Tanzimat yillarida Usmoniylar imperiyasi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	156.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	05 Март 2025
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

111 Продаж

Tanzimat yillarida Usmoniylar imperiyasi

Купить

MUNDARIJA:
KIRISH ……… …………………………………………………………...………3-4
I BOB. TANZIMAT DAVRINING BOSHLANISHI
1. 1. XX asr boshlarida Usmoniylar imperiyasi …… ……………................. ….. 4 - 10
1.2. Tanzimat davrining birinchi qismi .… …………………………………... .11- 14
II BOB . TANZIMAT DAVRINING YAKUNI
2.1. Tanzimat davrining ikkinchi qismi …….………………… . ……………..15-23
2.2. Tanzimat davridan so’ng Turkiya ……………………………….………..24-26
XULOSA ………………………..……………………………………….….…..27-28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……..……………………….……........29

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Sulton U Mahmud II o‘limidan sal oldin posho
Tanzimat Farmonini e’lon qilish uchun ko‘p harakat qildi. O‘sha davrda Mustafo
Resh it Poshoga qarshi turgan muhim siyosiy kuchlardan biri Akif Posho edi. Akif
Posho Tanzimat Farmoni mazmuniga ega bo lgan farmonga sultonning vakolatlariniʻ
kamaytirib, vakolatlarini uchinchi shaxs foydasiga oshirishiga qarshi chiqdi. Sulton
Mahmud II ning o limi bilan taxtga kichikroq sulton Abdulmejid o tirdi. Yosh
ʻ ʻ
sultonning tajribasizligi tajribali davlat arbobi Mustafo Reshit Poshoga keng manevr
maydoni yaratdi. Katta professional tajribaga ega bo‘lgan Pasha bu manevr
maydonidan juda yaxshi foydalangan. Mustafo Reshit Poshoning shiddatli sa'y-
harakatlari mahsulotga aylandi va uni Tanzimat Farmoni tashqi ishlar vaziri bo‘lgan
Mustafo Reshit Posho yozdi va o‘qidi. Tanzimat fermanı sultonning podshohligi deb
e'lon qilindi. Mustafo Reshit Poshoning xizmat qilgan ishiga borishini osonlashtirgan
hiyla va professional tajribasi oldida Sulton Abdulmajidning soddaligi sultonning
posho tomonidan manipulyatsiyasi natijalarga olib keldi. Poshoning sultonga ta’siri
shunchalik kuchli ediki, Usmonlilar saltanatining so‘nggi yilnomachilaridan biri
Abdurahmon Sherefning eslatmalarida “Sulton Mejid bir kuni saroy devorlariga
boshini urib, Allohga Reshit poshodan qutqaring deb yolvorgan holda topildi”.
Sultonning bunday munosabatining manbai uning zaif va kuchsiz xarakterga ega
ekanligida emas. Shiddatli davrning hozirgi sharoitida sulton juda manevrli edi.
Hududning katta qismi Mustafo Reshit Posho tomonidan bosib olingan Mahmud II
davrida (1808- 1839) Usmonlilar imperiyasida jadal modernizatsiya ishlari boshlandi.
Modernizatsiya bilan armiyani kuchaytirish va davlatning markaziy nazoratini
kuchaytirish maqsad qilingan. Sulton Abdulmejid davriga kelib, bu modernizatsiya
jarayoni ancha murakkablashgan bo‘lsa-da, modernist islohotchi boshqaruvni
kuchaytirish uchun zarur bo‘lgan vakolat byurokratiyaga qoldirildi. Sulton Mahmud
davrida islohot mexanizmi yaratilib, Mustafo Reshit Posho kabi islohotchi vazirlar
himoyaga olindi. Bu vaziyatlarning Usmonli imperiyasi uchun ijobiy va salbiy
tomonlari bor edi. Islohotchi nozirlarni himoya qilish jadal modernizatsiyaga yo‘l
ochish uchun puxta o‘ylangan strategiya bo‘lsada, ikkinchi tomondan, siyosatdagi
2

muxolifat kanalini to‘g‘ridan- to‘g‘ri yopish, hech qanday filtrlashsiz, to‘liq
baholanmasdan amalga oshirilgan yangiliklarga sabab bo‘ldi.
Kurs ishining maqsad va vazifasi . Usmonlilar imperiyasi da Tanzimat siyosati
o‘tkazilishining sabablari va ob’ektiv zaruriyati, xususan Turkiyada o‘tkazilgan
Tanzimat siyosati masalasi, uning Usmonlilar imperiyasi taraqqiyotiga qay darajada
ta’sir ko‘rsatgani va amalga oshirgan ma’muriy va iqtisodiy siyosati hamda uning
ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga ta’sirining ijobiy hamda salbiy jihatlaridir.
Kurs ishining davrlashtirilishi. Bilamizki, tarixni o’rganishda davrlashtirish
ya’ni xronologik jihatdan o’rganish qulay va shu bilan tushunarli va keng miqyosda
o’rganishga yordam beradi. Men o’rganayotgan mavzuyim Tanzimat davrida
Usmonlilar imperiyasi haqidagi ma’lumotlarimni to’g’ri xronologik tartibga solgan
holda rejalar asosida izlanishimni amalga oshirdim. Kurs ishi 1800-1912 yillardagi
siyosiy jarayonlarni yoritadi.
Kurs ishning obyekti: Tanzimat davrida Usmonlilar imperiyasi
Kurs ishining predmeti: Tanzimat davrida Usmonlilar imperiyasi ni o’rganish
va tahlil qilish
Kurs ishning tuzilishi va hajmi: Kurs ishi, kirish, ikki bob, 4 ta paragraf,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan bo’lib, umumiy hajmi
29 sahifadan iborat
3

I BOB. TANZIMAT DAVRINING BOSHLANISHI
1. 1. XX asr boshlarida Usmoniylar imperiyasi
Fransuz qo‘shinlarining Misrga bostirib kirishi. Salim III ning taxtdan
ag‘darilishi. Greklar qo‘zg‘oloni va uning oqibatlari. 1798 yil iyulda Usmoniylar
imperiyasi uchun katta ahamiyat kasb etgan voqea sodir bo‘ldi: uning boy
o‘lkalaridan biri – Misrga Napoleon Bonapart boshchiligidagi fransuzlar armiyasi
bostirib kirdi. Dastlab fransuzlar mamluklar armiyasini yengib, mamlakatda o‘z
hukmronligini o‘rnatishga muvaffaq bo‘ldilar. Ammo tez orada qo‘zg‘olonlar va
partizanlar urushi boshlanib, amalda fransuz qo‘shinlari Misrda qamalib qolgan
edilar. Dastlab Salimning munosabati aniq bo‘lmadi, chunki Napoleon o‘zi-ning
maqsadi sultonga bo‘ysunmayotgan Misrdagi mamluk beylarini jazolash ekanligi
to‘g‘risida safsatabozlik qilayotgan edi 1
. 1798 yili fransuzlarga qarshi harakatning
keng ko‘lami aniq bo‘lgandan so‘ng, sulton Fransiyaga urush e’lon qildi va
Muhammad Ali ismli alban sarkardasi boshchiligidagi qo‘shinlarni mamluklar va
misrliklarga yordamga yubordi. Napoleon turk qo‘shinlariga qarshi chiqdi, ammo
Falastindagi Akka qal’asidan nariga o‘ta olmasdan ortga, Misrga chekinishga majbur
bo‘ldi. Fransuzlar juda katta qiyinchiliklar bilan mamluklar, turklar va ularning ingliz
ittifoqchilari hujumiga dosh berayotgan edi.
1801 yili Misrni inglizlar egalladi, ammo ular bu yerda o‘rnashib ololmadilar,
shuningdek, Salimning o‘z hokimiyatini tiklash uchun urinishi ham muvaffaqiyat
qozonmadi. 1805 yili Misrda navbatdagi qo‘zg‘olon ko‘tarildi va Muhammad Ali
mamlakatning hukmdori deb e’lon qilindi. Sulton o‘z obro‘sini saqlab, Muhammad
Aliga posho unvonini in’om qilgan bo‘lsada, amalda Turkiya Misr ustidan o‘z
hukmronligini yo‘qotdi. Turkiyaning qoloqligi va kuchsizligi G‘arb mamlakatlarining
undan o‘z maqsadlarida foydalanishini osonlashtirdi. 1806 yili Napoleonning elchisi
Sebastiani turli va’dalar va do‘q-po‘pisalar bilan Portani1 Rossiya bilan mojaroga
boshladi va rus-turk urushini keltirib chiqardi. 1806-1807 yil qishida rus armiyasi
Moldaviya va Valaxiyaga kirdi, 1807 yil bahorda turklar armiyasi unga qarshi jang
boshlaganda, Istambulda davlat to‘ntarishi yuz berdi. An’anaga ko‘ra armiyaga
1
Saydam, A. Tanzimat devri reformları. Türkler Ansiklopedisi, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. 2002. -S.47
4

buyuk vazir boshchilik qildi va ko‘pgina vazirlar ham u bilan birga jo‘nab ketdilar.
Salim III ga va islohotlarga qarshi kuchlar bundan foydalanib qoldilar. Buyuk
vazirning mu-ovini va shayx ul-islom boshchiligida fitna tayyorlandi. Bosfor portlari
garnizoni qo‘zg‘olon ko‘tardi. Ularga Istambulda qolgan yanicharlar ham qo‘shildilar
va Salim III taxtdan ag‘darildi. Yangi sulton Mustafo IV yanicharlar va ulamolar
qo‘lida qo‘g‘irchoq edi. Oqibatda, 1808 yil 8 iyulda islohotlar tarafdorlari yangi
to‘ntarish uyushtirib, taxtga sulton Mahmud II ni o‘tqazishdi. Biroq 1808 yil
oktyabrda yanicharlarning isyoni natijasida islohotlar tarafdorlari o‘ldirildi. Mahmud
II Usmoniylarning oxirgi avlodi bo‘lganligi uchungina tirik qoldi, ammo 20 yilga
islohotchilik faoliyatini to‘xtatishga majbur bo‘ldi. Bunday beqaror holatdan Angliya
foydalanib qolishga harakat qildi. 1807 yil martda Aleksandriyaga yetti ming kishilik
ingliz qo‘shinlari tushirildi ammo Muhammad Ali ularni tor-mor qilib, Misrdan quvib
chiqdi. Shunga qaramasdan, 1809 yili Angliya sultonni shartnoma tuzishga majbur
qildi, Unga ko‘ra sulton oldingi kapitulyatsiyalarni (tengsiz shartnomalar) tasdiqladi
hamda Bosfor va Dardanell bo‘g‘ozlarini barcha chet el harbiy kemalari uchun
yopish majburiyatini oldi 2
.
Rus hukumatining Usmoniylar imperiyasiga munosabati ikkiyuzlama,
munofiqona xarakterda edi. Bir tomondan, Muqaddas ittifoqning monarxlar legitim
(qonuniy) huquqlarini inqilobiy tahdidlardan (bu yerda greklar va slavyanlarning
milliy-ozodlik harakatidan) himoya qilish to‘g‘risidagi doktrinasi Metternix
tashabbusi bilan Usmoniylar imperiyasiga ham joriy qilingan edi. Ezilgan slavyan
xalqlari va pravoslav mazhabidagi Gresiyaga nisbatan Rossiyada hamdardlik
kayfiyati mavjudligiga qaramasdan, Aleksandr I va Nikolay I bu xalqlarni bir necha
marta isyonchilikda ayblab keldilar. Boshqa tomondan esa, Rossiyaning real
manfaatlari Bolqonda kuchayib borayotgan G‘arb davlatlari ta’siriga qarshi ruslar
pozisiyasini mustahkamlash maqsadida turklarga qarshi milliy-ozodlik harakatlarini
qo‘llab-quvvatlashni talab etardi.
1821 yili greklar qo‘zg‘oloni boshlandi. Moreya va Egey dengizidagi orollarni
qamrab olgan qo‘zg‘olon mustaqillik uchun umumxalq kurashiga aylanib ketdi. Bu
2
История Востока. Т. IV. Восток в новое время (конец XVIII -начало XX вв.). Кн. 1, 2. М., 2004. - Ст .182
5

kurashning harakatlantiruvchi kuchlari grek dehqonlari va taraqqiyotning nisbatan
yuqori darajasiga erishgan shahar savdo burjuaziyasi bo‘ldi. 1822 yili greklarning
milliy hukumati tuzildi. Sulton Mahmud II o‘z kuchlari bilan qo‘zg‘olonni bostira
olmadi, Kichik Osiyo va Rum feodallari esa bo‘ysunish va qo‘shin berishdan bosh
tortdilar, sulton yordam so‘rab Misr poshosi Muhammad Aliga murojaat qilishga
majbur bo‘ldi. Hokimiyatni egallagandan so‘ng Muhammad Ali Misrda bir qator
islohotlarni amalga oshirgan edi: 1811 yili mamluklarni yo‘q qilib, ular o‘rniga
Yevropa tipidagi muntazam armiyani tuzdi, chet el savdosini monopollashtirdi,
o‘ziga qarashli yerlarda barcha kapitulyatsiyalarni bekor qildi, moliyani tartibga
keltirdi va boshqa shu kabi ishlarni amalga oshirdi. 1811 yili Muhammad Ali
sultonning iltimosiga ko‘ra qo‘shinlarini Arabistonga jo‘natdi va 1818 yilga kelib,
shiddatli janglar natijasida vahhobiylar davlatini tor-mor qildi. Bunda u o‘z
maqsadlarini – Arabiston va uning muqaddas shaharlari ustidan o‘z hokimiyatini
o‘rnatishni hamda Qizil dengiz qirg‘oqlaridagi strategik va savdo yo‘llarini egallab
olishni ham ko‘zlagan edi. Bundan tashqari Muhammad Ali Yuqori Misr va Sharqiy
Sudanni ham bosib oldi. 1820-yillarning boshiga kelib u sulton armiyasidan ancha
ustun bo‘lgan muntazam armiyaga ega bo‘lib, endi o‘zining mustaqil arab
imperiyasini tuzish haqida o‘ylayotgan edi. Shu sababli u sultonning greklar
qo‘zg‘olonini bostirishda qatnashish haqidagi taklifiga Suriya va Krit oroli ustidan
boshqaruvning unga berilishi evaziga rozi bo‘ldi 3
.
1824 yili Muhammad Ali o‘z o‘g‘li Ibrohim posho qo‘mondonligida ancha
katta qo‘shin va flotni greklar qo‘zg‘olonini bostirish uchun jo‘natdi. Qo‘shinlar Krit
va Moreyaga tushirilib, greklarni dahshatli jazoladi. 1826 yil bahoriga kelib deyarli
butun Moreya misrliklar va sulton qo‘shinlari tomonidan egallandi va sulton
g‘alabani nishonlashi mumkin edi. Ammo sultonning greklar qo‘zg‘olonini
bostirishga va Gresiyani imperiya tarkibida ushlab turishga qilgan umidi amalga
oshmadi. 1826 yili Peterburgda Portadan greklarga qarshi qurolli harakatlarni
to‘xtatish talab qilingan ingliz-rus protokoli, 1827 yil 6 iyulda esa Londonda
Gresiyaga avtonomiya berilishi ko‘zda tutilgan ingliz-fransuz-rus kelishuvi
3
Ömerci, O. Jön Türkler ve İttihat ve Terakki. Tarih Okulu Dergisi. 2010. -S.87
6

imzolandi. Kelishuvni imzolagan davlatlar greklarga yordam berish bahonasida
turklardan ozod qilinayotgan hududlarda o‘z siyosiy va iqtisodiy manfaatlarini
ta’minlashni ko‘zlayotgan edilar. Ibrohim posho boshchiligidagi misrlik qo‘shinlar
greklar qo‘zg‘olonini bostirib, 1827 yili iyunda qo‘zg‘olonchilarning oxirgi tayanchi
– Afinani egallagan bir paytda, kelishuvni imzolagan uchta davlat qo‘shinlari 1827
yil oktyabrda Navarin ko‘rfazida misrliklar flotini yo‘q qilib tashladi. Vujudga kelgan
vaziyatdan unumli foydalanish maqsadida 1828 yil bahorda Rossiya Turkiyaga urush
e’lon qildi, Fransiya esa Moreyaga qo‘shin kiritdi. 1828–1829 yillardagi Rossiya-
Turkiya urushi turk qo‘shinlarining to‘liq mag‘lubiyati bilan yakunlandi. Osiyoda
general Paskevich Erzurum qal’asini egallab, Turkiyaning hududiga ancha kirib
bordi. Yevropada esa general Dibich 20 minglik armiyasi bilan Bolqonga keldi va
Adrianopolni egallab, Istambulga xavf solib turardi. Poytaxt aholisi sarosimaga
tushib qoldi. Yevropa davlatlarining elchilari Istambulga rus qo‘shinlari kirishining
oldini olish maqsadida Rossiya bilan sulh tuzilishi uchun faol harakat qildilar. 1829
yil 14 sentyabrda Adrianopol shahrida sulh imzolandi 4
.
Bu paytda chor hukumati Usmoniylar imperiyasini yo‘q qilishning vaqti emas
deb hisoblab, Porta siyosatiga Rossiya ta’sirini kuchaytirish bilan kifoyalanishni
ma’qul ko‘rdi. Shuning uchun Adrianopol sulhi urushgacha mavjud bo‘lgan Rossiya
– Turkiya chegarasiga kam o‘zgartirish kiritdi. Gruziya va Armanistonning
Turkiyadan olingan qismi, shuningdek, Qora dengiz qirg‘oqlarining shimoli-sharqiy
Rossiyaga tegishliligi to‘liq e’tirof etildi. Ammo shartnomaning hududiy moddalari
emas, siyosiy moddalari muhimroq edi. Porta Serbiya va Gresiyaga (Gresiya mustaqil
qirollik deb tan olindi) avtonomiya berish majburiyatini oldi. Shuningdek, Moldaviya
va Valaxiyaning alohida holati ta’kidlanib, bu knyazliklarning maqomini ishlab
chiqish va ularning hukmdorlariga homiylik qilishda Rossiyaning ishtirok etish
huquqi belgilab qo‘yildi. Bundan tashqari, Porta Qora dengiz va uning bo‘g‘ozlarida
Rossiya va boshqa davlatlarning savdo kemalari qatnoviga qarshilik qilmaslik
majburiyatini oldi. Turkiyaga kontributsiya yuklatilib, u to‘languncha Dunay
qal’alarida Rossiyaning okkupatsiyachi qo‘shinlari saqlanib turadigan bo‘ldi. Bu
4
Saydam, A. Tanzimat devri reformları. Türkler Ansiklopedisi. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. 2002. -S.49
7

voqealarning eng muhim natijasi «usmoniylar merosi» uchun kurashning
keskinlashuvi bo‘ldi. «Misr inqirozi»ning kelib chiqishi. Rossiya bilan urush
tugagandan so‘ng Turkiya Jazoir ustidan ham o‘z hukmronligini yo‘qotdi. 1830 yili
fransuzlar Jazoirga qo‘shin tushirdi va u Fransiya mustamlakasiga aylandi. Keyin o‘z
rejalarini amalga oshirish uchun sharoitni ma’qul hisoblagan Muhammad Ali ham
sultonga qarshi chiqdi. U ma’lum darajada Fransiyaning qo‘llashiga erishgan edi.
Kuzda Ibrohim posho boshchiligidagi Misr qo‘shinlari yurish boshladilar. Ular Akka
qal’asini egallab, Suriyaga kirib bordilar. Mahalliy arab aholisi ham misrliklarni
qo‘llab-quvvatladi. 1832 yilning bahor-yoz oylarida Ibrohim posho butun Suriyani
(Falastinni ham), Kilikiyani egalladi va Tavr daryosidan o‘tib Anatoliyaga kirib
keldi. 1832 yil dekabrda Konya yaqinidagi jangda sulton armiyasi tor-mor qilindi,
buyuk vazir asir olindi. Istambulga yo‘l ochildi 5
.
Sultonni Rossiyaning aralashuvi qutqarib qoldi. Nikolay I ning fikricha
Muhammad Alining Istambul taxtini egallashi Usmoniylar imperiyasida
fransuzlarning ta’sirini kuchaytirib yuborar edi. Bundan tashqari, Rossiya uchun
Bosfor qirg‘oqlarida Muhammad Ali boshchiligidagi yangilangan, kuchli
imperiyadan ko‘ra, sultonning kuchsiz hokimiyati turgani ma’qul bo‘lardi. Shu
sababli Rossiya sultonga o‘z yordamini taklif qildi, sulton esa ilojsizlikdan buni qabul
qildi. 1833 yili fevralda rus qo‘shinlari Bosforga kirib, misrlik qo‘shinlarning
Istambulga borish yo‘lini to‘sganidan so‘ng, Angliya aralashuvida Muhammad Ali
bilan muzokaralar boshlandi. Natijada 1833 yil mayda sulton bilan Muhammad Ali
o‘rtasida kelishuv imzolanib, unga ko‘ra Muhammad Ali Misr, Suriya, Falastin va
Kilikiya ustidan o‘z boshqaruvini saqlab qoldi. Buning evaziga u Anatoliyadan
qo‘shinlarini olib ketish va sultonning syuzerenitetini1 rasman tan olish majburiyatini
oldi. Rus desant qismlari Turkiyadan Rossiyaga qaytib ketishidan oldin, 1833 yil 8
iyulda Hunkar-Iskelesi deb nomlangan rus-turk ittifoq shartnomasi imzolandi. Unga
binoan, ehtiyoj tug‘ilganda sultonning talabiga ko‘ra rus hukumati zarur sondagi o‘z
qo‘shinlarini sulton ixtiyoriga berishi lozim edi. O‘z navbatida, shartnomaning
maxfiy protokoliga ko‘ra sulton chet el harbiy kemalari uchun Dardanell bo‘g‘ozini
5
История Востока. Т. IV. Восток в новое время (конец XVIII -начало XX вв.). Кн. 1, 2. М., 2004. - Ст .184
8

yopish majburiyatini oldi. Hunkar-Iskelesi shartnomasini Yevropa davlatlari
Rossiyaning kuchayishi uchun asos deb hisoblab, unga norozilik bildirdilar. Ayniqsa
Angliya va Fransiya o‘z noroziliklarini Turkiya qirg‘oqlarida harbiy-dengiz
kuchlarini namoyish qilish bilan bildirdilar. Bundan Avstriya ham xavotirga tushib
qoldi. Ammo chet davlatlarning noroziligiga qaramasdan rus-turk shartnomasi bekor
qilinmadi Mahmud II islohotlari. Chet el kapitali ekspansiyasining1 kuchayishi.
Salim islohotlaridan Mahmud islohotlarigacha o‘tgan o‘ttiz yildan ziyod vaqt
mobaynida Usmoniylar imperiyasining iqtisodiy hayotida ba’zi o‘zgarishlar yuz
berdi. Imperiyaning iqtisodiyoti umuman feodal xarakterini saqlab qolgan bo‘lsa-da,
Bolqonda, Suriyada, Misrda va G‘arbiy Anatoliyada tovar-pul munosabatlarining
rivojlanishi tezlashdi. Rum va Anatoliyaning g‘arbidagi turk feodallari o‘z
dehqonlarini barshchina va yarim feodal korandachilik asosida ekspluatatsiya qilar
edi. Bu pomeshchiklar orasida savdo-sudxo‘rlik tabaqasi vakillari tobora ko‘payib,
bozor bilan yaqin aloqada edilar va shu sababli o‘zaro feodal urushlarning
to‘xtatilishi hamda markaziy hokimiyatning kuchayishi tarafdorlari edi. Aynan shu
feodallar Mahmud II islohotlarining asosiy tayanchi bo‘ldi. Islohotlarini harbiy
sohadan boshlagan Mahmud II 1826 yil may oyida chet ellik ofiserlar yordamida
yangi qo‘shin tashkil qilish to‘g‘risida farmon imzoladi. Kutilganidek, oradan bir oy
o‘tgach, 1826 yil iyunda yanicharlar isyon ko‘tardilar. Mahmud uchun bu kutilmagan
hodisa emasdi, aytish mumkinki, uning o‘zi yanicharlarni bir yo‘la tugatish
maqsadida ularni bu qo‘zg‘olonga undadi. Yanicharlarni jazolash bir necha kun
davom etdi, bu juda dahshatli va qonli bo‘ldi. O‘n minglab yanicharlarning jasadlari
Marmar dengizi va Bosforga uloqtirildi. Islohotlarning keyingi bosqichi asosan
quyidagilarni amalga oshirishga qaratildi: harbiy-len tizimini bekor qilish (1834),
katta qiyinchilik tug‘dirayotgan ichki bojxonalarga barham berish, viloyatlar
hokimlarining to‘g‘ridan-to‘g‘ri sultonga bo‘ysunishini ta’minlaydigan yangi
boshqaruv tizimini joriy qilish 6
. Bu turk feodallari sultonni qo‘llaydigan, yetarli
majburlash kuchiga ega bo‘lgan viloyatlarga tegishli bo‘lib, chekka o‘lkalar amalda
mustaqil bo‘lgan hukmdorlar va noiblar qo‘lida qolaverdi. Hukumatdagi eski
6
Ömerci, O. Jön Türkler ve İttihat ve Terakki. Tarih Okulu Dergisi. 2010. -S.89
9

lavozimlar o‘rniga 1836–1838 yillari yevropacha tipdagi ichki ishlar, tashqi ishlar,
moliya vazirliklari tashkil qilindi. 1826 yili Istambulda harbiy-tibbiyot bilim yurti
ochildi, 1832 yildan turk tilida birinchi gazeta – «Voqealar kundaligi» nashr qilina
boshladi. O‘zgarishlarning eng muhimi harbiy-len tizimini bekor qilish bo‘ldi. Ammo
islohot oxirigacha yetkazilmadi. Burjuacha-kapitalistik rivojlanish yo‘lida muhim
to‘siqlardan biri, avvalgidek, xususiy mulkning moliyaviy ta’minlanmaganligi bo‘lib,
bu asosan burjuaziyaga tegishli edi. Mahmud II mulkni musodara qilish tizimini
rasman bekor qildi, amalda esa o‘zboshimchalik va zo‘ravonlik davom etaverdi. Turk
va boshqa millat (grek, arman) savdo burjuaziyasi katta sarmoyaga ega bo‘lsada, uni
sanoatga joylashtirish imkoniyatiga ega emasdi. Turkiyada kapitalizmning
rivojlanishiga yana bir to‘siq tobora kuchli kirib kelayotgan chet el kapitali edi.
Maxmud II bunga nafaqat qarshilik qildi, balki uni rag‘batlantirdi ham. 1830-
yillardan kapitalistik davlatlarning Osiyo bozorlariga keng ko‘lamda kirib kelishi
boshlandi. Kapitulyatsiya rejimi bilan bog‘langan Turkiya ham bu jarayonga
qarshilik qila olmadi. 1838 yili Angliya Portani savdo konvensiyasi imzolashga
majbur qildi. Unga ko‘ra Turkiyaga olib kiriladigan barcha ingliz tovarlariga
qiymatining 5% i miqdorida boj solig‘i o‘rnatildi. Natijada turklarning kosibchilik
sanoati narxi arzon bo‘lgan chet el tovarlari bilan raqobatlashish uchun oxirgi
imkoniyatidan mahrum bo‘ldi.
1.2. Tanzimat davrining birinchi qismi
Tanzimatning boshlanishi. 1840 yilgi London konferensiyasi. Turkiyaning
G‘arb davlatlariga qaramligining kuchayishi faqat iqtisodda emas, siyosiy sohada
ham namoyon bo‘ldi. Inglizlar savdo konvensiyasi tuzar ekanlar, turklar bozorini
iqtisodiy bo‘ysundirishdan boshqa maqsadlarni ham ko‘zlagan edi: Porta bilan
konvensiyani tan olishni istamayotgan Misr poshosi o‘rtasida mojaro keltirib
chiqarish, sultonni Muhammad Aliga qarshi qo‘yish, Misr va boshqa Arab
mamlakatlarini bo‘ysundirish va bir yo‘la, Turkiyani Rossiya bilan ittifoqchilikdan
chiqarish. 1839 yil mayda sulton o‘z qo‘shinlariga Muhammad Aliga qarshi yurish
boshlashni buyurdi. Ammo natija Porta uchun halokatli bo‘ldi. 24 iyun kuni shimoliy
Suriyaning Nizib degan joyida bu urushning birinchi va oxirgi jangi bo‘ldi.
10

Sulton qo‘shinlari butunlay tor-mor qilindi. Bir necha kundan keyin Mahmud
II vafot etdi. Shundan keyin Misr portiga jo‘natilgan turk floti Muhammad Ali
tomoniga o‘tib ketdi. Shunday qilib Turkiya bir yo‘la armiyasi, floti va sultonidan
ayrildi. Taxtga kelgan 16 yoshli Abdul Majid faqat yosh bo‘lganligi uchungina emas,
tug‘ma aqli zaifligi sababli ham imperiyani real boshqarishga da’vo qilolmas edi.
Fransiya tomonidan qo‘llab-quvvatlanayotgan Muhammad Ali Usmoniylar
imperiyasini o‘ziga bo‘ysundirish umidida regentlikka da’vo qilayotgan edi. Bunga
qarshi Angliya va Avstriya yangi sultonni qo‘llashini e’lon qildi. Bu davlatlarning
bosh vazirlari Palmerston va Metternix Rossiyaning xufiya kelishuvi oldini olish
maqsadida Turkiya ishlariga Yevropa davlatlarining jamoa bo‘lib aralashuvini taklif
qildilar. Nikolay I bu taklifni qabul qildi. U ingliz-fransuz ziddiyatlarini yanada
chuqurlashtirishni ko‘zlab, Hunkar-Iskelesi shartnomasining foydasidan voz
kechishga qaror qildi. 1839 yil iyulda Porta Muhammad Ali bilan muzokaralarga
kirishmaslik va Yevropa davlatlari o‘z qarorlarini qabul qilmaguncha
o‘zboshimchalik bilan biron-bir qadam qo‘ymaslik talabi bildirilgan notani oldi. Bu
Palmerstonning ikki bor g‘alabasi edi: Hunkar-Iskelesi shartnomasi barham topdi,
Turkiya esa ochiqdan-ochiq G‘arb davlatlarining vasiyligi ostiga o‘tdi. Ana shunday
og‘ir sharoitda Turkiyaning hukmron doiralari islohotlar yo‘li bilan imperiyani
halokatdan saqlab qolish uchun bu safar ancha jiddiy harakat boshladilar 7
.
Islohotlarsiz imperiya tarkibidagi turk bo‘lmagan xalqlarning ozodlik
harakatlarini bostirish, xalq ommasining noroziligini pasaytirish va Usmoniylar
imperiyasining butunligini saqlab qolish mumkin emasdi. Bu qarashning tarafdorlari
Mustafo Rashid posho boshchiligidagi kichik, ammo nufuzli, yevropacha ta’lim
olgan turk feodal byurokratiyasi edi. Mustafo Rashid posho tayyorlagan
memorandum «Tanzimat» nomi bilan ma’lum bo‘lgan islohotlarning yangi
bosqichini boshlab berdi. Sultondan xatti-sharif ko‘rinishidagi rozilik xatini olgan
Rashid posho, 1839 yil 3 noyabr kuni sulton saroyining Gulxona deb atalmish
bog‘ida, vazirlar, ulamolar, diplomatik korpus vakillari, shuningdek, musulmon
bo‘lmagan diniy jamoalar boshliqlari guvohligida o‘zi tayyorlagan hujjatni e’lon
7
История Востока. Т. IV. Восток в новое время (конец XVIII -начало XX вв.). Кн. 1, 2. М., 2004. - Ст .185
11

qildi. Gulxona xatti-sharifida ta’kidlanadiki, «so‘nggi bir yuz ellik yil ichida turli
voqealar va har xil sabablar shunga olib keldiki, muqaddas qonunlar va ulardan kelib
chiqadigan qoidalar avvalgidek qo‘llanilmay qoldi, mamlakat qudrati va ichki
farovonlik zaiflik va kuchsizlikka aylandi». Shu munosabat bilan memorandumda
«yangi nizomlar o‘rnatish yo‘li bilan Usmoniylar imperiyasi tarkibiga kiruvchi
viloyatlarga yaxshi boshqaruvning foydasini» ko‘rsatishga va’da berildi. Yangi
nizomlar o‘rnatilishi asosan quyidagilardan iborat bo‘lishi ko‘zda tutildi: 1) qaysi
dinda bo‘lishidan qat’i nazar imperiyaning barcha fuqarolarini hayot, qadr-qimmat va
mulk daxlsizligi bilan ta’minlash; 2) muntazam badal undirish va taqsimlashni,
otkup1 tizimini bekor qilish; harbiy xizmatga adolatli chaqirish va uning aniq
muddatini o‘rnatish. Mohiyati jihatidan bu aslida burjuacha talablar bo‘lib, hayot va
mulk kafolatiga birinchi navbatda savdo burjuaziyasi muhtoj edi. Tanzimatning
ushbu dastlabki akti adliya, ma’muriy qurilish, maorif, moliya, harbiy va boshqa
sohalardagi bir qator keyingi islohotlar uchun muqaddima bo‘lib xizmat qildi. Ammo
Tanzimat qoloq imperiyaning chuqur ichki va tashqi qiyinchiliklarini hal etmadi, hal
etishi mumkin ham emasdi. Tanzimat mustahkam ijtimoiy tayanchga ega emasdi. Uni
quvvatlagan pomeshchiklar turk feodal sinfining kichik qatlami edi xolos. Bundan
tashqari u ko‘plab turk bo‘lmagan millatlarning ham ehtiyojlarini qondirolmas edi.
Tanzimat Turkiyaning mustaqil siyosat yuritish imkoniyatini ham mustahkamlamadi.
Porta o‘zining Muhammad Ali bilan ziddiyatini ham mustaqil hal qila olmadi. 1840
yil 15 iyulda Turkiyaning Londondagi elchisi Angliya, Rossiya, Avstriya va Prussiya
vakillari bilan konvensiya imzoladi. Konvensiya ushbu davlatlarning «Usmoniylar
imperiyasi butunligi va mustaqilligi ustidan» kuzatishini e’lon qildi, ya’ni Turkiyani
bu to‘rtta davlatga qaram holatga solib qo‘ydi. Konvensiyaning asosiy mazmuni
Muhammad Aliga ultimatum talablarini qo‘yishdan iborat bo‘lib, agar u ushbu
talablarni qabul qilmasa, yuqoridagi davlatlar sultonga harbiy yordam ko‘rsatishi
aytilgan edi. Aslida konvesiya Turkiya manfaatlarini emas, G‘arb davlatlari, birinchi
o‘rinda Angliyani himoya qilardi. Inglizlar ushbu ayyorona diplomatik qadam bilan
Fransiyani voqealardan chetlashtirdi, Muhammad Aliga qarshi kollektiv harbiy
harakatlarga Nikolay I ning roziligini oldi, rus harbiy kemalari uchun bo‘g‘ozlar
12

yopildi, Rossiya va Avstriya yordamida Misrning mustaqilligini tugatdi va O‘rta Yer
dengizininig strategik yo‘llarida o‘zi o‘rnashib oldi. Turkiya masalasida Rossiya
bilan Angliya siyosatining farqi shunda ediki, ruslar Turkiyaning Yevropa davlatlari
o‘rtasida bo‘lib olinishi orqali Sharq muammosini hal qilmoqchi bo‘lsalar, inglizlar
bu masalani Turkiyani to‘liq egallab olish orqali hal qilishga umid qilardilar.
Muhammad Ali London ultimatumini qabul qilishdan bosh tortganidan so‘ng 1840
yil kuzda Angliya-Avstriya birlashgan floti Bayrutni, Suriya portlarini va
Aleksandriyani bombardimon qildi. Misr taslim bo‘ldi 8
. Muhammad Ali Misr va
Sudan ustidan o‘zining merosiy egalik huquqini saqlab qoldi, ammo Krit, Arabiston,
Suriya, Falastin va Kilikiyadan ayrildi, sultonga flotini qaytarib berish, armiyasini 18
ming kishigacha qisqartirish, verflar1 va arsenallarini yo‘q qilish, 1838 yilgi ingliz-
turk konvensiyasini Misrga ham joriy qilish, ya’ni ingliz tovarlari uchun mamlakatni
ochish, sultonga o‘lpon to‘lash majburiyatlarini oldi. Bu aslida Muhammad Alining
barcha rejalari, umrining mazmuniga aylangan ishlarining barbod bo‘lishi edi. Misr
inqirozining muhim natijasi 1841 yil 13 iyulda Londonda bo‘g‘ozlar to‘g‘risida
xalqaro konvensiyaning imzolanishi bo‘ldi. Bir tomondan Yevropa davlatlari –
Angliya, Rossiya, Fransiya, Avstriya va Prussiya, boshqa tomondan – Turkiya
Dardanell va Bosfor bo‘g‘ozlari «Porta tinchlik holatida turgan paytlarda chet el
harbiy kemalari uchun doimiy yopiq bo‘lishi» to‘g‘risida konvensiya imzoladilar. Bu
bilan Angliya o‘zining Rossiya ustidan diplomatik g‘alabasini mustahkamladi:
bo‘g‘ozlar rejimi endi Rossiya bilan Turkiyaning ikki tomonlama kelishuvi asosida
emas, Qora dengizda hududga ega bo‘lmagan davlatlarning ko‘p tomonlama
konvensiyasi bilan tartibga solinadigan bo‘ldi. Yevropa «katta siyosatiga» qaytgan
Fransiya Angliya bilan Turkiyaning Rossiyaga qarshi harakatlariga ko‘maklasha
boshladi 9
. Misr inqirozi bartaraf qilinib, taxtga bevosita xavf yo‘qolgandan keyin turk
hukmron doiralarining islohotlarga qiziqishi ham so‘ndi. Albatta islohotlar mamlakat
ijtimoiy hayotiga ma’lum jonlanish baxsh etdi, xalq ta’limini bir oz yaxshiladi.
Ayniqsa diniy maktablar bilan bir qatorda dunyoviy maktablarning ham ochilishi va
8
Ömerci, O. Jön Türkler ve İttihat ve Terakki. Tarih Okulu Dergisi. (2010). -S.132
9
Эйза Бригсс, Патриция Клевин. Европа нового и новейшего времени с 1789 года и до наших дней. - М.-2006. -
Ст -142
13

1847 yili maorif vazirligining joriy qilinishi islohotlarning muhim jihati bo‘ldi. Biroq
Tanzimat qonunchilik sohasining faqat yuzaki qisminigina o‘zgartirib, davlat va
jamiyat tuzilishidagi chuqur nuqsonlarni bartaraf qila olmadi. Otkup tizimi bekor
qilinmadi, hayot va mulk daxlsizligi faqat qog‘ozdagina qolib ketdi, musulmonlar
bilan musulmon bo‘lmaganlarning huquqiy tengsizligi saqlanib qoldi.
14

II BOB . TANZIMAT DAVRINING YAKUNI
2.1. Tanzimat davrining ikkinchi qismi
Qrim urushi (1853–1856) va uning Turkiya uchun oqibatlari. Tanzimatning
ikkinchi davri. Shunday bir sharoitda Nikolay I usmoniylar merosidan o‘z ulushini
olish vaqti keldi, deb hisoblaydi. 1853 yil mayda Turkiyadagi barcha pravoslav
xristianlarga Rossiyaning homiylik qilish huquqini tan olish to‘g‘risida Portaga
ultimatum topshiriladi. Nikolay I G‘arb davlatlari bilan osonlikcha kelishmoqchi
bo‘ldi, ammo ularning birortasi ham Usmoniylar imperiyasining bo‘linishi va
Rossiyaning kuchayishini istamasligini hisobga olmadi. Porta ultimatumni rad etdi va
1853 yil kuzda urush boshlandi. Sinop jangida admiral Naximov tomonidan turk floti
tor-mor qilindi. Shunda Angliya va Fransiya urushga qo‘shilib, Qora dengizga o‘z
harbiy kemalarini kiritdilar. Shu tariqa rus-turk urushi Yevropa urushiga aylandi. Bu
urushda Turkiya bo‘ysunuvchi rolini o‘ynadi. 1854 yili Porta ingliz bankirlaridan o‘ta
og‘ir shartlar bilan birinchi qarzni oldi. Birinchisidan keyin yana qarzlar bo‘lib, ular
Turkiyani asoratga solishning quroliga aylandi. Shu yili ingliz-fransuz-turk ittifoq
shartnomasi imzolangan bo‘lib, u Turkiyaga Rossiya bilan separat muzokaralar olib
borishni taqiqlaydi. 1854 yil rus armiyasi Dunay knyazliklarini tashlab chiqqanida,
urush Turkiya uchun o‘z mazmunini yo‘qotgan edi. 1856 yil 30 mart kuni Parijda
imzolangan sulh Turkiyaning ahvolini yanada og‘irlashtirdi 10
. Tashqaridan qaraganda
turklar g‘olib bo‘lib ko‘rinardi. Parij traktatiga ko‘ra Rossiya janubiy Bessarabiyani
yo‘qotdi, Qora dengizda harbiy flot qal’alarga ega bo‘lish huquqidan ayrildi, sulton
Serbiya, Moldaviya va Valaxiya ustidan syuzerenitetni saqlab qoldi. Bundan tashqari,
Angliya, Fransiya va Avstriya o‘zaro alohida shartnoma imzolab, Usmoniylar
imperiyasi hududiy yaxlitligiga har qanday tahdidni shartlashuvchi davlatlar urush
uchun bahona deb qarash majburiyatini oldilar. Urushda Rossiya mag‘lubiyatga
uchradi. Ammo Turkiya ham g‘alaba qozonmadi. Hatto rasman ham Parij traktati
«Qora dengizning neytralligini» belgiladi, Rossiyaga qo‘yilgan cheklovlar Turkiyaga
ham joriy qilindi. Turkiyaning hududiy yaxlitligi va mustaqilligi prinsipi faqat
Rossiyaga qarshi qaratilgan bo‘lib, G‘arbiy Yevropa davlatlarining Turkiya ichki
10
Saydam, A. Tanzimat devri reformları. Türkler Ansiklopedisi. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. 2002. -S.95
15

ishlariga aralashishiga xalaqit bermadi. 1859 yili inglizlar va fransuzlar eskadrasi
Hijozning Jidda portini bombardimon qildilar, 1860 yili fransuzlar Liviyaga, Bosniya
va Gersegovinaga, 1866–1868 yillari Kritga harbiy intervensiyani amalga oshirdilar.
1856 yilgi xatti-humoyun. Parij traktatining Turkiyaga faxrlidek bo‘lib ko‘ringan, uni
Yevropa davlatlari «konsertiga» qo‘shish haqidagi qarori aslida halokatli oqibatlarga
olib keldi. Bunda G‘arbning kapitalistik davlatlari avvalo o‘zlarining siyosiy va
iqtisodiy manfaatlarini ko‘zlagan edilar. 1856 yil 18 fevralda e’lon qilingan va xatti-
humoyun deb atalgan sulton yorlig‘i aslida G‘arb davlatlarining Turkiya ustidan
hukmronligini kuchaytirishga qaratilgan bo‘lib, Istambuldagi va boshqa port
shaharlardagi turk bo‘lmagan burjuaziya vakillari uchun qulay iqtisodiy sharoit
yaratish orqali chet el kapitalining Turkiyaga kirib kelishini yengillashtirar edi. 1856
yil kapitali to‘liq inglizlar va fransuzlarga tegishli bo‘lgan Usmon bankini ta’sis qilish
to‘g‘risida qonun e’lon qilindi. Bank juda katta imtiyozlarga ega edi: u banknotlar
chiqarish va emissiya huquqini oldi, barcha soliq va yig‘imlardan ozod qilindi, butun
mamlakatni o‘z filiallari bilan o‘rab oldi, o‘zining monopol holatidan foydalanib,
faqat tashqi savdoni emas, Turkiya ichki savdosining ham katta qismini o‘z
nazoratiga oldi 11
.
Tanzimatning bu davrida (1856–1870) qabul qilingan muhim qonunlardan
harbiy-len tizimi bilan bog‘liq bo‘lmagan yer egaligi doirasini kengaytirgan yer
kodeksi va chet elliklarga yerga egalik qilish huquqini beruvchi qonun bo‘ldi. Shu
davrda Porta chet ellik kapitalistlarga Izmir-Oydin, Izmir-Kasaba, Istambul-Edirna
temir yo‘llarini qurish va keyinchalik ularni Yevropa temir yo‘l tizimi bilan bog‘lash
uchun konsessiya ham berdi. Bunday sharoitda Usmoniylar imperiyasining tashqi
qarzi to‘xtovsiz o‘sib bordi. 1856 yili 75 mln frankdan boshlangan qarz 1870 yili 2,5
mlrd ni tashkil qildi. Shundan 1,5 mlrd naqd olingan qarz bo‘lsa, qolganini qarzlar
bo‘yicha protsentlar tashkil qildi. Qarzlar evaziga Turkiya chet elliklarga bojxona va
boshqa daromadli joylarni berishga ham majbur bo‘ldi. Shunday qilib Tanzimatning
ikkinchi davridagi islohotlar Usmoniylar imperiyasidagi iqtisodiy va ijtimoiy hayotni
o‘zgartira olmadi. Tanzimat mamlakatda sanoat rivojlanishi uchun sharoit yaratmadi.
11
История Востока. Т. IV. Восток в новое время (конец XVIII -начало XX вв.). Кн. 1, 2. М., 2004. - Ст .187
16

Ma’rifatchilik va konstitutsiya uchun harakatning paydo bo‘lishi. «Yangi
usmoniylar». Mamlakatda feodal qoldiqlarning saqlanib qolayotganligiga
qaramasdan burjua munosabatlari ham rivojlana boshlagan, bozor munosabatlari
aholining ko‘plab qatlamini qamrab olayotgan edi. Ammo burjua munosabatlarining
jadal rivojlanishi uchun feodal qoldiqlar, sanoatni egallab olgan chet el kapitali,
komprador burjuaziya to‘siq bo‘layotgan edi. 1870-yillari jamiyatning ilg‘or
qatlamlari orasida mavjud holatga qarshi norozilik kayfiyati shakllana boshladi. Kelib
chiqishi feodal bo‘lsada, g‘oyasi burjuacha bo‘lgan ziyolilar bu norozilikning
ifodachilari bo‘ldilar. Mahmud II islohotlari va tanzimat dunyoviy ta’limga, siyosiy
va madaniy hayotning rivojlanishiga, 1860-yillari turk adabiyoti va publisistikasining
paydo bo‘lishiga yo‘l ochdi. Shakllanayotgan yangi turk adabiyotining ko‘zga
ko‘ringan vakillari – Ibrohim Shinasi, Namiq Kemal, Ziyo-bey va boshqalar birinchi
turk ma’rifatparvarlari bo‘ldilar. Ular «Usmoniylar ma’rifat jamiyati» va
«Kitobsevarlar jamiyati»ni tashkil qildilar. Bu ma’rifatchilik tashkilotlari,
shuningdek, Ibrohim Shinasi tashkil qilgan «Tasvar iefkyar» («G‘oyalar ifodachisi»)
gazetasi jamiyatni yangi g‘oyalar va tushunchalar bilan tanishtirdi. Bu jumladan, turk
adabiy tilida «vatan», «millat», «vatanparvarlik», «inqilob» kabi yangi so‘zlarning
paydo bo‘lishida ham aks etdi. Umuman olganda, bu o‘zgarishlar turk aholisidan
burjua millatining shakllanish jarayoni boshlanganidan, milliy ongning o‘sganligidan
dalolat beradi. 1865 yili Istambulda maxfiy siyosiy tashkilot tuzilib, o‘z oldiga
Turkiyada konstitusion tuzum joriy qilinishiga erishishni maqsad qilib qo‘yadi.
Tashkilot 250 ga yaqin a’zoga ega bo‘lib, ularning orasida dramaturg Namiq Kemal
hamda boshqa yozuvchi va jurnalistlar vakillari bilan bir qatorda amaldorlar, ofiserlar
va savdo burjuaziyasi vakillari ham bor edi. Tashkilot a’zolari o‘zlarini «yangi
usmoniylar» deb atadilar 12
. Yevropada bu tashkilot «Yosh Turkiya», uning
ishtirokchilari – «yosh turklar» nomini oldilar. «Yosh turklar» sulton Abdul Azizni
konstitutsiya qabul qilishga ishontirish yoki majbur qilish umidida edilar. 1865 yili
ular tashkillashtirgan fitna tez orada fosh qilindi. «Yosh turklar»ning bir qismi
qamoqqa olindi, ba’zilari chet elga qochib ketdi. Ularga xayrixoh bo‘lganlar ham
12
Ömerci, O. Jön Türkler ve İttihat ve Terakki. Tarih Okulu Dergisi. 2010. -S.98
17

ta’qib va qatag‘onga uchradilar. 1875–1876 yillardagi Bolqon inqirozi. 1870-yillarga
kelib usmoniylar hukumatining navbatdagi islohotchilik kursi ham puchga
chiqqanligi aniq bo‘lib qoldi. Barcha harakatlarga qaramasdan XIX asrning oxirgi
choragiga kelib Turkiya yarim mustamlaka, chet el kapitaliga qaram mamlakatga
aylangan edi. Agar Fransiya-Prussiya urushigacha Turkiya asosan Angliya va
Fransiya nazorati ostida bo‘lsa, endi Usmoniylar merosi masalasiga Germaniya bilan
Avstro-Vengriya ham qo‘shildi. Inqiroz ayniqsa Bolqon yarimorolida, uning turklar
qo‘l ostidagi viloyatlarida keskin namoyon bo‘ldi. Bu yerlarda milliy-ozodlik
harakatlari ancha kuchli edi. 1875 yil yozda Gersegovinada, keyin esa Bosniyada
xalq qo‘zg‘oloni boshlanib ketdi. Turkiya hukumati jazo otryadlarini jo‘natib, bu
yerda qirg‘in uyushtirdi. Qo‘zg‘olonni bostirish uchun ketgan xarajat moliyaviy
inqirozga olib keldi: 1875 yil oktyabrda hukumat moliyaviy bankrotlik e’lon qildi.
Usmoniylar hukumati mamlakatda o‘sib borayotgan xalq noroziligini musulmon
fanatizmi o‘zaniga yo‘naltirishga harakat qildi va xristian aholini qirg‘in qilish uchun
ig‘vo uyushtirdi. Tartibsizliklar chog‘ida Salonikida fransuz va nemis konsullari
o‘ldirildi. Qo‘zg‘olon, qirg‘inlar va Salonikidagi voqealardan G‘arb davlatlari
Usmoniylar imperiyasiga navbatdagi bosim o‘tkazish maqsadida foydalandilar. 1856
yilgi Parij traktatini imzolagan davlatlar 1876 yil yanvarda Turkiyadan Bosniya va
Gersegovinada zudlik bilan islohot o‘tkazishni talab qildilar. Sulton hukumati bu
talabni qondirishga rozilik bildirdi. Ammo davlatlarning da’volari chuqurlashib
bordi. Natijada vujudga kelgan sharoit faqat Usmoniylar imperiyasida ichki inqiroz
emas, xalqaro inqirozni ham keltirib chiqardi. «Yosh turklar» to‘ntarishi va «Midxat
konstitutsiyasi». 1871 yili sulton Abdul Azizning bosh vaziri Maxmud Nadim posho
«yosh turklar»ning avf etilishiga erishdi. Aslida bu chalg‘ituvchi fitna bo‘lib, «yosh
turklar»ni chet ellardan qaytarish va ular ustidan nazorat o‘rnatish uchun o‘ylab
topilgan edi. 1873 yili jamiyat legal holatga o‘tishi bilan yana tor-mor qilindi, Namiq
Kemal va boshqa a’zolari qamoqqa olindi. 1876 yili mayda yosh turklar yana
faollashib qoldilar. Ular murojaat e’lon qilib, vakillar palatasini yig‘ish va Abdul
Azizni boshqa sulton bilan almashtirishga chaqirdilar. Bundan bir qator boy doira
larning vakillari ham manfaatdor edilar va ular o‘z tomoniga davlat arboblaridan biri
18

– Midxat poshoni og‘dirishga erishdilar. Midxat posho liberal pomeshchiklar va
shakllanayotgan burjuaziya manfaatlarini ifoda etardi. U Usmoniylar imperiyasini
saqlab qolish uchun chuqur islohotlar o‘tkazish zarurligini tan olardi va xalq
ommasiga nisbatan terrorni keng qo‘llashga ham tayyor edi. 1876 yil 22 mayda
Istambulda juda katta namoyish boshlandi. Unda musulmon diniy maktablarining
o‘quvchilari, savdogarlar, hunarmandlar va shahar kambag‘allari qatnashdi. Sulton
saroyi oldida 40 mingdan ziyod namoyishchilar yig‘ildi va ular talabi ostida sulton
buyuk vazir Nadim posho va bir qator hukumat a’zolarini almashtirishga majbur
bo‘ldi. Yangi hukumat tarkibiga Midxat posho ham kirdi. Xalq harakatining ko‘lami
faqat sultonni emas, «yosh turklar»- ning o‘zlarini ham qo‘rqitib yubordi. Xalqning
yangi inqilobiy chiqishlari oldini olish maqsadida «yosh turk»lar saroy to‘ntarishi
taktikasini qo‘lladi. 1876 yil 30 may kechasi Abdul Aziz taxtdan ag‘darildi va keyin
o‘zini o‘zi o‘ldirdi deb e’lon qilindi. Bir oz vaqt taxtda Midxat poshoning odami
hisoblangan ruhiy kasalmand Murod V o‘tirdi. Keyin yangi kelishuvga erishildi:
taxtga boy feodallar va ruhoniylarga ma’qul bo‘lgan Abdul Hamid keldi, Midxat
posho esa buyuk vazir lavozimini egalladi va bo‘lg‘usi konstitutsiya loyihasini
tayyorlashga ruxsat oldi.
Yosh turklarga bunday yon berish imperiyaning og‘ir ahvolidan kelib chiqqan
edi. Sulton Abdul Hamid ham shu sababli konstitutsiyani qabul qilishga majbur
bo‘ldi. 1876 yil 23 dekabrda qabul qilingan «Midxat konstitutsiyasi» Turkiyani
konstitusion monarxiya deb e’lon qildi. U ikki palatali parlament tuzilishini ham
ko‘zda tutgandi. Deputatlar palatasi yuqori mulkiy senz asosida saylovchilar
tomonidan saylanardi, senatorlar esa sulton tomonidan umrbod muddatga
tayinlanardi. Imperiyaning barcha fuqarolari, Bolqondagi xristian aholisi ham,
usmoniylar deb atalib, qonun oldida teng hisoblanadi. Ammo davlat tili deb turk tili,
davlat dini deb esa islom dinining e’lon qilinishi, turk va musulmon bo‘lmagan
aholining qonun oldida tengligini ta’minlamayotgan edi. Konstitutsiya sulton
hokimiyatini deyarli to‘liq saqlab qoldi. U avvalgiday vazirlarni tayinlashi va
bo‘shatishi, urush e’lon qilishi va sulh tuzishi, harbiy holat e’lon qilishi va
qonunlarning faoliyatini to‘xtatishi mumkin edi. Bu konstitutsiya o‘zining barcha
19

kamchi liklariga qaramasdan agar hayotga tatbiq etilganda o‘sha davrdagi Turkiya
uchun progressiv ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin edi. Konstitutsiya Yevropa
davlatlarining konferensiyasi ochilishiga bag‘ishlandi. Sulton konstitutsiyaning e’lon
qilinishi konferensiyaning ochilishini keraksiz qilib qo‘yadi, deb o‘ylagan edi, ammo
bunday bo‘lmadi. Angliya tomonidan zimdan qo‘llab-quvvatlangan Turkiya
Bolqonda islohotlar o‘tkazish to‘g‘risidagi Yevropa davlatlari taklifiga rozi bo‘lmadi.
Bu hol rus-turk munosabatlarini yanada murakkablashtirdi. 1877 yil boshida
konferensiya yopildi. Rossiya Turkiya bilan urushga tayyorlana boshladi.
Konferensiyadan keyin konstitutsiya va uning muallifi Midxat posho sultonga boshqa
kerak bo‘lmay qoldi. Avvaliga Midxat posho sultonning buyrug‘iga ko‘ra o‘lim
jazosiga hukm qilindi, ammo Arabistonning talabiga ko‘ra u mamlakatdan surgun
qilindi. Namiq Kemal va «yosh turklar»ning boshqa arboblari ham imperiyaning
uzoq hududlariga surgun qilindi. XX asr arafasida imperiya. Rossiya – Turkiya urushi
1877 yil bahorda boshlandi. Urush boshlangandan so‘ng Ruminiya parlamenti
mamlakatni mustaqil deb e’lon qildi (1877 yil 9 may) va Rossiya tomonida urushga
kirdi. Porta aslida bu urushga uni da’vat etgan Angliyaning yordamiga ishongan edi,
ammo hech qanday yordam bo‘lmadi.
Rus qo‘shinlari Dunaydan o‘tdi, Osiyoda esa Armaniston chegaralariga kirib
keldi. 1878 yil boshida Turkiyaning harbiy holati og‘ir, armiya tor-mor qilingan,
ruslar imperiya poytaxtiga yaqinlashayotgan edi. Sulton Abdul Hamid esa bu
halokatli holatdan parlamentni tarqatib yuborish va «Midxat konstitutsiyasi»ni bekor
qilishda foydalandi. Deputatlarning bir qismini qamoqqa olib, mamlakatni yakka o‘zi
boshqarishini e’lon qildi. 1878 yil martda Istambul yaqinidagi San-Stefano degan
joyda ruslar bilan sulh imzolandi. Uning asosiy sharti mustaqil Bolgariya davlatini
tuzish bo‘ldi. Angliya va boshqa G‘arb davlatlari Rossiya pozisiyasining
kuchayishidan xavfsirab, Berlinda kongress chaqirish va San-Stefano sulhining
shartlarini qayta ko‘rib chiqilishiga erishdilar. Ammo Rossiyaning g‘alabasini
inobatga olib, kelishuv yo‘lini izlashga majbur bo‘ldilar. Berlin kongressining
qaroriga ko‘ra Shimoliy Bolgariya vassal knyazlikka (amalda mustaqil) aylandi,
Janubiy Bolgariya esa avtonomiya huquqini oldi. Sulton Serbiya, Chernogoriya va
20

Ruminiyaning to‘liq mustaqilligini tan oldi. Batumi, Kars va Ardagan Rossiya
imperiyasi tarkibiga kirdi, Qrim urushi natijasida boy berilgan Bessarabiyaning
janubiy qismi ham unga qaytarildi. Turkiya iqtisodiy qaramligining kuchayishi.
Berlin kongressidan so‘ng Turkiya batamom Yevropa davlatlarining yarim
mustamlakasiga aylandi. Hali kongress arafasida Angliya Krit orolini bosib oldi.
Kongress Bosniya va Gersegovinaning Avstriya tomonidan okkupatsiya qilinishiga
sanksiya berdi. 1881 yili Fransiya Tunisni egallab oldi (qo‘shni Jazoir bundan ellik
yil oldin zabt etilgandi). 1892 yili Angliya Misr ustidan o‘z hokimiyatini o‘rnatdi.
Berlin kongressidan keyin Turkiyani iqtisodiy qaram qilish jarayoni ancha
kuchaydi 13
.
Usmoniylar imperiyasining kapitalistik davlatlar tovarlari uchun bozor va
xomashyo bazasi sifatidagi ahamiyati ham oshdi. 1880 yildan 1890 yilgacha Yevropa
davlatlariga Turkiya eksporti 1,5 marta oshdi va endi u faqat xomashyodan tashkil
topdi. Imperiyani moliyaviy qaram qilish ham yakunlandi. Berlin traktati Turkiyaga
800 mln frank kontributsiya to‘lash majburiyatini yukladi. 1879 yili sulton hukumati
navbatdagi bankrotlik holatini e’lon qildi. Kreditorlar bilan muzokaralar natijasida
yangi kelishuvga erishildi. Kreditorlar Usmoniylar qarzining nominal miqdorini 5,3
mlrddan 2,4 mlrdgacha kamaytirishga rozi bo‘ldilar. Buning evaziga Turkiya
hukumati mamlakat moliyasi ustidan amalda chet el nazorati o‘rnatilishiga rozi
bo‘ldi. Sultonning 1881 yilgi dekreti kreditorlarga Usmoniylar Davlat qarzi
boshqarmasini tuzishga ruxsat berib, ularni alohida huquq va imtiyozlar bilan
ta’minladi. Tamaki va tuz monopoliyasidan, spirtdan tushadigan yig‘imlar, gerb
yig‘imi, Marmar dengizi va Bosfor bo‘g‘ozida baliq ovlashdan tushadigan soliqlar,
Istambulda, Adrianopolda, Bursada ipak savdosidan olinadigan soliq va boshqa
ko‘pgina yig‘imlar Boshqarma ixtiyoriga berildi. Bularning barchasi Turkiyaning
moliyaviy ahvolini yanada og‘irlashtirdi va 1890 yili yangi qarzlar olishga majbur
qildi. «Usmoniylar» bankidan tashqari chet elliklarning yangi banklari paydo bo‘la
boshladi: Istambulda Fransiyadagi eng katta bank «Lion kredit»ning filiali ochildi,
1888 yili bir nechta G‘arbiy Yevropa banklari hamkorlikda Saloniki bankini ta’sis
13
Ömerci, O. Jön Türkler ve İttihat ve Terakki. Tarih Okulu Dergisi. 2010. -S.165
21

qildilar, 1899 yili Nemis-falastin banki tuzildi va h.k. Mamlakatda turk kapitaliga
faqat bitta bank (qishloq xo‘jalik) qarashli bo‘lib, u ham nihoyatda kuchsiz edi.
Turkiyaning moliyaviy qudrati sustligidan foydalangan chet el kapitali temir yo‘llar
qurilishiga, tabiiy boyliklarni ekspluatatsiya qilishga, tamaki savdosiga yirik
konsessiyalar oldilar. Chet el kapitali (inglizlar, fransuzlar, nemislar, avstriyaliklar,
belgiyaliklar, italyanlar, XIX asr oxiridan esa amerikaliklar ham) turk iqtisodiyoti va
moliyasining barcha muhim tarmoqlarini: tashqi savdoni, temir yo‘llarni, konlarni,
kommunal tashkilotlarni, banklarni va aloqa vositalarini egallab oldilar.
2.2 Tanzimat davridan so’ng Turkiya
Turkiyada burjua-inqilobchilik harakati. «Birdamlik va taraqqiyot» qo‘mitasi.
Sanoat va savdoning bunday rivoji turk burjuaziyasini og‘ir ahvolga solib, uning
rivojiga to‘siq bo‘layotgan edi. «Yosh turklar»ning mag‘lubiyatiga, sulton Abdul
Hamid II ning shafqatsiz rejimiga qaramasdan bir qism ziyolilar konstitutsiyaning
tiklanishidan umid uzmagandilar. XIX asrning oxirida sulton hokimiyatini cheklash
uchun harakat yana jonlandi. Harakatga keyinchalik mashhur bo‘lgan maxfiy
«Birdamlik va taraqqiyot» tashkiloti boshchilik qildi. Ushbu nomdagi dastlabki
qo‘mita 1889 yili Istambul harbiy-tibbiyot bilim yurti talabalari tomonidan tashkil
qilingan edi. Birinchi qo‘mita tez orada barbod qilindi, ammo 1894 yili yangi qo‘mita
tuzilib, unga turk intelligensiyasining ko‘zga ko‘ringan arboblari qo‘shildilar va
sultonlikni burjua-demokratik davlatiga aylantirish uchun jonbozlik qildilar. Ular
ham o‘zlarining o‘tmishdoshlari singari yosh turklar deb ataldi. Yosh turklar
harakatining asosini amaldorlar, ofiserlar va harbiy bilim yurtlarining o‘quvchilari
tashkil qilardi. «Birdamlik va taraqqiyot» qo‘mitasi imperiya aholisi o‘rtasida
targ‘ibot-tashviqot ishlarini rivojlantirib yubordi. Istambulda inqilobiy varaqalar chop
etadigan maxfiy bosmaxona tashkil qilindi. Parijda, Jenevada va Misrning bir necha
shaharlarida hukumatga qarshi gazetalar nashr qilinadi. 1897 yili yosh turklar sulton
saroyi oldida o‘zlarining birinchi siyosiy namoyishini uyushtirdilar. Namoyishdan
keyin qatag‘onlar boshlandi: 13 kishi qatl qilindi, 70 dan ziyod kishi surgun qilindi.
1899 yili yangi sud jarayoni bo‘ldi. Asr oxiriga kelib tashkilot to‘liq tor-mor qilingan
edi. Bu vaqtda 50 ming siyosiy mahbuslar turmalarda bo‘lsa, yana 80 ming kishi chet
22

ellarda edi. Ammo harakatning o‘zi yo‘q qilinmadi, XIX asr oxiridagi Usmoniylar
imperiyasining umumiy inqirozi siyosiy faoliyat uchun keng imkoniyatlar yaratdi.
Yosh turklar inqilobi. Turkiyada feodal-mustabid tuzumni ag‘darib tashlagan va 1876
yilgi konstitutsiyani tiklagan inqilobiy voqealar «Yosh turklar inqilobi» nomini
olgan. Bu inqilobiy voqealarning markazi Makedoniya bo‘ldi. Saloniki shahrida
faoliyat yuritayotgan «Birdamlik va taraqqiyot» tashkilotining vakillari harbiy
qismlarda tashviqotni kuchaytirdi. 1908 yil martda Edirne shahrida joylashgan ikkita
otliq polk maoshning vaqtida berilmaganligi sababli isyon ko‘tardi. Shu yil bahorda
yosh turklar xorijiy davlatlar konsullariga memorandum yo‘llab, Makedoniyaning
ichki ishlariga chet davlatlarning aralashuviga qarshi norozilik bildirdi. Sulton
hukumati ayni paytda armiyadagi norozilikni to‘xtatishga harakat qildi. Salonikidagi
qo‘shinlar ofiserlarining bir qismini qamoqqa olish boshlandi. Iyunning oxirida
Resnadagi garnizon ofiseri Niyoz bey qo‘zg‘olonchilar otryadini tuzdi. Otryad
garnizon kassasidan pul va ombordan qurollar olib toqqa chiqib ketdi. Otryadga
boshqa garnizonlardan ham ofiserlar o‘z askarlari bilan kelib qo‘shila boshladilar.
Sulton qo‘zg‘olonni kuch bilan bostirishga buyruq berdi, ammo qismlar buyruqni
bajarishdan bosh tortdilar. Hatto turk bo‘lmagan mahalliy aholi ham
qo‘zg‘olonchilarni qo‘lladi. Qurollangan 30 ming kishilik albanlar ham ularga kelib
qo‘shildi. Sulton Abdul Hamid II Salonikiga Anatoliyadan qo‘shin jo‘natishga qaror
qilganda qo‘shinlar qo‘zg‘olonchilarga qarshi chiqishdan bosh tortdilar.
Makedoniyada esa ko‘plab shaharlarda hokimiyatni qo‘lga olgan yosh turklar
qo‘mitalari konstitutsiya tiklanganligini e’lon qildilar. Sulton qo‘zg‘olonchilarning
talablarini qondirishga majbur bo‘ldi. 24 iyul kuni 1876 yilgi konstitutsiya
tiklanganligi to‘g‘risida sulton farmoni e’lon qilindi. Deputatlar palatasini chaqirishga
va’da berildi. Shaharlarda konstitutsiyani qo‘llab mitinglar bo‘lib o‘tdi. Bu
mitinglarda turli millat va dinlar vakillari birodarlashib ketdilar. Siyosiy mahbuslar
turmalardan ozod etildi. Yosh turklarning talablariga ko‘ra bir necha vazirlar va
amaldorlar o‘z lavozimlaridan chetlatildi. Bir qancha saroy a’yonlari qamoqqa ham
olindi.
23

1908 yil oktyabrda «Birdamlik va taraqqiyot» tashkilotining kongressi bo‘lib,
unda siyosiy partiya tuzish haqida qaror qabul qilindi. Yangi partiya dasturida sulton
hokimiyatini cheklash, parlamentning vakolatlarini kengaytirish, vazirlarning
parlament oldida javobgarligi prinsipini o‘rnatish, 21 yoshdan oshgan barchaga
saylov huquqini berish zarurligi haqida aytiladi. So‘z, matbuot va yig‘ilishlar
erkinligi e’lon qilindi. Ammo yosh turklar boshqa millatlarning Turkiyadan ajralib
chiqish huquqini tan olmadilar. Turkiyaning kuchsizlanib qolganligi va xalqaro
obro‘sining tushib ketganligidan foydalanib, Avstro-Vengriya Bosniya va
Gersegovinani bosib ol-di, Bolgariya esa o‘z mustaqilligini e’lon qildi. Yosh turklar
Avstro-Vengriya siyosatini qoraladi. Ular bo‘lib o‘tgan parlament saylovlarida 230
o‘rindan 150 tasini egalladilar va hukumatni shakllantirdilar. Ammo saylovlardan
so‘ng xalq manfaati yo‘lida hech qanday islohotni amalga oshirmagan yosh turklar
tezda obro‘sizlanib, o‘z ommaviyliklarini yo‘qotdilar. Usmoniylar imperiyasi
tarkibidagi ko‘plab turk bo‘lmagan millatlar ham ularning avtonomiga bo‘lgan
huquqlarini tan olmagani uchun yosh turklardan norozi edi. Bularning hammasi
yig‘ilib o‘ng kuchlarga yangi davlat to‘ntarishini amalga oshirish imkonini yaratdi 14
.
1909 yil 12 apreldan 13 ga o‘tar kechasi Istambul garnizoni soldatlari isyon
ko‘tardilar, isyonni yosh turklar tomonidan xizmatdan bo‘shatilgan ofiserlar ham
qo‘llab-quvvatladi. Yosh turklar yo‘lboshchilari Salonikiga qochishga ulgurdilar.
Sulton isyonchilarning yosh turklarni mamlakatdan haydash to‘g‘risidagi talabini
ma’qulladi. Salonikida yashiringan yosh turklar ham javob tayyorlay boshladilar.
Ularning qo‘l ostida 100 ming askardan iborat ikkita armiya korpusi bor edi. 16 aprel
kuni shu qo‘shinlar Istambulga yurish boshladi. Poytaxt quruqlik va dengizdan o‘rab
olindi. Qisqa harbiy to‘qnashuvlardan so‘ng poytaxt yosh turklar qo‘liga o‘tdi.
Ko‘plab isyonchilar dorga osildi, 10 minglab isyon qatnashchilari Istambuldan quvib
yuborildi. 27 aprel kuni sulton taxtdan tushirildi. Taxtga yangi kelgan sulton Mexmet
V mamlakatni boshqarishga layoqatsiz shaxs edi. 1909 yil yozda konstitutsiyaga bir
qator o‘zgarishlar kiritildi. Sulton vazirlarni tayinlash va bo‘shatish, parlamentni
chaqirish va tarqatib yuborish huquqlaridan mahrum qilindi. Ayni paytda matbuotni
14
История Востока. Т. IV. Восток в новое время (конец XVIII -начало XX вв.). Кн. 1, 2. М., 2004. - С. 189
24

hukumat nazoratiga oluvchi qonun qabul qilindi. Nemis generali fon der Gols
taklifiga binoan harbiy islohot o‘tkazilib, turk qo‘shinlarida nemis harbiy tizimi joriy
qilindi. Yosh turklar natural soliq – asharni va soliqlarning otkup tizimini
o‘zgarishsiz qoldirdi. Kasaba uyushmalari va ish tashlashlar taqiqlandi. Bu holatga
qarshi kurdlar, armanlar va albanlarning qo‘zg‘olonlari bo‘lib, barchasi hukumat
tomonidan shafqatsiz bostirildi. Uchta urushda: Italiya bilan Liviya uchun va ikkita
Bolqon urushlaridagi mag‘lubiyatlar Turkiya jamiyatini larzaga keltirdi. Italiya bilan
muvaffaqiyatsiz urushdan keyin 1912 yil iyulda yangi davlat to‘ntarishi yuz berib,
yosh turklar hokimiyatdan chetlatildi. Yangi hukumat 18 oktyabr kuni Italiya bilan
sulh tuzishga majbur bo‘ldi. Sulhga ko‘ra Tripolitaniya, Kirenaika Italiyaning
mustamlakasi deb tan olindi. 1912 yil 18 oktyabrda Bolgariya, Gretsiya, Serbiya va
Chernogoriyadan iborat Bolqon davlatlari koalisiyasi tuzilib, ular bilan Turkiya
o‘rtasida yangi urush boshlandi. Turkiyaning Makedoniyaga avtonomiya berishdan
bosh tortganligi urushning boshlanishiga sabab bo‘ldi. Turkiya qo‘shinlari bir qator
mag‘lubiyatlarga uchragandan so‘ng 1912 yil 3 noyabrda Porta sulh tuzishda
vositachilik qilishni so‘rab buyuk davlatlarga murojaat qildi. Ammo sulh
shartlarining o‘ta og‘irligi Istambulda keskin noroziliklar tug‘dirdi. Bu holatdan yosh
turklar navbatdagi davlat to‘ntarishini amalga oshirish uchun foydalandilar. 1913 yil
23 yanvar kuni Enver bey va Tal’at bey boshchiligidagi 200 ga yaqin yosh turk
ofiserlari hukumat rezidensiyasini o‘rab oldilar va vazirlar yig‘ilishi ketayotgan zalga
bostirib kirib, harbiy vazirni o‘ldirdilar, bosh vazir, ichki ishlar va moliya vazirlarini
hibsga oldilar. Shundan so‘ng yosh turklarning yangi hukumati shakllantirildi. Ammo
bu davlat to‘ntarishi harbiy harakatlarga o‘z ta’sirin ko‘rsatmadi.
1913 yil mayda Londonda imzolangan sulhga ko‘ra Usmoniylar imperiyasi
o‘zining Yevropadagi yerlaridan deyarli to‘liq ajraldi. Faqat ikkinchi Bolqon urushi
davrida turklar Serbiya, Ruminiya va Gresiya bilan birga Bolgariyaga qarshi harakat
qilib Adrianopolni qaytarib olishga erishdilar. 1913 yilning oxiridan boshlab
mamlakatda hokimiyat yosh turklar partiyasining uchta vakili: Enver bey, Tal’at bey
va Jemal beylar qo‘liga o‘tdi. Ular davrida Turkiya tashqi siyosatda Germaniyaga
suyanib harakat qildi, u esa o‘z maslahatchilari yordamida Turkiya armiyasi ustidan
25

nazorat o‘rnatdi. Bu paytda Turkiyaning iqtisodiy ahvoli murakkabligicha qolaverdi.
Byudjet tanqisligi va davlat qarzlari oshib bordi. Turkiya shunday holda Birinchi
jahon urushiga kirib keldi. Mamlakatni modernizatsiya qilishga intilgan yosh turklar
inqilobi absolyut monarxiyani konstitusion monarxiya bilan almashtirdi. Parlament
tashkil qilinib, unda ko‘pchilik o‘rinlarni modernizatsiya tarafdorlari egalladilar. Ular
Turkiyaning burjuacha taraqqiyot yo‘liga o‘tishini boshlab berdilar, xolos .
26

XULOSA
Tarix shuni ko‘rsatadiki, har bir boshlangan ishning, harakatning oxiri, natijasi
bo‘ladi. Natija kimning faydasiga xal bo‘lishi o‘yinda ishtirok etayotganlarning
o‘zlarini qanday tutishlariga, ularning imkoniyat darajalariga, vujudga kelgan
vaziyatdan kanday xulosalar chikarishiga bog‘liq bo‘ladi. Shulardan kelib chikadigan
bo‘lsak, Usmonlilar imperiyasida Tanzimat farmonidan keyin islohotlar farmoni e'lon
qilindi va modernizatsiya bo‘yicha ko‘plab qadamlar qo‘yildi, ammo yangiliklar hech
qachon barcha segmentlarni qoniqtirmadi. Xususan, modernizatsiya yo‘lida e’lon
qilingan ikki farmon hech kimga ma’qul kelmadi. Turli xil kuch markazlari
shunchalik ko‘pki, ma'naviyat boshliqlari mamnun emas edi, chunki maslahatlar va
to‘lovlarni olish imkoniyatlari olib tashlandi. Protokol sifatida boshqa ozchiliklardan
ustun bo‘lgan yunonlar, imtiyozlari ulardan tortib olingani uchun qanoatlantirmadi.
“Islohot to g risida”gi farmonni o qish chog ida Patriarxatning Sinod kengashiniʻ ʻ ʻ ʻ
tuzgan patriarxlar va metropolitanlar o z qayg ularini ochiq izhor qildilar. Shunday
ʻ ʻ
qilib, ba'zi yunonlar; Ular: "Davlat bizni yahudiylar bilan birga olib ketdi. Biz
Islomning ustunligiga qanoat qildik", dedilar. Biroq huquq berilgan musulmonlarning
munosabati hayratlanarli darajada avvalgi farmonga qaraganda ancha qattiqroq edi.
Musulmonlar o‘zlariga berilgan erkinlikni zamonning shartlari va me'yorlaridan ko‘ra
ko‘proq topdilar. Biroq musulmon bo‘lmaganlarga yangi huquq va imtiyozlar
berilishi musulmonlar tomonidan ma’qul kelmadi. Jamiyatdagi bu reaksiyalarning
ba'zilari, albatta, o‘zgarish azoblari va yengib bo‘lmaydigan voqealar bo‘lmagan,
ammo farmonning maqsadi millatlarni birlashtirish bo‘lsada, aksincha, ixtiloflarni
kuchaytirdi. Modernizatsiya jarayonida farmonlar olib kelgan yangiliklar juda ko‘p
bo‘lsa- da, ular jamiyatda yaratgan notinchliklar ham xuddi shunday edi. Jamiyatdagi
bu notinchliklarning har biri siyosat va siyosiy fikrlarga bevosita ta’sir ko‘rsatdi.
Shuning uchun ham modernizatsiya jarayonidagi voqealar va “Yosh turklar”
harakatining vujudga kelish yo‘lidagi sotsiologik va ijtimoiy voqealar siyosiy
fikrlarning ildizlarini tashkil etadi. Ozchiliklar, diniy masalalar va olib kirishga
urinilgan tenglik tuzumining og‘riqlari ko‘plab ijtimoiy tarangliklarni keltirib
chiqardi. Islohotlar farmoni hech kim din yoki mazhabni o‘zgartira olmasligini e'lon
27

qildi. Dinda majburlash yo‘qligi oyati karimalarda aniq ko‘rinib turibdi. Biroq
amaldagi islom qonuni musulmon dinini tarketsa va unga qaytmasa, o‘lim jazosini
nazarda tutadi. Ushbu qonun ustuvorligi yillar davomida xalqlarning ajralishiga
yordam berdi. Chunki musulmon bo‘lmagan kishi bilan turmush qurgan taqdirda ikki
tarafdan biri dinini o‘zgartirishga majbur bo‘lib, musulmon kishi o‘limga hukm
qilingan. Musulmon bo‘lmaganlar bu qonun ustuvorligidan juda noqulay edi. Islohot
Farmoni esa murtadga beriladigan jazo haqida bayonot bermay, “Hech kim mazhabga
kirishga majbur qilinmasa, hech kim o zgartirishga majbur bo lmaydi” deganʻ ʻ
bayonot bilan o tgan. Musulmon bo‘lmaganlar va musulmonlar o‘rtasidagi
ʻ
kelishmovchiliklar uchun yangi tartibga solinishi bildirilgan farmon, musulmon
bo‘lmaganlarning o‘z sudlarida sudlanishiga yo‘l ochdi. Bu holat jamoatchilikda
katta xayolparastliklarni keltirib chiqardi, ammo bundan tashqari, davlatda huquqiy
tizimning ikkiga bo‘linishi oldindan aytib bo‘lmaydigan hodisalarning boshlanishini
anglatadi. Usmonli musulmonlarining bu farmonga nisbatan qattiq munosabati
farmondan keyingi voqealarga olib keldi.
28

Foydalanilgan adabiyotlar
Rahbariy adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo limizni qat iyat bilan davom ettirib, yangiʻ ʼ
bosqichga ko taramiz. T. 1. - Toshkent: O zbekiston.. 2017.
ʻ ʻ
2. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz. - Toshkent: O zbekiston. 2017.
ʻ
4. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O zbekiston davlatini birgalikda
ʻ
barpo etamiz. - Toshkent: O zbekiston. 2017.
ʻ
Asosiy darslik va qo’llanmalar
1.Saydam, A. Tanzimat devri reformları. Türkler Ansiklopedisi (Cilt 12). Ankara:
Yeni Türkiye Yayınları. (2002).
2.Ömerci, O. Jön Türkler ve İttihat ve Terakki. Tarih Okulu Dergisi. (2010).
3.Mardin, Ş.z(1994). Jön Türklerin siyası fikirleri 1895-1908. İstanbul: İletişim
4.Yayınları Akcan, E. İttihat ve Terakki Fırkasının paramiliter gençlik kuruluşları.
Ankara: TTK Yayınlar. (2015).
5. Эйза Бригсс, Патриция Клевин. Европа нового и новейшего времени с 1789
года и до наших дней. - М.-2006.
6. История Востока. Т. IV. Восток в новое время (конец XVIII -начало XX вв.).
Кн. 1, 2. М., 2004.
7.Петросян Ю.А. Османская империя. Могущество и гибель . М ., 1990.
8. Еремеев Д . Е ., Мейер М . С . История Турции в средние века и новое время . М .,
1992 .
Internet saytlari va materiallari
1. Arxiv.uz
2. Ziyonet.uz
3.Wikipedia
29

Tanzimat yillarida Usmoniylar imperiyasi

Купить