• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 307.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 20 Июль 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Tannarxning mohiyati va uni kamaytirishning korxona uchun ahamiyati kurs ishi

6Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. I BOB. Tannarx tushunchasi va uning shakllanishi nazariy asoslari 1.1. Tannarx tushunchasi, iqtisodiy mazmuni va tarkibi Tannarx — bu mahsulot ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish yoki ish bajarish jarayonida ketgan barcha xarajatlarning puldagi ifodasidir. U iqtisodiy kategoriyalar orasida muhim o‘rin tutib, har bir xo‘jalik yurituvchi subyektning faoliyati samaradorligini aniqlashda hal qiluvchi mezon sifatida qaraladi. Tannarx orqali nafaqat mahsulotning yakuniy qiymati aniqlanadi, balki foydaning miqdori, narx belgilash siyosati, rentabellik darajasi, korxona ichki resurslaridan foydalanish samaradorligi ham bevosita baholanadi. Iqtisodiy nuqtai nazardan, tannarx — bu ishlab chiqarish faoliyatiga jalb qilingan barcha turdagi resurslarning qiymatini ifodalaydi. Bu resurslarga xom-ashyo, materiallar, yoqilg‘i, elektr energiyasi, asosiy vositalarni eskirish xarajatlari, ish haqi, ijtimoiy ajratmalar, transport va boshqa ishlab chiqarish xarajatlari kiradi. Tannarxning asosiy vazifasi — mahsulotning iqtisodiy bahosini hisoblab chiqish va foyda olish imkoniyatini aniqlashdan iborat. Tannarx tushunchasini chuqurroq anglash uchun, avvalo, uni boshqa iqtisodiy kategoriyalardan farqlash zarur. Masalan, umumiy ishlab chiqarish xarajatlari deganda mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan barcha xarajatlar tushuniladi, ammo tannarx bu xarajatlarning hisob-kitob qilingan, mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan aniq pul ifodasi hisoblanadi. Shu bois, tannarx bu – iqtisodiy hisob-kitoblarning markaziy nuqtasidir. Tannarx tarkibi bir necha asosiy elementlardan tashkil topadi. Har bir element ishlab chiqarish jarayonidagi muayyan iqtisodiy munosabatlar va xarajat turlarini o‘zida aks ettiradi. Asosiy tarkibiy qismlar quyidagilardan iborat: 121 Rejalashtirilga n Ishlab chiqarishdan oldin tuziladi, reja asosida hisoblanadi 2 Haqiqiy (real) Ishlab chiqarish tugagach, real xarajatlar asosida aniqlanadi 3 Normativ Belgilangan normativlar asosida hisoblanadi, nazorat va tahlil uchun muhim 4 To‘liq tannarx Ishlab chiqarishdan sotuvgacha bo‘lgan barcha xarajatlarni o‘z ichiga oladi 5 Qisqa tannarx Faqat bevosita ishlab chiqarish xarajatlarini qamrab oladi 6 Bozor tannarxi Raqobatchilar narxlari va bozor sharoitlari asosida shakllanadi 7 Texnik- iqtisodiy Yangi mahsulotlar ishlab chiqarish rejalari asosida tuziladi 1.3. Tannarxni aniqlash usullari va yondashuvlar Tannarxni aniqlash har bir korxonaning iqtisodiy faoliyatida markaziy ahamiyatga ega bo‘lgan jarayon hisoblanadi. Bu hisob-kitoblar mahsulot yoki xizmat narxini belgilashda, foyda miqdorini hisoblashda, xarajatlarni nazorat qilishda va iqtisodiy samaradorlikni ta’minlashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Turli xil mahsulotlar, xizmatlar va ishlab chiqarish sharoitlariga qarab, tannarxni aniqlashda turli yondashuvlar va usullar qo‘llaniladi. Bu usullar korxonadagi ishlab chiqarish turi, hisob yuritish tizimi va boshqaruv strategiyasiga bog‘liq holda farqlanadi. Tannarxni hisoblashning asosiy usullari bir nechta asosiy yondashuvlarga bo‘linadi. Har bir usulning o‘ziga xos metodologiyasi, afzallik va kamchiliklari mavjud. 1. Oddiy (yoki o‘rtacha) hisoblash usuli 18orqali amalga oshiriladi. Ta’minot zanjirini tahlil qilish va ishonchli hamkorlar bilan ishlash xarajatlarning barqarorligini ta’minlaydi. 7. Logistika va transport xarajatlarini qisqartirish Tayyor mahsulotlarni saqlash, tashish va yetkazib berish xarajatlari ham tannarxga ta’sir qiladi. Optimal logistika yo‘nalishlarini ishlab chiqish, omborlarni raqamlashtirish, yuklarni samarali rejalashtirish xarajatlarni kamaytiradi. Shu bilan birga, filiallararo logistikani markazlashtirish ham xarajatlarni sezilarli darajada pasaytiradi. 8. Ishlab chiqarish jarayonini boshqarishda zamonaviy metodlarni joriy etish Lean Manufacturing, Kaizen, Six Sigma kabi samarali ishlab chiqarish va boshqaruv konsepsiyalari orqali isrofgarchiliklar oldi olinadi, ortiqcha harakatlar va yo‘qotishlar bartaraf etiladi. Bu metodlar mahsulot sifatini pasaytirmasdan tannarxni kamaytirishga xizmat qiladi. 9. Ichki audit va nazorat mexanizmlarini kuchaytirish Har bir xarajat turi bo‘yicha ichki audit tizimini yo‘lga qo‘yish, sarflar ustidan nazoratni kuchaytirish orqali moliyaviy isroflarning oldi olinadi. Tahliliy hisobotlar asosida strategik qarorlar qabul qilish imkoniyati kengayadi. 10. Innovatsion faoliyatni qo‘llab-quvvatlash Yangi mahsulotlar ishlab chiqish, texnologik yangiliklar joriy etish, ishlab chiqarish jarayonlarini raqamlashtirish va avtomatlashtirish orqali xarajatlar strukturasini o‘zgartirish mumkin. Bu esa uzoq muddatli tannarxni tushirishga xizmat qiladi. tannarxni kamaytirish yo‘nalishlari ko‘p va ular bir-biriga chambarchas bog‘liq. Korxona o‘zining ichki imkoniyatlarini chuqur tahlil qilgan holda mos strategik yondashuvlarni tanlashi kerak. Har bir kichik tejamkorlikning umumiy tannarxga qo‘shgan hissasi sezilarli bo‘ladi. Shunday qilib, raqobatbardoshlikni oshirish, bozorda o‘z o‘rnini 13Bu usul odatda bir xil mahsulot turini ishlab chiqaradigan korxonalarda qo‘llaniladi. Unda jami ishlab chiqarish xarajatlari butun ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga bo‘linadi. Bu usulning soddaligi va tezligi asosiy afzalligi hisoblanadi. Masalan, un, gazlangan suv, sement, elektr energiyasi ishlab chiqaruvchi korxonalarda oddiy hisoblash usuli amaliy jihatdan foydalidir. Ammo bu usul mahsulotlar turlicha murakkablikka ega bo‘lgan korxonalarda aniq natija bermaydi. 2. Buyurtmali usul Mazkur usulda mahsulot yoki xizmatlar alohida buyurtmalar asosida ishlab chiqarilganda qo‘llaniladi. Xarajatlar har bir buyurtmaga alohida yozib boriladi va shu asosda tannarx aniqlanadi. Bu yondashuv avtomobil yig‘ish, mebel ishlab chiqarish yoki individual xizmat ko‘rsatish sohalarida keng qo‘llaniladi. Buyurtmali usul mahsulot tannarxini yuqori aniqlikda hisoblab chiqishga imkon beradi, lekin ko‘p mehnat va vaqt talab qiladi. 3. Jarayonli usul (bosqichma-bosqich) Ishlab chiqarishning turli bosqichlari bo‘lgan korxonalarda (masalan, metallurgiya, kimyo sanoati) qo‘llaniladi. Har bir texnologik bosqichdagi xarajatlar alohida hisoblanadi va yakuniy mahsulot tannarxi bu bosqichlardagi xarajatlar yig‘indisidan hosil bo‘ladi. Bu usulda nazorat va tahlil qilish imkoniyati kengroq bo‘lib, har bir jarayonning tannarxga ta’siri aniq ko‘rsatiladi. 4. Normativ usul Ushbu usul tannarxni ilgari belgilangan normativ me’yorlar asosida hisoblashga asoslanadi. Normativlar mehnat, xomashyo, energiya sarflari, vaqt me’yorlari asosida belgilanadi. Haqiqiy xarajatlar bilan solishtirish orqali farq (og‘ish) aniqlanadi va bu orqali ichki nazorat va tahlil jarayonlari amalga oshiriladi. Normativ usul zamonaviy korxonalarda tannarxni rejalashtirish va optimallashtirishda keng qo‘llaniladi. 5. Funktsional-qiymat tahliliga asoslangan usul 30Faoliyatga asoslangan xarajatlar tizimini joriy etish: mahsulot yoki xizmatning har bir komponenti uchun alohida xarajatlarni aniqlash orqali tejamkorlik zaxiralari topiladi. Ichki audit tizimlarini kuchaytirish: har oyda tannarx tuzilmasi va xarajatlar ustidan ichki tahlillar o‘tkazilishi lozim. Bu orqali mehnat, material va energiya sarflari ustidan real nazorat amalga oshiriladi. Kadrlar malakasini oshirish: iqtisodchilar, buxgalterlar va menejerlar uchun maxsus seminar, trening va sertifikat kurslari tashkil etilishi, zamonaviy yondashuvlar o‘rgatilishi zarur. Tannarxni tahlil qilish va strategik qarorlar qabul qilish tizimini integratsiyalash: mahsulot dizayni, ishlab chiqarish hajmi va bozor siyosati tannarx tahliliga asoslangan holda rejalashtirilishi kerak. Resurslardan foydalanishning normativ tizimini joriy etish: xom ashyo, energiya va mehnat uchun qat’iy normativlar belgilanib, og‘ishlar aniqlanganda tezkor choralar ko‘rilishi kerak. Davlat yordamini jalb etish: kichik va o‘rta korxonalar uchun subsidiyalar, kreditlar, soliq imtiyozlari ko‘rinishida yordam ko‘rsatish orqali ular raqobatbardoshligini oshirishga imkon yaratish zarur. Tannarxni pasaytirish bo‘yicha innovatsion tashabbuslarni rag‘batlantirish: mahsulot dizaynini soddalashtirish, energiya tejovchi qurilmalardan foydalanish, qayta ishlash texnologiyalarini joriy etish orqali yangi usullar ishlab chiqilishi kerak. Xulosa qilib aytganda, tannarxni boshqarish — bu faqat iqtisodchilar zimmasidagi mas’uliyat emas, balki butun korxonaning strategik boshqaruv elementidir. Ustuvorlik sifatida qaralgan, raqamli, tahliliy va zamonaviy yondashuvlar bilan qurollangan tannarx siyosati korxonani yangi bosqichga olib chiqadi. 5ishlab chiqaruvchi korxona uchun xarajatlarni optimallashtirish, resurslardan oqilona foydalanish va foydani oshirish dolzarb muammo bo‘lib turibdi. Aynan shu nuqtai nazardan, kurs ishida ilgari surilgan nazariy qoidalar amaliy takliflar bilan mustahkamlanadi. Tannarxni kamaytirish orqali mahsulot raqobatbardoshligini oshirish, ichki va tashqi bozorlarda faol ishtirok etish imkoniyati kengayadi. Kurs ishida ishlab chiqilgan takliflar ishlab chiqaruvchilar, menejerlar, moliyachilar va iqtisodchilar uchun foydali bo‘lishi mumkin. Kurs ishi mavzusining obyekti — ishlab chiqaruvchi korxonalarning xo‘jalik yuritish faoliyatida tannarxni shakllantirish va uni boshqarish jarayonlaridir. Kurs ishi mavzusining predmeti — mahsulot va xizmatlarning ishlab chiqarish tannarxini shakllantiruvchi omillar, ularni kamaytirish usullari hamda bu orqali korxona faoliyatining iqtisodiy samaradorligini oshirish yo‘llaridir. Kurs ishi mavzusining maqsadi — tannarx tushunchasining iqtisodiy mohiyatini ochib berish, uni shakllantiruvchi omillarni tahlil qilish, tannarxni kamaytirish yo‘llarini aniqlash va korxonalar uchun amaliy ahamiyatini asoslab berishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Kurs ishining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:  Tannarx tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyatini aniqlash;  Tannarxni tashkil etuvchi elementlarni o‘rganish;  Tannarx turlarini tahlil qilish;  Tannarxni kamaytirishga xizmat qiluvchi usul va vositalarni aniqlash;  Raqobatbardoshlik va foyda o‘sishiga tannarxning ta’sirini baholash;  Korxonalarda tannarxni boshqarishdagi muammolar va takliflarni ishlab chiqish. 9Texnologik daraja: ishlab chiqarish texnologiyasi qancha ilg‘or bo‘lsa, mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan xarajatlar shuncha kamayadi. Ishlab chiqarish jarayonining tashkil etilishi: ishlab chiqarishning yaxshi tashkil etilishi – yo‘qotishlarning kamayishiga, ish vaqtining to‘liq foydalanilishiga olib keladi. Resurslardan foydalanish darajasi: xom ashyo, mehnat, energiya kabi resurslar samarali foydalanilsa, tannarx pasayadi. Ishchi kuchining malakasi: yuqori malakali ishchilar kamroq vaqt va kamroq resurs bilan ko‘proq mahsulot ishlab chiqaradi. Mahsulot assortimenti va dizayni: murakkab, maxsus mahsulotlar ko‘proq xarajat talab qiladi, oddiylashtirilgan mahsulotlar esa tannarxni kamaytiradi. Boshqaruv samaradorligi: yaxshi rejalashtirish, nazorat va moliyaviy boshqaruv tannarxni optimallashtirishga xizmat qiladi. 2. Tashqi omillar: Bular korxonaning tashqarisida shakllanadigan, lekin uning tannarxiga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan omillardir: Bozor narxlari: xom ashyo va materiallarning bozordagi narxlari oshsa, bu bevosita tannarxga ta’sir qiladi. Energiya resurslari narxi: elektr, gaz, yoqilg‘i narxlarining oshishi tannarxning ko‘tarilishiga sabab bo‘ladi. Soliq va bojxona siyosati: davlat tomonidan belgilangan soliq stavkalari va imtiyozlar tannarxga ta’sir ko‘rsatadi. Transport va logistika sharoitlari: masofalar, infratuzilma holati, transport xarajatlari mahsulot narxini o‘zgartirishi mumkin. Inflyatsiya va valyuta kurslari: ayniqsa import resurslarga bog‘liq korxonalar uchun milliy valyutadagi o‘zgarishlar sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Davlat siyosati va tartibga solish choralari: subsidiya, kvota, tariflar orqali ham tannarxga bevosita yoki bilvosita ta’sir etiladi. 20unumdorligini oshirish orqali amalga oshiriladi. Misol uchun, bir ishchi tomonidan bir smenada ishlab chiqariladigan mahsulot hajmi ko‘paytirilsa, ish haqi xarajati mahsulot birligiga kamayadi. 2023-yilgi ma’lumotlarga ko‘ra, Farg‘ona viloyatidagi to‘qimachilik korxonalarida maxsus ishlab chiqilgan “ko‘p vazifali topshiriq” uslubi joriy qilinib, bir ishchining unumdorligi 12 foizga oshirilgan va bu natijada 1,2 milliard so‘m tannarx kamayishiga olib kelgan. Tannarxni kamaytirishning yana bir muhim yo‘nalishi – logistika va transport xarajatlarini optimallashtirish. Tayyor mahsulotni bozorga olib chiqish, saqlash, qadoqlash va yetkazib berish jarayonlari ko‘pincha yashirin xarajatlar manbai bo‘lib qolmoqda. Statistik tahlilga ko‘ra, 2023-yil yakunida o‘zbek korxonalarida logistika xarajatlari umumiy tannarxning 9–11 foizini tashkil etgan. Ammo logistika zanjirlarini qayta ko‘rib chiqish, ko‘p bosqichli yetkazib berish zanjirini soddalashtirish, elektron tizimlardan foydalanish orqali bu xarajatlarni 6–7 foizga tushirish mumkinligi isbotlangan. Bundan tashqari, boshqaruv xarajatlarini qisqartirish orqali ham tannarxni kamaytirish mumkin. Bu – ofis xarajatlari, ortiqcha byurokratiya, samarasiz yig‘ilishlar, resurslarni noto‘g‘ri taqsimlash kabi omillarni optimallashtirishni nazarda tutadi. “Buxoro-Yog‘” MChJ misolida 2023-yilda amalga oshirilgan tashkiliy islohotlar natijasida ma’muriy xarajatlar 17 foizga kamaytirilgan va tannarxga 3,5 foiz iqtisodiy ta’sir ko‘rsatgan. Alohida e’tiborli yo‘nalishlardan biri – energiya samaradorligidir. 2022- yildagi rasmiy tahlil natijalariga ko‘ra, O‘zbekistondagi ishlab chiqarish korxonalarining 48 foizida energiya tejamkor texnologiyalar mavjud emasligi aniqlangan. Shu bois “Yashil energiya dasturi” doirasida 2023-yildan boshlab quyosh panellari, issiqlik almashinish tizimlari va avtomatik yoritish tizimlari joriy qilinmoqda. Bu esa o‘rtacha 9–15% tannarxni pasaytirish imkonini bermoqda. 232023-yil: Xom ashyo va materiallar tannarxning eng katta qismini — 57%ni tashkil etdi. Ish haqi xarajatlari 21% bo‘lib, xodimlarga ajratilayotgan mablag‘ sezilarli darajada saqlanib qoldi. Energiya xarajatlari 9% bo‘lib, energiya resurslarining narxi nisbatan barqaror edi. Boshqaruv xarajatlari 13% atrofida bo‘lib, ularni kamaytirish strategiyalari endigina boshlangan edi. 2024-yil: Xom ashyo ulushi 2% ga kamayib, 55%ga tushdi. Bunga materiallar sarfini tejovchi texnologiyalarning joriy etilishi sabab bo‘ldi. 8farqlanadi. Masalan, sanoat, qishloq xo‘jaligi, qurilish, xizmat ko‘rsatish sohalarida xarajatlar tuzilmasi va hisoblash usullari o‘ziga xosdir. Tannarxning yana bir muhim jihati — bu raqobatbardoshlik bilan bevosita bog‘liqligidir. Kam tannarxli mahsulotlar bozorda narx jihatdan ustunlikka ega bo‘lib, bu korxonaga ko‘proq xaridor jalb qilish imkonini beradi. Bu esa, o‘z navbatida, sotuv hajmini oshiradi va foyda miqdorini ko‘paytiradi. Shu sababli, tannarxni tushirish uchun ishlab chiqarish texnologiyalarini modernizatsiya qilish, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish, xomashyo va resurslarni oqilona taqsimlash kabi chora-tadbirlar ko‘riladi. Korxonaning moliyaviy hisobotida tannarx asosiy indikatorlardan biri sifatida ko‘rsatiladi. Bu ko‘rsatkich investorlar, kreditorlar va tashqi auditorlar uchun ham muhim axborot manbai hisoblanadi. Yuqori tannarx korxonaning samaradorligining pastligi yoki xarajatlarning haddan tashqari oshib ketganidan darak beradi. Aksincha, raqobatchilarga nisbatan pastroq tannarx – korxonadagi ichki jarayonlarning puxta tashkil etilganini anglatadi. 1.2. Tannarxni shakllantiruvchi omillar va uning turlari Tannarx — ishlab chiqarilayotgan mahsulot yoki xizmat narxining asosini tashkil etuvchi xarajatlar yig‘indisi sifatida, ko‘plab ichki va tashqi omillar ta’sirida shakllanadi. Bu omillar mahsulot ishlab chiqarish jarayonidagi iqtisodiy, texnologik, tashkiliy va moliyaviy jihatlarni qamrab oladi. Har bir omil tannarxning alohida komponentlariga bevosita yoki bilvosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, tannarxni shakllantiruvchi omillarni chuqur tahlil qilish orqali uni pasaytirish strategiyalarini ishlab chiqish mumkin. Avvalo, tannarxga ta’sir etuvchi asosiy omillarni quyidagi toifalarga ajratish mumkin: 1. Ichki omillar: Bu omillar korxonaning o‘z faoliyatiga bog‘liq bo‘ladi va ularni korxona o‘zi nazorat qilishi mumkin. Ular quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 282.3. Korxonalarda tannarxni boshqarishdagi muammolar va takomillashtirish choralari Tannarxni to‘g‘ri va samarali boshqarish har bir korxonaning raqobatbardoshligini, foydaliligini va barqarorligini belgilab beradigan muhim moliyaviy va boshqaruviy faoliyat hisoblanadi. Biroq, ko‘plab ishlab chiqaruvchi va xizmat ko‘rsatuvchi korxonalarda tannarxni shakllantirish, nazorat qilish va uni doimiy optimallashtirish jarayonlarida qator muammolar kuzatilmoqda. Bu muammolar korxonaning ichki tashkiliy tuzilmasi, boshqaruv madaniyati, texnologik darajasi, moliyaviy intizomi va kadrlar salohiyati bilan bevosita bog‘liq. Birinchi muammo — hisob-kitoblarda aniqlik va avtomatlashtirishning yetishmasligi. Ko‘plab o‘rta va kichik korxonalarda tannarx hisob-kitoblari hanuz qo‘lda yoki oddiy Excel jadvallari orqali yuritiladi. Bu esa insoniy xatolar, xarajatlar noto‘g‘ri tasniflanishi va yashirin xarajatlar aniqlanmasligi kabi holatlarga olib keladi. Raqamli texnologiyalardan foydalanmaslik korxonani zamonaviy audit va tahlildan chetda qoldiradi. Ikkinchi muammo — xarajatlar tuzilmasining yetarlicha tahlil qilinmasligi. Ko‘pchilik korxonalarda umumiy xarajatlar yig‘ilib, mahsulotlarga o‘rtacha tarzda taqsimlanadi. Bunda xarajatlarning qaysi bosqichda ortiqcha ekanligi aniqlanmaydi. Faoliyatga asoslangan xarajatlar (ABC – Activity Based Costing) tizimi joriy qilinmaganligi tufayli muhim iqtisodiy signallar e’tiborsiz qolmoqda. Bu esa menejerlarning noto‘g‘ri qarorlar qabul qilishiga olib keladi. Uchinchi muammo — mehnat unumdorligi va resurslardan foydalanish darajasining pastligi. Ko‘plab ishlab chiqarish korxonalarida ortiqcha ishchi kuchi, normadan ortiq xom ashyo sarfi, energiya yo‘qotishlari va vaqtni noto‘g‘ri rejalashtirish holatlari mavjud. Masalan, 2023-yil yakunida “O‘zbekcharmpoyabzali” uyushmasi hisobotida qayd etilishicha, korxonalar 27mahsulot tannarxini 8%ga pasaytirgan. Natijada, u ilgari faqat Toshkent shahri doirasidagi savdo tarmoqlarida sotilayotgan mahsulotlarini endi Farg‘ona vodiysi bozorlariga ham yetkazib bera boshlagan. Tannarxning pasayishi ayni vaqtda korxonaning xaridor bilan ishlash imkoniyatlarini kengaytiradi. Masalan, korxona mahsulotga chegirma berishi, to‘lov muddatini uzaytirishi, aksiyalar o‘tkazishi mumkin bo‘ladi. Bularning barchasi xaridorlar sonini ko‘paytiradi. Yil yakunida o‘tkazilgan so‘rovnomalarga ko‘ra, xaridorlarning 63 foizi narxi maqbul, lekin sifati saqlangan mahsulotni afzal ko‘rishini bildirgan. Bu bevosita tannarxni pasaytirish orqali xaridor ehtiyojiga moslashish imkoniyatini ko‘rsatadi.Shuningdek, tannarxni pasaytirish eksport yo‘nalishidagi raqobatbardoshlikni ham oshiradi. Bugungi kunda jahon bozorida arzon, lekin sifatli mahsulotlar katta ustunlikka ega. O‘zbekiston korxonalari uchun eksport — asosiy strategik maqsadlardan biri ekanligi inobatga olinsa, mahsulot tannarxini nazorat qilish, unga ta’sir qiluvchi omillarni boshqarish eng muhim vazifa sifatida namoyon bo‘ladi. 2024-yilda "Uztex Group" kompaniyasi tomonidan ishlab chiqarilayotgan to‘qimachilik mahsulotlari tannarxi 9%ga tushirilgani bois ular Rossiya va Polsha bozorlariga 12% ko‘proq eksport qilgan. Yuqoridagilardan xulosa qilinsa, tannarxni pasaytirish orqali raqobatbardoshlikni oshirish — bu korxonaning strategik ustunliklarini kengaytirish vositasi bo‘lib, mahsulotni bozorda ajralib turadigan, sifati saqlangan, lekin narxi maqbul shaklda taklif qilish imkonini beradi. Bu esa nafaqat daromadni oshirish, balki barqarorlikni ta’minlash, bozor ulushini kengaytirish, xalqaro raqobatga kirishish, ichki zahiralarni safarbar etish va foydali sherikliklar yaratish uchun zamin yaratadi. Shu bois, har bir korxona o‘z tannarxini doimiy nazorat ostida ushlab, uni pasaytirish bo‘yicha uzluksiz tahlil va yangiliklar kiritib borishi zarur. 25Xom ashyo va materiallar ulushi har yili kamayib bormoqda, bu ishlab chiqarishda optimallashtirish, chiqindilarni kamaytirish va texnologik yangilanishlar samarasi hisoblanadi. Ish haqi ulushi asta-sekin oshib bormoqda, bu esa malakali mehnat kuchiga talabning ortishi, ijtimoiy paketlarning kengayishi bilan bog‘liq. Energiya xarajatlari yildan-yilga biroz ko‘tarilmoqda — bu global energiya narxlari o‘sishi va energiyani tejash texnologiyalarining hali to‘liq joriy qilinmaganidan dalolat beradi. Boshqaruv xarajatlari 2025-yilda ko‘tarilishi kutilmoqda, bu raqamli boshqaruv tizimlariga investitsiyalarning ortishi bilan izohlanadi. 2.2. Tannarxni pasaytirish orqali raqobatbardoshlikni oshirish Raqobatbardosh iqtisodiyot sharoitida mahsulot yoki xizmat narxi xaridorlar qaroriga bevosita ta’sir qiluvchi omillardan biri sanaladi. Aynan narxning maqbulligi va unga nisbatan taklif qilinayotgan sifat omili bozorga chiqayotgan har bir korxonaning omadini belgilaydi. Shu nuqtai nazardan qaralganda, tannarxni pasaytirish — bu oddiy tejamkorlik emas, balki keng ko‘lamli strategik ustunlikka ega bo‘lish vositasidir. Raqobatbardosh narxni shakllantirish imkoniyati bevosita mahsulot ishlab chiqarish tannarxining pastligi bilan bog‘liq. Tannarx qancha kam bo‘lsa, mahsulotni arzon narxda taklif qilish va bir vaqtning o‘zida barqaror foyda olish imkoniyati ortadi. Tannarxni pasaytirish orqali korxonalar narx bo‘yicha raqobat ustunligiga ega bo‘ladilar. Ayniqsa, past narx segmentida faoliyat yurituvchi korxonalar uchun bu muhim strategik vositadir. O‘zbekistonning yirik sanoat tarmoqlarida olib borilgan tahlillar shuni ko‘rsatadiki, 2023-yil davomida tannarxini 5–7%ga pasaytirgan korxonalar o‘z mahsulotlarini o‘rtacha 3–4% arzon narxda sotishga muvaffaq bo‘lgan va ichki bozor ulushini o‘rtacha 8%ga oshirgan. Masalan, “O‘zavtosanoat” tizimidagi zavodlarda ishlab chiqarish tannarxini kamaytirish uchun lokalizatsiya dasturlari keng joriy etilgan. 2022- 10Ushbu omillar birgalikda korxonada mahsulot yoki xizmat tannarxini shakllantiradi. Shu bilan birga, tannarx o‘zining turlari bo‘yicha ham tasniflanadi. Turlar mahsulot ishlab chiqarish bosqichi, hisob-kitob maqsadi va funksional yondashuvlarga qarab ajratiladi. Tannarx turlari quyidagicha tasniflanadi: Rejalashtirilgan tannarx – mahsulot ishlab chiqarishdan oldin tuziladigan, rejalashtirilgan xarajatlar asosida aniqlanadigan tannarx. Bu korxona byudjeti va narx siyosatini belgilashda asosiy rol o‘ynaydi. Haqiqiy tannarx – mahsulot ishlab chiqarilgandan so‘ng aniq xarajatlar asosida hisoblab chiqiladigan tannarx turi. Bu orqali korxona reja va real holat o‘rtasidagi tafovutni tahlil qiladi. Normativ tannarx – ilgari belgilangan normativlar (mehnat, xomashyo, energiya sarfi) asosida hisoblanadigan tannarx. Bu usul orqali tahliliy nazorat amalga oshiriladi. Bozor tannarxi – raqobatchilar va bozordagi talab asosida shakllangan, ko‘proq narx siyosatini belgilashda ishlatiladigan yondashuv. Texnik-iqtisodiy tannarx – texnologik xarakterdagi hisob-kitoblar asosida, asosan yangi mahsulotlar ishlab chiqarishni rejalashtirishda aniqlanadi. To‘liq tannarx – mahsulotni ishlab chiqarish, saqlash, tashish va sotish bilan bog‘liq barcha xarajatlarni o‘z ichiga oladi. Qisqa (qisqartirilgan) tannarx – faqat bevosita ishlab chiqarish xarajatlarini o‘z ichiga oladi, boshqaruv yoki sotish xarajatlari kiritilmaydi. Har bir turli tannarx tahliliy maqsadlar uchun alohida ahamiyatga ega. Masalan, rejalashtirilgan va haqiqiy tannarxni solishtirish orqali korxonadagi xarajatlarni boshqarish samaradorligi aniqlanadi. Normativ tannarx orqali esa ichki tartib-intizom darajasi baholanadi. Tannarx turlarini farqlash hamda ular bo‘yicha aniq hisob-kitob yuritish orqali menejerlar to‘g‘ri strategik qarorlar qabul qilish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Masalan, mahsulot rentabelligini aniqlashda to‘liq tannarx bilan 7Xom ashyo va asosiy materiallar xarajatlari – ishlab chiqarilayotgan mahsulot tarkibiga kiruvchi asosiy resurslar qiymati. Yordamchi materiallar – ishlab chiqarishni ta'minlovchi, lekin mahsulot tarkibiga bevosita kirmaydigan resurslar. Yoqilg‘i va energiya xarajatlari – asosan issiqlik, elektr, gaz kabi energiya manbalaridan foydalanish uchun to‘lovlar. Ish haqi va unga bog‘liq ajratmalar – mehnatga haq to‘lash va ijtimoiy fondlarga ajratmalar (pensiya, sug‘urta). Asosiy vositalar eskirish xarajatlari (amortizatsiya) – mashina, uskunalar, bino-inshootlarning foydalanishga yaroqlilik muddati davomida qiymatining kamayishi. Umumishlab chiqarish xarajatlari – ishlab chiqarish jarayonini tashkil qilish bilan bog‘liq boshqa xarajatlar. Boshqaruv xarajatlari – ma'muriy boshqaruv, rejalashtirish, nazorat qilish funksiyalariga sarflanadigan mablag‘lar. Sotish xarajatlari – tayyor mahsulotlarni saqlash, qadoqlash, yetkazib berish va reklama bilan bog‘liq xarajatlar. Tannarxning bu elementlari birgalikda mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish narxining to‘liq tarkibini shakllantiradi. Har bir xarajat turi mahsulot qiymatiga bevosita yoki bilvosita ta’sir qiladi. Shu sababli, har bir element ustidan nazorat o‘rnatish, ularni tahlil qilish va optimallashtirish korxonaning umumiy iqtisodiy samaradorligiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Tannarxni shakllantirishda hisob yuritish tamoyillari, milliy va xalqaro buxgalteriya standartlari, hamda soliq qonunchiligi talablarini hisobga olish lozim. Shu bilan birga, har bir ishlab chiqarish sohasi va mahsulot turi o‘ziga xos xarajat tarkibiga ega bo‘lgani bois, tannarxni hisoblash metodikasi ham 14Bu yondashuvda mahsulotning har bir komponenti yoki funksiyasi tahlil qilinib, unga sarflanadigan xarajatlar baholanadi. Masalan, bir mashinaning tormoz tizimi, motor, interyer qismi alohida tahlil qilinadi. Bu orqali tannarxni pasaytirish imkoniyatlari aniqlanadi. Yevropa va AQSh kompaniyalari bunday yondashuvni innovatsion dizayn va mahsulotni modernizatsiya qilishda qo‘llaydi. 6. Faoliyatga asoslangan hisob (ABC – Activity-Based Costing) Zamonaviy menejment yondashuvi bo‘lib, mahsulot ishlab chiqarishda ishtirok etgan har bir faoliyat turi aniqlanadi va xarajatlar faoliyatga ajratiladi. Bu yondashuv tannarxni aniqroq va to‘liq hisoblab chiqishga imkon beradi. Xizmat ko‘rsatish, IT, bank sohalarida keng tarqalgan. R. Kaplan tomonidan ishlab chiqilgan bu model orqali yashirin xarajatlar aniqlanadi va resurslar samarali taqsimlanadi. 7. Qiyosiy usul Bu usulda ilgari ishlab chiqarilgan yoki o‘xshash mahsulotlarning tannarxlari asos qilib olinadi. Yangi mahsulot tannarxi shu asosda belgilanadi. Innovatsion mahsulot ishlab chiqarishda vaqtincha hisob-kitob qilish uchun qo‘llaniladi. Biroq, aniq natija bermasligi mumkin. 8. Dinamik yondashuv Bu usulda bozordagi o‘zgaruvchan omillar – xomashyo narxlari, energetika xarajatlari, ish haqi stavkalari va soliq o‘zgarishlari – tizimli ravishda inobatga olinadi. Ayniqsa inflyatsion muhitda ishlovchi korxonalar uchun bu muhimdir. Tannarx hisobida yondashuvlar farqi Tannarxni hisoblashda qo‘llaniladigan yondashuvlar korxonaning maqsadlariga bog‘liq. Strategik yondashuvlarda tannarx raqobatbardoshlikni ta’minlovchi omil sifatida qaralsa, operativ yondashuvlarda asosiy e’tibor har bir xarajat turini aniqlash va nazorat qilishga qaratiladi. Shu sababli 31Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60- son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022- yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 172. Xom ashyo va materiallardan tejamkor foydalanish Tannarxning katta qismini xom ashyo xarajatlari tashkil etadi. Shu bois, ularni xarid qilish, saqlash va ishlatishdagi yo‘qotishlarni kamaytirish — asosiy masalalardan biridir. Resurslardan oqilona foydalanish, chiqindilarni qayta ishlash, alternativ arzon materiallar izlash orqali xarajatlar qisqartiriladi. Mahsulot dizaynini soddalashtirish ham materiallar sarfini kamaytirishi mumkin. 3. Energiya samaradorligini oshirish Energiya resurslariga to‘lanadigan xarajatlar ham tannarxda salmoqli o‘rin tutadi. Energiya tejovchi texnologiyalarni qo‘llash, issiqlik va elektr energiyasini avtomatik boshqarish, quyosh va shamol energiyasi kabi qayta tiklanuvchi manbalardan foydalanish xarajatlarni sezilarli kamaytiradi. Bu yondashuv uzoq muddatli tejamkorlikni ta’minlaydi. 4. Mehnat xarajatlarini optimallashtirish Mehnatga haq to‘lash tannarxda muhim o‘rin egallaydi. Bu borada xodimlar malakasini oshirish, ish vaqtini to‘g‘ri rejalashtirish, ortiqcha shtatlarni qisqartirish va samarali mehnat rag‘batlantirish tizimini joriy etish orqali xarajatlar kamaytiriladi. Mehnat unumdorligini oshirish — umumiy samaradorlikni oshiradi. 5. Mahsulot assortimenti va ishlab chiqarish hajmini optimallashtirish Ko‘p turdagi, lekin kichik partiyalarda mahsulot chiqarish ko‘p xarajat talab qiladi. Mahsulot nomenklaturasini maqbullashtirish, ayniqsa yuqori talabga ega bo‘lmagan mahsulotlarni qisqartirish orqali resurslar bir necha asosiy mahsulotga yo‘naltiriladi. Bu esa ishlab chiqarish hajmini oshirish va tannarxni kamaytirishga olib keladi. 6. Tashqi ta'minotchilar bilan ishlashni takomillashtirish Tannarxni kamaytirishda xom ashyo va ehtiyot qismlarni arzonroq narxlarda sotib olish muhim o‘rin tutadi. Bu esa ta’minotchilar bilan uzoq muddatli shartnomalar tuzish, tenderlar o‘tkazish, ichki manbalarni o‘rganish 21Tannarxni kamaytirishda innovatsion yondashuvlar – masalan, sun’iy intellekt asosida ishlab chiqarishni rejalashtirish, raqamli audit, avtomatik xarid tizimlari – tobora muhim rol o‘ynamoqda. “Uzeltexsanoat” uyushmasi korxonalarida 2024-yilda raqamli ERP tizimi joriy qilinib, real vaqt rejimida xarajatlar kuzatuvi yo‘lga qo‘yilgan va natijada 4,3% tannarx tejalishi qayd etilgan. tannarxni pasaytirish har bir korxona uchun kompleks, ko‘p yo‘nalishli strategiyani talab qiladi. Yuqorida keltirilgan statistik tahlillar shuni ko‘rsatadiki, tannarxga ta’sir etuvchi har bir omil ustida izchil va puxta ishlash orqali real iqtisodiy natijalarga erishish mumkin. Tejamkorlik, samaradorlik va innovatsiya prinsiplari asosida harakat qilgan korxonalargina bozor iqtisodiyoti sharoitida barqaror rivojlanish yo‘lini topa oladi. 2Mavzu : Tannarxning mohiyati va uni kamaytirishning korxona uchun ahamiyati MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………..…… I BOB. Tannarx tushunchasi va uning shakllanishi nazariy asoslari 1.1. Tannarx tushunchasi, iqtisodiy mazmuni va tarkibi ………………....…… 1.2. Tannarxni shakllantiruvchi omillar va uning turlari …………..……..….… 1.3. Tannarxni aniqlash usullari va yondashuvlar ……………………...……… II BOB. Tannarxni kamaytirish yo‘llari va uning korxona faoliyatidagi ahamiyati 2.1. Tannarxni kamaytirishning asosiy yo‘nalishlari ………….…………….… 2.2. Tannarxni pasaytirish orqali raqobatbardoshlikni oshirish …………….…. 2.3. Korxonalarda tannarxni boshqarishdagi muammolar va takomillashtirish choralari ………………………………………………………………………. Xulosa va takliflar ………………………………….……………….….…. ….. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ………………………………………….. 29ichki auditlari tannarxning 9–12% qismini noto‘g‘ri rejalashtirish va resurslar isrof bo‘lishi tashkil qilgan. To‘rtinchi muammo — kadrlar malakasi va iqtisodiy bilimlarning yetishmasligi. Tannarxni to‘g‘ri boshqarish uchun chuqur iqtisodiy tahlil ko‘nikmalari, moliyaviy hisob yuritish qobiliyati va zamonaviy boshqaruv yondashuvlariga ega xodimlar zarur. Ammo ayniqsa mintaqaviy korxonalarda bu boradagi salohiyat cheklangan. Ko‘p hollarda menejerlar va iqtisodchilar umumiy ko‘rsatkichlarga tayanib, mahsulot tannarxini hisoblaydilar, bu esa narx siyosatida xatolarga olib keladi. Beshinchi muammo — tannarx ustidan doimiy monitoring va tahlilning mavjud emasligi. Ko‘plab korxonalarda mahsulot tannarxi yil boshida bir marta hisoblanib, yil davomida qayta ko‘rib chiqilmaydi. Bu esa bozordagi narxlar, inflyatsiya, resurs xarajatlari, energiya ta’minoti kabi tashqi omillar o‘zgarib turgan sharoitda iqtisodiy real holatdan uzilish hosil qiladi. Shuningdek, mavjud soliq va normativ yuklamalar ham tannarxga bosim qiladi. Ba’zi hollarda kichik korxonalar soliq stavkalari, sertifikatlash xarajatlari va byurokratik talablar tufayli mahsulot xarajatlarini pasaytira olmaydilar. Bu holatda hukumat tomonidan mo‘ljallangan soliq imtiyozlari, subsidiya va kreditlar orqali ularni qo‘llab-quvvatlash zarur. Ushbu muammolarni bartaraf etish uchun quyidagi takomillashtirish choralarini ko‘rish zarur: Tannarxni boshqarishda raqamli texnologiyalarni joriy etish: zamonaviy ERP (Enterprise Resource Planning), MRP (Material Requirements Planning) tizimlari orqali xarajatlar real vaqt rejimida nazorat qilinishi va tahlil qilinishi kerak. 11sotuv narxini solishtirish zarur. Shu bilan birga, ishlab chiqarishni ko‘paytirish imkoniyatlari, iqtisodiy zaxiralarni topish, mahsulot assortimentini optimallashtirish bo‘yicha qarorlar ham aynan tannarx tahlili orqali qabul qilinadi. 1-jadval. Tannarxni shakllantiruvchi asosiy omillar № Omil nomi Izoh 1 Texnologik daraja Yangi texnologiyalar xarajatlarni kamaytirishga yordam beradi 2 Ishlab chiqarishni tashkil etish Samarali tashkil etish yo‘qotishlarni kamaytiradi 3 Resurslardan foydalanish Resurslarni tejamli ishlatish tannarxni pasaytiradi 4 Ishchi kuchining malakasi Yuqori malaka kam xarajat bilan ko‘proq mahsulot ishlab chiqaradi 5 Xom ashyo va materiallar narxi Narx oshishi tannarxga bevosita ta’sir ko‘rsatadi 6 Energiya resurslari Elektr, gaz kabi manbalarning narxi tannarxga bog‘liq 7 Soliq siyosati Soliq imtiyozlari tannarxni kamaytiradi 8 Transport va logistika Yetkazib berish xarajatlari umumiy tannarxga kiradi 9 Valyuta kurslari Import resurslar bilan bog‘liq tannarx kurs o‘zgarishiga bog‘liq 10 Davlat tartibga solish Kvota, subsidiya va tariflar orqali ta’sir qiladi 2-jadval. Tannarx turlari va ularning tavsifi № Tannarx turi Tavsifi 3211) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 22 15zamonaviy korxonalar bir nechta yondashuvlarni birgalikda qo‘llashi ham mumkin. Misol uchun, avtomobil zavodi “buyurtmali” va “jarayonli” usullarni birlashtirib qo‘llaydi, bank esa “faoliyatga asoslangan” yondashuvni tanlaydi. Har bir yondashuvdan maqsad – mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan xarajatlarni to‘liq, aniq va nazorat ostida hisoblashdir. Tannarxni aniqlashda qo‘llaniladigan usul va yondashuvlar ishlab chiqarish xususiyatlariga, mahsulot turiga, menejment darajasiga va hisob yuritish siyosatiga bog‘liq holda farqlanadi. Har bir usul korxonaga xarajatlarni optimallashtirish, nazoratni kuchaytirish va foydani rejalashtirish imkonini beradi. Shuning uchun ham kurs ishida ushbu usullarning solishtirma tahlili orqali real korxona uchun eng optimal hisoblash strategiyasi aniqlanishi lozim. 4biri bo‘lib, o‘z vaqtida ko‘plab olimlar va amaliyotchilar tomonidan chuqur o‘rganilgan. Klassik iqtisodiy maktab vakillari tannarxni ishlab chiqarish vositalari va mehnat sarflarining umumiy yig‘indisi sifatida ko‘rib chiqqan. Keyinchalik bu yondashuvlar neoklassik, institutsional va zamonaviy menejment nazariyalari orqali boyitilgan. Xususan, xorijiy olimlardan R. Kaplanning "faoliyatga asoslangan hisob" yondashuvi tannarxni aniq va real shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. M. Porter esa tannarx orqali raqobat ustunligini yaratish strategiyasini ilgari surgan. Mahalliy iqtisodchilar orasida esa M. Xaydarov, A. Mullajonov, G. Bekchanov va boshqalarning ilmiy izlanishlari e’tiborga loyiq. Ular tannarx tuzilmasi, uni pasaytirish yo‘llari, rentabellikka ta’siri haqida nazariy va amaliy asoslar yaratgan. Shunga qaramasdan, O‘zbekiston sharoitida zamonaviy korxonalar faoliyati misolida tannarxni tahlil qilish, texnologik yangiliklar va raqamli boshqaruv imkoniyatlarini inobatga olgan holda yondashuvlar ishlab chiqish ehtiyoji mavjud. Ayniqsa, xizmat ko‘rsatish sohasida tannarxni shakllantirish metodologiyasi hanuz to‘liq shakllanmagan. Shu sababli ushbu mavzuni chuqurroq tahlil qilish zarurati saqlanib qolmoqda. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining nazariy ahamiyati shundan iboratki, unda tannarx tushunchasi, uning shakllanishi, tarkibiy tuzilmasi, ta’sir etuvchi omillar va hisoblash usullari bo‘yicha mavjud iqtisodiy nazariyalar chuqur tahlil qilinadi. Ayniqsa, klassik va zamonaviy yondashuvlar solishtiriladi hamda tannarxni boshqarishning ilmiy asoslari o‘rganiladi. Bu orqali talabalar tannarxni nafaqat raqamlar yig‘indisi sifatida emas, balki korxona strategik boshqaruvining asosiy vositasi sifatida ko‘rishni o‘rganadilar. Shu jihatdan, kurs ishining nazariy qismi iqtisodiyot nazariyasi va menejment fanlarini chuqur o‘zlashtirishga xizmat qiladi. Amaliy ahamiyati esa beqiyosdir, chunki kurs ishida real korxona misolida tannarxni kamaytirish yo‘llari tahlil qilinadi, mavjud muammolar aniqlanadi va takliflar ishlab chiqiladi. Bugungi sharoitda har bir 16II BOB. Tannarxni kamaytirish yo‘llari va uning korxona faoliyatidagi ahamiyati 2.1. Tannarxni kamaytirishning asosiy yo‘nalishlari Tannarxni kamaytirish har qanday ishlab chiqaruvchi korxona uchun strategik ustuvor yo‘nalishlardan biridir. Xarajatlarni pasaytirish orqali nafaqat mahsulot narxini raqobatbardosh darajada ushlab turish, balki foyda hajmini oshirish, yangi bozorlarni egallash va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash imkoniyati tug‘iladi. Ayniqsa, bugungi globallashuv, narxlar bosimi va resurslar tanqisligi sharoitida tannarxni kamaytirish nafaqat moliyaviy barqarorlik, balki korxonaning yashab qolish strategiyasiga aylanmoqda. Tannarxni kamaytirishning asosiy yo‘nalishlari quyidagi asosiy guruhlarga ajratiladi:  ishlab chiqarishni modernizatsiyalash,  resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish,  boshqaruv xarajatlarini optimallashtirish,  innovatsion yondashuvlar joriy etish,  tashkiliy va texnik omillarni yaxshilash. 1. Texnologik modernizatsiya va avtomatlashtirish Ishlab chiqarish jarayoniga ilg‘or texnologiyalarni joriy etish tannarxni sezilarli darajada pasaytiradi. Avtomatlashtirilgan liniyalar, zamonaviy uskunalar va raqamli monitoring tizimlari inson mehnatini qisqartiradi, mehnat unumdorligini oshiradi, chiqindilar miqdorini kamaytiradi. Bu esa bir mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan xarajatni optimallashtiradi. Ayniqsa, katta hajmdagi uzluksiz ishlab chiqarishlarda bu yo‘nalish muhim ahamiyatga ega. 26yilda Cobalt avtomobilining umumiy tannarxi 100% deb qaralganda, 61% qismini import detallar tashkil qilgan. 2024-yilga kelib, lokal detallar ulushi 52%ga yetkazilgan, natijada umumiy ishlab chiqarish tannarxi 6,5%ga kamaygan. Bu esa avtomobilning yakuniy narxini 4%ga tushirish imkonini bergan va sotuv hajmini sezilarli darajada oshirgan. Tannarxni kamaytirish mahsulotni faqat narx jihatdan raqobatbardosh etmaydi. Bu yondashuv orqali korxonalar resurslardan samarali foydalanish, sifatni oshirish, bozor kengaytirish kabi ikkilamchi, ammo muhim ustunliklarga ham erishadilar. Masalan, resurs tejovchi texnologiyalarning joriy etilishi nafaqat tannarxni kamaytiradi, balki chiqindilarni qisqartiradi, atrof-muhitga ta’sirni kamaytiradi va kompaniyaning ijobiy imijini mustahkamlaydi. Raqobatbardoshlik — bu faqat narx emas, balki sifat, yetkazib berish va xizmat ko‘rsatish tezligi, ishonchlilik va qo‘shimcha xizmatlar majmuasidir. Ammo yuqori tannarxli mahsulotlar ushbu qo‘shimcha xizmatlarni taklif qilishda cheklangan bo‘ladi. Aksincha, tannarxi past bo‘lgan mahsulotlar kompaniyaga marketing, xizmat ko‘rsatish va kafolat xarajatlarini kengaytirish imkonini beradi. 2024-yilgi tahlil natijalariga ko‘ra, O‘zbekistondagi kichik va o‘rta ishlab chiqaruvchi korxonalar orasida tannarxni 10 foizdan ortiq kamaytirishga muvaffaq bo‘lganlar ichki bozorda narx ustunligi evaziga raqobatchilariga nisbatan o‘rtacha 1,5 barobar ko‘proq mahsulot sotgan. Bu shuni ko‘rsatadiki, tannarxni pasaytirish raqobatni faqat narx jihatidan emas, balki miqdoriy ko‘rsatkichlar — ya’ni sotuv hajmi orqali ham ustunlikka aylantiradi. Tannarxni pasaytirish orqali korxona bozor moslashuvchanligini oshiradi. Bu degani, u yangi mijozlar segmentiga kirib borish, chekka hududlar bozorini egallash, eksport salohiyatini kuchaytirish imkoniyatini qo‘lga kiritadi. Misol uchun, Toshkent viloyatida faoliyat yuritayotgan “TAS HK” kompaniyasi 2023-yilda energiya tejamkor texnologiyalar joriy qilgan va 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Tannarxning mohiyati va uni kamaytirishning korxona uchun ahamiyati Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 19mustahkamlash va foyda olishda tannarxni pasaytirish muhim ustunlik yaratadi. 2023-yilgi ma’lumotlarga ko‘ra, O‘zbekistondagi o‘rtacha ishlab chiqarish tannarxining 57 foizi xom ashyo va materiallar, 21 foizi ish haqi, 9 foizi energiya xarajatlari, qolgan 13 foizi esa umumiy va boshqaruv xarajatlariga to‘g‘ri keladi. Shu nisbatlar korxonalar uchun qaysi yo‘nalishlarda optimallashtirish zarurligini ko‘rsatadi. Demak, resurslardan oqilona foydalanish va boshqaruv xarajatlarini nazorat qilish orqali umumiy tannarxni kamaytirish imkoniyati mavjud. Tannarxni kamaytirishda birinchi va eng muhim yo‘nalish – resurslardan samarali foydalanishdir. Xususan, xom ashyoni normativdan ortiq sarflash, ortiqcha chiqindilar, ishlab chiqarishdagi uzilishlar, qayta ishlashdagi kamchiliklar, noto‘g‘ri planlash – bularning barchasi xarajatlarni oshiradi. Masalan, “O‘zpaxtasanoat” AJda 2022-yilda xom paxta tannarxining 42 foizini faqat texnik yo‘qotishlar va chiqindilar tashkil qilgani aniqlangan. 2023-yilda esa resurslarni raqamli monitoring qilish tizimi joriy etilib, ushbu ko‘rsatkich 27 foizgacha tushirilgan va natijada 6 milliard so‘m tejab qolingan. Ikkinchi yo‘nalish – texnologik modernizatsiya. Zamonaviy uskunalardan foydalanish mahsulot sifatini oshiradi va xarajatlarni kamaytiradi. Misol uchun, 2024-yilda “O‘zkimyosanoat” tarkibidagi korxonalarda xorijdan olib kelingan energiya tejamkor texnologiyalar natijasida elektr energiyasi sarfi 1000 mahsulot birligiga 18 foizga kamaygan. Bu esa o‘rtacha 2,4 milliard so‘m xarajatni kamaytirgan. Texnologik modernizatsiya, ayniqsa yirik ishlab chiqaruvchilar uchun eng muhim yo‘nalish hisoblanadi. Uchinchi yo‘nalish – ishchi kuchi bilan bog‘liq xarajatlarni boshqarish. Ish haqi har qanday korxonada doimiy xarajat turidir. Uni kamaytirish esa faqatgina ishchilarning sonini qisqartirish orqali emas, balki mehnat 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir korxonaning asosiy maqsadi — yuqori daromad olish va uzoq muddatli barqaror rivojlanishni ta'minlashdan iborat. Bu maqsadga erishishda tannarxni boshqarish muhim strategik vosita hisoblanadi. Ayniqsa, bugungi kunda global raqobat kuchaygan, ishlab chiqarish resurslari narxi doimiy ravishda oshib borayotgan bir paytda, mahsulot yoki xizmatlarning tannarxini nazorat qilish har qachongidan muhim bo‘lib bormoqda. Korxona tomonidan xarajatlarni oqilona rejalashtirish va ularni minimal darajada ushlab turish orqali, narx siyosatini raqobatchilarga nisbatan qulay shakllantirish mumkin bo‘ladi. Shu bilan birga, tannarxni kamaytirish korxona ichki zaxiralarini aniqlash va ulardan maksimal darajada foydalanishni talab etadi. Bugungi kundagi import o‘rnini bosuvchi mahsulotlarni ishlab chiqarish, eksportga yo‘naltirilgan iqtisodiy siyosatning faol yuritilishi sharoitida tannarxni pasaytirish orqali xalqaro bozor talablariga mos narxlar taklif etish imkoniyati kengayadi. Shunday qilib, korxonaning rentabelligini oshirish, rentabellikdan tushadigan foydani ko‘paytirish va resurslardan samarali foydalanish bevosita tannarxni pasaytirish bilan bog‘liqdir 1 . Shu sababli, kurs ishining tanlangan mavzusi nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham dolzarb masalalardan biri sanaladi. U zamonaviy iqtisodiyotda raqobat muhitida faoliyat yuritayotgan har qanday xo‘jalik yurituvchi subyekt uchun muhim yo‘nalish bo‘lib xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Tannarx tushunchasi va uni shakllantirish masalalari iqtisodiyot fanining markaziy yo‘nalishlaridan 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14- son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 24Ish haqi ulushi 22%ga oshdi, bu esa xodimlarga motivatsion paketlar berilishi va minimal ish haqi oshirilgani bilan izohlanadi. Energiya xarajatlari 10%ga yetdi, bu esa energiya resurslari bozorida narxlar o‘sishi va korxonalar tomonidan hali to‘liq energiya tejovchi tizimlarga o‘tilmaganligini ko‘rsatadi. Boshqaruv xarajatlari o‘zgarishsiz qoldi — 13%. 2025-yil prognozi: Xom ashyo xarajatlari 52%ga tushishi kutilmoqda, bu esa raqamlashtirish, qayta ishlash texnologiyalarining keng joriy qilinishi bilan bog‘liq. Ish haqi xarajatlari 23%ga yetadi, bu mehnat unumdorligining oshishi va malakali ishchi kuchiga bo‘lgan ehtiyojning ortishiga bog‘liq. Energiya xarajatlari 11% bo‘lishi mumkin, bu hamon muqobil energiyaga to‘liq o‘tilmaganini anglatadi. Boshqaruv xarajatlari 14%ga ko‘tarilishi taxmin qilinmoqda, bu esa raqamli boshqaruv tizimlariga sarmoya kiritish bosqichidagi xarajatlar bilan bog‘liq. Jadval: Mahsulot tannarxi tarkibining yillik o‘zgarishi (2023–2025-yillar, %) Tannarx tarkibiy qismi 2023-yil 2024-yil 2025-yil (prognoz) Xom ashyo va materiallar 57% 55% 52% Ish haqi 21% 22% 23% Energiya xarajatlari 9% 10% 11% Umumiy va boshqaruv xarajatlari 13% 13% 14%

Tannarxning mohiyati va uni kamaytirishning korxona uchun ahamiyati

Купить