Tannarxning mohiyati va uni kamaytirishning korxona uchun ahamiyati kurs ishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	307.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	20 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

32 Sotish

Tannarxning mohiyati va uni kamaytirishning korxona uchun ahamiyati kurs ishi

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Tannarxning mohiyati va uni kamaytirishning korxona uchun
ahamiyati
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu : Tannarxning mohiyati va uni kamaytirishning korxona uchun
ahamiyati
MUNDARIJA
Kirish ……………………………………………………………………..……
I BOB. Tannarx tushunchasi va uning shakllanishi nazariy asoslari
1.1. Tannarx tushunchasi, iqtisodiy mazmuni va tarkibi ………………....……
1.2. Tannarxni shakllantiruvchi omillar va uning turlari …………..……..….…
1.3. Tannarxni aniqlash usullari va yondashuvlar ……………………...………
II BOB. Tannarxni kamaytirish yo‘llari va uning korxona faoliyatidagi
ahamiyati
2.1. Tannarxni kamaytirishning asosiy yo‘nalishlari ………….…………….…
2.2. Tannarxni pasaytirish orqali raqobatbardoshlikni oshirish …………….….
2.3. Korxonalarda tannarxni boshqarishdagi muammolar va takomillashtirish
choralari ……………………………………………………………………….
Xulosa va takliflar ………………………………….……………….….….
…..
Foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati …………………………………………..

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir
korxonaning asosiy maqsadi — yuqori daromad olish va uzoq muddatli
barqaror rivojlanishni ta'minlashdan iborat. Bu maqsadga erishishda tannarxni
boshqarish muhim strategik vosita hisoblanadi. Ayniqsa, bugungi kunda
global raqobat kuchaygan, ishlab chiqarish resurslari narxi doimiy ravishda
oshib borayotgan bir paytda, mahsulot yoki xizmatlarning tannarxini nazorat
qilish har qachongidan muhim bo‘lib bormoqda. Korxona tomonidan
xarajatlarni oqilona rejalashtirish va ularni minimal darajada ushlab turish
orqali, narx siyosatini raqobatchilarga nisbatan qulay shakllantirish mumkin
bo‘ladi. Shu bilan birga, tannarxni kamaytirish korxona ichki zaxiralarini
aniqlash va ulardan maksimal darajada foydalanishni talab etadi. Bugungi
kundagi import o‘rnini bosuvchi mahsulotlarni ishlab chiqarish, eksportga
yo‘naltirilgan iqtisodiy siyosatning faol yuritilishi sharoitida tannarxni
pasaytirish orqali xalqaro bozor talablariga mos narxlar taklif etish imkoniyati
kengayadi. Shunday qilib, korxonaning rentabelligini oshirish, rentabellikdan
tushadigan foydani ko‘paytirish va resurslardan samarali foydalanish bevosita
tannarxni pasaytirish bilan bog‘liqdir 1
. Shu sababli, kurs ishining tanlangan
mavzusi nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham dolzarb masalalardan biri
sanaladi. U zamonaviy iqtisodiyotda raqobat muhitida faoliyat yuritayotgan
har qanday xo‘jalik yurituvchi subyekt uchun muhim yo‘nalish bo‘lib xizmat
qiladi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Tannarx tushunchasi va
uni shakllantirish masalalari iqtisodiyot fanining markaziy yo‘nalishlaridan
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil –
Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-
son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz

4biri bo‘lib, o‘z vaqtida ko‘plab olimlar va amaliyotchilar tomonidan chuqur
o‘rganilgan. Klassik iqtisodiy maktab vakillari tannarxni ishlab chiqarish
vositalari va mehnat sarflarining umumiy yig‘indisi sifatida ko‘rib chiqqan.
Keyinchalik bu yondashuvlar neoklassik, institutsional va zamonaviy
menejment nazariyalari orqali boyitilgan. Xususan, xorijiy olimlardan R.
Kaplanning "faoliyatga asoslangan hisob" yondashuvi tannarxni aniq va real
shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. M. Porter esa tannarx orqali raqobat
ustunligini yaratish strategiyasini ilgari surgan. Mahalliy iqtisodchilar orasida
esa M. Xaydarov, A. Mullajonov, G. Bekchanov va boshqalarning ilmiy
izlanishlari e’tiborga loyiq. Ular tannarx tuzilmasi, uni pasaytirish yo‘llari,
rentabellikka ta’siri haqida nazariy va amaliy asoslar yaratgan. Shunga
qaramasdan, O‘zbekiston sharoitida zamonaviy korxonalar faoliyati misolida
tannarxni tahlil qilish, texnologik yangiliklar va raqamli boshqaruv
imkoniyatlarini inobatga olgan holda yondashuvlar ishlab chiqish ehtiyoji
mavjud. Ayniqsa, xizmat ko‘rsatish sohasida tannarxni shakllantirish
metodologiyasi hanuz to‘liq shakllanmagan. Shu sababli ushbu mavzuni
chuqurroq tahlil qilish zarurati saqlanib qolmoqda.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs
ishining nazariy ahamiyati shundan iboratki, unda tannarx tushunchasi, uning
shakllanishi, tarkibiy tuzilmasi, ta’sir etuvchi omillar va hisoblash usullari
bo‘yicha mavjud iqtisodiy nazariyalar chuqur tahlil qilinadi. Ayniqsa, klassik
va zamonaviy yondashuvlar solishtiriladi hamda tannarxni boshqarishning
ilmiy asoslari o‘rganiladi. Bu orqali talabalar tannarxni nafaqat raqamlar
yig‘indisi sifatida emas, balki korxona strategik boshqaruvining asosiy
vositasi sifatida ko‘rishni o‘rganadilar. Shu jihatdan, kurs ishining nazariy
qismi iqtisodiyot nazariyasi va menejment fanlarini chuqur o‘zlashtirishga
xizmat qiladi. Amaliy ahamiyati esa beqiyosdir, chunki kurs ishida real
korxona misolida tannarxni kamaytirish yo‘llari tahlil qilinadi, mavjud
muammolar aniqlanadi va takliflar ishlab chiqiladi. Bugungi sharoitda har bir

5ishlab chiqaruvchi korxona uchun xarajatlarni optimallashtirish, resurslardan
oqilona foydalanish va foydani oshirish dolzarb muammo bo‘lib turibdi.
Aynan shu nuqtai nazardan, kurs ishida ilgari surilgan nazariy qoidalar amaliy
takliflar bilan mustahkamlanadi. Tannarxni kamaytirish orqali mahsulot
raqobatbardoshligini oshirish, ichki va tashqi bozorlarda faol ishtirok etish
imkoniyati kengayadi. Kurs ishida ishlab chiqilgan takliflar ishlab
chiqaruvchilar, menejerlar, moliyachilar va iqtisodchilar uchun foydali
bo‘lishi mumkin.
Kurs ishi mavzusining obyekti — ishlab chiqaruvchi korxonalarning
xo‘jalik yuritish faoliyatida tannarxni shakllantirish va uni boshqarish
jarayonlaridir.
Kurs ishi mavzusining predmeti — mahsulot va xizmatlarning ishlab
chiqarish tannarxini shakllantiruvchi omillar, ularni kamaytirish usullari
hamda bu orqali korxona faoliyatining iqtisodiy samaradorligini oshirish
yo‘llaridir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — tannarx tushunchasining iqtisodiy
mohiyatini ochib berish, uni shakllantiruvchi omillarni tahlil qilish, tannarxni
kamaytirish yo‘llarini aniqlash va korxonalar uchun amaliy ahamiyatini
asoslab berishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Kurs ishining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
 Tannarx tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyatini aniqlash;
 Tannarxni tashkil etuvchi elementlarni o‘rganish;
 Tannarx turlarini tahlil qilish;
 Tannarxni kamaytirishga xizmat qiluvchi usul va vositalarni aniqlash;
 Raqobatbardoshlik va foyda o‘sishiga tannarxning ta’sirini baholash;
 Korxonalarda tannarxni boshqarishdagi muammolar va takliflarni ishlab
chiqish.

6Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I BOB. Tannarx tushunchasi va uning shakllanishi nazariy asoslari
1.1. Tannarx tushunchasi, iqtisodiy mazmuni va tarkibi
Tannarx — bu mahsulot ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish yoki ish
bajarish jarayonida ketgan barcha xarajatlarning puldagi ifodasidir. U
iqtisodiy kategoriyalar orasida muhim o‘rin tutib, har bir xo‘jalik yurituvchi
subyektning faoliyati samaradorligini aniqlashda hal qiluvchi mezon sifatida
qaraladi. Tannarx orqali nafaqat mahsulotning yakuniy qiymati aniqlanadi,
balki foydaning miqdori, narx belgilash siyosati, rentabellik darajasi, korxona
ichki resurslaridan foydalanish samaradorligi ham bevosita baholanadi.
Iqtisodiy nuqtai nazardan, tannarx — bu ishlab chiqarish faoliyatiga jalb
qilingan barcha turdagi resurslarning qiymatini ifodalaydi. Bu resurslarga
xom-ashyo, materiallar, yoqilg‘i, elektr energiyasi, asosiy vositalarni eskirish
xarajatlari, ish haqi, ijtimoiy ajratmalar, transport va boshqa ishlab chiqarish
xarajatlari kiradi. Tannarxning asosiy vazifasi — mahsulotning iqtisodiy
bahosini hisoblab chiqish va foyda olish imkoniyatini aniqlashdan iborat.
Tannarx tushunchasini chuqurroq anglash uchun, avvalo, uni boshqa
iqtisodiy kategoriyalardan farqlash zarur. Masalan, umumiy ishlab chiqarish
xarajatlari deganda mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan
barcha xarajatlar tushuniladi, ammo tannarx bu xarajatlarning hisob-kitob
qilingan, mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan aniq pul ifodasi hisoblanadi. Shu
bois, tannarx bu – iqtisodiy hisob-kitoblarning markaziy nuqtasidir.
Tannarx tarkibi bir necha asosiy elementlardan tashkil topadi. Har bir
element ishlab chiqarish jarayonidagi muayyan iqtisodiy munosabatlar va
xarajat turlarini o‘zida aks ettiradi. Asosiy tarkibiy qismlar quyidagilardan
iborat:

7Xom ashyo va asosiy materiallar xarajatlari – ishlab chiqarilayotgan
mahsulot tarkibiga kiruvchi asosiy resurslar qiymati.
Yordamchi materiallar – ishlab chiqarishni ta'minlovchi, lekin mahsulot
tarkibiga bevosita kirmaydigan resurslar.
Yoqilg‘i va energiya xarajatlari – asosan issiqlik, elektr, gaz kabi energiya
manbalaridan foydalanish uchun to‘lovlar.
Ish haqi va unga bog‘liq ajratmalar – mehnatga haq to‘lash va ijtimoiy
fondlarga ajratmalar (pensiya, sug‘urta).
Asosiy vositalar eskirish xarajatlari (amortizatsiya) – mashina, uskunalar,
bino-inshootlarning foydalanishga yaroqlilik muddati davomida qiymatining
kamayishi.
Umumishlab chiqarish xarajatlari – ishlab chiqarish jarayonini tashkil
qilish bilan bog‘liq boshqa xarajatlar.
Boshqaruv xarajatlari – ma'muriy boshqaruv, rejalashtirish, nazorat qilish
funksiyalariga sarflanadigan mablag‘lar.
Sotish xarajatlari – tayyor mahsulotlarni saqlash, qadoqlash, yetkazib
berish va reklama bilan bog‘liq xarajatlar.
Tannarxning bu elementlari birgalikda mahsulot ishlab chiqarish yoki
xizmat ko‘rsatish narxining to‘liq tarkibini shakllantiradi. Har bir xarajat turi
mahsulot qiymatiga bevosita yoki bilvosita ta’sir qiladi. Shu sababli, har bir
element ustidan nazorat o‘rnatish, ularni tahlil qilish va optimallashtirish
korxonaning umumiy iqtisodiy samaradorligiga katta ta’sir ko‘rsatadi.
Tannarxni shakllantirishda hisob yuritish tamoyillari, milliy va xalqaro
buxgalteriya standartlari, hamda soliq qonunchiligi talablarini hisobga olish
lozim. Shu bilan birga, har bir ishlab chiqarish sohasi va mahsulot turi o‘ziga
xos xarajat tarkibiga ega bo‘lgani bois, tannarxni hisoblash metodikasi ham

8farqlanadi. Masalan, sanoat, qishloq xo‘jaligi, qurilish, xizmat ko‘rsatish
sohalarida xarajatlar tuzilmasi va hisoblash usullari o‘ziga xosdir.
Tannarxning yana bir muhim jihati — bu raqobatbardoshlik bilan bevosita
bog‘liqligidir. Kam tannarxli mahsulotlar bozorda narx jihatdan ustunlikka
ega bo‘lib, bu korxonaga ko‘proq xaridor jalb qilish imkonini beradi. Bu esa,
o‘z navbatida, sotuv hajmini oshiradi va foyda miqdorini ko‘paytiradi. Shu
sababli, tannarxni tushirish uchun ishlab chiqarish texnologiyalarini
modernizatsiya qilish, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish,
xomashyo va resurslarni oqilona taqsimlash kabi chora-tadbirlar ko‘riladi.
Korxonaning moliyaviy hisobotida tannarx asosiy indikatorlardan biri
sifatida ko‘rsatiladi. Bu ko‘rsatkich investorlar, kreditorlar va tashqi auditorlar
uchun ham muhim axborot manbai hisoblanadi. Yuqori tannarx korxonaning
samaradorligining pastligi yoki xarajatlarning haddan tashqari oshib
ketganidan darak beradi. Aksincha, raqobatchilarga nisbatan pastroq tannarx –
korxonadagi ichki jarayonlarning puxta tashkil etilganini anglatadi.
1.2. Tannarxni shakllantiruvchi omillar va uning turlari
Tannarx — ishlab chiqarilayotgan mahsulot yoki xizmat narxining asosini
tashkil etuvchi xarajatlar yig‘indisi sifatida, ko‘plab ichki va tashqi omillar
ta’sirida shakllanadi. Bu omillar mahsulot ishlab chiqarish jarayonidagi
iqtisodiy, texnologik, tashkiliy va moliyaviy jihatlarni qamrab oladi. Har bir
omil tannarxning alohida komponentlariga bevosita yoki bilvosita ta’sir
ko‘rsatadi. Shu sababli, tannarxni shakllantiruvchi omillarni chuqur tahlil
qilish orqali uni pasaytirish strategiyalarini ishlab chiqish mumkin.
Avvalo, tannarxga ta’sir etuvchi asosiy omillarni quyidagi toifalarga
ajratish mumkin:
1. Ichki omillar:
Bu omillar korxonaning o‘z faoliyatiga bog‘liq bo‘ladi va ularni korxona
o‘zi nazorat qilishi mumkin. Ular quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

9Texnologik daraja: ishlab chiqarish texnologiyasi qancha ilg‘or bo‘lsa,
mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan xarajatlar shuncha kamayadi.
Ishlab chiqarish jarayonining tashkil etilishi: ishlab chiqarishning yaxshi
tashkil etilishi – yo‘qotishlarning kamayishiga, ish vaqtining to‘liq
foydalanilishiga olib keladi.
Resurslardan foydalanish darajasi: xom ashyo, mehnat, energiya kabi
resurslar samarali foydalanilsa, tannarx pasayadi.
Ishchi kuchining malakasi: yuqori malakali ishchilar kamroq vaqt va
kamroq resurs bilan ko‘proq mahsulot ishlab chiqaradi.
Mahsulot assortimenti va dizayni: murakkab, maxsus mahsulotlar ko‘proq
xarajat talab qiladi, oddiylashtirilgan mahsulotlar esa tannarxni kamaytiradi.
Boshqaruv samaradorligi: yaxshi rejalashtirish, nazorat va moliyaviy
boshqaruv tannarxni optimallashtirishga xizmat qiladi.
2. Tashqi omillar:
Bular korxonaning tashqarisida shakllanadigan, lekin uning tannarxiga
bevosita ta’sir ko‘rsatadigan omillardir:
Bozor narxlari: xom ashyo va materiallarning bozordagi narxlari oshsa, bu
bevosita tannarxga ta’sir qiladi.
Energiya resurslari narxi: elektr, gaz, yoqilg‘i narxlarining oshishi
tannarxning ko‘tarilishiga sabab bo‘ladi.
Soliq va bojxona siyosati: davlat tomonidan belgilangan soliq stavkalari
va imtiyozlar tannarxga ta’sir ko‘rsatadi.
Transport va logistika sharoitlari: masofalar, infratuzilma holati, transport
xarajatlari mahsulot narxini o‘zgartirishi mumkin.
Inflyatsiya va valyuta kurslari: ayniqsa import resurslarga bog‘liq
korxonalar uchun milliy valyutadagi o‘zgarishlar sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Davlat siyosati va tartibga solish choralari: subsidiya, kvota, tariflar orqali
ham tannarxga bevosita yoki bilvosita ta’sir etiladi.

10Ushbu omillar birgalikda korxonada mahsulot yoki xizmat tannarxini
shakllantiradi. Shu bilan birga, tannarx o‘zining turlari bo‘yicha ham
tasniflanadi. Turlar mahsulot ishlab chiqarish bosqichi, hisob-kitob maqsadi
va funksional yondashuvlarga qarab ajratiladi.
Tannarx turlari quyidagicha tasniflanadi:
Rejalashtirilgan tannarx – mahsulot ishlab chiqarishdan oldin tuziladigan,
rejalashtirilgan xarajatlar asosida aniqlanadigan tannarx. Bu korxona byudjeti
va narx siyosatini belgilashda asosiy rol o‘ynaydi.
Haqiqiy tannarx – mahsulot ishlab chiqarilgandan so‘ng aniq xarajatlar
asosida hisoblab chiqiladigan tannarx turi. Bu orqali korxona reja va real holat
o‘rtasidagi tafovutni tahlil qiladi.
Normativ tannarx – ilgari belgilangan normativlar (mehnat, xomashyo,
energiya sarfi) asosida hisoblanadigan tannarx. Bu usul orqali tahliliy nazorat
amalga oshiriladi.
Bozor tannarxi – raqobatchilar va bozordagi talab asosida shakllangan,
ko‘proq narx siyosatini belgilashda ishlatiladigan yondashuv.
Texnik-iqtisodiy tannarx – texnologik xarakterdagi hisob-kitoblar asosida,
asosan yangi mahsulotlar ishlab chiqarishni rejalashtirishda aniqlanadi.
To‘liq tannarx – mahsulotni ishlab chiqarish, saqlash, tashish va sotish
bilan bog‘liq barcha xarajatlarni o‘z ichiga oladi.
Qisqa (qisqartirilgan) tannarx – faqat bevosita ishlab chiqarish
xarajatlarini o‘z ichiga oladi, boshqaruv yoki sotish xarajatlari kiritilmaydi.
Har bir turli tannarx tahliliy maqsadlar uchun alohida ahamiyatga ega.
Masalan, rejalashtirilgan va haqiqiy tannarxni solishtirish orqali korxonadagi
xarajatlarni boshqarish samaradorligi aniqlanadi. Normativ tannarx orqali esa
ichki tartib-intizom darajasi baholanadi.
Tannarx turlarini farqlash hamda ular bo‘yicha aniq hisob-kitob yuritish
orqali menejerlar to‘g‘ri strategik qarorlar qabul qilish imkoniyatiga ega
bo‘ladilar. Masalan, mahsulot rentabelligini aniqlashda to‘liq tannarx bilan

11sotuv narxini solishtirish zarur. Shu bilan birga, ishlab chiqarishni
ko‘paytirish imkoniyatlari, iqtisodiy zaxiralarni topish, mahsulot
assortimentini optimallashtirish bo‘yicha qarorlar ham aynan tannarx tahlili
orqali qabul qilinadi.
1-jadval. Tannarxni shakllantiruvchi asosiy omillar
№ Omil nomi Izoh
1 Texnologik daraja Yangi texnologiyalar xarajatlarni
kamaytirishga yordam beradi
2 Ishlab chiqarishni
tashkil etish Samarali tashkil etish yo‘qotishlarni
kamaytiradi
3 Resurslardan
foydalanish Resurslarni tejamli ishlatish tannarxni
pasaytiradi
4 Ishchi kuchining
malakasi Yuqori malaka kam xarajat bilan ko‘proq
mahsulot ishlab chiqaradi
5 Xom ashyo va
materiallar narxi Narx oshishi tannarxga bevosita ta’sir
ko‘rsatadi
6 Energiya resurslari Elektr, gaz kabi manbalarning narxi tannarxga
bog‘liq
7 Soliq siyosati Soliq imtiyozlari tannarxni kamaytiradi
8 Transport va logistika Yetkazib berish xarajatlari umumiy tannarxga
kiradi
9 Valyuta kurslari Import resurslar bilan bog‘liq tannarx kurs
o‘zgarishiga bog‘liq
10 Davlat tartibga solish Kvota, subsidiya va tariflar orqali ta’sir qiladi
2-jadval. Tannarx turlari va ularning tavsifi
№ Tannarx turi Tavsifi

121 Rejalashtirilga
n Ishlab chiqarishdan oldin tuziladi, reja asosida
hisoblanadi
2 Haqiqiy (real) Ishlab chiqarish tugagach, real xarajatlar asosida
aniqlanadi
3 Normativ Belgilangan normativlar asosida hisoblanadi, nazorat va
tahlil uchun muhim
4 To‘liq tannarx Ishlab chiqarishdan sotuvgacha bo‘lgan barcha
xarajatlarni o‘z ichiga oladi
5 Qisqa tannarx Faqat bevosita ishlab chiqarish xarajatlarini qamrab
oladi
6 Bozor tannarxi Raqobatchilar narxlari va bozor sharoitlari asosida
shakllanadi
7 Texnik-
iqtisodiy Yangi mahsulotlar ishlab chiqarish rejalari asosida
tuziladi
1.3. Tannarxni aniqlash usullari va yondashuvlar
Tannarxni aniqlash har bir korxonaning iqtisodiy faoliyatida markaziy
ahamiyatga ega bo‘lgan jarayon hisoblanadi. Bu hisob-kitoblar mahsulot yoki
xizmat narxini belgilashda, foyda miqdorini hisoblashda, xarajatlarni nazorat
qilishda va iqtisodiy samaradorlikni ta’minlashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
Turli xil mahsulotlar, xizmatlar va ishlab chiqarish sharoitlariga qarab,
tannarxni aniqlashda turli yondashuvlar va usullar qo‘llaniladi. Bu usullar
korxonadagi ishlab chiqarish turi, hisob yuritish tizimi va boshqaruv
strategiyasiga bog‘liq holda farqlanadi.
Tannarxni hisoblashning asosiy usullari bir nechta asosiy yondashuvlarga
bo‘linadi. Har bir usulning o‘ziga xos metodologiyasi, afzallik va
kamchiliklari mavjud.
1. Oddiy (yoki o‘rtacha) hisoblash usuli

13Bu usul odatda bir xil mahsulot turini ishlab chiqaradigan korxonalarda
qo‘llaniladi. Unda jami ishlab chiqarish xarajatlari butun ishlab chiqarilgan
mahsulot hajmiga bo‘linadi. Bu usulning soddaligi va tezligi asosiy afzalligi
hisoblanadi. Masalan, un, gazlangan suv, sement, elektr energiyasi ishlab
chiqaruvchi korxonalarda oddiy hisoblash usuli amaliy jihatdan foydalidir.
Ammo bu usul mahsulotlar turlicha murakkablikka ega bo‘lgan korxonalarda
aniq natija bermaydi.
2. Buyurtmali usul
Mazkur usulda mahsulot yoki xizmatlar alohida buyurtmalar asosida
ishlab chiqarilganda qo‘llaniladi. Xarajatlar har bir buyurtmaga alohida yozib
boriladi va shu asosda tannarx aniqlanadi. Bu yondashuv avtomobil yig‘ish,
mebel ishlab chiqarish yoki individual xizmat ko‘rsatish sohalarida keng
qo‘llaniladi. Buyurtmali usul mahsulot tannarxini yuqori aniqlikda hisoblab
chiqishga imkon beradi, lekin ko‘p mehnat va vaqt talab qiladi.
3. Jarayonli usul (bosqichma-bosqich)
Ishlab chiqarishning turli bosqichlari bo‘lgan korxonalarda (masalan,
metallurgiya, kimyo sanoati) qo‘llaniladi. Har bir texnologik bosqichdagi
xarajatlar alohida hisoblanadi va yakuniy mahsulot tannarxi bu bosqichlardagi
xarajatlar yig‘indisidan hosil bo‘ladi. Bu usulda nazorat va tahlil qilish
imkoniyati kengroq bo‘lib, har bir jarayonning tannarxga ta’siri aniq
ko‘rsatiladi.
4. Normativ usul
Ushbu usul tannarxni ilgari belgilangan normativ me’yorlar asosida
hisoblashga asoslanadi. Normativlar mehnat, xomashyo, energiya sarflari,
vaqt me’yorlari asosida belgilanadi. Haqiqiy xarajatlar bilan solishtirish orqali
farq (og‘ish) aniqlanadi va bu orqali ichki nazorat va tahlil jarayonlari amalga
oshiriladi. Normativ usul zamonaviy korxonalarda tannarxni rejalashtirish va
optimallashtirishda keng qo‘llaniladi.
5. Funktsional-qiymat tahliliga asoslangan usul

14Bu yondashuvda mahsulotning har bir komponenti yoki funksiyasi tahlil
qilinib, unga sarflanadigan xarajatlar baholanadi. Masalan, bir mashinaning
tormoz tizimi, motor, interyer qismi alohida tahlil qilinadi. Bu orqali
tannarxni pasaytirish imkoniyatlari aniqlanadi. Yevropa va AQSh
kompaniyalari bunday yondashuvni innovatsion dizayn va mahsulotni
modernizatsiya qilishda qo‘llaydi.
6. Faoliyatga asoslangan hisob (ABC – Activity-Based Costing)
Zamonaviy menejment yondashuvi bo‘lib, mahsulot ishlab chiqarishda
ishtirok etgan har bir faoliyat turi aniqlanadi va xarajatlar faoliyatga ajratiladi.
Bu yondashuv tannarxni aniqroq va to‘liq hisoblab chiqishga imkon beradi.
Xizmat ko‘rsatish, IT, bank sohalarida keng tarqalgan. R. Kaplan tomonidan
ishlab chiqilgan bu model orqali yashirin xarajatlar aniqlanadi va resurslar
samarali taqsimlanadi.
7. Qiyosiy usul
Bu usulda ilgari ishlab chiqarilgan yoki o‘xshash mahsulotlarning
tannarxlari asos qilib olinadi. Yangi mahsulot tannarxi shu asosda belgilanadi.
Innovatsion mahsulot ishlab chiqarishda vaqtincha hisob-kitob qilish uchun
qo‘llaniladi. Biroq, aniq natija bermasligi mumkin.
8. Dinamik yondashuv
Bu usulda bozordagi o‘zgaruvchan omillar – xomashyo narxlari,
energetika xarajatlari, ish haqi stavkalari va soliq o‘zgarishlari – tizimli
ravishda inobatga olinadi. Ayniqsa inflyatsion muhitda ishlovchi korxonalar
uchun bu muhimdir.
Tannarx hisobida yondashuvlar farqi
Tannarxni hisoblashda qo‘llaniladigan yondashuvlar korxonaning
maqsadlariga bog‘liq. Strategik yondashuvlarda tannarx raqobatbardoshlikni
ta’minlovchi omil sifatida qaralsa, operativ yondashuvlarda asosiy e’tibor har
bir xarajat turini aniqlash va nazorat qilishga qaratiladi. Shu sababli

15zamonaviy korxonalar bir nechta yondashuvlarni birgalikda qo‘llashi ham
mumkin.
Misol uchun, avtomobil zavodi “buyurtmali” va “jarayonli” usullarni
birlashtirib qo‘llaydi, bank esa “faoliyatga asoslangan” yondashuvni tanlaydi.
Har bir yondashuvdan maqsad – mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan
xarajatlarni to‘liq, aniq va nazorat ostida hisoblashdir.
Tannarxni aniqlashda qo‘llaniladigan usul va yondashuvlar ishlab
chiqarish xususiyatlariga, mahsulot turiga, menejment darajasiga va hisob
yuritish siyosatiga bog‘liq holda farqlanadi. Har bir usul korxonaga
xarajatlarni optimallashtirish, nazoratni kuchaytirish va foydani rejalashtirish
imkonini beradi. Shuning uchun ham kurs ishida ushbu usullarning
solishtirma tahlili orqali real korxona uchun eng optimal hisoblash strategiyasi
aniqlanishi lozim.

16II BOB. Tannarxni kamaytirish yo‘llari va uning korxona faoliyatidagi
ahamiyati
2.1. Tannarxni kamaytirishning asosiy yo‘nalishlari
Tannarxni kamaytirish har qanday ishlab chiqaruvchi korxona uchun
strategik ustuvor yo‘nalishlardan biridir. Xarajatlarni pasaytirish orqali
nafaqat mahsulot narxini raqobatbardosh darajada ushlab turish, balki foyda
hajmini oshirish, yangi bozorlarni egallash va iqtisodiy barqarorlikni
ta’minlash imkoniyati tug‘iladi. Ayniqsa, bugungi globallashuv, narxlar
bosimi va resurslar tanqisligi sharoitida tannarxni kamaytirish nafaqat
moliyaviy barqarorlik, balki korxonaning yashab qolish strategiyasiga
aylanmoqda.
Tannarxni kamaytirishning asosiy yo‘nalishlari quyidagi asosiy
guruhlarga ajratiladi:
 ishlab chiqarishni modernizatsiyalash,
 resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish,
 boshqaruv xarajatlarini optimallashtirish,
 innovatsion yondashuvlar joriy etish,
 tashkiliy va texnik omillarni yaxshilash.
1. Texnologik modernizatsiya va avtomatlashtirish
Ishlab chiqarish jarayoniga ilg‘or texnologiyalarni joriy etish tannarxni
sezilarli darajada pasaytiradi. Avtomatlashtirilgan liniyalar, zamonaviy
uskunalar va raqamli monitoring tizimlari inson mehnatini qisqartiradi,
mehnat unumdorligini oshiradi, chiqindilar miqdorini kamaytiradi. Bu esa bir
mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan xarajatni optimallashtiradi. Ayniqsa, katta
hajmdagi uzluksiz ishlab chiqarishlarda bu yo‘nalish muhim ahamiyatga ega.

172. Xom ashyo va materiallardan tejamkor foydalanish
Tannarxning katta qismini xom ashyo xarajatlari tashkil etadi. Shu bois,
ularni xarid qilish, saqlash va ishlatishdagi yo‘qotishlarni kamaytirish —
asosiy masalalardan biridir. Resurslardan oqilona foydalanish, chiqindilarni
qayta ishlash, alternativ arzon materiallar izlash orqali xarajatlar qisqartiriladi.
Mahsulot dizaynini soddalashtirish ham materiallar sarfini kamaytirishi
mumkin.
3. Energiya samaradorligini oshirish
Energiya resurslariga to‘lanadigan xarajatlar ham tannarxda salmoqli o‘rin
tutadi. Energiya tejovchi texnologiyalarni qo‘llash, issiqlik va elektr
energiyasini avtomatik boshqarish, quyosh va shamol energiyasi kabi qayta
tiklanuvchi manbalardan foydalanish xarajatlarni sezilarli kamaytiradi. Bu
yondashuv uzoq muddatli tejamkorlikni ta’minlaydi.
4. Mehnat xarajatlarini optimallashtirish
Mehnatga haq to‘lash tannarxda muhim o‘rin egallaydi. Bu borada
xodimlar malakasini oshirish, ish vaqtini to‘g‘ri rejalashtirish, ortiqcha
shtatlarni qisqartirish va samarali mehnat rag‘batlantirish tizimini joriy etish
orqali xarajatlar kamaytiriladi. Mehnat unumdorligini oshirish — umumiy
samaradorlikni oshiradi.
5. Mahsulot assortimenti va ishlab chiqarish hajmini optimallashtirish
Ko‘p turdagi, lekin kichik partiyalarda mahsulot chiqarish ko‘p xarajat
talab qiladi. Mahsulot nomenklaturasini maqbullashtirish, ayniqsa yuqori
talabga ega bo‘lmagan mahsulotlarni qisqartirish orqali resurslar bir necha
asosiy mahsulotga yo‘naltiriladi. Bu esa ishlab chiqarish hajmini oshirish va
tannarxni kamaytirishga olib keladi.
6. Tashqi ta'minotchilar bilan ishlashni takomillashtirish
Tannarxni kamaytirishda xom ashyo va ehtiyot qismlarni arzonroq
narxlarda sotib olish muhim o‘rin tutadi. Bu esa ta’minotchilar bilan uzoq
muddatli shartnomalar tuzish, tenderlar o‘tkazish, ichki manbalarni o‘rganish

18orqali amalga oshiriladi. Ta’minot zanjirini tahlil qilish va ishonchli
hamkorlar bilan ishlash xarajatlarning barqarorligini ta’minlaydi.
7. Logistika va transport xarajatlarini qisqartirish
Tayyor mahsulotlarni saqlash, tashish va yetkazib berish xarajatlari ham
tannarxga ta’sir qiladi. Optimal logistika yo‘nalishlarini ishlab chiqish,
omborlarni raqamlashtirish, yuklarni samarali rejalashtirish xarajatlarni
kamaytiradi. Shu bilan birga, filiallararo logistikani markazlashtirish ham
xarajatlarni sezilarli darajada pasaytiradi.
8. Ishlab chiqarish jarayonini boshqarishda zamonaviy metodlarni joriy
etish
Lean Manufacturing, Kaizen, Six Sigma kabi samarali ishlab chiqarish va
boshqaruv konsepsiyalari orqali isrofgarchiliklar oldi olinadi, ortiqcha
harakatlar va yo‘qotishlar bartaraf etiladi. Bu metodlar mahsulot sifatini
pasaytirmasdan tannarxni kamaytirishga xizmat qiladi.
9. Ichki audit va nazorat mexanizmlarini kuchaytirish
Har bir xarajat turi bo‘yicha ichki audit tizimini yo‘lga qo‘yish, sarflar
ustidan nazoratni kuchaytirish orqali moliyaviy isroflarning oldi olinadi.
Tahliliy hisobotlar asosida strategik qarorlar qabul qilish imkoniyati
kengayadi.
10. Innovatsion faoliyatni qo‘llab-quvvatlash
Yangi mahsulotlar ishlab chiqish, texnologik yangiliklar joriy etish, ishlab
chiqarish jarayonlarini raqamlashtirish va avtomatlashtirish orqali xarajatlar
strukturasini o‘zgartirish mumkin. Bu esa uzoq muddatli tannarxni tushirishga
xizmat qiladi. tannarxni kamaytirish yo‘nalishlari ko‘p va ular bir-biriga
chambarchas bog‘liq. Korxona o‘zining ichki imkoniyatlarini chuqur tahlil
qilgan holda mos strategik yondashuvlarni tanlashi kerak. Har bir kichik
tejamkorlikning umumiy tannarxga qo‘shgan hissasi sezilarli bo‘ladi.
Shunday qilib, raqobatbardoshlikni oshirish, bozorda o‘z o‘rnini

19mustahkamlash va foyda olishda tannarxni pasaytirish muhim ustunlik
yaratadi.
2023-yilgi ma’lumotlarga ko‘ra, O‘zbekistondagi o‘rtacha ishlab chiqarish
tannarxining 57 foizi xom ashyo va materiallar, 21 foizi ish haqi, 9 foizi
energiya xarajatlari, qolgan 13 foizi esa umumiy va boshqaruv xarajatlariga
to‘g‘ri keladi. Shu nisbatlar korxonalar uchun qaysi yo‘nalishlarda
optimallashtirish zarurligini ko‘rsatadi. Demak, resurslardan oqilona
foydalanish va boshqaruv xarajatlarini nazorat qilish orqali umumiy tannarxni
kamaytirish imkoniyati mavjud.
Tannarxni kamaytirishda birinchi va eng muhim yo‘nalish – resurslardan
samarali foydalanishdir. Xususan, xom ashyoni normativdan ortiq sarflash,
ortiqcha chiqindilar, ishlab chiqarishdagi uzilishlar, qayta ishlashdagi
kamchiliklar, noto‘g‘ri planlash – bularning barchasi xarajatlarni oshiradi.
Masalan, “O‘zpaxtasanoat” AJda 2022-yilda xom paxta tannarxining 42
foizini faqat texnik yo‘qotishlar va chiqindilar tashkil qilgani aniqlangan.
2023-yilda esa resurslarni raqamli monitoring qilish tizimi joriy etilib, ushbu
ko‘rsatkich 27 foizgacha tushirilgan va natijada 6 milliard so‘m tejab
qolingan.
Ikkinchi yo‘nalish – texnologik modernizatsiya. Zamonaviy uskunalardan
foydalanish mahsulot sifatini oshiradi va xarajatlarni kamaytiradi. Misol
uchun, 2024-yilda “O‘zkimyosanoat” tarkibidagi korxonalarda xorijdan olib
kelingan energiya tejamkor texnologiyalar natijasida elektr energiyasi sarfi
1000 mahsulot birligiga 18 foizga kamaygan. Bu esa o‘rtacha 2,4 milliard
so‘m xarajatni kamaytirgan. Texnologik modernizatsiya, ayniqsa yirik ishlab
chiqaruvchilar uchun eng muhim yo‘nalish hisoblanadi.
Uchinchi yo‘nalish – ishchi kuchi bilan bog‘liq xarajatlarni boshqarish.
Ish haqi har qanday korxonada doimiy xarajat turidir. Uni kamaytirish esa
faqatgina ishchilarning sonini qisqartirish orqali emas, balki mehnat

20unumdorligini oshirish orqali amalga oshiriladi. Misol uchun, bir ishchi
tomonidan bir smenada ishlab chiqariladigan mahsulot hajmi ko‘paytirilsa, ish
haqi xarajati mahsulot birligiga kamayadi. 2023-yilgi ma’lumotlarga ko‘ra,
Farg‘ona viloyatidagi to‘qimachilik korxonalarida maxsus ishlab chiqilgan
“ko‘p vazifali topshiriq” uslubi joriy qilinib, bir ishchining unumdorligi 12
foizga oshirilgan va bu natijada 1,2 milliard so‘m tannarx kamayishiga olib
kelgan.
Tannarxni kamaytirishning yana bir muhim yo‘nalishi – logistika va
transport xarajatlarini optimallashtirish. Tayyor mahsulotni bozorga olib
chiqish, saqlash, qadoqlash va yetkazib berish jarayonlari ko‘pincha yashirin
xarajatlar manbai bo‘lib qolmoqda. Statistik tahlilga ko‘ra, 2023-yil yakunida
o‘zbek korxonalarida logistika xarajatlari umumiy tannarxning 9–11 foizini
tashkil etgan. Ammo logistika zanjirlarini qayta ko‘rib chiqish, ko‘p bosqichli
yetkazib berish zanjirini soddalashtirish, elektron tizimlardan foydalanish
orqali bu xarajatlarni 6–7 foizga tushirish mumkinligi isbotlangan.
Bundan tashqari, boshqaruv xarajatlarini qisqartirish orqali ham tannarxni
kamaytirish mumkin. Bu – ofis xarajatlari, ortiqcha byurokratiya, samarasiz
yig‘ilishlar, resurslarni noto‘g‘ri taqsimlash kabi omillarni optimallashtirishni
nazarda tutadi. “Buxoro-Yog‘” MChJ misolida 2023-yilda amalga oshirilgan
tashkiliy islohotlar natijasida ma’muriy xarajatlar 17 foizga kamaytirilgan va
tannarxga 3,5 foiz iqtisodiy ta’sir ko‘rsatgan.
Alohida e’tiborli yo‘nalishlardan biri – energiya samaradorligidir. 2022-
yildagi rasmiy tahlil natijalariga ko‘ra, O‘zbekistondagi ishlab chiqarish
korxonalarining 48 foizida energiya tejamkor texnologiyalar mavjud emasligi
aniqlangan. Shu bois “Yashil energiya dasturi” doirasida 2023-yildan boshlab
quyosh panellari, issiqlik almashinish tizimlari va avtomatik yoritish tizimlari
joriy qilinmoqda. Bu esa o‘rtacha 9–15% tannarxni pasaytirish imkonini
bermoqda.

21Tannarxni kamaytirishda innovatsion yondashuvlar – masalan, sun’iy
intellekt asosida ishlab chiqarishni rejalashtirish, raqamli audit, avtomatik
xarid tizimlari – tobora muhim rol o‘ynamoqda. “Uzeltexsanoat” uyushmasi
korxonalarida 2024-yilda raqamli ERP tizimi joriy qilinib, real vaqt rejimida
xarajatlar kuzatuvi yo‘lga qo‘yilgan va natijada 4,3% tannarx tejalishi qayd
etilgan. tannarxni pasaytirish har bir korxona uchun kompleks, ko‘p
yo‘nalishli strategiyani talab qiladi. Yuqorida keltirilgan statistik tahlillar
shuni ko‘rsatadiki, tannarxga ta’sir etuvchi har bir omil ustida izchil va puxta
ishlash orqali real iqtisodiy natijalarga erishish mumkin. Tejamkorlik,
samaradorlik va innovatsiya prinsiplari asosida harakat qilgan korxonalargina
bozor iqtisodiyoti sharoitida barqaror rivojlanish yo‘lini topa oladi.

232023-yil:
Xom ashyo va materiallar tannarxning eng katta qismini — 57%ni tashkil
etdi.
Ish haqi xarajatlari 21% bo‘lib, xodimlarga ajratilayotgan mablag‘
sezilarli darajada saqlanib qoldi.
Energiya xarajatlari 9% bo‘lib, energiya resurslarining narxi nisbatan
barqaror edi.
Boshqaruv xarajatlari 13% atrofida bo‘lib, ularni kamaytirish
strategiyalari endigina boshlangan edi.
2024-yil:
Xom ashyo ulushi 2% ga kamayib, 55%ga tushdi. Bunga materiallar
sarfini tejovchi texnologiyalarning joriy etilishi sabab bo‘ldi.

24Ish haqi ulushi 22%ga oshdi, bu esa xodimlarga motivatsion paketlar
berilishi va minimal ish haqi oshirilgani bilan izohlanadi.
Energiya xarajatlari 10%ga yetdi, bu esa energiya resurslari bozorida
narxlar o‘sishi va korxonalar tomonidan hali to‘liq energiya tejovchi
tizimlarga o‘tilmaganligini ko‘rsatadi.
Boshqaruv xarajatlari o‘zgarishsiz qoldi — 13%.
2025-yil prognozi:
Xom ashyo xarajatlari 52%ga tushishi kutilmoqda, bu esa raqamlashtirish,
qayta ishlash texnologiyalarining keng joriy qilinishi bilan bog‘liq.
Ish haqi xarajatlari 23%ga yetadi, bu mehnat unumdorligining oshishi va
malakali ishchi kuchiga bo‘lgan ehtiyojning ortishiga bog‘liq.
Energiya xarajatlari 11% bo‘lishi mumkin, bu hamon muqobil energiyaga
to‘liq o‘tilmaganini anglatadi.
Boshqaruv xarajatlari 14%ga ko‘tarilishi taxmin qilinmoqda, bu esa
raqamli boshqaruv tizimlariga sarmoya kiritish bosqichidagi xarajatlar bilan
bog‘liq.
Jadval: Mahsulot tannarxi tarkibining yillik o‘zgarishi (2023–2025-yillar,
%)
Tannarx tarkibiy qismi 2023-yil 2024-yil 2025-yil (prognoz)
Xom ashyo va materiallar 57% 55% 52%
Ish haqi 21% 22% 23%
Energiya xarajatlari 9% 10% 11%
Umumiy va boshqaruv
xarajatlari 13% 13% 14%

25Xom ashyo va materiallar ulushi har yili kamayib bormoqda, bu ishlab
chiqarishda optimallashtirish, chiqindilarni kamaytirish va texnologik
yangilanishlar samarasi hisoblanadi.
Ish haqi ulushi asta-sekin oshib bormoqda, bu esa malakali mehnat
kuchiga talabning ortishi, ijtimoiy paketlarning kengayishi bilan bog‘liq.
Energiya xarajatlari yildan-yilga biroz ko‘tarilmoqda — bu global
energiya narxlari o‘sishi va energiyani tejash texnologiyalarining hali to‘liq
joriy qilinmaganidan dalolat beradi.
Boshqaruv xarajatlari 2025-yilda ko‘tarilishi kutilmoqda, bu raqamli
boshqaruv tizimlariga investitsiyalarning ortishi bilan izohlanadi.
2.2. Tannarxni pasaytirish orqali raqobatbardoshlikni oshirish
Raqobatbardosh iqtisodiyot sharoitida mahsulot yoki xizmat narxi
xaridorlar qaroriga bevosita ta’sir qiluvchi omillardan biri sanaladi. Aynan
narxning maqbulligi va unga nisbatan taklif qilinayotgan sifat omili bozorga
chiqayotgan har bir korxonaning omadini belgilaydi. Shu nuqtai nazardan
qaralganda, tannarxni pasaytirish — bu oddiy tejamkorlik emas, balki keng
ko‘lamli strategik ustunlikka ega bo‘lish vositasidir. Raqobatbardosh narxni
shakllantirish imkoniyati bevosita mahsulot ishlab chiqarish tannarxining
pastligi bilan bog‘liq. Tannarx qancha kam bo‘lsa, mahsulotni arzon narxda
taklif qilish va bir vaqtning o‘zida barqaror foyda olish imkoniyati ortadi.
Tannarxni pasaytirish orqali korxonalar narx bo‘yicha raqobat ustunligiga
ega bo‘ladilar. Ayniqsa, past narx segmentida faoliyat yurituvchi korxonalar
uchun bu muhim strategik vositadir. O‘zbekistonning yirik sanoat
tarmoqlarida olib borilgan tahlillar shuni ko‘rsatadiki, 2023-yil davomida
tannarxini 5–7%ga pasaytirgan korxonalar o‘z mahsulotlarini o‘rtacha 3–4%
arzon narxda sotishga muvaffaq bo‘lgan va ichki bozor ulushini o‘rtacha
8%ga oshirgan.
Masalan, “O‘zavtosanoat” tizimidagi zavodlarda ishlab chiqarish
tannarxini kamaytirish uchun lokalizatsiya dasturlari keng joriy etilgan. 2022-

26yilda Cobalt avtomobilining umumiy tannarxi 100% deb qaralganda, 61%
qismini import detallar tashkil qilgan. 2024-yilga kelib, lokal detallar ulushi
52%ga yetkazilgan, natijada umumiy ishlab chiqarish tannarxi 6,5%ga
kamaygan. Bu esa avtomobilning yakuniy narxini 4%ga tushirish imkonini
bergan va sotuv hajmini sezilarli darajada oshirgan.
Tannarxni kamaytirish mahsulotni faqat narx jihatdan raqobatbardosh
etmaydi. Bu yondashuv orqali korxonalar resurslardan samarali foydalanish,
sifatni oshirish, bozor kengaytirish kabi ikkilamchi, ammo muhim
ustunliklarga ham erishadilar. Masalan, resurs tejovchi texnologiyalarning
joriy etilishi nafaqat tannarxni kamaytiradi, balki chiqindilarni qisqartiradi,
atrof-muhitga ta’sirni kamaytiradi va kompaniyaning ijobiy imijini
mustahkamlaydi.
Raqobatbardoshlik — bu faqat narx emas, balki sifat, yetkazib berish va
xizmat ko‘rsatish tezligi, ishonchlilik va qo‘shimcha xizmatlar majmuasidir.
Ammo yuqori tannarxli mahsulotlar ushbu qo‘shimcha xizmatlarni taklif
qilishda cheklangan bo‘ladi. Aksincha, tannarxi past bo‘lgan mahsulotlar
kompaniyaga marketing, xizmat ko‘rsatish va kafolat xarajatlarini
kengaytirish imkonini beradi.
2024-yilgi tahlil natijalariga ko‘ra, O‘zbekistondagi kichik va o‘rta ishlab
chiqaruvchi korxonalar orasida tannarxni 10 foizdan ortiq kamaytirishga
muvaffaq bo‘lganlar ichki bozorda narx ustunligi evaziga raqobatchilariga
nisbatan o‘rtacha 1,5 barobar ko‘proq mahsulot sotgan. Bu shuni ko‘rsatadiki,
tannarxni pasaytirish raqobatni faqat narx jihatidan emas, balki miqdoriy
ko‘rsatkichlar — ya’ni sotuv hajmi orqali ham ustunlikka aylantiradi.
Tannarxni pasaytirish orqali korxona bozor moslashuvchanligini oshiradi.
Bu degani, u yangi mijozlar segmentiga kirib borish, chekka hududlar
bozorini egallash, eksport salohiyatini kuchaytirish imkoniyatini qo‘lga
kiritadi. Misol uchun, Toshkent viloyatida faoliyat yuritayotgan “TAS HK”
kompaniyasi 2023-yilda energiya tejamkor texnologiyalar joriy qilgan va

27mahsulot tannarxini 8%ga pasaytirgan. Natijada, u ilgari faqat Toshkent
shahri doirasidagi savdo tarmoqlarida sotilayotgan mahsulotlarini endi
Farg‘ona vodiysi bozorlariga ham yetkazib bera boshlagan.
Tannarxning pasayishi ayni vaqtda korxonaning xaridor bilan ishlash
imkoniyatlarini kengaytiradi. Masalan, korxona mahsulotga chegirma berishi,
to‘lov muddatini uzaytirishi, aksiyalar o‘tkazishi mumkin bo‘ladi. Bularning
barchasi xaridorlar sonini ko‘paytiradi. Yil yakunida o‘tkazilgan
so‘rovnomalarga ko‘ra, xaridorlarning 63 foizi narxi maqbul, lekin sifati
saqlangan mahsulotni afzal ko‘rishini bildirgan. Bu bevosita tannarxni
pasaytirish orqali xaridor ehtiyojiga moslashish imkoniyatini
ko‘rsatadi.Shuningdek, tannarxni pasaytirish eksport yo‘nalishidagi
raqobatbardoshlikni ham oshiradi. Bugungi kunda jahon bozorida arzon, lekin
sifatli mahsulotlar katta ustunlikka ega. O‘zbekiston korxonalari uchun
eksport — asosiy strategik maqsadlardan biri ekanligi inobatga olinsa,
mahsulot tannarxini nazorat qilish, unga ta’sir qiluvchi omillarni boshqarish
eng muhim vazifa sifatida namoyon bo‘ladi. 2024-yilda "Uztex Group"
kompaniyasi tomonidan ishlab chiqarilayotgan to‘qimachilik mahsulotlari
tannarxi 9%ga tushirilgani bois ular Rossiya va Polsha bozorlariga 12%
ko‘proq eksport qilgan.
Yuqoridagilardan xulosa qilinsa, tannarxni pasaytirish orqali
raqobatbardoshlikni oshirish — bu korxonaning strategik ustunliklarini
kengaytirish vositasi bo‘lib, mahsulotni bozorda ajralib turadigan, sifati
saqlangan, lekin narxi maqbul shaklda taklif qilish imkonini beradi. Bu esa
nafaqat daromadni oshirish, balki barqarorlikni ta’minlash, bozor ulushini
kengaytirish, xalqaro raqobatga kirishish, ichki zahiralarni safarbar etish va
foydali sherikliklar yaratish uchun zamin yaratadi. Shu bois, har bir korxona
o‘z tannarxini doimiy nazorat ostida ushlab, uni pasaytirish bo‘yicha uzluksiz
tahlil va yangiliklar kiritib borishi zarur.

282.3. Korxonalarda tannarxni boshqarishdagi muammolar va
takomillashtirish choralari
Tannarxni to‘g‘ri va samarali boshqarish har bir korxonaning
raqobatbardoshligini, foydaliligini va barqarorligini belgilab beradigan muhim
moliyaviy va boshqaruviy faoliyat hisoblanadi. Biroq, ko‘plab ishlab
chiqaruvchi va xizmat ko‘rsatuvchi korxonalarda tannarxni shakllantirish,
nazorat qilish va uni doimiy optimallashtirish jarayonlarida qator muammolar
kuzatilmoqda. Bu muammolar korxonaning ichki tashkiliy tuzilmasi,
boshqaruv madaniyati, texnologik darajasi, moliyaviy intizomi va kadrlar
salohiyati bilan bevosita bog‘liq.
Birinchi muammo — hisob-kitoblarda aniqlik va avtomatlashtirishning
yetishmasligi. Ko‘plab o‘rta va kichik korxonalarda tannarx hisob-kitoblari
hanuz qo‘lda yoki oddiy Excel jadvallari orqali yuritiladi. Bu esa insoniy
xatolar, xarajatlar noto‘g‘ri tasniflanishi va yashirin xarajatlar aniqlanmasligi
kabi holatlarga olib keladi. Raqamli texnologiyalardan foydalanmaslik
korxonani zamonaviy audit va tahlildan chetda qoldiradi.
Ikkinchi muammo — xarajatlar tuzilmasining yetarlicha tahlil
qilinmasligi. Ko‘pchilik korxonalarda umumiy xarajatlar yig‘ilib,
mahsulotlarga o‘rtacha tarzda taqsimlanadi. Bunda xarajatlarning qaysi
bosqichda ortiqcha ekanligi aniqlanmaydi. Faoliyatga asoslangan xarajatlar
(ABC – Activity Based Costing) tizimi joriy qilinmaganligi tufayli muhim
iqtisodiy signallar e’tiborsiz qolmoqda. Bu esa menejerlarning noto‘g‘ri
qarorlar qabul qilishiga olib keladi.
Uchinchi muammo — mehnat unumdorligi va resurslardan foydalanish
darajasining pastligi. Ko‘plab ishlab chiqarish korxonalarida ortiqcha ishchi
kuchi, normadan ortiq xom ashyo sarfi, energiya yo‘qotishlari va vaqtni
noto‘g‘ri rejalashtirish holatlari mavjud. Masalan, 2023-yil yakunida
“O‘zbekcharmpoyabzali” uyushmasi hisobotida qayd etilishicha, korxonalar

29ichki auditlari tannarxning 9–12% qismini noto‘g‘ri rejalashtirish va resurslar
isrof bo‘lishi tashkil qilgan.
To‘rtinchi muammo — kadrlar malakasi va iqtisodiy bilimlarning
yetishmasligi. Tannarxni to‘g‘ri boshqarish uchun chuqur iqtisodiy tahlil
ko‘nikmalari, moliyaviy hisob yuritish qobiliyati va zamonaviy boshqaruv
yondashuvlariga ega xodimlar zarur. Ammo ayniqsa mintaqaviy korxonalarda
bu boradagi salohiyat cheklangan. Ko‘p hollarda menejerlar va iqtisodchilar
umumiy ko‘rsatkichlarga tayanib, mahsulot tannarxini hisoblaydilar, bu esa
narx siyosatida xatolarga olib keladi.
Beshinchi muammo — tannarx ustidan doimiy monitoring va tahlilning
mavjud emasligi. Ko‘plab korxonalarda mahsulot tannarxi yil boshida bir
marta hisoblanib, yil davomida qayta ko‘rib chiqilmaydi. Bu esa bozordagi
narxlar, inflyatsiya, resurs xarajatlari, energiya ta’minoti kabi tashqi omillar
o‘zgarib turgan sharoitda iqtisodiy real holatdan uzilish hosil qiladi.
Shuningdek, mavjud soliq va normativ yuklamalar ham tannarxga bosim
qiladi. Ba’zi hollarda kichik korxonalar soliq stavkalari, sertifikatlash
xarajatlari va byurokratik talablar tufayli mahsulot xarajatlarini pasaytira
olmaydilar. Bu holatda hukumat tomonidan mo‘ljallangan soliq imtiyozlari,
subsidiya va kreditlar orqali ularni qo‘llab-quvvatlash zarur.
Ushbu muammolarni bartaraf etish uchun quyidagi takomillashtirish
choralarini ko‘rish zarur:
Tannarxni boshqarishda raqamli texnologiyalarni joriy etish: zamonaviy
ERP (Enterprise Resource Planning), MRP (Material Requirements Planning)
tizimlari orqali xarajatlar real vaqt rejimida nazorat qilinishi va tahlil qilinishi
kerak.

30Faoliyatga asoslangan xarajatlar tizimini joriy etish: mahsulot yoki
xizmatning har bir komponenti uchun alohida xarajatlarni aniqlash orqali
tejamkorlik zaxiralari topiladi.
Ichki audit tizimlarini kuchaytirish: har oyda tannarx tuzilmasi va
xarajatlar ustidan ichki tahlillar o‘tkazilishi lozim. Bu orqali mehnat, material
va energiya sarflari ustidan real nazorat amalga oshiriladi.
Kadrlar malakasini oshirish: iqtisodchilar, buxgalterlar va menejerlar
uchun maxsus seminar, trening va sertifikat kurslari tashkil etilishi,
zamonaviy yondashuvlar o‘rgatilishi zarur.
Tannarxni tahlil qilish va strategik qarorlar qabul qilish tizimini
integratsiyalash: mahsulot dizayni, ishlab chiqarish hajmi va bozor siyosati
tannarx tahliliga asoslangan holda rejalashtirilishi kerak.
Resurslardan foydalanishning normativ tizimini joriy etish: xom ashyo,
energiya va mehnat uchun qat’iy normativlar belgilanib, og‘ishlar
aniqlanganda tezkor choralar ko‘rilishi kerak.
Davlat yordamini jalb etish: kichik va o‘rta korxonalar uchun subsidiyalar,
kreditlar, soliq imtiyozlari ko‘rinishida yordam ko‘rsatish orqali ular
raqobatbardoshligini oshirishga imkon yaratish zarur.
Tannarxni pasaytirish bo‘yicha innovatsion tashabbuslarni
rag‘batlantirish: mahsulot dizaynini soddalashtirish, energiya tejovchi
qurilmalardan foydalanish, qayta ishlash texnologiyalarini joriy etish orqali
yangi usullar ishlab chiqilishi kerak.
Xulosa qilib aytganda, tannarxni boshqarish — bu faqat iqtisodchilar
zimmasidagi mas’uliyat emas, balki butun korxonaning strategik boshqaruv
elementidir. Ustuvorlik sifatida qaralgan, raqamli, tahliliy va zamonaviy
yondashuvlar bilan qurollangan tannarx siyosati korxonani yangi bosqichga
olib chiqadi.

31Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron
manba: www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-
son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron
manba: www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-
yil 20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish
tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

3211) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities
outlook”, 2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Tannarxning mohiyati va uni kamaytirishning korxona uchun ahamiyati

Sotib olish