhim hisoblanadi. Yuqori tabaqa
vakillari brend mahsulotlar, chet el tovarlari, hashamatli xizmatlarga ko‘proq
e’tibor qaratsa, o‘rta va past daromadli qatlamlar narxga sezgirroq bo‘ladi va
ko‘pincha zaruriy ehtiyojlarga yo‘naltirilgan xaridlarni amalga oshiradi. Bu esa
talabning segmentatsiyasiga olib keladi va ishlab chiqaruvchilarga turli
darajadagi mahsulotlarni ishlab chiqarishni tavsiya etadi.
Migratsion omillar ham talabga ta’sir qiladi. Ichki migratsiya, ayniqsa yirik
shaharlar tomon bo‘lgan oqim, shaharlarda iste’mol bozorini keskin
kengaytiradi. Tashqi migratsiyadan qaytgan aholining daromad va xarid
qobiliyati yuqori bo‘lib, ular ko‘pincha sifatli va xorijiy mahsulotlarga talabni
shakllantiradi. Bundan tashqari, migratsiya tufayli oilaviy tuzilmadagi
o‘zgarishlar ham iste’mol modelini o‘zgartiradi – masalan, kichik oila
formatining kengayishi uy-ro‘zg‘or buyumlari, oziq-ovqat va kundalik
tovarlarga bo‘lgan talabni belgilaydi.
Aholining ma’lumot darajasi ham iste’mol madaniyati va talab sifatiga
bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ta’lim darajasi yuqori bo‘lgan iste’molchilar
ekologik toza, sertifikatlangan, gigiyena talablari bo‘yicha tasdiqlangan
mahsulotlarni afzal ko‘rishadi. Bu esa talab sifatining ortishiga olib keladi. Shu
bilan birga, axborotga kirish imkoniyati ortgani sayin, iste’molchilarning tanlov
qilishdagi mezonlari ham murakkablashadi. Bu holat reklama, brend imidji,
xizmat sifati va kafolat siyosati kabi jihatlarni talab shakllanishida asosiy
vositaga aylantiradi.
Aholining sog‘liq holati va ijtimoiy himoya bilan qamrovi ham ko‘plab
tovarlarga bo‘lgan talabga ta’sir qiladi. Sog‘liq yomonlashgan yoki nogironligi

$muhim vositadir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida talab qonunini anglash – ishlab chiqaruvchilar, savdogarlar va siyosatchilar uchun to‘g‘ri qaror qabul qilishda poydevor hisoblanadi. Narx (P) ↑ |\ | \ 10 ──● \ | \ | \ 8 ───● \ | \ | \ 6 ───● \ | \ | \ 4 ───● \ | \ | \ 2 ───● \ |________________\____________→ Miqdor (Q) 100 150 200 250 D (Talab egri chizig‘i)$

Reklama xarajatlari va muqobil tovarlar sonining oshishi esa talab
indeksining o‘sishini tezlashtirgan asosiy marketing va raqobat omillaridan biri
sifatida chiqmoqda.
2022–2025 yillar mobaynida talabga ta’sir qiluvchi asosiy omillar – narx,
daromad, reklama va muqobil tovarlar dinamikasi orqali iste’molchilarning
iqtisodiy qarorlariga qanday ta’sir ko‘rsatgani aniqlandi. Tahlillar shuni
ko‘rsatadiki, narxning o‘sishi qisqa muddatli tormozlovchi omil bo‘lsa-da, real
daromadlarning o‘sishi, reklama va muqobil mahsulotlarning ko‘pligi talabni
tiklash va o‘sishiga xizmat qilgan. Shunday qilib, talablarga ta’sir etuvchi
omillar kompleks tarzda tahlil qilinsa, iste’molchilar ehtiyojlari va bozor
salohiyatini to‘g‘ri baholash, strategik qarorlar qabul qilish mumkin bo‘ladi.
2.2. Aholining ijtimoiy-iqtisodiy holati va demografik omillar

marketing strategiyalarini ishlab chiqish mumkin. Talab hajmini
shakllantiruvchi asosiy omillar sifatida quyidagilar e’tirof etiladi: narx,
daromad, muqobil tovarlar (substitutsiya), va reklama. Ushbu omillar
iste’molchilarning xarid xatti-harakatlariga turli darajada ta’sir ko‘rsatadi.
Narx omilining ta’siri:
Narx – talabga ta’sir qiluvchi eng asosiy omillardan biridir. Talab qonuniga
ko‘ra, boshqa shartlar o‘zgarmas ekan, narx ortganda talab kamayadi, narx
pasayganda esa talab ortadi. Bu holat iste’molchilarning chegara foyda
tamoyiliga asoslangan iqtisodiy qarorlariga tayanadi. Ya’ni, iste’molchi har bir
tovar birligidan oladigan foydani narx bilan taqqoslaydi va narx oshgan sari bu
foyda kamayib boradi. Shu sababli u xaridni cheklaydi. Ayniqsa, elastik
tovarlar uchun narxning ozgina o‘zgarishi ham talabga sezilarli ta’sir qiladi.
Misol uchun, hashamatli tovarlar yoki ixtiyoriy xarajatli mahsulotlar narxga
nisbatan juda sezgir bo‘ladi. Aksincha, zaruriy hayotiy mahsulotlar (non, dori-
darmon, suv) uchun narx oshsa ham, talab uncha kamaymaydi, ya’ni ular
noelastik hisoblanadi.
Daromad omilining ta’siri:
Aholi daromadi o‘zgarishi bilan talabda sezilarli o‘zgarishlar sodir bo‘ladi.
Odatda, iste’molchilar daromad ortgan sari ko‘proq mahsulot xarid qiladi,
sifatga e’tibor kuchayadi, hashamatli tovarlarga moyillik ortadi. Bunday
tovarlar uchun daromadga nisbatan talab elastikligi Ey > 1 bo‘ladi. Zaruriy
tovarlar uchun esa daromad oshishi bilan talab unchalik tez ortmaydi (0 < Ey <
1). Ayrim hollarda esa, daromad ortgani sari ba’zi arzon va past sifatli
tovarlarga talab kamayadi. Bunday mahsulotlar “past sifatli tovarlar” (inferior
goods) deb yuritiladi, ular uchun Ey < 0 bo‘ladi. Misol uchun, daromadi ortgan
iste’molchi tez tayyorlanadigan arzon ovqatlar o‘rniga restoranlarda
ovqatlanishni tanlaydi. Shuning uchun, daromad darajasi talabni
shakllantiruvchi muhim ijtimoiy-iqtisodiy omil sifatida e’tirof etiladi.
Muqobil tovarlarning ta’siri:

omillar asosida talab dinamikasida sezilarli o‘zgarishlar kuzatildi. Quyida ushbu
davrda har bir omilning talabga ta’siri bo‘yicha statistik tahlil keltiriladi.
Statistik jadval: 2022–2025 yillarda asosiy omillar
Yil O rtachaʻ
narx o sishi
ʻ
(%) Real
daromad
o sishi
ʻ
(%) Reklama
xarajatlari
(mlrd so m)
ʻ Muqobil
tovarlar
soni Talab
indeksi
(2021=100%)
202
2 8.2 6.3 3200 55 105.3
202
3 10.5 7.1 3700 63 112.6
202
4 11.8 8.4 4200 72 120.4
202
5 9.7 9.0 4900 84 128.8
Yuqoridagi jadvalda ko‘rsatilganidek, 2022-yilda narxlar o‘rtacha 8.2% ga
oshgan bo‘lsa-da, aholi real daromadlari 6.3% ga ko‘tarilgan. Bu holat o‘sha
davrda inflyatsion bosimga qaramay, aholining xarid qobiliyati saqlanib
qolganini anglatadi. 2022-yilda reklama xarajatlari 3.2 trillion so‘mni tashkil
qilgan va bu raqam 2025-yilga kelib 4.9 trillion so‘mga yetdi. Bu reklama
orqali iste’molchilar ongiga ta’sir qilish kuchayganini ko‘rsatadi.
Narxlarning o‘sish sur’ati 2023-yilda 10.5% gacha oshgan. Bu esa talabda
qisqa muddatli pasayishni keltirib chiqarishi mumkin edi. Biroq, o‘sha yili real
daromad 7.1% ga oshgan, reklama xarajatlari esa 500 milliard so‘mga
ko‘paygan. Shuningdek, muqobil tovarlar soni 63 taga yetib, iste’molchilarning
tanlov imkoniyatlari kengaydi. Bu holat talab indeksi 112.6% ga yetganini
ko‘rsatadi.

bo‘lgan aholining ehtiyojlari an’anaviy segmentdan farq qiladi, bu esa maxsus
mahsulotlar – dori vositalari, ortopedik buyumlar, sog‘lom ovqatlanish
mahsulotlariga talabni shakllantiradi. Shu jihatdan olib qaraganda, aholining
salomatligi ham iqtisodiy talab strukturasini shakllantiruvchi omil sifatida
qaraladi.Aholining ijtimoiy-iqtisodiy holati va demografik tuzilmasi talab hajmi
va strukturasiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Aholi daromadi oshgani sayin, sifatga
talab ortadi, demografik tarkib o‘zgargani sayin, tovar turlari segmentlashadi.
Iste’molchilarning yosh, jinsi, yashash joyi va ijtimoiy mavqeyiga qarab
shakllangan talab tahlili ishlab chiqarish rejalari va marketing strategiyalarini
tuzishda muhim ahamiyatga ega. Demografik ko‘rsatkichlar iqtisodiy
siyosatning ijtimoiy yo‘naltirilgan bo‘lishini ta’minlaydi va talabni boshqarish
vositasiga aylanadi.
Aholining ijtimoiy-iqtisodiy va demografik ko‘rsatkichlari (2022–2025)
Yil Aholi
soni
(mln) Band
aholi
soni
(mln) Ishsizlik
darajasi
(%) Urbanizatsiy
a darajasi (%) Mehnatg
a
layoqatli
yosh (%) O‘rta
oylik
daromad
(ming
so‘m)
2022.0 35.3 14.6 9.4 50.6 59.1 2800.0
2023.0 36.2 15.0 8.7 51.4 60.0 3200.0
2024.0 37.1 15.5 8.2 52.2 60.6 3650.0
2025.0 38.0 15.9 7.8 53.1 61.2 4100.0
2.3. Talabni shakllantirish va boshqarishda davlat siyosatining o‘rni

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyotining barqaror ishlashi
va rivojlanishida talab tushunchasi markaziy o‘rin tutadi. Talab iqtisodiy
muvozanatni shakllantiruvchi asosiy kuch bo‘lib, ishlab chiqaruvchilarning
faoliyat yo‘nalishini belgilaydi, resurslar taqsimotiga ta’sir ko‘rsatadi va
narxlarning shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Ayniqsa, zamonaviy iqtisodiy
sharoitda, aholining daromad manbalari diversifikatsiyalashgan, iste’mol xulq-
atvori murakkablashgan bir davrda talabni chuqur tahlil qilish dolzarb
muammolardan biridir. O‘zbekiston iqtisodiy tizimida so‘nggi yillarda
kechayotgan tub islohotlar – xususiylashtirish, investitsiyaviy muhitni
yaxshilash, erkin bozor tamoyillarini joriy etish kabi omillar talab
mexanizmlarining ham chuqur tahlil qilinishini taqozo etmoqda.
Iste’molchilarning tovar va xizmatlarga bo‘lgan munosabati, xarid qilish xatti-
harakatlari, reklama va ommaviy axborot vositalarining ta’siri, aholi
daromadlaridagi o‘zgarishlar – bularning barchasi talab hajmiga bevosita yoki
bilvosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois, bu mavzuni o‘rganish nafaqat nazariy, balki
amaliy jihatdan ham iqtisodiy jarayonlarni to‘g‘ri anglash va tahlil qilish
imkonini beradi. Talabni shakllantiruvchi omillarni chuqur o‘rganish orqali
tadbirkorlar, ishlab chiqaruvchilar, davlat organlari va hatto iste’molchilar o‘z
qarorlarini ongli va asosli ravishda qabul qilish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Bozor sharoitida talab va taklifning o‘zaro muvozanatini ta’minlash, narx
volatilligi, iste’molchilar xulqini prognozlash kabi dolzarb masalalar bevosita

Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning roli faqat tartibga soluvchi emas,
balki faol shakllantiruvchi subyekt sifatida ham namoyon bo‘lmoqda. Ayniqsa,
talab hajmini shakllantirish va uni boshqarishda davlat siyosati muhim ahamiyat
kasb etadi. Talabni shakllantirishda davlat bevosita va bilvosita iqtisodiy
vositalar, fiskal va monetar siyosat, ijtimoiy dasturlar, subsidiyalar va
investitsiyalar orqali ta’sir ko‘rsatadi. Mazkur siyosatlar iste’molchilar xarid
qobiliyatini rag‘batlantirish, mahsulotlar aylanmasini oshirish, ichki bozorni
faollashtirish va makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi.
Birinchidan, davlat budjeti orqali aholini moliyaviy qo‘llab-quvvatlash –
talabni rag‘batlantirishdagi eng asosiy vositadir. Pensiyalar, nafaqalar, ijtimoiy
yordamlar, ishsizlikka qarshi dasturlar orqali aholining daromadlari oshiriladi,
bu esa ularning tovar va xizmatlarga bo‘lgan talabini ko‘paytiradi. 2024-yilda
O‘zbekistonda ijtimoiy xarajatlar umumiy byudjet xarajatlarining 52 foizini
tashkil etgani shundan dalolat beradi. Ayniqsa, past daromadli qatlamlarga
yo‘naltirilgan to‘lovlar asosiy iste’mol mahsulotlariga bo‘lgan talabni ushlab
turadi.
Ikkinchidan, davlatning soliqlar va bojxona to‘lovlari orqali olib boradigan
fiskal siyosati ham talabga bevosita ta’sir qiladi. Soliq stavkalarining
pasaytirilishi, ayrim mahsulotlarga nisbatan QQS (qo‘shilgan qiymat solig‘i)
imtiyozlari berilishi iste’molchilar uchun narxni pasaytiradi, bu esa talab
hajmining ortishiga sabab bo‘ladi. Misol uchun, 2023-yilda bolalar ozuqalari va
dori-darmon mahsulotlariga QQS stavkasi 0% etib belgilanib, ushbu tovarlarga
talab 18 foizga oshgan. Bunda fiskal yondashuv orqali ijtimoiy muhim
mahsulotlarga bo‘lgan talabni qo‘llab-quvvatlash strategiyasi amalda
qo‘llangan.
Uchinchidan, davlat tomonidan amalga oshiriladigan monetar siyosat – pul
massasi, foiz stavkalari va kredit siyosati orqali ham talab shakllantiriladi.
Markaziy bank tomonidan kredit resurslariga qulay sharoit yaratilishi (masalan,
iste’mol kreditlari, ipoteka dasturlari, mikromoliyalashtirish) iste’molchilarga

Talabning iqtisodiy mazmuni va uning hajmiga ta’sir etuvchi omillar

Купить

Информация о документе

Продавец

Talabning iqtisodiy mazmuni va uning hajmiga ta’sir etuvchi omillar kurs ishi