Tan imperiyasi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	100.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	12 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

21 Продаж

Tan imperiyasi

Купить

MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………………………………………………………………………………..……………..………. 4–6
I bob. Tan imperiyasining siyosiy tarixi ……………………………………………………..……..…………….. 7–26
II bob. Tan imperiyasida davlat boshqaruvi ………………………………………………….………… 27–34
III bob. Tan imperiyasida ijtimoiy-iqtisodiy hayot ……..………………………………………….. 35–41
Xulosa …………………………………………………………………………………………………………………………………..……..……….. 42–44
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………………..……...............…… 45

Kirish
Ishning dolzarbligi . Olimlar oldiga Tan imperiyasini o ‘ rganmay turib VII-
X asrlardagi Markaziy Osiyoning Sharqiy Osiyo mintaqasi o ‘ rtasidagi
munosabatlarni o ‘ rganib bo’masligi masalasi qo ‘ yildi. XX asrning so ‘ nggi
choragida bu dolzarb masalaga aylandi va Xitoyda ham, Rossiyada ham, O ‘ rta
Osiyo davlatlarida ham buni o’rganishga kirishildi. Shundan so ‘ ng arxiv hujjatlari
qayta ko ‘ tarildi, manbalar bilan ishlash boshlandi, natijada ko ‘ plab asarlar,
monografiyalar, dissertatsiyalar, maqolalar bosib chiqarildi va ommaga taqdim
etildi. Hozirgi kunga kelib Prezidentimiz I.A.Karimovning “Tarixiy xotirasiz
kelajak yo’q” 1
degan so ‘ zlariga tayanib, Respublikamizda Tan imperiyasining
mamlakatimizga, xususan, Farg ‘ ona, Samrqanda, Toshkent hududlari va boshqa
qardosh xalqlarga bo’lgan siyosiy, madaniy, ijtimoiy ta’sirini chuqurroq o ‘ rganish,
tatqiq etish va xalqqa taqdim etish dolzarb masalaga aylandi. Shu o ‘ rinda yana
Prezidentimiz I.A.Karimovning: “Ilmga, ijodga, kashf etishga intilish – bu
oliyjanob intilishdir… chunki mamlakatning iqtisodiy qudratini, uning Tani kunini,
boringki, taqdirini ham pirovard natijada aql-zakovat, ma’naviyat hal qiladi”. 2
Shu
jihatdan Farg ‘ ona davlat universiteti, “Jahon tarixi” kafedrasi tomonidan Jahon
tarixini o’rganish masalasi keyingi yillarda dolzarb masalalardan biriga aylanib
bormoqda. Shu maqsadda, “Tan imperiyasi” mavzusi mustaqil tadqiq etish,
izlanish, qiyoslash va yakuniy xulosalar chiqarish uchun bitiruv malakaviy ishi
sifatida belgilandi. Mazkur holat Tan imperiyasining bizning mamlakatimiz bilan
bo’lgan aloqalari naqadar muhimligi va dolzarbligidan dalolat beradi. Quyida o ‘ z
ishimizda buning isbotini keltirib beramiz.
Ishning maqsad va vazifalari . Tan imperiyasini o ‘ rganishdan ko ‘ zlangan
asosiy maqsad VII asr birinchi choragi va X asr birinchi choragida yashagan bu
davlatni qo ‘ shni davlatlar, Markaziy Osiyo xususan, Farg ‘ ona vodiysi, Toshkent va
So ‘ g ‘ d va Arab xalifaligi bilan aloqalari, ularning etno-madaniy, ijtimoiy-siyosiy
hayotiga ta’siri, ular o ‘ rtasidagi diplomatik va savdo aloqalari, hukmdorlar
1
Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo ‘ q// Biz kelajagimizni o ‘ z qo ‘ limiz bilan quramiz. – Toshkent :
O ‘ zbekiston – 1999. B. 135 .
2
Karimov I.A. Bunyodkorlik yo ‘ lidan – Toshkent: O ‘ zbekiston, – 1996. B. 88.
2

orasidagi munosabatlar va yozishmalar, bu vaqtdagi siyosiy ahvol, qanday
madaniyatlarni qabul qilgan va tarqatgan, shu davlatlarda yashaydigan hayotida
Tan imperiyasi qanday rol o ‘ ynaganligini aniqlash va ochub berishdan iboratdir.
Bu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi bir necha vazifalarni amalga oshirish
kerak:
Birinchidan, Tan imperiyasi to ‘ g ‘ risida ma’lumotlar to ‘ plash va qay darajada
o ‘ rganilganligini aniqlash;
Ikkinchidan, qaysi tadqiqotchilar bu davlat tarixiga oid arxivlar bilan
bevosita ishlab asarlar va monografiyalar yaratgani aniqlash va bu asarlar bilan
to’liq tanishib chiqish;
Uchinchidan, Tan imperiyasi davriga oid asosiy manbalardan bu davlatga
tegishli ma’lumotlarni ajratib olish va to ‘ plash;
To’rtinchidan, chet el olimlari asarlari, maqolalari va fikrlarini ko ‘ rib chiqish
va inobatga olish;
Beshinchidan, to ‘ plangan barcha ma’lumotlarni taqqoslash, qiyoslash, va
ular orasidan eng aniq, ob’yektiv yondoshilgan va manbaga tayangan ravishda
to ‘ g ‘ ri xulosalar berish;
Oltinchidan, olingan barcha ma’lumotlarni tartibga solib, bir yakunlangan
ish holitiga keltirish. Bu olti vazifa to’liq bajarilganda, biz o ‘ z maqsadimizga
erishgan bo ‘ lamiz;
Mavzuning ob’yekti va predmeti. Ushbu ilmiy ishimizning asosiy ob’yekti
va predmeti xitoy tarixini, xususiyatlarini, madaniy aloqalarini tadqiq etish, bu
borada olib borilgan ilmiy ishlar, maqolalar, mareiallar bilan ilmiy jihatdan
yondoshgan holda yangi xulosalar, muammoli jihatlarini atroflicha yoritishdan
iborat. Ushbu mavzu 3 doirada muammoli, kam o ‘ rganilgan jihatlariga chuqurroq
kirish, mavzu predmeti oid yangicha ilmiy qarshlarni, ma’lumotlarni
xitoyshunoslikka olib kirish.
Davriy (xronologik) chegaral a nishi. Kurs ishining davriy chegaralanishi
VI va X asrlarni o‘z ichiga oladi. Umuman olganda ilk o‘rta asrlar davrini yoritib
beradi.
3

Kurs ishi ning tuzilishi va hajmi. Ushbu kurs ishi hajmi 46 bet, 3 bob,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I.BOB T AN IMPERIY ASINING SIYOSIY TARIXI
Uzoq uch yarim asrlik ajralishdan keyin Xan sulolasining qulashi bilan
janubiy zaif tizimda kuchli zodagon oilalar hukmronlik qildi, ular o‘zlarini Xitoy
4

sivilizatsiyasining haqiqiy qo‘riqchilari va himoyachilari deb bildilar. 3
Ular Vey va
uning vorislarining kuchliroq shimoliy hukumatlariga konfutsiylikni o‘rganmagan
va to‘g‘ri odob-axloq qoidalari, marosimlar va ijtimoiy arxiyalardan bexabar,
yarim madaniyatli vahshiylar sifatida past nazar bilan qarashdi. Ayniqsa,
shimoldagi ko‘chmanchi madaniyatlarda ayollar janubdagi aristokratik konfutsiy
oilalariga qaraganda ancha ochiq va mustaqil bo‘lganligi janubliklarni bezovta
qildi. Shimol hukmdorlari o‘z navbatida janubiy siyosiy rejimlarga
o'zboshimchalik bilan qarashardi. Bu tafovutlar va noto‘g‘ri qarashlar Xitoyni
yagona integratsiyalashgan imperiyaga birlashtirishga qaratilgan har qanday jiddiy
urinishlar harbiy qiyinchilik kabi madaniy muammoga duch kelishini anglatardi.
Shimol va janubni birlashtirishga muvaffaq bo ‘ lgan odam xitoycha familiya bilan
aralash ko‘chmanchi-xitoy oilasida 541-yilda tug ‘ ilgan Yang Jian edi. 4
Shimoliy
Chjou boshqaruvidagi qudratli harbiy amaldor Yang 568-yilda otasining Suy
hokimi unvonini meros qilib oldi. U buddizmga bo ‘ lgan taqvodor e’tiqodi va
harbiy hayot tarzi o ‘ rtasida hech qanday qarama-qarshilikni ko ‘ rmaydigan jasur va
malakali harbiy rahbar edi. Yang Jianning xotini juda taniqli, qisman xitoylik va
qisman Xiongnu oilasidan edi. Oxir-oqibat u eri bilan birga imperator sifatida
faoliyat yuritishi kerak edi. Ular turmush qurganlarida, Yang Jian o‘n olti yoshga
to ‘ lganida va rafiqasi esa o‘n uch yoshga to ‘ lgandi, Yang Jian hech qachon kanizak
olmaslikka va’da berdi va uning xotini tez orada uning doimiy hamrohi va eng
yaqin maslahatchisiga aylandi.
Yang Jian hokimiyat tepasiga kelishida ham qobiliyatli, ham omadli edi. U
o‘z ishiga eng qobiliyatli harbiy generallar va oddiy amaldorlarni jalb qilish
imkoniyatiga ega edi va uning birinchi dushmanlari bo‘lgan qobiliyatsiz
qarindoshlari bo ‘ lgan. 589-yilga kelib, Yang Jianga sodiq kuchlar Shimoliy Chjou
hukmron elitasining barcha qoldiqlarini, shu jumladan 559 nafar hokimlar va
ularning oilalarini yo ‘ q qildi. 5
O‘sha yili ular janubiy Chen qirolligining poytaxti
Jiankanni bosib olishdi va Yangzi daryosi vodiysini bosib olishdi, shimol va
3
S.A.M. Adshead, T'ang China: The Rise of the East in World History – New York: Palgrave Macmillan, – 2004.
P. 38.
4
Victor Cunrui Xiong, Emperor Yang of the Sui Dynasty: His Life, Times, and Legacy – New York: State
University of New York Press, – 2012. P. 9.
5

janubni bir markaziy hukumati Suy sulolasi 220-yilda Xan hokimiyati
ag‘darilganidan beri birinchi marta bunday kata hududlarni to ‘ playdi. Shimolda
ham, janubda ham muvaffaqiyatli sulola o ‘ rnatish oddiy narsa edi. Urushayotgan
davlatlarni Xitoyni zabt etishi kabi bo ‘ lgan o ‘ ttiz yil ichida Suy qo‘shinlari va
fuqarolik hukumati Xitoyga harbiy birlik va siyosiy integratsiyani mamlakatga
nisbatan ancha yuqori darajada olib keldi. 6
Yang Jian “madaniyatli imperator”
Vendi hukmronlik unvonini oldi, bu shimol va janubni birlashtirishda madaniy
omillar ham harbiy omillar kabi muhim ekanligini yaxshi tushunganini ko ‘ rsatdi.
Uning samarali qo ‘ shinlaridan tashqari, uning har bir harakatini Konfutsiy
klassiklari, daoizm va buddizmning e’tiqodlari va amaliyotlari nuqtai nazaridan
oqlaydigan qobiliyatli vazirlari bor edi. Ular Shimoliy Chjou rejimining ham,
janubiy hukmdorlarining ham gunohlarini batafsil tasvirlab berishdi va Osmon
Mandati yordamida yurtga tinchlik, barqarorlik va farovonlik olib kelishga va’da
berishdi.
Suy Vendi butun imperiya bo ‘ ylab Shimoliy Vey sulolasining teng huquqli
tizimini joriy qildi. Har bir mehnatga layoqatli erkak davlatga yiliga bir oylik
mehnat qarzi bo‘lgan va hozirda Suy shimoliy va g‘arbiy chegaralardagi Buyuk
devorni qayta birlashtirish va qayta qurish uchun millionlab ishchilarni safarbar
qildi. Imperiya kelajagi uchun bundan ham muhimroq bo ‘ lgan holda, ular yana yuz
minglab odamlarni Katta kanal qurish uchun tayyorladilar, birinchi navbatda
Yangzi daryosining janubidagi Yangzhou shahrini Luoyang bilan bog‘ladilar va
oxir-oqibat janubga Xanchjouga va shimoli-sharqdan bugungi kunga Pekinga
yaqin nuqtaga cho‘zdilar. O‘n ikki yuz milya cho ‘ zilgan qurib bitkazilgan
kanalning kengligi qirq qadam edi va besh yuzdan sakkiz yuz tonnagacha
qayiqlarni sig‘dira oladigan darajada chuqur edi. Katta kanal gullab-yashnagan
janubdan quruqroq shimoldagi hukumat qarorgohigacha don shaklida to‘lanadigan
soliqlarning barqaror oqimini ta’minladi. Sui Vendi, shuningdek, G‘arbiy Xan
5
Peter K. Bol, “This Culture of Ours”: Intellectual Transitions in T'ang and Sung China – California: Stanford
University Press, – 192. P . 7.
6
Arthur F. Wright, “The Sui dynasty (581–617)”. In Twitchett, Dennis (ed.). The Cambridge History of China,
Volume 3: Sui and T'ang China, 589–906 AD, Part 1 – New York : Cambridge: Cambridge University Press, –
1979. P. 6.
6

poytaxti o‘rnida Chang ‘ an shahrida ulkan yangi poytaxt qurishni buyurdi. Shahar
to‘rtburchaklar shaklida joylashgan bo‘lib, shimoliy tomonning markazida
imperator saroyi joylashgan edi. U shaklidagi shaharning qolgan qismi 108 ta
xonaga bo‘lingan, 106 ta turar-joy va ikkitasi bozorlar uchun qattiq hukumat
nazorati ostida bo‘lgan. Butun shahar sharqdan g‘arbga qariyb olti milya va
shimoldan janubga besh milyadan ortiqroqqa cho‘zilgan besh metr balandlikdagi
tuproq devori bilan o‘ralgan edi. 7
Vendi hayoti davomida Chang ‘ an nisbatan bo‘sh
devorli kenglik bo‘lib qolsa-da, u bir asr ichida dunyodagi eng katta va eng buyuk
shaharga aylanishi kerak edi. Yang Jianning xotini 602-yilda vafot etdi, shundan
so ‘ ng u o ‘ zini tobora kuchsiz va yolg‘iz his qildi va o ‘ zi ham kasal bo‘lib, 604-
yilda vafot etdi. Uning vorisi ikkinchi o‘g‘li Yang Guang edi. Suyda Yangdi
shohlik unvoniga sazovor bo‘lgach, Yang Guang oxir-oqibatda konfusiylik
tarixchilari tomonidan otasining qutbga qarama-qarshi bo ‘ lgan “yomon so‘nggi
imperator” sifatida tasvirlangani juda istehzoli. Albatta, haqiqat bundan ham
murakkabroq, ammo Suy sulolasi Yangdi hokimiyatni qo ‘ lga kiritganidan keyin
o‘n yil ichida qulaganini inkor etib bo‘lmaydi.
612-yilda Koguryo qirolligiga (hozirgi Koreyaning shimoliy qismida) qarshi
yirik quruqlik va dengiz harbiy ekspeditsiyasi muvaffaqiyatsizlikka uchragach,
Yangdi mag ‘ lubiyatni qabul qila olmadi va yo ‘ qotishlarini qisqartirdi. Buning
o‘rniga u 613 va 614-yillarda Koguryoga yana ikkita yirik hujum uyushtirdi va
ikkalasi ham bir xil halokatli edi. 8
Bu behuda janglar soliqlarni haddan tashqari
ko‘paytirishni talab qildi, sulolaning ko ‘ plab xalq qo ‘ llab-quvvatlashini yo‘qotdi
va Suy saroyining kuchsizligini oshkor qildi. Koreya bosqinidan so‘ng Suy
ittifoqchisi bo lgan shimoliy ko chmanchi qabilalar endi Suy qo shinlariga qarshiʻ ʻ ʻ
chiqdilar va 615-yilda imperatorning o zini asirga olishga oz qoldi.
ʻ 9
Ko p Suy ʻ
qo mondonlari umidsiz monarxning buyrug ini bajarishdan boshqa foyda
ʻ ʻ
ko rmagani uchun tez orada fuqarolar urushi boshlandi.
ʻ
7
Patricia Buckley Ebrey, Anne Walthall, James B. Palais, East Asia: A Cultural, Social, and Political History –
Boston: Houghton Mifflin Company , – 2006. P. 147.
8
https://www.britannica.com/place/Koguryo
9
Patricia Buckley Ebrey, Anne Walthall, James B. Palais, East Asia: A Cultural, Social, and Political History –
Boston: Houghton Mifflin Company , – 2006. P. 76-77.
7

617-yilda shimoldagi yirik harbiy qo‘mondonlardan biri Li Yuan Xitoy (va
Suy Yangdining birinchi amakivachchasi) o‘z qo‘shinlarini Suyga qarshi
qo ‘ zg ‘ olon ko ‘t arib, tezda poytaxt Chang ‘ anni egallab oldi. 10
Dastlabki qo‘zg‘olon
harakatidan olti oy o ‘ tgach, Li Yuan yangi Tan sulolasini e’lon qildi va shimoldagi
bir nechta raqib qo ‘ shinlarga qarshi tezda harakat qildi. Uning qo ‘ shinlari 621-
yilda ikkinchi darajali Suy poytaxti Luoyangni qo ‘ lga kiritdi va 624-yilda Yangzi
daryosi vodiysidagi yirik shaharlarni egallab oldi. 626-yilda Li Yuanning
shuhratparast o‘g‘li Li Shimin otasini qamoqqa tashladi, uning ikki ukasini, shu
jumladan merosxo‘rini o‘ldirdi va taxtni o‘zi egallab, Tan Taizong unvonini oldi. 11
628-yilga kelib, Tan qo ‘ shinlariga ichki qarshilikning barcha qoldiqlari yo‘q
qilindi, ammo Tan Taizong hali ham imperiyaning shimoliy va shimoli-g‘arbiy
chegaralarida kuchli ko ‘ chmanchilar, kidanlar va sharqiy turklar bilan kurashishga
majbur edi. Harbiy muvaffaqiyatlar va turklar bilan strategik ittifoqlar
kombinatsiyasi orqali Tan Taizong o ‘ zi uchun Buyuk Xon unvonini qo ‘l ga kiritdi
va shu tariqa Xitoy turklarining O ‘ rta Osiyo shaharlari va voha shaharlarini
birgalikda tinchlantirishga yordam berdi.
VII asr o‘rtalarida Tan gegemoniyasini Ipak yo‘llari Kobul, Qashqar va
Samarqandgacha cho‘zgan. 12
Tan Taizong 626-yildan 649-yilgacha hukmronlik qildi. U Suy Yangdi
muvaffaqiyatsizlikka uchragan joyda, Xanlar ega bo‘lgandan ko ‘ ra kattaroq
hududda o‘z sulolaviy hukmronligini o‘rnatishga va yangi sulolani mustahkam
poydevorga qo ‘ yishga muvaffaq bo‘ldi. O‘zidan oldingi Xan kabi, Tan o ‘ zidan
oldingilar tomonidan o ‘ rnatilgan institutlarni saqlab qoldi va ulardan yanada
moslashuvchan va samarali foydalandi. Suy hukmdorlari janubdagi aristokratik
oilalarning hokimiyatini jilovlash uchun janubdagi etakchi oilalarni shimoldagi
poytaxt Chang‘anga ko ‘ chib o ‘ tishga majbur qilishdi. Suy yangi “qochish
qoidasini” (Tan tomonidan davom ettirilgan) o‘rnatdi, unda hech qanday
10
David Andrew Graff, “Dou Jiande's dilemma: Logistics, strategy, and state”, Die Deutsche Bibliothek - CIP-
Einheitsaufnahm.e Warfare in Chinese history I ed. by Hans van de Ven. – Koln: – 2000. P. 94.
11
Jonathan Karam Skaff, Sui-Tang China and Its Turko-Mongol Neighbors: Culture, Power, and Connections, 580–
800 – New York: Oxford University Press, – 2012. P. 32.
12
S.A.M. Adshead, T'ang China: The Rise of the East in World History – New York: Palgrave Macmillan, – 2004.
P. 156.
8

mansabdor shaxs o‘z tumanida hukumatga xizmat qila olmaydi. Bu mahalliy
elitaning davlat lavozimlaridan o‘z oilalari manfaati uchun foydalana olmasligini
samarali ta’minladi. Birinchi marta shimolda Vey va janubda Suy tomonidan
amalga oshirilgan teng huquqli tizim Tan tomonidan ham saqlanib qolgan. Va Tan
saroyi Suy tomonidan qo ‘ llaniladigan bir xil ikki turdagi qo ‘ shinlarni safarbar qildi
va qo ‘ llab-quvvatladi - ikkalasi ham kerak paytlarida tartib posboni professional
askarlar bo’lgan va bo ‘ sh vaqtda esa o ‘ zini o‘zi ta’minlovchi askar-fermerlar
bo‘lgan. Tan Taizong taxtni egallashda shafqatsiz edi, lekin u shuningdek,
malakali va sodiq amaldorlar tayinlashda zukko edi. Xuddi shunday muhim, u
ularning tanqidlarini rag ‘ batlantirish, qabul qilish va ulardan o ‘ rganishga qodir edi.
U imperiyaning shimoliy-sharqdagi Koreya va Manchuriyadan tortib, uzoq
shimoliy chegaralari bo ylab Tarim havzasidan O rta Osiyodagi Forsʻ ʻ
chegarasigacha bo lgan chegara hududlarini nazoratga olgan.
ʻ 13
U shuningdek,
janubi-sharqdagi Annamdan (hozirgi Vetnam) janubi-g‘arbdagi Tibetgacha
bo ‘ lgan janubiy chegaralarni zabt etgan. 14
Ushbu harbiy g‘alabalar potentsial
dushman kuchlarni zararsizlantirishga yordam beradigan strategik ittifoqlar
tomonidan mustahkamlandi. Tan hukmdorlari o sha paytda dunyodagi eng katta
ʻ
imperiyani yaratishga muvaffaq bo ‘ lishdi. Bu ilk Tan davridagi kuchli markaziy
hukumat mustahkam soliq bazasiga ega bo ‘ lgani va tobora gullab-yashnagan
Yangzi daryosi vodiysi Buyuk Kanal orqali shimoldagi poytaxt bilan chambarchas
bog ‘ langanligi sababli mumkin edi. O‘zining kuchli irodasini butun imperiyaga
yuklashga qaror qilgan Tan Taizong 653-yilda keng qamrovli huquqiy kodeks
chiqardi, u har o‘n besh yilda bir marta qayta ko‘rib chiqilib, qayta nashr etildi.
Tan kodeksi Xitoydan saqlanib qolgan eng qadimgi to ‘ liq huquqiy qonunlardir. Sin
va Xan pretsedentlaridan so ‘ ng, Kodeks bir qator umumiy tamoyillarni va besh
yuzta moddadan iborat bo'lib, belgilangan jazolar bilan jinoyatlarning juda batafsil
ro ‘ yxatini belgilaydi. Kodeks universal tarzda qo‘llanilishi kerak edi, ammo
Konfutsiyning ijtimoiy ierarxiya haqidagi g‘oyalariga rioya qilgan holda, jazolar
13
Patricia Buckley Ebrey, Anne Walthall, James B. Palais, East Asia: A Cultural, Social, and Political History –
Boston: Houghton Mifflin Company , – 2006. P. 77.
14
Tonio Andrade, The Age of Gunpowder: China, Military Innovation, and the Rise of the West in World History
– New Jersey: Princeton University Press, – 2016. P. 27.
9

jinoyatchining ijtimoiy mavqei va darajasiga qarab farqlanadi. Jazolar engil tayoq
yoki qamchi bilan o n marta urishdan tortib, og ir tayoqdan yuz marta urishgachaʻ ʻ
(bu halokatli bo lishi mumkin), bir necha yildan bir umrga ozodlikdan mahrum
ʻ
qilish va chegara hududlariga surgun qilishdan qatl qilishgacha bo lgan. Konfutsiy
ʻ
qadriyatlariga muvofiq, ota o ‘ g ‘ lini kaltaklagani uchun jazolanmaydi, lekin otasini
urgan o‘g‘il jiddiy muammoga duch keladi. Tan kodeksi Tan davridan XX
asrgacha bo ‘ lgan barcha keyingi sulolalar uchun huquqiy namuna bo‘ldi.
Yigirmanchi asrning boshlarida arxeologik topilma olimlarga Tan hokimiyatining
imperiyaning chekka chekkalariga tarqalish yo ‘ llarini yaqindan ko‘rish imkonini
berdi. Dunxuanda (Ipak yo‘llari boshlangan) g ‘ or topildi, unda Tan davrida
yaratilgan yuzlab hujjatlar saqlanib qolgan. Hujjatlarning aksariyati buddist
oyatlari edi, lekin qog‘oz kam bo ‘ lganligi sababli, oyatlar ko ‘ pincha dindorlar topa
oladigan har qanday qog‘ozning orqa tomoniga ko ‘ chirilar edi, jumladan,
shartnomalar, qarz shartnomalari, qullar yoki yerlar uchun sotish veksellari,
ajralish, farzandlikka olish yoki oila bo ‘ linishi va boshqalar. Bundan tashqari,
Dunxuanda topilgan ko‘plab hukumat hujjatlari, hatto o‘sha chekka shaharchada
barcha oddiy aholi uchun ajratmalar ham Tan hukumati mahalliy bozorlardagi
narxlarni qanday tartibga solganini va yerlarning teng huquqli tizimini amalga
oshirishda yerlar sotish va o‘tkazmalarni sinchkovlik bilan kuzatib borishini
ko ‘ rsatadi. Tan barcha Xitoy sulolalari ichida eng kosmopolit 15
edi. 16
Li oilasi
asoschilari (Suyning Yang oilasi asoschilari kabi) shimol va g‘arbning Syanbey va
boshqa ko‘chmanchiqabilalari bilan uzoq vaqt turmush qurishgan.
Suy va Tan hukmron uylari ikkalasi ham o ‘ z rahbarlarini dinning tarqalishiga
bag ‘ ishlangan bodxisattvalar 17
deb da’vo qilishdi va ikkala sulola ham buddizmga
yer sovg‘alari va ibodatxonalar va monastirlar uchun soliq imtiyozlari bilan
15
Kosmopolit - atamasi ko ‘ pincha xilma-xillik, ochiqlik va madaniy almashinuvni qadrlaydigan keng va inklyuziv
dunyoqarashni tasvirlash uchun ishlatiladi.
16
Mark Edward Lewis, China's Cosmopolitan Empire: The Tang Dynasty – London: Harvard University Press, –
2012. P. 147.
17
Bodxisattvalar Buddist ta’limotidagi mavjudotlar bo'lib, ular ma’rifatga erishgan yoki yuqori darajadagi ma’naviy
amalga oshirilgan, ammo boshqalarga ham ma’rifatga erishishga yordam berish uchun azob va samsara dunyosida
qolishni tanlaydi. “Bodxisattva” atamasi sanskritcha “bodxi” (ma rifat) va “sattva” (borliq) so zlaridan olingan
ʼ ʻ
bo lib, “ma rifatli mavjudot” yoki “uyg ongan mavjudot” deb tarjima qilinishi mumkin.
ʻ ʼ ʻ
10

homiylik qildi. Ikkala hukmron uy ham Luoyang tashqarisidagi ohaktosh qoyalar
va Longmen g‘orlarida monumental Buddist haykallarini davom ettirdilar.
Tan oliy jamiyatida ayollarning nisbatan yuqori mavqeini hisobga olsak,
butun Xitoy tarixidagi eng qudratli ayol Tan imperatori Vu bo‘lganligi tasodif
emas (uning ismi Chjao edi va u Vu Zetyan nomi bilan mashhur). 18
U atigi o ‘ n uch
yoshida Tan Taizongning kanizaklaridan biri bo‘lish uchun imperator saroyiga
taxminan 640-yilda kirdi. U 649-yilda vafot etganida, uning barcha kanizaklari
sochini oldirib, Buddist rohibaxonasiga kirishlari kerak edi, ammo Vu Chjao bu
taqdirdan qutulishga muvaffaq bo‘ldi va tez orada yosh imperator Gaozongning
past darajali kanizi sifatida saroyga qaytib keldi. 19
652-yil oxirida Vu Chjao
imperatorga o ‘ g ‘ il tug ‘ di va imperator haramida yuqori martabaga ko ‘ tarildi. Bir
necha yil ichida imperator Gaozong imperator Vangni taxtdan ag ‘ darib, uning
o ‘ rniga imperator Vuni tayinladi. Vu Chjao tanqidchilarining ta’kidlashicha, u
birinchi marta o ‘ z qizini (Vu Chjao) o‘ldirishda imperator Vangni ayblagan va
keyin uni yeri imperatorni o ‘ ldirishga urinishda ayblagan. Qanday bo ‘ lmasin, Vu
Chjao 656-yilda imperator bo ‘ ldi va Gaozong 660-yilda birinchi marta insultni
boshdan kechirganidan so ‘ ng, u o ‘ z sudining barcha qarorlarida hukmronlik qila
boshladi.
Imperator Vu o‘zining shaxsiy maslahatchilari sifatida bir guruh olimlarni
yolladi va 666-yilda u va uning saroy xonimlari jannatga maxsus imperator
qurbonliklarini boshqarishga yordam berishdi, bu misli ko ‘ rilmagan darajada
ayollarning hokimyat qurbonliklarida ishtirok etdi. 674-yilda imperator va
imperator yangi unvonlarni - Samoviy humkdor va Samoviy imperatorni qabul
qildilar, bu imperiyani boshqarishda ularning teng pozitsiyalarini nazarda tutadi.
Hokimyatda bu harakatlarga qarshilik paydo bo‘lganda, u raqiblari bilan shafqatsiz
munosabatda bo‘lib, ko‘pchilikni, shu jumladan ikkita o‘g‘lini o ‘ limga yubordi.
683-yilda imperator Gaozong vafot etganida, Vu Chjaoning o‘n yetti yoshli o‘g‘li
imperator Zhong Zong bo ‘ ldi va imperator dovoni sifatida u hukumatni virtual
18
Patricia Buckley Ebrey, Anne Walthall, James B. Palais, East Asia: A Cultural, Social, and Political History –
Boston: Houghton Mifflin Company , – 2006. P. 82.
19
X. L. Woo, Empress Wu the Great - Tang dynasty China – New York: Algora Publishing, – 2008. P. 45.
11

nazorat qildi. 20
Yosh imperator taxtni egallaganidan keyin olti hafta ichida
onasining hokimiyatiga qarshi chiqqanida, u uni o ‘ zining kichik ukasi imperator
Ruizong bilan almashtirib, uni davlat qarorlarini qabul qiluvchilardan uzoqda
alohida saroyga qamab qo ‘ ydi. Bir qator imperator amaldorlar tomonidan ochiq
qo‘zg‘olonni tezda bostirgandan so'ng, Vu Chjao 690-yilda hokimiyatni to‘g‘ridan-
to‘g‘ri o‘z qo‘liga oldi va Osmon mandati o'zining yangi Chjou sulolasiga
o‘tganligini e’lon qildi. Uning Chjou sulolasi o ‘ n besh yil davom etdi, u saksondan
oshgan, sog ‘ lig ‘ i yomon va juda zaif edi. Nihoyat, 705-yilda u o‘g'li Zhong
Zongga hokimiyatdan voz kechishga majbur bo‘ldi va bir necha oydan keyin vafot
etdi. U amaldorlarni yollash uchun imtihonlardan foydalanishni rag‘batlantirish
orqali hukumatga yangi va juda zarur iste’dodlarni olib keldi va Tan
aristokratiyasidagi ba’zi mustahkam oilalarni hokimiyatdan olib tashlash orqali
Tan monarxiyasi kuchini mustahkamladi. Erkak konfutsiy tarixchilari imperator
Vuning muhim karerasidan olgan asosiy saboq shundan iboratki, erkak hukmdorlar
go ‘ zal ayolning zaif erkaklarni manipulyatsiya qilish va ayollar yomonlikka emas,
balki erkaklarga xizmat qilishi kerak bo'lgan “tabiiy” ijtimoiy tuzumni yo‘q qilish
uchun dahshatli kuchlarini hech qachon unutmasliklari kerak. Uning bunday salbiy
namunasi sifatida qaralishiga qaramay, uning qabri imperator Gaozong qabrining
yonida joylashgan bo‘lib, uni bugungi kunda ham ziyorat qilish mumkin.
Tan 705-yilda rasman tiklandi, ammo hukumat 712-yilgacha imperator
Vuning nabirasi Xuan Zong taxtga o‘tirgunicha va hukumatga juda zarur
barqarorlikni keltirgunga qadar guruhlarning hokimiyat uchun kurashlari bilan
parchalanib ketdi. 21
Xuan Zongning 712-yildan 756-yilgacha bo‘lgan uzoq
hukmronligi Tan hokimiyatining va Tan madaniyatining yuqori nuqtasini,
shuningdek, uzoq va azobli tanazzul davrining boshlanishini belgilab berdi.
Hukmronligining dastlabki yillarida Syuan Szun buyuk Xitoy imperatori, ham
vijdonli boshqaruvchi, ham yorqin ziyoli bo‘lgan faylasuf-shohning barcha
fazilatlarini o‘zida mujassam etgandek edi. Syuantszun saroyi Tan o‘rtalarida
20
X. L. Woo, Empress Wu the Great - Tang dynasty China – New York: Algora Publishing, – 2008. P. 45.

21
Tansen Sen, Buddhism, Diplomacy, and Trade: The Realignment of Sino-Indian Relations, 600–1400 – New
York: University of Hawai’i Press, – 2003. P. 71.
12

yuksak madaniyat markaziga aylandi. U adolatli soliqlar belgilash, davlat
xarajatlarini nazorat qilish, chegaralarda ijtimoiy tartib va osoyishtalikni saqlash
burchini unutmagan holda maktab va kutubxonalar barpo etdi, obod va chiroyli
davlat marosimlariga raislik qildi, shoir va ijodkorlarga homiylik qildi. Afsuski,
Xuan Zong saroyidagi barcha hukumat marosimlari, intellektual munozaralar va
dabdabali o ‘ yin-kulgilar orasida ufqda bir nechta xavf belgilarini sezmaslik oson
bo‘ldi. Xuan Zongni yana bir chalg ‘ ituvchi jihati shundaki, u hayotining keyingi
yillarida go ‘ zal kanizak Yang Guifeyni (“Qimmatli turmush o ‘ rtog ‘ i Yang”) qattiq
sevib qolgan edi, shuning uchun u uning qarindoshlariga har xil imtiyoz va
vakolatlarni bera boshladi, uning hukumati oldida turgan muammolar ortib
bormoqda. Imperator she’riyat, rasm, musiqa va raqsga bo ‘ lgan muhabbatini
baham ko ‘ rgan yosh kanizakini rozi qilish uchun hamma narsani qiladi. U hozirgi
Pekin yaqinida katta armiyaga qo‘mondonlik qilgan xitoylik bo‘lmagan (turk-
so‘g‘d) general An Lushanga mahliyo bo‘lib qoldi. U An Lushanga imperiyadagi
bir qo‘mondon boshchiligidagi eng yirik qurolli kuch bo‘lgan 160 000 askar
ustidan nazoratni qo‘lga kiritishda yordam berdi. Sulolaning kuchayib borayotgan
kuchsizligi 751-yilda, Tan qo‘shinlari janubi-g‘arbiy qismida (bugungi Yunnan),
O‘rta Osiyoning uzoq g ‘ arbiy postlarida va Koreya bilan shimoli-sharqiy
chegaralarda bir vaqtning o ‘ zida tor-mor etilgan mag‘lubiyatga uchraganida keskin
oshkor bo‘ldi, kamida o‘n yil davomida hukumatni samarali nazorat qilgan uzoq
vaqtdan beri bosh vazir 752-yilda vafot etdi, bu poytaxtdagi turli fraktsiyalar
o‘rtasida yangi keskinliklarni ilhomlantirdi. Yang Guifeyning ko‘plab
qarindoshlari imperator bilan aloqalari tufayli katta kuchga va saroyda ta’sirga ega
bo ‘ lishgan va endi ular An Lushanning kuchidan qo‘rqib, unga qarshi fitna
uyushtirishni boshladilar. 755-yilda imperator uni poytaxtdagi to ‘ yga chaqirganida,
An Lushan tuzoqdan shubhalanib, unga bo‘ysunishdan bosh tortdi. To‘rt oy
o ‘ tgach, general o‘z qo‘shinlarini ochiq qo‘zg‘olonga boshqardi va ular tezda
Luoyangning “sharqiy poytaxtini” egallab olishdi, u yerda u o‘zini imperator deb
e’lon qildi. 22
756-yilning iyuliga kelib, isyonchi kuchlar Chang‘an poytaxtiga
yaqinlashdi va imperator Xuanzong va uning “qimmatbaho turmush o‘rtog‘i”
22
Morris Rossabi, A History of China – Malden: Wiley-Blackwell, – 2014. P.71.
13

Yang Guifey o ‘ z hayoti uchun shaharni tark etishga majbur bo ‘ ldilar. Bir necha
qo‘shin bilan ular janubga yo‘l olishdi, lekin sayohatning ikkinchi kunida
shahardan qirq milya tashqarida, qo ‘ shinlar qo ‘ zg ‘ olon ko ‘ tardilar va imperator
Yang Guifeyni o ‘ ldirishga rozi bo‘lmasa, boshqa borishni rad etishdi. Ba’zi bir
asoslar bilan ular uni va uning oilasini An Lushanning qo‘zg‘olonida aybladilar va
bu xavfli chekinish endi ularga majbur bo ‘ ldi. Imperator yig ‘ lab o ‘ zining bosh
amaldoriga go ‘ zal kanizakini bo‘g‘ib o ‘ ldirishni buyurdi va qayg ‘ uli imperator
yurishi janubga va xavf-xatarsiz sayohatini davom ettirdi. Lushan 757-yilda o ‘ z
odamlaridan biri tomonidan o ‘ ldirildi va uning qo ‘ shinlari ikki qismga bo ‘ linib,
o ‘ zaro kurash boshladilar. Tan saroyi hozirda Syuantszunning o g li imperatorʻ ʻ
Suzon boshchiligida yollanma askarlar, asosan O rta Osiyodan kelgan arablar va
ʻ
uyg urlar bilan mustahkamlangan qo shinni safarbar qildi. 757-yil o‘rtalariga kelib,
ʻ ʻ
bu Tan kuchlari Chang‘anni qaytarib olishga muvaffaq bo ‘ ldi. Shunday bo‘lsa
ham, qo‘zg‘olonchilarning qolgan qo ‘ shinlari 763-yilgacha, oxirgi isyonchi general
o ‘ z joniga qasd qilgangacha butunlay yo‘q qilinmadi. Tinchlik bahosi
qo zg olonga qo shilganlarga umumiy amnistiya e lon qilish va ba zi tumanlarni u
ʻ ʻ ʻ ʼ ʼ
yerda isyon ko targan generallarga topshirish edi. An Lushan qo‘zg‘oloni Tanning
ʻ
qo ‘ shnilari ustidan hukmronligi tugashini anglatardi. Ko‘plab dehqonlar jangovar
hududlardan qochib ketishdi va soliq to‘lovlari uchdan ikkiga qisqardi, buning
natijasida davlat xazinalari tugadi va teng huquqlilik tizimi barbod bo‘ldi. Mahalliy
harbiy qo‘mondonlar tobora mustaqil bo‘lib, soliq tushumlarini markaziy
hukumatga jo‘natishni yoki poytaxt buyruqlarini bajarishni istamadi. Tibet VIII
asrda o ‘ zining kuchli imperiyasi edi va Tibet qo‘shinlari 763-yilning kuzida
Chang‘anga bostirib kirib, talon-taroj qilishdi va bundan keyin ham yillar
davomida davriy ravishda shunday qilishda davom etdilar. 23
Bu kechki Tan
davrining odatiy namunasiga aylandi. Shimoliy va g‘arbiy chegaralar bo ‘ ylab
ko‘chmanchi qo‘shinlar Xitoyning o ‘ z mudofaasi uchun zarur bo‘lgan otlar uchun
xitoylardan tovlamachilik narxini talab qila boshladilar. Ular ba’zan bosqinchilik
qilmaslik evaziga to ‘ lovlar oldilar va bu muvaffaqiyatsizlikka uchragach, ular
23
Christopher I. Beckwith, The Tip.an Empire in Central Asia: An Early Medieval History of the Great Power
Struggle P.ween Tip.ans, Turks, Arabs, and Chinese – New Jersey: Princeton University Press, – 1987. P. 146.
14

qasos olishdan qo ‘ rqmasdan Xitoy shaharlariga bostirib kirishda o ‘ zlarini erkin his
qildilar. Tan siyosiy va harbiy qudratining uzoq, sekin pasayishiga qaramay, Tan
jamiyati va iqtisodiyoti rivojlanishda davom etdi. Soliq tizimi VIII asr o‘rtalarida
urushlar natijasida yemirilib ketganligi sababli, hukumat o'z daromadlarini
ko ‘ paytirish uchun tuzga soliq solishga o‘tdi. Boshqa savdo asosan soliqqa
tortilmagan va shuning uchun savdo tez sur’atlar bilan o ‘ sib bordi, ayniqsa ichki
savdo va Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyo bilan dengiz savdosi. Oxirgi Tan
davrida O rta Osiyo ko chmanchi guruhlari Ipak yo lidagi xitoy ipaklari yokiʻ ʻ ʻ
chinni karvonlari bo ylab g arbga yoki zargarlik buyumlari, ziravorlar, otlar yoki
ʻ ʻ
to qimachilik buyumlari bilan Xitoyga qarab yo l olgan karvonlariga bostirib
ʻ ʻ
kirishda erkin bo lgan. Shunga qaramay, Xitoy-Hindiston savdosi Xitoyning
ʻ
janubi-sharqiy qirg‘og‘idan Janubi-Sharqiy Osiyo arxipelagi atrofida, Birmadan
o ‘ tgan va Hindistongacha bo‘lgan dengiz savdosining o ‘ sishi bilan rivojlanishda
davom etdi. Guanchjouning janubiy porti hind, fors, yava, malay, cham, kxmer va
arab savdogarlari bilan to ‘ lgan edi, ular Xitoyga ipak, chinni va hattoki evaziga
xushbo‘y tropik o‘rmonlar, dori-darmonlar, ziravorlar va tutatqilar olib kelishgan.
Ushbu gullab-yashnagan savdo natijasida Hindistondan qora qalampir oziq-ovqat
ziravorlari sifatida yoki tibbiy retseptlarda, Tan davrida Xitoyning umumiy ovqat
turiga aylandi va ko‘plab xitoylar Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyoning
ziravorlaridan, jumladan chinnigullar, aloe daraxti, benzoin, za’faron va sandal
daraxtidan foydalanishga kirishdilar.
Hindiston va Janubi-Sharqiy Osiyo bilan rivojlanayotgan dengiz savdosi
VIII-IX asrlarda markaziy va janubiy Xitoyga farovonlikni oshirdi. 742-yilga
kelib, hukumat aholini ro‘yxatga olish shuni ko ‘ rsatdiki, aholining yarmi (ehtimol
oltmish million) hozir mamlakatning janubiy yarmida istiqomat qiladi. 24
Buyuk
Kanal Xitoy ichidagi savdo iqtisodiyotini to‘g‘ri birlashtirishga yordam berdi va
Chang ‘ an va Luoyangdagi Tan hukumatiga janubning o ‘ sib borayotgan
boyliklariga, birinchi navbatda, don va ipak shaklida foydalanish imkonini berdi.
Choy ham ichki savdoning asosiy buyumiga aylandi. Birinchi marta janubi-g‘arbiy
24
David Andrew Graff, “Dou Jiande's dilemma: Logistics, strategy, and state”, Die Deutsche Bibliothek - CIP-
Einheitsaufnahm.e Warfare in Chinese history I ed. by Hans van de Ven. – Koln: – 2000. P. 88.
15

qismida ishlab chiqarilgan, undan foydalanish butun Xitoy bo ‘ ylab tarqaldi va Tan
o ‘ rtalarida u tanlab olingan milliy ichimlikka aylandi. Buning uchun qaynatilgan
suv kerak bo ‘ lganligi sababli, choydan foydalanish sog ‘ liq uchun ham katta foyda
keltirdi va Tan va undan keyingi davrlarda aholining tez o ‘ sishiga yordam berdi.
Tan davrida buddist monastirlari soliqdan ozod qilingan katta yerlar va diniy
san’atning ko ‘ plab ajoyib xazinalari bilan muhim boylik markazlariga aylandi.
Taxminan 260 000 monax va rohiblar va 100 000 qullar soliq to‘lamaydigan
yerlarda yashagan. 845-yilda imperator Vuzong ko ‘ pgina buddist ibodatxonalari va
ziyoratgohlarini musodara qilishni buyurdi, har bir prefekturada bittadan
ibodatxona va ikkita asosiy poytaxtning har birida to ‘ rttadan (Chang‘an va
Luoyang) qoldirdi. 25
Omon qolgan har bir ma’badda o ‘ ttizta rohib yoki rohiba
bo ‘ lishi mumkin edi va qolganlar diniy muassasaning yordamisiz hayotga
qaytishga majbur bo ‘ lishdi. Imperator yopiq ibodatxonalardagi bronza
qo‘ng‘iroqlar va tasvirlarni eritishni, temir haykallarni eritib, qishloq xo‘jaligi
asbob-uskunalariga aylantirishni va barcha qimmatbaho oltin, kumush va nefrit
buyumlarini davlat daromadlari byurosiga topshirishni buyurdi. Imperator Vuzong
846-yilda vafot etdi va uning vorisi bostirishni tugatdi, ammo bir yil ichida
buddistlarning ko ‘ p boyliklari davlat tomonidan musodara qilindi va buddizm hech
qachon Tanning ilk va o ‘ rtalarida bo‘lgani kabi kuchli bo ‘ lmaydi. 860-yilga kelib
Tan sulolasi aniq tanazzulga yuz tutdi, chunki mintaqaviy harbiy qo‘mondonlar
markaziy hukumatdan tobora mustaqil bo‘lib, qaroqchilar qishloq bo ‘ ylab bemalol
aylanib yurdilar. Eng katta qo ‘ zg ‘ olonni imtihonda muvaffaqiyatsizlikka uchragan
va ishsiz olim Huang Chao boshqargan, uning qo'shinlari 879-yilda Guanchjouning
janubiy portini egallab olib, 881-yilda to‘g‘ridan-to‘g‘ri Chang ‘ an poytaxtiga
ko‘chib o‘tishgan. 26
Uning kuchlari shafqatsiz va yomon intizomli edi 883-yilda u
mag‘lubiyatga uchradi va poytaxtdan quvib chiqarildi. Huang Chao hukumatning
katta zaifligini ochib, ko ‘ plab boshqalarni o ‘ z yo ‘ liga ergashishga taklif qildi.
Sulola 907-yilda rasman qulab tushdi, ammo bundan kamida o ‘ ttiz yil oldin u o ‘ z
25
Jacques Gernet , A history of Chinese civilization – New York: Cambridge University Press, – 1996. P. 324.
26
Charles Been, China's Golden Age: Everyday Life in the Tang dynasty – New York: Oxford University Press, –
2002. P. 45.
16

nazoratini yo ‘ qotdi. Tan davri o‘zining shafqatsiz yakuniga qaramay, uzoq vaqtdan
beri Xitoy tarixidagi chinakam buyuk davrlardan biri sifatida qabul qilingan. 700-
yilga kelib Chang ‘ an ikki millionga yaqin aholisi bo'lgan dunyodagi eng katta
shahar edi. U butun Osiyodan kelgan savdogarlar, diplomatlar va diniy
ziyoratchilar uchun magnit bo ‘ lib xizmat qildi. VIII asr boshlarida Tan sulolasi
o‘zining siyosiy tashkiloti, iqtisodiy farovonligi va madaniy nafosatiga ko ‘ ra
dunyodagi eng yirik imperiya edi. VI asrda Yustinian va 800-yilda Buyuk Karl
Rim imperiyasining hajmi va qamroviga mos kela olmagan Yevropadan farqli
o‘laroq, Tan Xitoy o ‘ zining kattaligi, markaziy boshqaruv darajasi, madaniy
nafosati va farovonligi va farovonligi bo‘yicha buyuk Xan sulolasidan osongina
o ‘ zib ketdi. Turli darajada Yaponiya, Koreya va Vetnam Tan imperiyasidan,
jumladan, poytaxtidan, Konfutsiy siyosiy falsafasidan, buddizm maktablaridan,
san’ati va me’morchiligidan, tibbiyot an’analaridan va klassik xitoy tilidan
bevosita ilhom oldi. 640-yilda sakkiz ming koreys Chang‘anda bo ‘ lib, Xitoy
madaniyatini imkon qadar ko'proq o'zlashtirishga harakat qildi. VIII asrda
Yaponiya hukumatini isloh qildi va o‘zining doimiy poytaxti Kiotoda to ‘ g ‘ ridan-
to‘g‘ri Chanan misolida qurdi. 27
Tan sulolasi bilan eng ko ‘ p ajralib turadigan
yagona san ’ at turi - bu Xitoy madaniyatida eng halol deb hisoblangan she’riyatdir
va insonning haqiqiy his-tuyg ‘ ularini ifodalash yo‘lidir. Kechki ovqat va
ziyofatlarda mezbonlar va mehmonlar bayram munosabati bilan aqlli she’rlar
almashishdi. Odamlar o‘zlarining kundalik ishlarini she’rlarga yozdilar, she’rlar
bilan xat yozdilar, buyuk tarixiy voqealarni yoki tabiiy go‘zallik sahnalarini
she’rlarda tasvirlab berishdi va do'stlaridan ketishlarini ko‘z yoshlari bilan yod
etishdi, 2200 tan shoirlarining 48900 she rlar yozgan.ʼ 28
Tan davridan beri barcha
o ‘ qimishli xitoyliklar yozish, o‘qish va she’rni qadrlay olishlari kutilgan. Davlat
xizmatiga o‘qigan har bir yigit birinchi navbatda imtihondan o‘tadi.
27
Patricia Buckley Ebrey, Anne Walthall, James B. Palais, East Asia: A Cultural, Social, and Political History –
Boston: Houghton Mifflin Company , – 2006. P. 77.
28
Patricia Buckley Ebrey, Anne Walthall, James B. Palais, East Asia: A Cultural, Social, and Political History –
Boston: Houghton Mifflin Company , – 2006. P. 81-82.
17

Tabiiy ofatlar va “jiedushi avtonom” 29
boshqaruviga qo‘shimcha ravishda,
Huang Chao qo‘zg‘oloni (874–884) Chang ‘ an va Luoyangning ishdan
bo ‘ shatilishiga olib keldi va bostirish uchun butun o ‘ n yil kerak bo ‘ ldi. 30
Bu
mahalliy Xan qo ‘ zg ‘ oloni Huang Chao tomonidan Huang Chao qo ‘ zg ‘ oloni bo ‘ lib,
u Tan sulolasining kuchini butunlay yo‘q qildi, chunki Huang Chao nafaqat
shimolni vayron qildi, balki janubiy Xitoyga yurish qildi, An Lushan Suiyang jangi
tufayli qila olmadi. Xitoyning janubidagi Xuan Chao qo‘shini 878–879-yillarda
dengiz porti va Guanchjou savdo portida arab va fors musulmonlari, zardushtiy,
yahudiy va nasroniy savdogarlariga qarshi Guanchjou qirg‘inini amalga oshirdi va
Tan sulolasining ikkala poytaxti — Luoyang va Chang shaharlarini egallab oldi.
O ‘ rta asrlardagi Xitoy manbasi Xuan Chao 8 million odamni o ‘ ldirganini da’vo
qiladi. 31
Tan bu qo‘zg‘olondan hech qachon tuzalmadi va kelajakdagi harbiy
kuchlar uning o ‘ rnini egallashi uchun uni zaiflashtirdi. Tan hukmronligining
so ‘ nggi yillarida kichik qo ‘ shinlar sonidagi katta guruhlari qishloqlarni vayron
qildi. Ular noqonuniy tuz olib kirishgan, savdogarlar va konchilarni pistirma
qilganlar, hatto devor bilan o‘ralgan bir qancha shaharlarni ham qamal qilganlar.
Shaharlarni talon-taroj qilish va amaldorlar va amaldorlar o‘rtasidagi qotilliklarga
sabab bo‘lgan janjallar fonida, yer boyligi va rasmiy lavozimlarining katta qismini
to‘plagan aristokratik oilalarning yuqori qatlami asosan yo‘q qilindi yoki
marginallashtirildi. 32
Hokimyatning buddist monastirlaridan yangi qo ‘ lga kiritgan boyligi uning
davomiy pasayishiga to'sqinlik qilmadi. Xitoy va xorijlik zamonaviy kuzatuvchilar
29
“Jiedushi” atamasi qadimgi Xitoyda o ‘ z hududlarida avtonom nazoratga ega bo ‘ lgan harbiy gubernatorlarga
nisbatan ishlatilgan. Jiedushi tizimi Tang sulolasi davrida (618-907) hokimiyatni markazsizlashtirish va
ko ‘ chmanchilar bosqinlari kabi tashqi tahdidlarga qarshi mahalliy mudofaani kuchaytirish usuli sifatida paydo
bo ‘ lgan. Biroq, vaqt o ‘ tishi bilan jiedushi tizimi siyosiy beqarorlik va fraksiyaviylik manbai bo ‘ lib qoldi, chunki
qudratli gubernatorlar ko ‘ pincha markaziy hukumat va bir-biri bilan hokimiyat uchun kurash olib borishdi. Bu tizim
oxir-oqibat Song sulolasi davrida (960—1279) tugatilib, markazlashgan ma muriy tizim foydasiga hal qilindi. ʼ
30
Jacques Gernet , A history of Chinese civilization – New York : Cambridge University Press, – 1996. P. 296.
31
https://en.m.wikipedia.org/wiki/Tang_dynasty
32
Marginallashuv - bu ijtimoiy jarayon bo ‘ lib, unda odamlar yoki guruhlar ko ‘ pincha iqtisodiy, siyosiy yoki
madaniy omillar tufayli jamiyatning chekkalariga tushadi. Bu turli shakllarda bo ‘ lishi mumkin, jumladan, ishga
joylashish imkoniyatlaridan chetlashtirish, ta’lim olish imkoniyatining cheklanganligi, irqi, jinsi yoki jinsiy aloqasi
bo ‘ yicha kamsitish va siyosiy qarorlar qabul qilishda vakillikning yo ‘ qligi. Marginallashuv shaxslar va jamoalarga
salbiy ta’sir ko ‘ rsatishi mumkin, bu esa ijtimoiy va iqtisodiy tengsizlikka olib keladi, yuqori harakatlanish
imkoniyatlarini kamaytiradi va qashshoqlik, zo ‘ ravonlik va ijtimoiy zararning boshqa shakllariga nisbatan zaiflikni
oshiradi. Marginallashuvni hal qilish ko ‘ pincha siyosat va amaliyotlarda tizimli o ‘ zgarishlarni, shuningdek, ijtimoiy
inklyuziya va tenglikni ta’minlashga qaratilgan say-harakatlarni talab qiladi.
18

mamlakat ajoyib darajada gullab-yashnagan va yaxshi tashkil etilgandek
ko‘rinishini yozgan bo‘lsa-da, soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash va hukumat
korruptsiyasi keng tarqalgan edi. Soliq to ‘ lashga qodir bo‘lmagan yoki o ‘ z
yerlarini soliqdan ozod qilingan yer egalariga sotishga yoki topshirishga majbur
bo ‘ lgan yoki shunchaki o ‘ z yerlaridan voz kechishga majbur bo ‘ lgan yersiz va
shuning uchun uysiz dehqonlar soni ko ‘ paydi. Hukumat siyosati qishloqdagi
tanglikda hibsga olishni tezlashtirdi. Eunuxlar hukumat qarorlarini qabul qilish va
imperator vorisligi to‘g‘risida qaror qabul qilishga aralashish va nazorat qilishda
davom etdilar va kamida ikkita holatda ular imperatorni o ‘ ldirishdi. Imperatorlar
unchalik malakasiz edilar va mahkamadagi beqarorlik va tartibbuzarliklar deyarli
oldindan aytish mumkinki, qaroqchilarga, isyonga va sudning ruhiy tushkunlikka
tushgan qo ‘ shinlarining avj olishiga olib keldi. 850-860-yillardagi dastlabki
qo ‘ zg ‘ olonlar chegaralar bo‘ylab yoki poytaxtlardan uzoqda joylashgan hududlarda
paydo bo‘lgan, ammo Xitoyning markaziy yadrosida qo‘zg‘olonlarning soni ortib
bordi. Bunday avj olishlarning oldini olish uchun hokimyatt vaqti-vaqti bilan
Xitoyni boshdan kechirgan notinchlik natijasida azob chekayotgan dehqonlarga va
boshqalarga yordam berishga va’da berdi, ammo uning harakatlari kuchsiz edi va
ko ‘ pincha o ‘ z amaldorlari tomonidan to ‘ xtatildi.
Qishloqdagi ijtimoiy va iqtisodiy inqirozlarga bunday minimal javoblar
tabiiy ravishda keyingi epidemiyalarni rag‘batlantirdi. Bu tartibsizliklarni
dehqonlar qo ‘ zg ‘ olonlari deb nomlash noto ‘ g ‘ ri edi, chunki ularda jinoyatchilar,
dehqonlar, norozi harbiylar, sarsonlar, mayda o‘g‘rilar, davlat xizmatiga
imtihondan o‘ta olmagan nomzodlar va rasmiy ma’lumotga ega bo‘lmagan va shu
tariqa kirishlari taqiqlangan mahalliy hokimiyat vakillari ishtirok etgan.
Darhaqiqat, dehqonlar ko ‘ pincha bu guruhlarning depratatsiyasidan aziyat
chekardi. Qo ‘ zg ‘ olonchilarning qo ‘ mondonlari dehqonlardan emas edi. Dehqonlar
qo zg oloni deb atalmish asosiy yetakchi bo lgan Xuan Chao (884-yilda vafotʻ ʻ ʻ
etgan) dastlab davlat xizmati imtihonlarida o qigan, ammo o ta olmagan. Boshqa
ʻ ʻ
istiqbollarsiz, u keyinchalik ma'lum bir Van Syanji (878-yilda vafot etgan) bilan
tuz sotish va go‘yo kontrabanda bilan shug'ullangan.
19

Xuan Chaoning Tan sulolasi tarixidagi tarjimai holi u va Van Syanji
uyushtirgan qo ‘ zg ‘ olonni zo ‘ ravonlik bilan bog ‘ laydi, ammo ba’zi hududlarda
dehqonlarni boshdan kechirgan ocharchilikni inkor etmaydi. Vang va Xuang
boshchiligidagi qo ‘ zg ‘ olon va boshqa oldingi epidemiyalarning farqi joylashuv
edi. Vang va Xuan Xitoyning chetiga emas, balki yuragidagi hududlarga hujum
qilib, bosib oldilar, oldingi zo‘ravonliklar esa chegaralar bilan chegaralangan edi.
874-yildan boshlab, Vang qo‘shinlari mamlakatning sharqiy qismidagi turli
joylarga ko‘chib o‘tishdi va to ‘ g ‘ ridan-to ‘ g ‘ ri Yangzi daryosining shimolida
harakat qilishdi va 876-yilga kelib ular Luoyang yaqinidagi shaharlarni egallab
olishdi. O‘sha paytda Van va Xuan o‘rtasidagi kelishmovchiliklar yuzaga keldi, bu
qo‘zg‘olonchilarni vaqtincha zaiflashtirdi va 878-yilda Tan ustidan g‘alaba
qozonib, Vangning qatl etilishiga olib keldi. Xuang qo‘zg‘olonchilarning tengsiz
qo ‘ mondoni bo ‘ ldi va janubiy Xitoyga, eng gullab-yashnagan mintaqaga yo ‘ l oldi.
mamlakat. 879-yilda uning qo ‘ shinlari Janubi-Sharqiy Osiyo, Hindiston va G ‘ arbiy
Osiyo bilan savdo qilish uchun ilgari gullab-yashnagan port bo‘lgan Guanchjouga
kirib, faoliyatini to ‘ xtatdi. Huangning qo ‘ zg ‘ olonidan keyin bir necha o‘n yilliklar
ichida Siroflik Abu Zayd tomonidan yozilgan arab hisobiga ko ‘ ra, Huang kuchlari
120 000 musulmon, yahudiy va boshqa chet elliklarni qirg ‘ in qilgan. Arab
tarixchisi al-Mas’udiy X asr o ‘ rtalarida yozgan matnida bu raqamni 200 000 deb
hisoblagan. 33
Ikkala raqam ham oshirib yuborilgan, ammo ular shunga qaramay,
isyonchilar Xitoyning ba’zi muammolarini chet elliklar, xususan, savdogarlar
ekspluatatsiyasi bilan bog'laganligini ko ‘ rsatadi.
Dastlabki g‘alabalariga qaramay, Xuan Chao halokatli kamchilikka ega edi,
u o‘zi bosib olgan hududlarni boshqarishda unga yordam bera oladigan malakali
ma’murlar tomonidan qo ‘ llab-quvvatlana olmadi. Uni qo‘zg‘olonchi deb bilib,
undan uzoqlashdilar va uni hukmdordan ko ‘ ra ko ‘ proq talonchiga o‘xshatishdi. U
janubiy Xitoy mintaqalariga ko‘chib o‘tgan bo‘lsa-da, u ma’muriyat o ‘ rnatmagan.
880-yilda u Luoyangni egalladi va 881-yilda uning qo‘shinlari Changanga kirdi,
ammo natijalar bundan farq qilmadi. 34
U hukumat tuza olmadi va bir necha oy
33
Morris Rossabi, A History of China – Malden: Wiley-Blackwell, – 2014. P. 166.
34
Patricia Buckley Ebrey, The Cambridge Illustrated History of China – New York: Cambridge: Cambridge
University Press, – 2010. P. 129.
20

ichida Tan Chang ‘ an ustidan nazorat qo ‘ shinlariga qarshi chiqdi. Xitoy manbalari
uning o‘qimishli boshqaruvchilarni jalb etishdagi samarasizligini uning qonxo‘rligi
va qirg‘inlarga vaxshiycha yondoshishi bilan bog‘laydi. Chang ‘ an uchun kurashda
u shaharni qaytarib olganida sakson ming begunohni qirib tashlagan. Bunday
dalillar tabiiy ravishda ushbu mojaroda xitoylik g ‘ oliblarning rasmiy nuqtai
nazarini aks ettiradi va shuning uchun shubhali. Shubhasiz, ko ‘ plab jangarilar
shafqatsizlarcha o ‘ ldirilgan, ammo Xuang qo ‘ shinlari Tan qo ‘ shinlaridan ko ‘ ra
qasoskor yoki yovuzroq ekanligiga ishonish uchun hech qanday asos yo‘q.
Shunchaki, Xuang qo ‘ shinlarining haddan tashqari ko ‘ pligi qayd etilgan va,
shubhasiz, bo‘rttirilgan, imperator qo‘shinlarining zo‘ravonliklari esa e’tiborga
olinmagan. Chang ‘ anning mutlaq vayron bo ‘ lishi uchun Huang javobgar bo ‘ lgan
degan qarash ham haddan tashqari oshirilgan. Taxminan ikki ming yil davomida
Xitoyning poytaxtlaridan biri sifatida xizmat qilgan Chang ‘ an hech qachon
birlashgan davlatning poytaxtiga aylanmagan. Biroq, Xuangning o ‘ z harakatlari
shaharni qasddan talon-taroj qilgan degan fikrga qarshi ko‘rinadi. 880-yilda
Chang ‘ an shahrida Katta Si sulolasiga asos solgan. U o‘z poytaxti sifatida
o ‘ rnatmoqchi bo‘lgan shaharni yo‘q qilish uchun ozgina sabab bo ‘ lganga
o ‘ xshaydi. Uning qo‘shilishidan keyingi to‘rt yillik janglar va qamallar, ehtimol,
shaharga o‘z kuchlari tomonidan talon-taroj qilinganidek ko‘p zarar keltirgan. Bu
yerda yana xitoy manbalari mag ‘ lubiyatga uchragan – “isyonchi” - eng salbiy
nuqtai nazardan tasvirlangan.
882-yilga kelib, hokimyat o ‘ z armiyasi qo‘zg‘olonchilarni o‘z-o‘zidan
mag‘lub eta olmasligini tan oldi. Chang ‘ an atrofida po‘lat do‘st paydo bo ‘ lgan.
VIII asr o ‘ rtalarida An Lushan qo ‘ zg ‘ olonini bostirishda yordam berish uchun chet
el qo ‘ shinlarini chaqirgan ota-bobolari singari, saroy amaldorlari xorijliklarni Xuan
Chaoni bo‘ysundirishga va mavjud sulolani qo‘llab-quvvatlashga chaqirish uchun
taqdirli qaror qabul qildilar. 883-yilda hokimyat qo‘zg‘olonchilarni bostirish uchun
o ‘ sha paytda zamonaviy Shansi provinsiyasida yashovchi shato turki Li
Keyongdan (856-908) yordam so‘radi. Bir yil ichida Li Keyong Changan shahrida
imperator hokimiyatini qayta tikladi va isyonchilarni shu qadar qattiq mag ‘ lub
21

etdiki, Xuang taslim bo‘lishni yoki dushman qo ‘ liga tushishni istamay, o ‘ z joniga
qasd qildi. Tan qayta tiklandi va hokimyat poytaxtga qaytdi, ammo katta xarajat
evaziga, Xuanning qo ‘ zg ‘ oloni barbod bo ‘ lganidan keyin Tan uzoq dam olmadi.
Uning moliyaviy tizimi tartibsiz edi, u soliqlar orqali barqaror daromad bilan
ta’minlay olmadi, ko‘plab fuqarolik va harbiy gubernatorlar hukumati nazoratidan
ozod bo'lishdi, Li Keyong kabi chet elliklar shimoliy-markaziy va shimoli-sharqiy
Xitoyda hukmronlik qilgan, amaldorlar esa poytaxtda hokimiyatni o‘tkazishda
davom etdilar. 35
Hokimyat siyosati deyarli o ‘ z joniga qasd qilish edi. Bu sulolani
saqlab qolgan lider Li Keyongga qarshi chiqdi va 890-yilga kelib Shato hukmdori
bilan urush boshlandi. Hokimyat rad etishda davom etdi, bu Xuan Chaoning
ittifoqchisi bo‘lgan Chju Venga (852–912) poytaxtni egallashga, ko‘plab
amaldorlarni qatl etishga va imperatorlardan birini o‘ldirishga ruxsat berdi. 907-
yilda u oxirgi Tan imperatorini ag ‘ darib, Liang sulolasini o‘rnatishning so ‘ nggi
qadamini qo‘ydi, o ‘ zi esa imperator Taizu sifatida. U Shimoliy Xitoyning bir
qismini nazorat qildi, ammo qolgan qismi ustidan o ‘ z hokimiyatini mustahkamlay
olmadi. Li Keyong zamonaviy Shansi va shimoliy Xebeyni boshqargan va uning
Shato turklari Liang hokimiyatiga o ‘ zining qolgan muddati davomida (yigirma
yildan kamroq vaqt) qarshi kurashgan. Janubiy Xitoy o ‘ n shohlik deb nomlanuvchi
davlatga bo ‘ linib ketdi, ularning hech biri birdamlik yarata olmadi. Aslida,
markazlashgan hukumat yo ‘ qligi sababli, Tandan keyingi Xitoy Xan va
urushayotgan davlatlar davriga o ‘ xshardi.
Ehtimol, Tanning imperiya qurishdagi muvaffaqiyatining eng aniq o‘lchovi
shundaki, Xandan keskin farqli o‘laroq, 907-yilda Tan qulaganidan keyin yangi
sulolaning mamlakatni yana bir butunga birlashtirishi uchun faqat yarim asr kerak
bo‘ldi.
35
Frederick W. Mote, Imperial China 900-1800 – London: Harvard University Press, – 1999. P. 32.
22

II BOB. TAN IMPERIYASIDA DAVLAT BOSHQARUVI
VI asr oxirida yagona Xitoy imperiyasining tiklanishi muqarrar emas edi.
O ‘ sha paytda Xitoy ikki asrdan ko ‘ proq vaqt davomida alohida shimoliy va
janubiy davlatlarga bo ‘ lingan, ularning har biri o ‘ zini Chjou va Xan sulolalarining
haqiqiy vorisi deb hisoblagan. Shimoliy va janubiy Xitoy o ‘ rtasidagi geografik
tafovutlar hisobga olinsa, bu holat g ‘ arbda sharqiy va g ‘ arbiy Rim imperiyalariga
bo ‘ linish kabi doimiy holatga aylangan bo ‘ lishi mumkin edi, shimol va janubning
har biri Xitoy sivilizatsiyasining o ‘ ziga xos versiyasini ishlab chiqishi mumkin edi.
Ammo shimol va janubning birlashishi ro ‘ y berdi va Xitoy sivilizatsiyasi uchun
uzoq muddatli oqibatlar juda katta edi. Markazlashtirilgan byurokratik monarxiya
Xan davridagidan ham kuchliroq asosda qayta tiklandi. Ushbu qayta birlashish va
natijada tinchlik uch asrlik madaniy gullashni boshladi. O ‘ shandan beri Xitoy
tarixi haqida o ‘ ylaganlar Xitoyning birligining to ‘ g ‘ riligini isbotlash uchun uchta
qadimgi sulolaga (Sya, Shan va Chjou) qo ‘ shish uchun “zamonaviy” davrlardan
23

(Xan va Tan) ikkita misolga ega edilar. Birlashish qurol kuchi orqali amalga
oshirildi. G arbiy Veydan Chjougacha bo lgan saroy to ntarishlari natijasidaʻ ʻ ʻ
nomlari o zgargan Shimoliy Vey Syanbey vorislari 553-yilda Sichuanni, 577-yilda
ʻ
shimoli-sharqni va 589-yilda janubni egalladilar. 36
Janubni zabt etish dengiz flotini
ham qamrab olgan, quruqlik hujumlari sifatida, har ikki tomonda minglab kemalar
Yangzi daryosini nazorat qilish uchun kurashgan. Suy bosqinchilari janubiy
poytaxt Nankinni vayron qildilar va u yerda yashovchi zodagonlar va amaldorlarni
Chang ‘ andagi yangi Suy poytaxtiga ko ‘ chib o ‘t ishga majbur qildilar, shu bilan
ularni mumkin bo ‘ lgan separatistik tahdid sifatida yo ‘ q qilishdi va ularning
madaniy an’analarini mamlakat shimoliga olib kelishdi.
Xitoyni qayta birlashtirgan armiyani qurgan Shimoliy Chjou hukmdorlari bir
xilda Syanbey edilar, ammo 581-yilda xitoylik familiyali general Yantszyan taxt
vorisi (uning qizining o ‘ g ‘ li) ni ag ‘ darib, ellik to ‘ qqizta knyazini o ‘ ldirish orqali
o ‘ z mavqeini ta’minladi. Chjou qirollik uyi va Suy sulolasiga asos solgan,
Imperator Vendi (581-604 yillar hukmronligi) nomi bilan tanilgan u o zini buddist
ʻ
Chakravartin qiroli, ya ni buddist e tiqodini himoya qilish uchun harbiy kuch
ʼ ʼ
ishlatadigan monarx sifatida ko rsatib
ʻ 37
, o z harakatlarini qonuniylashtirishga ʻ
harakat qilgan. U ham, uning vorisi ham Xitoyni qayta tiklash bo ‘ yicha ulkan
rejalarga ega edi, lekin juda tez orada juda ko ‘ p narsani qilishga harakat qildi.
Mehnat xizmati va harbiy yurishlar uchun yig ‘ imlar og ‘ ir edi - masalan, 612-yilda
Koreyaga qarshi yurish uchun 1 132 800 kishi chaqirilgan. 38
Qirq yildan kamroq
vaqt ichida qo ‘ zg ‘ olon Suy sulolasining ag ‘ darilishiga olib keldi. Ko ‘ plab
da’vogarlar orasida eng dahshatlisi Shimoliy Chjou va Suy hukmdorlarini yaratgan
shimoli-g ‘ arbiy elitadan edi. G ‘ olib Li Yuan (618-26-yillarda Gaozong sifatida
hukmronlik qilgan) aslida ikkinchi Suy imperatorining birinchi amakivachchasi edi
(ularning onalari opa-singillar edi). U va uning o ‘ g ‘ li Taizong (626-49) Suy
tashabbuslarini davom ettirganligi ajablanarli emas.
36
Paul S. Ropp, China in World History – New York : Oxford University Press, – 2010. P. 51.
37
Patricia Buckley Ebrey, The Cambridge Illustrated History of China – New York: Cambridge: Cambridge
University Press, – 2010. P.109.
38
Charles Been, China’s Golden Age: Everyday Life in the Tang dynasty – New York: Oxford University Press, –
2002. P. 6.
24

Taizong otasidan uch baravar uzoqroq hukmronlik qilgan va odatda Tan
asoschilaridan biri sifatida qabul qilinadi. U taxtga o ‘ tirish uchun Vendi kabi kuch
ishlatib, ikki aka-uka o ‘ ldirdi va ularning o ‘ nta o ‘ g ‘ lining hammasini qatl qildi.
Keyin u otasidan uning foydasiga taxtdan voz kechishni talab qildi. Bu shafqatsiz
boshlanishiga qaramay, Taizong dono va vijdonli hukmdor ekanligini isbotladi,
yaxshi maslahatchilarni tanlay oladi va hatto uning shaxsiy xatti-harakatlarini
tanqid qilganda ham ularni tinglashga tayyor edi. Zamonaviy tarixchilar Shimoliy
sulolalarning institutsional bazasiga qo'shgan katta hissasiga, shuningdek, Syanbey
yoki boshqa shimoliy ajdodlarga ega bo'lgan oilalarning siyosiy va harbiy elitasi
orasida katta tarkibiy qismiga e'tiborni qaratish uchun ko'pincha Suy va ilk Tanni
davrini Xitoy-xorijiy tuzumi sifatida tasvirlaydilar.
To‘g‘ri, har ikkala asoschi ham Syanbey 39
hukmdorlari bilan yaqindan
hamkorlik qilgan va ular bilan turmush qurgan oilalardan bo‘lgan. Ammo bu
dastlabki hukmdorlarning hech biri o ‘ zini Xitoy va Syanbey an’analarining eng
yaxshisini sintezlovchi sifatida ko ‘ rsatishni tanlamadi. Yang ham, Li ham xitoycha
nomlar bo ‘ lganligi sababli, ular Xan an’analariga ko ‘ ra o ‘ zlarini qadimgi
xitoyliklar va imperatorlarning avlodlari sifatida ko ‘ rsatishlari mumkin edi.
Albatta, ular jangovar jasoratni yoki otlarga va ovga bo ‘ lgan muhabbatni
xitoylarga xos deb hisoblamadilar. Bu davrda Syanbeylarning mavjudligi tezda
yo ‘ qoldi, chunki Syanbey assimilyatsiya qilindi va ularning tili yo ‘ qoldi. Syanbey
millatiga mansub ko ‘ plab erkaklar beshinchi asrning oxirida berilgan xitoycha
familiyalardan foydalanganlar va harbiy emas, balki fuqarolik lavozimlarida
xizmat qilganlar.
Suy va Tan asoschilari o ‘ zlarining davlat qurilishini to ‘ liq xitoycha tarzda
qurgan bo ‘ lsalar ham, ular Shimoliy sulolalar davrida qo ‘ yilgan poydevor uchun
juda qarzdor edilar. Ikkala sulola ham Shimoliy Vey davrida boshlangan teng
39
Syanbeylar Xitoyda Shimoliy va Janubiy sulolalar davrida (milodiy 420—589) hozirgi Mo g uliston, Xitoy vaʻ ʻ
Rossiya hududida yashagan ko chmanchi xalq edi. Ular Shimoliy Xitoy tarixida asosiy kuch bo‘lib, mintaqaning
ʻ
siyosiy va madaniy rivojlanishida katta rol o‘ynagan. Syanbey shimoliy Xitoyga ham muhim madaniy ta'sir
ko'rsatdi. Ular o'zlarining san’ati va hunarmandchiligi bilan mashhur bo'lib, ularning uslubi Xitoy san’ati va
me'morchiligining rivojlanishiga ta’sir ko'rsatdi. Ular Xitoyda buddizmning tarqalishida ham rol o'ynagan va ko'plab
Syanbey hukmdorlari Buddist ibodatxonalari va monastirlarining homiylari bo ‘ lgan. Harbiy va madaniy yutuqlarga
qaramay, syanbeylar oxir-oqibat Xitoy aholisiga assimilyatsiya qilindi va ularning tili va madaniyati yo ‘ qoldi.
Biroq, ularning merosi Shimoliy Xitoy tarixi va madaniyatida saqlanib qoladi va ular mintaqaning boy va xilma-xil
madaniy merosining muhim qismi bo'lib qolmoqda.
25

maydon tizimining o ‘ zgartirilgan shakllarini saqlab qoldi. Don, gazlama va mehnat
xizmatlari uchun yagona soliqlarni nisbatan past darajada belgilab, ular soliq
registrlaridagi uy-joy mulkdorlari sonini ko ‘ paytirishga muvaffaq bo ‘ ldilar va
birlashgandan keyin bir necha yil ichida ro ‘ yxatga olingan uy xo ‘ jaliklari soni ikki
baravar ko ‘ paydi. 40
Suy va ilk Tan, shuningdek, Shimoliy Chjou diviziyasi
militsiyasini, qishloq xo ‘ jaligini taqsimlash evaziga poytaxtda yoki chegaralarda
armiyalarda navbat bilan xizmat qilgan ko ‘ ngilli dehqon-askarlar armiyasini saqlab
qoldi. Ushbu armiyadan foydalanib, Suy va Tan hukmdorlari tezda Xitoydan
tashqarida nazoratni kengaytirdilar. Ichki Osiyo chegarasida kuchli turklar doimiy
tahdidga aylandi. Ularni nazorat ostida ushlab turish uchun bu hukmdorlar
istehkomlarni mustahkamlash, nikoh diplomatiyasi, o ‘ z hukmdorlarini investitsiya
qilish, savdo va o ‘ lpon missiyalari va bir qabila yoki da’vogarni boshqasiga qarshi
jang qilish kabi eski strategiyalardan foydalanganlar. Chunonchi, 605-yilda
shimoli-sharqdan xitanlar Xitoyga bosqinlar uyushtirganda, ularga qarshi 20 ming
turk otliq askariga boshchilik qilish uchun bir xitoy sarkardasi yuboriladi. 41
Xitanlar mag lubiyatga uchragach, ularning ayollari va chorvalari turklargaʻ
mukofot sifatida berilgan. Biroq, 630-yilda xitoylar turklarga qarshi chiqdilar,
O ‘ rdalarni va janubi-g ‘ arbiy Mo ‘ g ‘ ulistonni ulardan tortib oldilar va Taizongga
buyuk xon unvonini qo ‘ lga kiritdilar. Bu 640-650-yillarda O rta Osiyoning Ipak
ʻ
yo li shaharlariga Xitoy-Turk qo shma ekspeditsiyalariga yo l ochdi, natijada
ʻ ʻ ʻ
Xitoy bu hududda hukmronlikni qayta tikladi.
Suy va ilk Tan sulolalari ham o z uylarida imperiya qurish, siyosiy nazorat
ʻ
institutlarini mustahkamlash, standartlashtirish va kodekslashtirish davrlari
bo lgan. Suy shimoliy va janubiy huquqiy an’analarning elementlarini
ʻ
birlashtirgan qonun kodeksini e’lon qildi va Tan unga asoslandi. Taizong
o ‘ tmishdagi sulolalarni doimiy ravishda qiynab kelgan hukumat ichidagi ichki
muammolarni hal qilishga kirishdi. Suy huquqiy kodeksiga asoslanib, u keyingi
Xitoy sulolalari o ‘ z sulolalarini, shuningdek Vetnam, Koreya va Yaponiyadagi
40
Mark Edward Lewis, China's Cosmopolitan Empire: The Tang Dynasty – London: Harvard University Press, –
2012. P. 84.
41
Charles Been, China’s Golden Age: Everyday Life in the Tang dynasty – New York: Oxford University Press, –
2002. P. 5.
26

qo ‘ shni siyosatlarni modellashtiradigan yangi huquqiy kodeksni chiqardi, 42
dastlabki qonun kodeksi 653-yilda tashkil etilgan bo ‘ lib, u yengil tayoq bilan o ‘ nta
zarba, og ‘ ir tayoq bilan yuz zarba, surgun, jazo qulligi yoki bir yildan uch yilgacha
bo ‘l gan qamoq jazosiga, qamoq jazosi bilan uzoq joylarga umrbod surgun qilish,
qatl qilish etilishidan tortib turli xil jinoyatlar va jazolarni ko ‘ rsatadigan 500 ta
moddaga bo ‘ lingan. 43
Oldingi qonunlar singari, ular ham tomonlarning munosabatlariga ko ‘ ra
jazolarni tasniflash orqali ijtimoiy va siyosiy ierarxiyalarni qo ‘ llab-quvvatlashga
xizmat qilgan, masalan, xizmatkor yoki xo ‘ jayinning jiyanni, amakisini urishi yoki
o ‘ ldiradigan bo ‘ lsa, turlicha jazo berilgan. Ushbu Tan kodeksida ifodalangan
huquqiy tamoyillar barcha keyingi sulolalarda Xitoy huquq tizimida markaziy
bo ‘ lib qoldi. Viloyat ma’muriyati ustidan imperator nazorati bu davrda juda
muhim masala edi.
Shimoliy va Janubiy sulolalar davrida prefekturalar soni ko‘payib ketdi va
ularni kadrlar bilan ta’minlash asosan mahalliy elita oilalarining imtiyoziga
aylandi. 44
Mahalliy hokimiyat ustidan markaziy nazoratni tiklash uchun Suy
prefekturalar va okruglar sonini qisqartirdi, kadrlar vazirligiga ulardagi hatto quyi
lavozimlarni ham to‘ldirish huquqini berdi va va mansabdor shaxslar endi o‘z
prefekturalarida xizmat qila olmaydilar yoki biron bir prefekturada bir nechta turga
xizmat qila olmaydilar, deb qaror qildi. 45
Ushbu yangi siyosatlar mahalliy o‘rni
bo ‘ lgan oilalarning kuchini cheklash va markazdan tayinlangan amaldorlarni ular
bilan ittifoq qilishdan saqlab qolish uchun ishladi. Xan davrida bo ‘ lgani kabi,
Konfutsiychillika singib ketgan odamlarni tayinlash hukmdorga sodiqlik va xalq
oldidagi burch qadriyatlari imperiya hokimiyatini mustahkamlashning yana bir
vositasi edi, chunki hukumat ishonadigan amaldorlarni tayinlash ularning har bir
harakatini nazorat qilish va nazorat qilishdan ko‘ra ancha arzon edi. Haqiqiy
42
S.A.M. Adshead, T’ang China: The Rise of the East in World History – New York: Palgrave Macmillan, – 2004.
P. 61.
43
Patricia Buckley Ebrey, The Cambridge Illustrated History of China – New York: Cambridge: Cambridge
University Press, – 2010. P. 111-112.
44
Denis C. Twitchett, The Cambridge History of China, Vol. 3: Sui and T'ang China, 589-906 AD, Part 1 – New
York: Cambridge University Press, – 1979. P. 210.
45
Charles Been, China’s Golden Age: Everyday Life in the Tang dynasty – New York: Oxford University Press, –
2002. P. 29.
27

konfutsiychilarni aniqlash uchun Suy nomzodlarning adabiy qobiliyatlari va
klassikalarni bilish uchun yozma imtihonlarni kiritdi.
Kao Zsu Suy hukumatining imtihon tizimini qaytadan joriy qilgani aniq
emas, ammo turli darajalar uchun 621 nomzod allaqachon poytaxtda o ‘ tkazilgan
imtihonlarda raqobatlashayotgan edi. Biroq, imtihon tizimi ilk Tan hokimaytida
katta ta’sir ko'rsatdi deb o ‘ ylash noto ‘ g ‘ ri bo‘lar edi. Birinchidan, bu vaqtda
imtihon bitiruvchilar soni Tan rasmiylarining umumiy soniga nisbatan juda oz edi.
Ikkinchidan, Kao Zsu hukmronligi davridagi bir necha yuqori martabali amaldorlar
Suy davrida imtihon darajalariga ega bo‘lishsa-da, Tan davrida o‘tkazilgan
imtihonlardan o ‘ tganlar hali juda yosh edilar va o ‘ z faoliyatining boshida kichik
lavozimlarda edilar. Kao Zsu byurokratiyasining tepasida turgan odamlar odatda
imperator uyi bilan munosabatlari yoki sulolani tashkil etishda o ‘ ynagan roli
tufayli o ‘ zlarining mavqeiga qarzdor edilar. Agar ular ilmiy darajaga ega bo ‘ lsalar,
bu shunchaki tasodif edi. Nihoyat, aristokratik ta’sir hali ham juda kuchli edi va
ko‘plab amaldorlar irsiy imtiyozlari orqali mansabga erisha oldilar. Imtihonlarni
topshirish niyatida bo‘lganlar uchun Kao Zsu Chang-an shahrida uchta Suy
maktabini qayta ochdi; Davlat o g illari maktabi, oliy maktab va to rt darvozaʻ ʻ ʻ
maktabi, bularning barchasi klassika ta limotiga urg u bergan. Oxir-oqibat, bu
ʼ ʻ
maktablar 627-yilda tashkil etilgan Davlat universitetining (Kuo-tzu chien)
to‘g‘ridan-to‘g‘ri boshqaruvi ostiga o‘tdi. 626-yilda ularda deyarli faqat imperator
oilasining o‘g‘illari, zodagonlar va oliy ta’lim muassasalarining o ‘ g ‘ illaridan
bo ‘ lgan jami 342 talaba bor edi. Faqat To ‘ rt darvozaning eng past reytingli
maktabida bu eksklyuzivlik biroz yumshatilgan edi. 624-yilda Kao Zsu barcha
prefektura va okruglarda maktablar tashkil etishni buyurdi. 46
Tan ushbu davlat xizmati imtihon tizimini kengaytirdi va Konfutsiy ta’limini
rivojlantirish uchun boshqa choralarni ko‘rdi, masalan, davlat maktablarini tashkil
etish va tanlangan sharhlar bilan to‘ldirilgan Besh klassikaning vakolatli
versiyalarini chiqarishdi. Tan davrida har yili o ‘ rtacha yigirma-o‘ttiz kishi davlat
xizmati imtihonlarini topshirgan bo‘lsa-da, imtihonlar asta-sekin byurokratiya
46
Denis C. Twitchett, The Cambridge History of China, Vol. 3: Sui and T'ang China, 589-906 AD, Part 1 – New
York: Cambridge University Press, – 1979. P. 178.
28

ichidagi elitani aniqlashda muhim rol o‘ynay boshladi, ular o‘z martabalarining
ko ‘ p qismini davlat xizmatida o ‘ tkazadigan bir guruh erkaklar, bir lavozimdan
ikkinchisiga tezlik bilan markaziy hukumat lavozimiga ko ‘ tarilgan. Yangi tizim,
shuningdek, bir-biriga bog ‘ lanmagan oilalardan bo ‘ lgan yuqori iqtidorlilar uchun
imkoniyatlarni kengaytirdi, Tan davri o ‘ rtalarida, Guangdong provinsiyasidan
bo ‘ lgan, aristokratik oilalarning markazlaridan uzoqda bo ‘ lgan bir kishi
hokimyatda eng yuqori lavozimlarni egallash uchun imtihon tizimi orqali
ko‘tarildi. Shunday bo‘lsa-da, taniqli odamlar byurokratiyaning hamma joyida,
ayniqsa eng yuqori joylarda edi. Qadimgi aristokrat oilalardan bo‘lgan erkaklar
imtihonlarni yaxshi o‘tkazishga moyil bo‘lganligi sababli, bu ishga qabul qilish
tizimi ularning ta’siriga chek qo‘ymadi, balki ularning davlat xizmatiga qanday
tayyorlanishini shakllantirdi.
Tan davridan boshlab, yuqori tabaqa vakillarining ta’limi ko‘proq kitobiy
bo‘lib bordi va chavandozlik, o‘q otish va qilichbozlik kabi jangovar mahorat asta-
sekin elita hayotida kamroq rol o‘ynadi. 47
Imtihonlar tizimi standartlashtirishga va
shimoli-g ‘ arbiy, shimoli-sharqiy va janubiy elita o‘rtasidagi tafovutlarni bartaraf
etishga yordam berdi. Imperiyaning iqtisodiy va siyosiy integratsiyasiga xuddi
shunday muhandislik jasorati yordam berdi: 605-609-yillar oralig‘ida chaqirilgan
ishchilarning katta yig ‘ imlari orqali qazilgan Katta kanalning qurilishi. Transport
kanallari Sin davridan beri qurilgan, ammo ular hech qachon bunday miqyosda
bo‘lmagan. 48
Birinchi bosqich sharqiy poytaxt Luoyangni zamonaviy
Yangzhoudagi Yangzi vodiysi bilan bog ‘ ladi. U tugagach, ikkinchi Suy imperatori
65 milya uzunlikdagi qayiqlar flotiliyasini janubiy poytaxti Yangzhouga olib keldi.
Tez orada kanal janubdan Xanchjougacha va shimoldan Pekin hududiga cho‘zildi.
Kanal yonida imperator yo‘li qurildi va estafeta stansiyalari ta’minlandi. Hammasi
bo ‘ lib, kanal deyarli 1200 milyaga cho ‘ zildi, bu hukumatga Yangzi vodiysining
o ‘ sib borayotgan boyligidan poytaxt hududidagi hukumatni va shimoli-sharqiy
chegara bo‘ylab harbiy garnizonlarni qo'llab-quvvatlashga imkon berdi. Ushbu
47
Patricia Buckley Ebrey, The Cambridge Illustrated History of China – New York: Cambridge: Cambridge
University Press, – 2010. P. 113.
48
Mark Edward Lewis, China’s Cosmopolitan Empire: The Tang Dynasty – London: Harvard University Press, –
2012. P. 23.
29

yangi uzoq masofali ta’minot tizimi armiyaning o‘zini o‘zi ta’minlash zaruratini
asta-sekin bartaraf etdi, chunki janubdan shimolga etkazib berish mumkin edi.
Imperiya qurilishi VII asrning oxirlarida hokimyatda Vendi yoki Taizong kabi
shafqatsiz va siyosiy jihatdan qudratli shaxs bo ‘ lgan imperator Vu hukmronlik
qilganda jadal davom etdi. Uning hokimiyat tepasiga ko ‘ tarilishi juda ajoyib,
chunki u imperator sifatida emas, balki Gaozongning kanizaki sifatida boshlangan.
Uning Gaozongga (650-683-yillar) ta’siri shunday ediki, u saroyga kirganidan
keyin bir necha yil o ‘ tgach, u yuqori amaldorlarning qattiq e’tirozlariga ko ‘ ra, uni
o‘rnatish uchun oldingi imperatorini quvib chiqarishga tayyor edi. 49
Imperator
sifatida o ‘ rnatilgandan so‘ng, u tezda raqiblarini va raqiblarini yo‘q qilish uchun
harakat qildi. 660-yilda Gaozong insultga uchraganidan so‘ng, imperator Vu to ‘ liq
javobgarlikni o‘z zimmasiga oldi. Garchi u 683-yilda vafot etgan bo ‘ lsa ham, u
ikki o‘g‘lining hukmronligi davrida o‘z nazoratini saqlab qoldi, u birin-ketin
taxtdan ag ‘ dardi. 690-yilda u o ‘ zini yangi sulola - Chjouning imperatori deb e’lon
qildi va uni Xitoy tarixidagi imperator unvonini olgan yagona ayolga aylantirdi. U
Buyuk Bulut sutrasini tarqatdi, u Budda Maytreyaning ayol monarx sifatida
yaqinlashib kelayotgan reenkarnasyon ni 50
bashorat qildi, uning ostida butun dunyo
kasallik, tashvish va ofatlardan xoli bo‘ladi va shu bilan uning taxtga ko ‘ tarilishi
uchun Buddist qonuniyatlarini ta’minladi.
Tan imperiyasi fuqarolik va harbiy boshqaruvni o‘z ichiga oladi. Tan
imperiyasida konfutsiychilar eramizning III-VI asrlarida harbiylashgan sulolalar
hokimyatlarida yo‘qotilgan hokimiyatni nihoyat qayta tiklay olishdi. Aynan Li
Shimin davrida davlat boshqaruvi aql bovar qilmaydigan yuksaklikka erishdi va bu
yillar keyinchalik xitoylik olimlar tomonidan o‘rganilib, namuna sifatida qabul
qilindi va ularni o‘rganish Xitoy hukmdorlari uchun muhim bo‘ldi. 60 millionga
yaqin aholiga ega bo lgan imperiyada 370 mingga yaqin amaldor va boshqa davlatʻ
xizmatlari xodimlari bo lgan.
ʻ 51
289 yillik Tan hukmronligi davrida bu apparat ikki
qarama-qarshi tendentsiya kurashini birlashtirgan. Birinchisi, rasmiylashtirish,
49
X. L. Woo, Empress Wu the Great - Tang dynasty China – New York: Algora Publishing, – 2008. P. 46.
50
Reenkarnasyon - bu ko ‘ plab dinlarda va ma’naviy an’analarda mavjud bo ‘ lgan e’tiqod bo ‘ lib, inson vafot
etgandan so ‘ ng, uning ruhi yoki ongi yangi tanada qayta tug ‘ iladi. Ushbu jarayonning o ‘ ziga xos tafsilotlari ko ‘ rib
chiqilayotgan madaniyat va an’anaga qarab o'zgaradi.
51
Jojn King Fairbank, Merle Goldman, China: A New History – New York: Harvard College, – 2006. P.89.
30

chunki imperator baxtsiz hodisalar bo‘lishi mumkin bo‘lgan boshqaruv tuzatish
yaratishmoqchi edi, boshqa tomondan, deformalizatsiya 52
, eng muhim masalalarni
hal qilish layoqatsiz elementlar va norasmiy organlar qo‘liga o‘tganda: masalan,
amaldorlar va jiedushi general-gubernatorlari hokimligi.
Boshqaruv loyihalarni ishlab chiqish, qarorlarni muvofiqlashtirish,
normativ-huquqiy hujjatlarni chiqarish va ularga rioya etilishini nazorat qilish
bilan shug ‘ ullanadigan uchta (jami 6 ta) vazirlik – “sheng” tomonidan amalga
oshirildi. Bundan tashqari, aniqroq vazifalarni hal qilgan 6 ta bo‘lim – “bu”
mavjud. Sheng va buning Tan tizimi juda qulay bo‘lib, sezilarli o‘zgarishlarga
uchragan bo‘lsa-da, 1912-yilda Sin qulashigacha davom etdi. Tan asoschilariga
Xan (miloddan avvalgi 202-miloddan avvalgi 220 yillar) rahbarlik qilgan bo‘lsa-
da, Tan ma’muriy tizimi janubiy va shimoliy sulolalar davrining rivojlanishiga
asoslangan edi. Shimoliy Chjou (557-581) hududiy otryadlar tizimini (fubin)
yaratdi va Tan bu tizimdan faol foydalandi, bu esa katta armiyani minimal xarajat
bilan saqlashga imkon berdi, chunki askarlar navbatchilikda va qolgan vaqtlarda
xizmat qilishgan. ular fermalarida ishlaganlar. Bey Veyning (386-534) tenglik
tizimi o ‘ zgarishlar bilan qabul qilindi.
52
“Deformalizatsiya” - bu sohada rasmiy talablarni kamaytirish yoki rasmiy tartiblarni yumshatish jarayoni. Bu,
masalan, samaraliroq ishlash uchun tartib va qoidalar soddalashtirilishi mumkin bo ‘ lgan hukumat tuzilmalarida yoki
tezroq qaror qabul qilish uchun rasmiy protseduralar qisqartirilishi mumkin bo ‘ lgan biznesda sodir bo ‘ lishi mumkin.
31

III BOB. TAN IMPERIYASIDA IJTIMOIY-IQTISODIY HAYOT
Suy va Tan davrida sodir bo‘lgan ikkinchi yirik uzoq muddatli o‘zgarish
siyosiy hayot naqshlarining to‘liq o‘zgarishi edi. VI asr oxiridan XI asrning
oxirigacha bo‘lgan davrda Xitoy jamiyati va hayotining har bir darajasida to‘liq
o‘zgarishlar yuz berdi, bu faqat miloddan avvalgi 500 yildan boshlab Xan
davrigacha bo‘lgan tub o‘zgarishlarning oldingi davri bilan solishtirish mumkin.
Hatto IX asrda yozgan tarixchilar ham hukmron tabaqa tarkibida to‘liq o‘zgarishlar
ro‘y berganini anglab yetdilar va XI asrda Shen Kua Suygacha bo‘lgan ijtimoiy
tuzumga o‘xshashlikni izlashga majbur bo‘ldi. Hindistonning begona jamiyati, u
o‘z davridagi Xitoydan juda farq qilar edi. Zamonaviy tarixshunoslik nuqtai
nazaridan keng muammo birinchi marta Naito Torajiro tomonidan Birinchi jahon
urushi arafasida, Sin hukmronligi davrida qo‘yilgan edi.
Juda keng ma’noda u o ‘ zgarishlarni quyidagicha tavsifladi. Xan davlati
parchalanib ketganidan keyin uzoq davom etgan bo‘linish davrida Xitoyda
mahalliy va milliy darajada ijtimoiy mavqei va siyosiy hukmronligi shubhasiz
bo ‘ lgan aristokratik guruhlar hukmronlik qildi. Ular nafaqat yuqori mansabni
monopoliyaga oldilar, balki nasl va ijtimoiy mavqega katta e’tibor qaratuvchi
mansabdor shaxslarni tanlash tizimini ham joriy qildilar va shu tariqa aristokratiya
shimoliy xitoylik bo‘lmagan bosqinchilar bilan turmush qurishdi.
Xitoy va bu guruhdan VI asrdagi shimoliy sulolalarning, Suy va Tanning
hukmron xonadonlari paydo bo‘ldi. Bu davrga qadar hukmron sulolalar xonadoni
32

hozirgi vaqtda taxtni egallab turgan o‘ziga xos aristokratik urug‘idan ko‘proq edi.
Juda boy va qudratli bo ‘ lib qolgan boshqa buyuk aristokratik urug‘lar imperator
oilasiga shunchaki primus inter pares sifatida munosabatda bo ‘ lishgan. Imperator
o‘zining bir xil ijtimoiy kelib chiqishidan bo ‘ lgan oliy amaldorlari bilan yaqin
munosabatda bo ‘ lgan va ular bilan norasmiy uchrashuvlarda juda muhim ishlar hal
qilingan. Hukmdor shu tariqa o z aristokratlari orqali va ularning o zaro manfaatiniʻ ʻ
ko zlab hukmronlik qilishga majbur bo ldi. hukumatning har bir darajasida o‘z
ʻ ʻ
ta’sirini chuqur o‘rnatdi. Ular yopiq guruh bo ‘ lib qoldilar, endogamiya bilan
shug ‘ ullanib, faqat siyosiy ustunlikka erishish uchun o ‘ z guruhidan tashqarida
turmush qurishdi. Bu zodagonlarning ayrim tabaqalari Shimoliy Xitoyning xitoy
bo lmagan bosqinchilari bilan o zaro turmush qurishgan va shu guruhdan VI
ʻ ʻ
asrdagi shimoliy sulolalar, Suy va Tan sulolalarining hukmron xonadonlari paydo
bo lgan. Bu davrga qadar hukmron sulolalar xonadoni hozirgi vaqtda taxtni egallab
ʻ
turgan o ‘ ziga xos aristokratik urug‘idan ko‘proq edi. Juda boy va qudratli bo‘lib
qolgan boshqa buyuk aristokratik urug‘lar imperator oilasiga shunchaki primus
inter pares sifatida munosabatda bo ‘ lishgan. Imperator o ‘ zining bir xil ijtimoiy
kelib chiqishidan bo‘lgan oliy amaldorlari bilan yaqin munosabatda bo ‘ lgan va ular
bilan norasmiy uchrashuvlarda juda muhim ishlar hal qilingan. Hukmdor shu tariqa
o z aristokratlari orqali va ularning o zaro manfaatini ko zlab hukmronlik qilishga
ʻ ʻ ʻ
majbur bo ldi.
ʻ
Tanning tinchligi va farovonligi, saroyining chet ellik ildizlari va
qo ‘ shinlarining O ‘ rta Osiyo orqali ta’minlangan xavfsizligi Tanni misli
ko ‘ rilmagan xalqaro savdo davriga aylantirdi. Ipak yo‘llari Tanda hech qachon va
undan keyin ham gullab-yashnagan, sharqiy qirg ‘ oqda janubiy va Janubi-Sharqiy
Osiyodan kelgan arab savdogar dengizchilari bilan savdo-sotiq ham gullab-
yashnagan. Tan poytaxti Chang ‘ an dunyodagi eng katta global chorrahalardan biri
edi. U yerda barcha turdagi diniy guruhlar, jumladan hind, yapon, koreys va tibet
buddistlari, fors ruhoniylari, nestorian nasroniylari, zardushtiylar va dunyoning
turli burchaklaridan kelgan savdogarlar, xususan turklar, uyg‘urlar va so‘g‘dlar,
shuningdek, Yahudiylar, arablar va hindlarning diniy guruhlar topilgan.
33

Toshkentdan kelgan raqs jamoalari, Koreya va Janubi-Sharqiy Osiyo musiqachilari
bor edi, Chang andagi eng mashhur musiqa Markaziy Osiyo musiqasi edi.ʻ 53

Buddistlarning barcha narsalariga bo‘lgan kuchli ishtiyoqdan ilhomlangan
Xitoy-Hind savdosi ilk Tan davrida rivojlandi. VII va VIII asrlarda qirqta hind
o ‘ lpon missiyasi Tan saroyiga tashrif buyurib, imperatorga sovg ‘ alar olib borishdi
va shu bilan marvarid, zerdechal, qimmatbaho buddist yodgorliklari kabi narsalarni
tutatqi va boshqa buddist anjomlari teri, shaftoli va kofur evaziga Xitoy ipaklari,
chinni va boshqa mahsulotlar sotish huquqini ta’minladilar. Xitoylik ziyoratchilar
va savdogarlar, o‘z navbatida, hindular orasida Daoizm ta’limotlarini targ ‘ ib qilish
yoki Buddist bitiklarini, Ayurveda tibbiy ma’lumotlarini yoki hindlarning uzoq
umr ko ‘ rish dori-darmonlarini izlash uchun Hindistonga borishdi. 54
Tan
imperioyasi Xitoyning eng kata buddizm davri hisoblanadi. Buddizm har xil
shakllarda bo lsa-da, ham oliy ma lumotli elita, ham savodsiz omma orasida
ʻ ʼ
mashhur bo lganligi sababli, buddizm barcha ijtimoiy tabaqalarga murojaat
ʻ
qilishda Suy va Tan hukmdorlari uchun juda foydali bo lgan. Tan Taizong
ʻ
hukmronligi davrida, barcha davrlarning buyuk xitoylik buddist ziyoratchilaridan
biri, rohib Syuan Szang O ‘ rta Osiyo cho‘llari va Himoloy tog ‘ tizmasi bo‘ylab
Hindistonga va orqaga o‘n yetti yillik sayohat qildi, qimmatbaho buddist
yozuvlarini targ‘ib qildi va xitoylarga eng aniq ma’lumot berdi. 55
Syuan Szangning
ziyorati keyinchalik xitoy fantastikasining mohir asarlaridan biri “G‘arbga
sayohat”da abadiylashtirildi. XVI asrning ushbu romani Xitoy hukumati, jamiyati
va dinining muloyim, hajviy satirasida folklor, she’riyat va hayoliy ertaklarni
o ‘ zida mujassam etgan. G ‘ arbga sayohat Xitoyning eng mashhur romanlaridan biri
bo ‘ lib, Xuanzangning kulgili sarguzashtlari asrlar davomida son-sanoqsiz opera va
spektakllarda, bugungi kunda esa animatsion multfilmlar va teleseriallarda
ommalashgan.
53
Paul S. Ropp, China in World History – New York : Oxford University Press, – 2010. P.156.
54
Christopher I. Beckwith, The Tip.an Empire in Central Asia: An Early Medieval History of the Great Power
Struggle P.ween Tip.ans, Turks, Arabs, and Chinese – New Jersey: Princeton University Press, – 1987. P. 152.
55
Tansen Sen, Buddhism, Diplomacy, and Trade: The Realignment of Sino-Indian Relations, 600–1400 – New
York: University of Hawai'i Press, – 2003. P. 26.
34

VIII asrga kelib, buddizm Xitoy hayotining deyarli barcha jabhalariga yaxshi
kirib bordi; u o ‘ zining asosiy maktablari, ta’limotlari va urg ‘ ulariga ega bo ‘ lgan
to‘liq Xitoy diniga aylandi. Ipak yo‘llari boshlangan Dunxuanda o‘n uchta
monastir butun hudud aholisining deyarli o‘ndan bir qismini o‘z ichiga olgan.
Shimoliy Veydan boshlanib, Tan davrida davom etgan buddist hunarmandlar
Dunxuangda Ming Buddaning g‘orlarini yaratdilar va haykallar va rasmlar bilan
to‘ldirilgan gipsli devorlari bo‘lgan besh yuzta g‘or ibodatxonalarini qoldirdilar.
O‘qimagan omma orasida sof yer buddizmi sodiqlarga Amitabha Buddaga
(cheksiz nur Buddasi) bir marta samimiy murojaat qilish, Amitabha raislik qilgan
G‘arbiy jannatning sof yurtida oxir oqibat qayta tug ‘ ilishini kafolatlashini va’da
qildi. Yuqori sinflar Tyantay buddizm maktabiga ko ‘ proq jalb qilingan, bu maktab
VI asrda uning asoschisi Chjiyi yashagan va yozgan Tyantay tog ‘l ari sharafiga
nomlangan. Umumjahonlik va tartib haqidagi odatiy xitoylik g ‘ amxo ‘ rlik bilan,
Chjiyi har bir ma’lum bo‘lgan Buddist ta’limoti va amaliyotining har bir
maktabining to ‘ g ‘ ri, agar boshqacha bo‘lsa, ma’nosi va maqsadi borligini asos
qilib, bir kompleks yaxlitlikka birlashtirgan tizimli nazariyani ishlab chiqdi.
Ma’lumotli elita orasida eng mashhur buddist harakati Chan maktabi
(G‘arbda Zen nomi bilan tanilgan, yapon tilida Chan talaffuzi meditatsiya degan
ma’noni anglatadi) bo'ldi. Chan-buddizm Xitoyga VI asrda ekssentrik hind rohib
Bodxidxarma (bu ma’rifat ta’limotini anglatadi) tomonidan kiritilgan. 56
Uning
ta ’ kidlashicha, hamma odamlar Budda tabiatiga ega va ularning Budda tabiatini
to‘liq anglashning yagona samarali usuli bu meditatsiyadir. Chan maktabi Xitoyda
tez rivojlandi va u ko‘p jihatdan falsafiy daoizm elementlarini buddizm bilan
birlashtirdi. Chan ibodatxonalari odatda go‘zal tog‘larda qurilgan bo ‘ lib, u yerda
tabiatning tinchligi meditatsiya uchun yordam bo'lgan ajoyib bog ‘ lar mavjud.
Bodhidxarmaga ergashgan Chan ustalari “Dao o‘tin kesish va suv tashishda
yotadi”, ya’ni diniy hayotning haqiqati marosimlarda, qimmatbaho
piktogrammalarda yoki san’at asarlarida emas, balki kundalik hayotning umumiy
vazifalarida ekanligini ta'kidladilar. Chan buddizm o‘z-o‘zidan va tabiatga
56
Tansen Sen, Buddhism, Diplomacy, and Trade: The Realignment of Sino-Indian Relations, 600–1400 – New
York: University of Hawai'i Press, – 2003. P. 41.
35

muhabbatga urg‘u berib, Tan davridan boshlab Xitoyda ko‘plab buyuk she’riyat va
rasmni ilhomlantirishga yordam berdi. 57
Buddizmning iqtisodiy oqibatlari, hech
bo‘lmaganda diniy va badiiy oqibatlar kabi katta edi. Buddist monastirlari ko'plab
iqtisodiy faoliyat bilan shug‘ullangan, jumladan, murakkab mablag‘ yig‘ish, pul
qarz berish va lombardlar, tegirmonlarimiz, moy presslari va dunyodagi birinchi
mehmonxonalar, bu erda sayohatchilar issiq ovqat va issiq to ‘ shak topishlari
mumkin edi. Buddizm, shuningdek, diniy piktogrammalar va boshqa jihozlar
uchun gullab-yashnayotgan bozorni ragbatlantirdi va buddist ziyoratlari va
festivallari jonli turizm sanoatiga aylangan. Auktsionlar, murakkab foizli omonat
hisobvaraqlari, qimmatli qog ‘ ozlar va obligatsiyalarni sotish buddist ibodatxonalari
va monastirlarining tadbirkorligidan kelib chiqqan. Agar buddizmning tarqalishi
Tan davridagi xorijiy ta’sirning asosiy ko ‘ rsatkichlaridan biri bo ‘ lsa, boshqasi
ayollarning nisbatan kuchli mavqei edi. Shimoldagi ko‘chmanchijamiyatlarda
ayollar erkaklar kabi otda minishgan va erkaklar uzoq yaylovlarda chorvachilik
bilan yurganlarida, tabiiyki, ayollar o ‘ z uy xo'jaliklarini boshqarishgan. Tan
rasmlarida G‘arbiy Yevropa Uyg‘onish davri ayol go‘zalligi tasvirlarini
uyg ‘ otadigan qizg ‘ ish yonoqlari va to‘liq figurali baquvvat, hatto to‘la ayollarni
ko ‘ rish mumkin, faqat xitoylik ayollar to‘liq kiyingan. Shuningdek, biz ot minib,
hatto polo o‘ynayotgan elita ayollarning rasmlarini ham ko‘ramiz.
Aksariyat tanqidchilar Xitoy tarixidagi ikkita eng buyuk shoirlar Tan
shoirlari Li Bo va Du Fu bo‘lgan, degan fikrga qo‘shiladilar, ular ba’zan Xitoy
she'riyatining yin va yang yoki Xitoy ruhiyatining Daoist va Konfutsiy tomonlari
sifatida ko ‘ riladi. 58
Bunday yorliqlar haddan tashqari soddalashtirilgan, ammo ular
bu ikki buyuk odam o ‘ rtasidagi kontrastni aks ettiradi. Li Bo ajoyib she’rlarni hech
qanday kuch sarflamay qo‘yib yuboradigan beparvo dahoning o‘zini ataylab
o‘stirdi. U beparvolik bilan she ’ riyatning barcha qoidalarini buzdi, chunki ularni
o‘zining cheksiz ilhomi uchun juda cheklaydi. U shon-shuhrat va mansab unvoniga
e’tibor bermayotgandek taassurot qoldirishni yaxshi ko‘rardi va u o‘zining ajoyib
57
Denis C. Twitchett, The Cambridge History of China, Vol. 3: Sui and T'ang China, 589-906 AD, Part 1 – New
York: Cambridge University Press, – 1979. P. 425.
58
Paul S. Ropp, China in World History – New York : Oxford University Press, – 2010. P. 63-64.
36

she’rlarini zudlik bilan irg ‘ ayib, ularni daftarga ko‘chirib, zurriyotlarga
ko‘chirishni yaxshi ko‘rardi. Li Bo konfutsiycha she’rlardan foydalanishi, ijtimoiy
illatlar va adolatsizliklarni tanqid qilishi mumkin edi, lekin u ko‘proq tabiat
go‘zalliklarini va do‘stlari bilan ichimlik ichishning zavqini nishonlardi. Li Bo
she’riyati har qanday davrdagi boshqa xitoylik shoirlarga qaraganda ko‘proq
o‘zining noyob o‘zini tanladi. Li Bodan farqli o‘laroq, Du Fu vijdonli konfutsiy
amaldori sifatida bir nechta lavozimlarda ishlagan va u she’riyatda ehtiyotkor
hunarmand bo‘lgan va hech qachon to‘g‘ri she’riy shaklni buzmagan. U tarixdagi
eng ko ‘ p qirrali xitoy shoiri edi. U chuqur bilimdon, o‘ta siyosiy yoki korruptsiya
va tengsizlikni tanqid qiluvchi, shuningdek, engil, o‘ynoqi, chuqur rahmdil yoki
juda shaxsiy bo ‘ lishi mumkin. Du Fu she’rlarida rafiqasi va bolalari, do‘stlari va
kundalik ishlari haqida mehr bilan yozgan holda o‘zining insoniyligini to ‘ liq
namoyish etdi. Boshqa tan shoirlari ham Xitoy madaniyatida abadiylashtirilgan.
Misol uchun, Bo Juyi o‘z davrida, VIII asr oxiri va IX asr boshlarida va hozirgi
kungacha eng mashhur shoirlardan biri edi. U oddiy va to‘g‘ridan-to‘g‘ri uslubda
yozgan, bu she’rlarini nafaqat oliy ma’lumotlilarga, balki hammaga mashhur
qilgan. Uning “Abadiy qayg ‘ u qo ‘ shig ‘ i” imperator Syuantszun va uning
qimmatbaho turmush o‘rtog‘i Yang Guifey fojiasini tasvirlab, uni Xitoy tarixidagi
eng mashhur imperator kanizakiga aylantirishga yordam berdi. Jamiyatning turli
qatlamlaridagi odamlar shahar bozorlarida uning she’rlarini sotib olishar,
xushmuomalalar esa uning she’rlarini musiqaga qo‘yishardi. U Xitoyning birinchi
xalqaro mashhurlaridan biri edi. X asrning buyuk yapon romani “Genji haqida
ertak” Bo Juyi va uning do‘stlarining o‘nlab she’rlaridan iqtibos keltiradi. 59
Tan
saroyi, imperator Xitoydagi barcha keyingi sudlar kabi ko'plab rassomlarga
homiylik qildi va Chang ‘ an mamlakatdagi eng yaxshi rassomlarni chizadigan
magnitga aylandi. Elita a’zolari Tanda qabrlarga dafn etilishini davom ettirib,
devorlarga chiroyli rasmlar qo‘yishdi, ammo Tan rassomlari, shuningdek, qabrlar
uchun emas, balki tiriklarning shaxsiy mulki uchun mo'ljallangan vertikal osilgan
o‘ramlar yoki gorizontal qo‘l o‘ramlarida rasm chizishgan. Garchi bir nechta Tan
59
Denis C. Twitchett, The Cambridge History of China, Vol. 3: Sui and T’ang China, 589-906 AD, Part 1 – New
York: Cambridge University Press, – 1979. P. 443.
37

rasmlari urush va vaqt vayronagarchiliklaridan omon qolgan bo‘lsa-da, olimlar
Tanni Xitoy peyzaj rasmining birinchi buyuk davri deb hisoblashadi.
Chang‘anning kosmopolit muhitida xitoylik hunarmandlar oltin va kumushdan
nozik buyumlar yasash uchun forscha metallga ishlov berish usullarini tezda
o‘rgandilar. G‘arbdan kelgan savdogarlar karvonlari shunchalik keng tarqalgan
ediki, odamlar qabrlarga G ‘ arb savdogarlari va ko‘ngilocharlarining arzon
bo‘yalgan va sirlangan chinni tasvirlarini va ularning tuyalarini qo‘yishni
boshladilar. Markaziy Osiyo musiqasi Xitoyda ham mashhur bo‘lib, Xitoyning
mashhur musiqiy didi va uslublarini o‘zgartirdi. 60
Pipa, asli Forsdan bo‘lgan to‘t
torli lyut, Tan davrida Xitoyda mashhur cholg‘u bo'lib kelgan va o‘shandan beri
shunday bo‘lib kelgan. Bir necha sabablarga ko‘ra, Tan davri Xitoyda ilgari yoki
undan keyin kamdan-kam uchraydigan xorijiy ta’sirlarga ochiqlik bilan ajralib
turardi. Tanlarning imperator oilasi uzoq vaqtdan beri shimoli-g‘arbiy xalqlar bilan
aralashib ketgan va turmushlarni qurgan. 61
Tan davrida buddizmning misli
ko‘rilmagan mashhurligi bilan ko ‘ plab xorijiy ta’sirlar Xitoyga keldi. Tan
imperiyasi Xitoyning O rta Osiyoga qudrati va ta sirini kengaytirib, Ipak yo liʻ ʼ ʻ
bo ylab rivojlangan savdoga katta yordam berdi. Tan sulolasi o‘z davridagi
ʻ
dunyodagi eng qudratli, gullab-yashnagan va bunyodkorlik sivilizatsiyasi sifatida
o‘shandan beri Xitoy xalqi uchun katta madaniy iftixor manbai bo‘lib kelgan.
60
Mark Edward Lewis, China’s Cosmopolitan Empire: The Tang Dynasty – London: Harvard University Press, –
2012. P. 170.
61
Jonathan Karam Skaff, Sui-Tang China and Its Turko-Mongol Neighbors: Culture, Power, and Connections, 580–
800 – New York : Oxford University Press, – 2012. P. 54.
38

XULOSA
Faqat 884-yildan so ng, sulolaning eng oxirida, Tan sulolasi butun Xitoyniʻ
to g ri nazorat qilish urinishidan nihoyat voz kechdi va shu paytgacha u biron bir
ʻ ʻ
qism ustidan o‘z suverenitetini hech qachon yo ‘ qotmadi, ammo haqiqiy hokimiyat
oz edi. Hatto eng qat’iy mustaqil viloyatlarda ham Tan unvonlari muqarrar
ravishda qabul qilindi va odatda hukumat tomonidan rasmiy lavozimga tayinlanish
talab qilindi. Shunday qilib, Tan hatto o zi boshqara olmaydigan joylarda ham
ʻ
mavjudligini saqlab qoldi. Ammo uning “isyonkor” hududlarda hokimiyatni
tiklashga qaratilgan tez-tez va qimmatga tushadigan harakatlari, imperiyani chet el
bosqinlaridan himoya qilishning muqarrar ehtiyoji va markaziy hukumatning
samarali ma’muriy hokimiyati keskin pasayganidan keyin ham katta
byurokratiyani saqlab qolish - barchasi jiddiy edi. sulola buyrug ‘ i bilan resurslarga
bosim. Bu tazyiqlar har biri avvalgisidan jiddiyroq va murakkab bir qator yig ma
ʻ
o zgarishlarga olib keldi: 780-yildan 820-yilgacha sulolaviy birlikni tiklash
ʻ
kampaniyalarini qo llab-quvvatlash uchun dehqonlarga soliq yuki ortib bordi; 820-
ʻ
yildan 860-yilgacha tartibsizlik va mahalliy banditizmning kuchayib borayotgan
namunasi paydo bo‘ldi; 860-dan 875-gacha keng ko lamli qo
ʻ ‘ llab-quvvatlangan
garnizon qo ‘ zg ‘ olonlari, quyi Yanszi vodiysida mustaqil mintaqaviy davlatni
shakllantirishga jiddiy urinishlar bilan birga boshlandi; 875 yildan 884-yilgacha
ulkan miqyosdagi xalq qo zg oloni ko tarildi. Qo zg olonchilar Tan poytaxtini
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
egallab, uni ikki yildan ortiq ushlab turishdi. Endi sulola deyarli yo q qilindi va
ʻ
884-yildan 907-yilgacha bir qator mintaqaviy davlatlar tashkil etildi, ulardan biri
Tan sulolalariga to ntarishni ta
ʻ ’ minladi. Ushbu ketma-ket voqealarni hisobga
oladigan bo lsak, Tanni ag dargan ommaviy qo zg olonlar muqarrar bo lib tuyuldi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
va IX asrning o rtalariga kelib, yaxshi ma’lumotga ega amaldorlar vaziyatning
ʻ
jiddiyligini va uning sabablarini juda yaxshi bilishgan va o ‘ zlarining qo'rquvlarini
bildirishgan. Ko pgina an’anaviy xitoy olimlari va davrning barcha jiddiy
ʻ
zamonaviy tarixchilari Tan qo ‘ zg ‘ olonlarining kelib chiqishini qariyb bir asr oldin
shakllana boshlagan iqtisodiy vaziyatda ko ‘ rishadi. 780-yilda joriy etilgan ikki
soliq tizimi soliq to lovchi dehqonning og irini yengillashtira olmadi. Bu dastlab
ʻ ʻ
39

dehqonning iqtisodiy ahvolini barqarorlashtirish, uning ko p sonli soliqʻ
majburiyatlarini yiliga ikkita standart yig imga birlashtirish va boshqa barcha
ʻ
soliqlarni bekor qilish hamda monopol soliqqa tortishdan voz kechish yo li bilan
ʻ
ko zda tutilgan edi. Ammo ikkita soliq tizimi joriy etilgandan keyin ham
ʻ
qo'shimcha soliqlar undirishda davom etdi. Yana jiddiyroq aytganda, asosiy
soliqlarni undirish usuli ham dehqonning katta zarariga ishlagan, chunki muntazam
soliqlar naqd pulda hisoblanar edi (garchi undirilishi shart bo ‘ lmasa ham) va juda
yuqori darajada o rnatilar edi. Afsuski, dehqon uchun 780-yillarda uzoq davom
ʻ
etgan jiddiy deflyatsiya davri boshlandi, uning oxirida natura shaklida to ‘ langan
soliqlar real ko‘rinishda dastlabki kvotaning uch-to ‘ rt barobarini tashkil etdi. Te
Zung (780-805 yillar) va Syan davrida olib borilgan keng ko lamli va qimmat ichki
ʻ
urushlarni moliyalashtirish uchun hukumat qo ‘ shimcha daromadlarga muhtoj
bo ‘ lgan oddiy sababga ko ra, soliqlarni tovarlarga nisbatan qayta ko rib chiqish
ʻ ʻ
uchun hech qanday imtiyozlar berilmadi va hech qanday harakat qilinmadi. Tuz
monopoliyasi ham deyarli darhol qayta tiklandi va markaziy davlat
daromadlarining muhim qismini olib kelishda davom etdi, bu dehqon zimmasiga
yana bir og irlik yukladi.
ʻ
Bundan tashqari, hukumat mintaqa amaldorlari tomonidan imperatorning shaxsiy
xazinasiga belgilangan tantanali marosimlarda taqdim etilgan o lponlardan boshqa
ʻ
asosiy daromad manbasini topdi. Bunday badallar ikki soliq joriy etilishidan biroz
oldin bekor qilingan edi, lekin tez orada tiklandi va keyingi noqonuniy soliq
majburiyatlari manbai bo ldi. Bu “nazrlar” hukumat uchun muhim daromad
ʻ
manbai bo lib, shuningdek, mintaqa amaldorlari imperatorga xayrixoh bo lishlari
ʻ ʻ
mumkin bo‘lgan vositaga aylandi - har kuni sudga yuboriladigan eng mashaqqatli
“nazr”lardan biri. Ammo boshqa barcha daromad manbalari singari, ular oxir-
oqibat ahvoli og ir dehqonlardan tortib olindi. Bu va boshqa favqulodda
ʻ
majburiyatlar, umumiy soliqlarni oshirish bilan birga, Syan Zunning qayta
markazlashtirish bo yicha muvaffaqiyatli siyosati uchun mablag lar berdi. Ammo
ʻ ʻ
uning sa y-harakatlari hukumatni moliyaviy jihatdan charchatib qo ydi va uning
ʻ ʻ
vorisi bir qator iqtisodlarni joriy etishni, shu jumladan hukumat tomonidan qo llab-
ʻ
40

quvvatlanadigan armiyalarni sezilarli darajada qisqartirishni zarur deb topdi. Syan
Zunning vorislari uning hukmronligi davridagi harbiy xarajatlarga o xshamaganʻ
bo lsa-da, monopoliya daromadlari o sishda davom etdi va nafaqat tuzga, balki
ʻ ʻ
choy, solod va spirtli ichimliklarga ham soliqlarni o z ichiga oldi. Ko payib
ʻ ʻ
borayotgan dehqonlar soliq majburiyatlaridan qochish uchun o z yerlarini tashlab
ʻ
ketishdi, qishloq yer egalarining tez o sib borayotgan yer-mulklarida ijarachilarga
ʻ
aylanishdi, bu esa ularni davlat soliqlaridan himoya qila oladi, bu esa davlat uchun
jiddiy ijtimoiy muammo tug diradi. Biroq, hukumat mahalliy kvotani qisqartirish
ʻ
o rniga, shunchaki “taqsimlash” siyosatiga amal qildi, yerini tashlab ketgan
ʻ
dehqonning soliq majburiyatlari o z qishloqdoshlariga yuklangan bo lsa, o zaro
ʻ ʻ ʻ
javobgarlikning qo pol qo llanilishi vaziyatni yanada og irlashtirdi.
ʻ ʻ ʻ
41

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR
RO‘YXATI
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik
ahamiyatga molik nashrlar
1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo ‘ q// Biz kelajagimizni o ‘ z qo ‘ limiz
bilan quramiz. T-7. Toshkent: 1999. 135 b.
2. Karimov I.A. Bunyodkorlik yo ‘ lidan. – Toshkent: O ‘ zbekiston, 1996. – 88 b.
II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
1. Arthur F. Wright, “The Sui dynasty (581–617)”. In Twitchett, Dennis
(ed.). The Cambridge History of China, Volume 3: Sui and T'ang China,
589–906 AD, Part 1. – New York : Cambridge: Cambridge University
Press, 1979 – 809 p.
2. Charles Been, China ’ s Golden Age: Everyday Life in the Tang dynasty –
New York: Oxford University Press, 2002 – 289 p.
3. Christopher I. Beckwith, The Tip.an Empire in Central Asia: An Early
Medieval History of the Great Power Struggle P.ween Tip.ans, Turks,
Arabs, and Chinese – New Jersey: Princeton University Press, 1987 – 304
p.
4. David Andrew Graff, “Dou Jiande’s dilemma: Logistics, strategy, and
state”, Die Deutsche Bibliothek - CIP-Einheitsaufnahm.e Warfare in
Chinese history I ed. by Hans van de Ven. – Leiden: Brill, 2000 – 464 p.
5. Frederick W. Mote, Imperial China 900-1800 – London: Harvard
University Press, 1999 – 1129 p.
6. S.A.M. Adshead, Tang China: The Rise of the East in World History –
New York: Palgrave Macmillan, 2004 – 253 p.
7. Jacques Gernet , A history of Chinese civilization – New York: Cambridge
University Press, 1996 – 887 p.
8. Jojn King Fairbank, Merle Goldman, China: A New History – New York:
Harvard College, 2006 – 315 p.
42

9. Jonathan Karam Skaff, Sui-Tang China and Its Turko-Mongol Neighbors:
Culture, Power, and Connections, 580–800 – New York : Oxford
University Press, 2012 – 421p.
10. Tonio Andrade, The Age of Gunpowder: China, Military Innovation, and
the Rise of the West in World History – New Jersey: Princeton University
Press, 2016 – 351 p.
11. Tansen Sen, Buddhism, Diplomacy, and Trade: The Realignment of Sino-
Indian Relations, 600–1400 – New York: University of Hawai'i Press,
2003 – 402 p.
12. Paul S. Ropp, China in World History – New York: Oxford University
Press, 2010 – 206 p.
13. Patricia Buckley Ebrey, Anne Walthall, James B. Palais, East Asia: A
Cultural, Social, and Political History – Boston: Houghton Mifflin
Company , 2006 – 616 p
14. Patricia Buckley Ebrey, Anne Walthall, James B. Palais, East Asia: A
Cultural, Social, and Political History – Boston: Houghton Mifflin
Company , 2006 – 384 p.
15. Peter K. Bol, “This Culture of Ours”: Intellectual Transitions in T'ang and
Sung China – California: Stanford University Press, 1922 – 529 p.
16. Mark Edward Lewis, China's Cosmopolitan Empire: The Tang Dynasty –
London: Harvard University Press, 2012 – 367 p.
17. Morris Rossabi, A History of China – Malden: Wiley-Blackwell, 2014 –
454 p.
18. Victor Cunrui Xiong, Emperor Yang of the Sui Dynasty: His Life, Times,
and Legacy – New York: State University of New York Press 2012 – 185
p.
19. X. L. Woo, Empress Wu the Great - Tang dynasty China – New York:
Algora Publishing, 2008 – 185 p.
IV. Internet saytlar va resurslar
43

1. https://www.britannica.com/place/Koguryo
2. https://en.m.wikipedia.org/wiki/Tang_dynasty
44

Купить