Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	63.4KB
Покупки	12
Дата загрузки	27 Январь 2024
Расширение	docx
Категория	Экономика

Taraqqiyotning o’zbek modeli va uning o’ziga xos xususiyatlari

2.2 «O’zbek modeli» ning asosiy tamoyillari
Iqtisodiyotni mafkuradan xoli etish va uning siyosatdan ustunligini
ta’minlashning qanday zarurati bor edi? O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
Islom Karimov iqtisodiyotni mafkuradan xoli etish, uning siyosatdan ustunligini
ta’minlash - demokratik va bozor o’zgarishlarining asosi, deb ta’kidlaydi.
Iqtisodiyot mafkuraviy tazyiqlarsiz, o’ziga xos ichki qonun va qoidalarga muvofiq
rivojlangandagina de mokratik siyosiy va ijtimoiy islohotlar uchun mustahkam
moddiy asos yaratiladi. «Birinchi navbatda iqtisodiy negizni (bazisni) barpo etish
va iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish yangi jamiyat qurishning eng muhim
shartidir. Bunda iqtisodiy o’zgartirishl ar strategiyasi mafkuradan butunlay xoli
etilishi, ya’ni siyosiy maqsadlarga erishish vositasi bo’lib xizmat qilmasligi kerak».
Sho’rolar davrida iqtisodiyot yetmish yil hukmronlik qilib kelgan kommunistik
mafkuraning siyosatning qurboniga aylangan edi. Natija ma’lum. Iqtisodiyot ham
bamisoli tirik organizm - erkin harakat qilgandagina yuksalishi mumkin.
Zug’um ostida qolsa, o’zidagi mavjud imkoniyatlarni ruyobga chiqara olmaydi.
Sobiq ittifoq - sho’rolar davrida milliy iqtisodiyotlar mehnat taqsimoti va i
xtisoslashuvi kabi qator iqtisodiy qonuniyatlar va prinsiplar orqali amalda
markazga bog’lab qo’yilgan, hukmron mafkura va siyosatga tamoman
bo’ysundirilgan edi.
Sho’rolar davrida mavjud mehnat taqsimoti va ixtisoslashuviga ko’ra, sobiq
respublikalarning iqtisodiy rivojlanishida, bir tomondan markazdagi yirik sanoat
birlashmalari qatnashar edi. Ularning faolligi, eng avvalo, qayta ishlash va konchilik
sanoati kompleksi tarmoqlariga qaratilgani ham sir emas. Bu ishtirok milliy
respublikalar sanoatining muay yan darajada o’sib, nisbatan zamonaviy
texnologiyalar, yangi ishlab chikarish tarmoklarining paydo bo’lishiga ijobiy ta’sir
ko’rsatdi, albatta.
1990- yillarning boshida O’zbekiston sanoat mahsuloti umumiy hajmida sobiq ittifoq
vazirlik va idoralariga bo’y sunuvchi birlashma va korxonalar ishlab chikdradigan
mahsulotlar hajmi 30 foizga yetgan edi. Ittifoq respublika vazirlik va idoralariga
qarashli korxona va birlashmalarda esa 54 foiz sanoat mahsu loti ishlab chiqarilar

aholining o’sish sur’atlaridan ancha yuqori. Ammo ahali turmush darajasida keskin
o’zgarish yuz bergani yo’q.
Bunday sharoitda pul o’zining qiymatini yo’kotib, keskin qadrsizlanishi tabiiy.
Qo’lga kiritilgan puldan qanday foydalanish muammosi ham pay do bo’ladi. Korxona
endi o’zining mahsulotini sotishga emas, balki o’ziga kerakli boshqa bir mahsulot
turiga ayirboshlash — barterga intiladi. Bunday ayirboshlash harakatlarida taqchil
mahsulotlar umumiy muqobil vazifasini o’tay boshlaydi.
Shunday qilib, o’z-o’zidan barterga, ya’ni tug’ridan-tug’ri valyutasiz tovar
ayirboshlashga yo’l ochiladi. Iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy voqyealarning bunday
tadrijiy rivoji bozor iqtisodiyotiga o’tishni muqarrar qilib qo’ydi.
Lekin o’sha o’ta murakkab sharoitda bu borada bir-birini amalda inkor etadigan
har xil nuqtai nazarlar mavjud bo’lgani ham sir emas. Birinchisi —
iqtisodiyotimizni bozor munosabatlariga o’tish halokatdan qutqaradi, deb
hisoblaydigan uzoqni ko’zlab, oqilona g’oyalar ilgari, surilgan realistik qarash.
Ikkinchisi - avval ma’muriy yo’llar orqali iqtisodiy va moliyaviy tushkunlikka
barham berib, undan keyin bozorga o’tish kerak, degan qarash. Bunda ikkinchi
guruh vakillari o’z qarashlaridagi ziddiyatni anglab yetmagani qiziq agar ma’muriy
yo’llar bilan iqtisodiyotdagi surunkali xastalikni, moliyaviy boshboshdoqlikni,
xo’jasizlikni bartaraf etish mumkin bo’lsa, unda bozorga o’tishning nima zarurati bor?
To’g’ri, bozor iqtisodiyotiga, Yurtboshimiz ko’p bor ta’kidlaganidek, bir kunda
va bir zarb bilan o’tish aslo mumkin emas. Sababi - O’zbekistonda bozor
munosabatlariga o’tishning iqtisodiy asoslari juda zaif edi. Buning ustiga
iqtisodiyotimiz xom ashyoga yo’naltirilgan va asosiy ishlab chiqarish fondlari
g’oyat eskirgan. O’zbekiston sobiq ittifoq davrida amalda arzon mineral hamda
qishloq xo’jaligi xom ashyosini yetkazib beruvchiga aylanib qolgan. Bu
mustamlakachilik amaliyoti chor Rossiyasining O’rta Osiyoni bosib olganidan
keyin boshlangan, sho’rolar davrida esa u ixtisoslashuv, mehnat taqsimoti vajlari bilan
yanada chuqurlashtirilgan va mustahkamlangan edi.
Respublika nafaqat jihozlar, texnologiyalar va juda ko’p turdagi xom ashyo
mahsulotlarini, balki birinchi darajali ahamiyatga ega oziq-ovqat mahsulotlari —

rivojlanish jarayonlarini tahlil qilib, O’zbekistonda davlat qurilishi va
iqtisodiyotni isloh qilish dasturining o’zagi sifatida 5 ta asosiy tamo yilni belgilab
erdi. Ilmiy va amaliy jihatdan puxta ishlab chiqilgan bu dastur nafaqat o’sha
davrdagi avlod taqdiri, balki kelajak avlodlarimiz taqdirini ham o’ylab tuzilgan
bo’lib, eski tuzumdan meros bo’lgan illatlarni tezroq bartaraf etish,
mamlakatimizning rivojlangan, madaniyatli davlatlar darajasiga chiqib olishini
ta’minlashni ko’zda tutgan edi. Bu haqiqatan ham Prezidentimiz nomi bilan
bevosita bog’liq holda jahonga tanilgan taraqqiyotning o’zbek modeli edi.
Islohotlarning o’zbek modeli bundan oldin dunyoda yaratilgan va mavjud
bo’lgan modellarning birortasini takrorlamagan holda, o’z mohiyati va mazmuni
jihatidan butunlay yangi taraqqiyot modeli bo’ldi. Taraqqiyotning o’zbek modeli
quyidagi besh tamoyilga asoslanadi:
birinchidan, iqtisodiy islohotlar hyech qachon siyosat ortida qolmasligi kerak, ya’ni
iqtisodiyot siyosatdan ustun bo’lishi kerak. Shuningdek, ichki, tashqi va iqtisodiy
munosabatlarni mafkuradan holi etishni ta’minlash zarur;
ikkinchidan, o’tish davrida davlat asosiy islohotchi bo’l ishi lozim.
U islohotlarning ustuvor yo’nalishlarini belgilab berishi, o’zgarishlar siyosatini ishlab
chiqishi va uni izchillik bilan amalga oshirishi shart;
uchinchidan, qonun ustuvorligiga erishish, qonunlarga qat’iy rioya etish lozim.
Buning ma’nosi shuki, demokratik yo’l bilan qabul qilingan yangi Konstitusiya
va qonunlarni barcha hyech istisnosiz hurmat qilishi va ularga og’ishmay rioya
etishi lozim;
to’rtinchidan, aholining demografik tarkibini hisobga olgan holda kuchli ijtimoiy
siyosat o’tkazish kerak. Aholining salkam 50 foizini 16 yoshga yetmagan bolalar
tashkil etadigan O’zbekistonda buning alohida ahamiyati bor;
beshinchidan, bozor iqtisodiyotiga o’tish iqtisodiyotning obyektiv qonunlarini
e’tiborga olib, yaqin o’tmishdagi ―inqilobiy sakrashlar siz, ya’ni evolyusion yo’l‖
bilan puxta o’ylab, bosqichma-bosqich amalga oshirilishi kerak.
Mamlakatimiz iqtisodiyotini isloh qilish va yurtimizda ijtimoiy yo’naltirilgan bozor
iqtisodiyotini shakllantirish asosida chuqur tanazzuldan xalos bo’lib, barqaror
taraqqiyot va aholi turmush farovonligiga erishishga qaratilgan tub o’zgartirishlar

Bu boradagi salbiy oqibatlardan yana birini sa noat korxonalarini mahalliy ishchi
kadrlar bilan ta’minlashda ham ko’rish mumkin. Bu sohadagi vaziyat shunday
ayanchli holga olib kelingan ediki, zamonaviy korxonalar narida tursin, nisbatan
ancha past rivojlangan sanoat sektorida ham mahalliy ishchi kadrlarning umumiy
mi qdori juda kam edi. 50 - 60 yillarda ishga tushirilgan Navo iy, Zarafshon,
Mubora k, Angren, Yangiyer singari industrial shaharlar sobiq markaz vazirlik
va idoralariga buysunuvchi yirik sanoat korxonalari bazasida bo’lgani uchun
ularga zarur ishchi kadrlar ittifo qning boshqa respublikalaridan, asosan
Rossiyadan ko’chirib keltirildi. Xolbuki, O’zbekistonning o’zida ishchi kuchi,
salohiyatli kadrlar va mutaxassislar kam emasdi. Kam bo’lsa, ularni o’qitish,
tayyorlash va kasbga yunaltirish ham mumkin. Bu, bir tomondan, mahalliy
aholiga nisbatan e’tiborsizlik bilan qarashning, ikkinchi tomondan,
mustamlakachilikka asoslangan siyosatning natijasidir. Bunday yondashuv nafaqat
mahalliy millat vakillari orasidan yetuk ishchi kadrlar yetishib chiqishiga, balki,
sanoatning jadal suratlarda rivojlanishiga ham monelik qiladi. Nat ijada ma halliy
ishchi kadrlarni tayyorlash va tarbiyalash masalasi o’tgan asrning 20 -30- yillarda
qanday dolzarb a hamiyat kasb etgan bo’lsa, keyinchalik ham shundayligicha
qolaverdi. Maxalliy millat vakillari Toshkent samolyotsozlik birlashmasi, va gon
ta’mirlash zavodida 20 -30 foizdan oshmadi. Konmetallurgiya, mashinasozlik kabi
tarmo qlarda ham vaziyat deyarli shundayligicha qoldi.
Iqtisodiyotning mafkura va siyosat qurboni bo’lishi respublikaning tashqi
iqtisodiy faoliyatida yanada kengro q namoyon bo’ldi. 1990 yilda O’zbekistonga
tashqaridan olib kelingan ma hsulotning 90 foizga yaqinini sanoat mahsulotlari
tashkil etardi. Chetdan keltiriladigan moddiy ishlab chiqarish tarmo qlari
mahsulotining 80 foizdan ziyodro g’i sobiq ittifoq respublikalari ulushiga t o’g’r i
kelardi. Keltiriladigan sanoat mahsulotlari tarkibida asosiy o’rinni mashinasozlik
va metallga ishlov berish (27,7%), yengil (22,7%) va oziq - ovqat (15,2%)
sanoatlari egallagan.
Mahsulotlar, asosan, respublikalararo ayirboshlash b o’yicha chiqarilar va
kiritilar edi. Tashqariga chiqarilgan sanoat mahsulotlari orasida asosiy o’rinni
(59,7%) yengil sanoat mahsulotlari (paxta tolasi) tashkil etardi.

Mayda (bir nafardan 19 kishigacha mehnat qiladigan) kor xonalar 1980 -yillarda
AQShdagi barcha korxonalarning 26,1, Yaponiyad a 49,4 va Italiyada 43,4 foizini
tashkil etgan. Kichik korxonalar (ya’ni yigirmadan 99 kishigacha ishlaydigan
korxonalar) mos ravishda 28,4, 27,7 va 30,4 foizga teng edi. O’rta korxonalar
(bunga yuzdan 499 kishigacha ishlaydigan korxonalar kiradi) 24,0, 14 ,6 va 14,2
foiz, 500 nafardan oshiq ishchi mehnat qiladigan yirik korxonalar 21,5, 8,2 va
12,1 foizni tashkil etardi. Ushbu raqamlardan ko’rinib turibdiki, zamonaviy
iqtisodiyotga ega Yapo niyada ishchilarning qariyb yarmi kichik korxonalarda
mehnat qilgan . Mayda va kichik firmalar ish bilan band bo’lgan yaponlarning t
o’rtdan uch qismini birlashtirgan. Kichik korxonalar - iqtisodiyot poydevori,
degan gapda hikmat ko’p.
Yirik korxonalar mayda ishlab chiqarishga nisbatan bozor kon’yunkturasiga qiyin
moslasha di , har qanday yirik ishlab chiqarish jarayonida katta - kichik
bo’shliqdar paydo bo’lishi tabiiy. Yirik korxonalar ularning hammasini ham
yolg’iz o’zi hal etishi qiyin. Bunday sharoitda kichik ishlab chiqa rish
yordamga kelishi va paydo bo’lgan bo’shliqni to’ldirishi mumkin. Kichik ishlab
chiqarish, o’z navbatida, ists’mol bozorini tovar bilan to’ldirish, a holini ish bilan
ta’minlashni yaxshilash, raqobat muhitini yaratishga xizmat qiladi.
Shuro zamonida sanoat mahsulotlari takibida ishlab chiqarish vositalari bilan iste’mol
buyumlari ishlab chik aradigan ishlab chiqarish o’rtasidagi nisbatni mutanosib
deb b o’lmasdi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasidan ma’lumki, iste’mol
buyumlari ishlab chiqarish bunda ustuvor o’rin tutishi, jadalroq rivojlanishi lozim.
Qazib oluvchi va qayta ishlovchi tarmo qlar rivojlanishi o’rtasida ham
nisbat buzilib keldi. Mineral xom ashyolarning katta qismi qayta ishlanmagan
yoki yarim tayyor mahsulot holida O’zbekistondan olib chikib ketilardi. Deyarli
barcha kon - ruda, metallurgiya ko mbinatlarida xom ashyoni qayta ishlash
darajasi g’oyat past bo’lgan. Buning sababi shuki, konchilik sanoati sohasidagi
ittifoq ahamiyatidagi yirik korxonalarning asosiy faoliyati respublikamizda
mineral xom ashyoni t o’la qayta ishlash, vertikal integrasiya jarayoni,
diversifikasiyani rivojlantirishga emas, balki xom ashyo ishlab chi qarish va
markazga yetkazib berishga y o’naltirilgan edi.

- mahalliy sanoat, savdo, maishiy xizmat ko’rsatish korxonalarini, uy-joy fondini
xususiylashtirish, qishloq xo’jaligi va xalq xo’jaligining boshqa sohalarida
mulkchilikning yangi shakllarini vujudga keltirish;
- ishlab chiqarishning pasayib borishiga barham berish, moliyaviy ahvolning
barqarorlashuvini ta’minlash.
Respublikada bozor munosabatlariga o’tishning birinchi bosqichida iqtisodiyot va
ijtimoiy sohada yuz bergan tub o’zgarishlar uning o’z taraqqiyotida keyingi sifat
ihatdan yangi bosqichga o’ta boshlash uchun mustahkam shart sharoit yaratdi. hu
bilan birga, isloh qilishning birinchi bosqichi natijalari keyingi bosqichning strategik
aqsadlari va yo’nalishlarini aniq belgilab olish imkonini berdi.
Ikkinchi bosqichda iqtisodiyotni modernizasiya qilish va isloh etishni yanada
huqurlashtirish, investisiya faoliyatini kuchaytirish, chuqur tarkibiy o’zgarishlarni
amalga oshirish, shuning negizida iqtisodiy o’sishni ta’minlab, bozor
munosabatlarini to’liq joriy qilish maqsad qilib qo’yildi. Shu maqsaddan kelib
chiqib, mazkur bosqichda amalga oshirilishi lozim bo’lgan vazifalar quyidagi
tartibda belgilandi:
- davlat mulkini xususiylashtirish sohasida boshlangan ishni oxiriga yetkazish; -
ishlab chiqarishning pasayishiga barham berish va makroiqtisodiy barqarorlikni
ta’minlash;
- milliy valyuta – so’mni yanada mustahkamlash;- iqtisodiyotning tarkibiy
tuzilishini tubdan o’zgartirish, xomashyo yetkazib berishdan tayyor mahsulot ishlab
chiqarishga o’tish.
O’tish davrining ikkinchi bosqichida aholining kam ta’minlangan qatlamlarini
ijtimoiy himoyalashni kuchaytirish, ularga te gishli yordam ko’rsatish borasida
birinchi bosqichda tutilgan yo’l davom ettirildi.Mazkur bosqichda ―erkinlashtirish
va islohotlarni chuqurlashtirish nafaqat iqtisodiy, balki ham ijtimoiy, ham siyosiy
vazifalarni hal qilishning asosiy shartidir. Bu esa iqtisodiyot sohasida quyidagi
vazifalarni amalga oshirishni ko’zda tutdi:- iqtisodiyotning barcha soha va
tarmoqlarida erkinlashtirish jarayonini

$9. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b. 10. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b. 11. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 48 b. 12. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag’ishlangan majlisdagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining nutqi. \\ Xalq so’zi gazetasi. 2017 yil 16 yanvar, №11. 13. Gadoev E. va boshqalar. Buxgalter uchun amaliy qo’llanma: ikki jildlik. Toshkent. NORMA-2010. Internet saytlari . www.sies.uz . www.tdiu.uz . www.lex.uz . www.ziyonet.uz$

oshirishning muhim omili hisoblanadi va fan-t ех nika taraqqiyotini
jadallashtirishga, millatlar va elatlarning yaqinlashuviga, aholining turmush
darajasini oshirishga yordam b е radi.
Har qanday davlat hoh kichik hoh katta bo’lsin, iqtisodiy
int е gratsiyasiz rivojlanishi t е z bormaydi. Buni ko’pgina davlatlar o’z
tajribalarida isbotlashdi. Iqtisodiy int е gratsiyani rivojlantirishga qaratilgan
O’zb е kiston R е spublikasi siyosati ham iqtisodiyoti yuksak darajada
rivojlanishiga erishishga qaratilgan. Iqtisodiy int е gratsiya iqtisodiyotga
b е vosita quyidagi natijalaga erish imkoniyatini b е radi: tovarlar, kapitallar,
х izmatlar erkin harakat qiladi; raqobat kuchayadi; ishlab chiqarish kuchlari
rivojlanadi; ishlab chiqarish samaradorligi ortadi; sifatli va arzon tovarlar
ishlab chiqariladi; ist е ’molchilarning talabi ortib boradi; taklif qilinadigan
tovarlar nom е nklaturasi ko’payadi; bozorlarning rivojlangan shakllari
paydo bo’ladi va umumiy bozorlar tashkil qilinadi; ishsizlik darajasi
pasayadi; milliy iqtisodiyotdagi farqlar yo’qolib boradi; yangi kuchli umumiy
iqtisodiyot shakllanadi; milliy iqtisodiyot rivojlanib boradi; eng muhimi
kishilar hayoti farovonligi oshadi va h.k. Hukumatning tashkiliy-shtat
tuzilmasini tubdan qayta ko rib chiqish, hujjatlar ekspertizasi tartibotlariniʻ
jiddiy ravishda soddalashtirish, qarorlar qabul qilishning tezkorligini
ta minlash, chet elda keng qo llaniladigan aniq ko rsatkichlarga erishishga va
ʼ ʻ ʻ
maqsadli indikatorlarga asoslangan vazirliklar, davlat qo mitalari va idoralar
ʻ
rahbarlari faoliyatini baholash tizimini joriy etish talab etiladi.

edi. Ikkinchi tomondan. O’zbekistonning Rossiya va boshqa respublikalardan
keltiriladigan ishlab chiqarish va iste’mol tovarlariga bog’liqligi g’oyat kuchli
edi. Iqtisodiy o’sishning tashqi omillarga bog’lanib qolganligi yakunlovchi ishlab
chiqarish bosqichi ahamiyatining 75 haddan tashqari o shishiga, maxalliy
mashinasozlikning esa zaifligicha qolishiga olib keldi. O’zbekistonda barcha
sanoat mahsulotlari tarkibida mashinasozlik sanoatining ulushi nihoyatda past
edi. Bunday taqsimot oqibatida sanoat asbob - uskunalari,
texnologiya, fan - texnika y utuqlari tashqaridan olib kelinadigan mahsulotlarning
asosiy yo’nalishi bo’lib qolaverdi. Cheksiz fosforit konlariga boy o’lkamizga, hatto
gugurt ham tashqaridan olib kelinar edi.
O’zbekistonda mashinasozlikning asosi bo’lgan dastgoxsozlik ayniqsa zaif
rivojlangan edi. Natijada ishlab chiqarish vositalari va sanoat materiallari ishlab
chiqarish quvvatlarini yaratish, zamonaviy yirik yalpi ishlab chiqarish talablariga
javob beradigan avtomat va yarim avtomat murakkab dastgohlar ishlab
chiqarishni keng yo’lga qo’yib bo’lmasdi. Bularning barchasi metropoliya va
mustamlaka xalqlar o’rtasidagi munosabatlarning amaldagi yakqol ifodasidir.
Metropoliya hyech qachon mustamlaka o’lkaning jadal rivojlanishini istamaydi. Uni
doim o’z tizginida tutib, har xil yo’llar bil an ipsiz bog’lab turishdan manfaatdordir.
Iqtisodiyotning siyosat va mafkuraga bo’ysundirilgani yirik o’rta va kichik
korxonalar o’rtasida gi nisbatga ham salbiy ta’sir ko’rsatmasdan qolmadi. Sobiq
ittifoq vazirlik va idoralari tomonidan milliy respublikal arda, asosan, yirik
korxona va birlashmalar qurildi. Chunki sobiq ittifokdagi mehnat taqsimoti va
ixtisoslashuv shunday amaliyotni taqozo qilar edi. Zo’rma - zo’raki tiqishtirilgan
bunday amaliyotlar natijasida O’zbekiston iqtisodiyoti ham "gigantomaniya" de
gan xavfli "xas talikka" chalindi. Bu, albatta, o’lkamizda sanoat ishlab
chiqarishning an’anaviy turlarini rivojlantirish, mehnat jamoalarining faolligi va
tashabbuskorligini oshirish, bozor kon’yunkturasiga tezkor moslashishga katta
monelik qildi.
Xalqaro tajribadan ma’lumki, bir turdagi mahsulot ommaviy ishlab chiqariladigan
joyda yirik ishlab chiqarish yaxshi samara berishi mumkin.

II.Bob. «O’zbek modeli» ning asosiy tamoyillari
2.1. Iqtisodiyotni tubdan o’zgartirish va isloh etishda “o’zbek modeli” ning
o’rni va ahamiyati
Ma’lumki, O’zbekiston 1991 yili o’z mustaqilligini qo’lga kiritganidan so’ng umrini
o’tab bo’lgan mustabid, ma’muriy-buyruqbozlik, rejali-taqsimot tizimidan voz
kechib, ―o’zbek modeli deb nom olgan o’z taraqqiyot yo’lini tanlab oldi.‖
Yurtboshimiz tomonidan ishlab chiqilgan mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish konsepsiyasiga asosan, O’zbekiston mustaqillikka erishganidan keyin
ijtimoiy yo’naltirilgan bozor munosabatlariga o’tish, mamlakatimizda isloh etish
va modernizasiya qilish borasida salmoqli ishlar amalga oshirildi.Yaqin o’tmishga
qarab shuni ta’kidlash mumkinki, haqiqatan ham, mustaqillik qo’lga kiritilgan
davr o’ta murakkab bo’lib, u paytda sobiq ittifoq parokandalikka yuz tutgan,
mamlakatimizda siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy vaziyat tobora keskin tus ola boshlagan
edi. Shunday qaltis vaziyatda o’zligimizni anglash va toptalgan milliy g’ururimizni
tiklashga qaratilgan intilish yanada kuchaydi. O’sha tahlikali va og’ir vaziyatda
respublika rahbari Islom Karimov bosiqlik bilan oqilona ish tutib, qat’iy siyosiy
irodani namoyon etib, mamlakatimizni chuqur tanazzuldan olib chiqishga
qaratilgan, barqaror ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini barpo etishning
har tomonlama puxta o’ylangan islohotlar strategiyasini ishlab chiqdi va uni
amalga oshirishga rahnamolik qildi.
Yurtboshimiz rahbarligida ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan
huquqiy demokratik davlat barpo etish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish
maqsadida g’oyat mashaqatli, shu bilan birga, sharafli taraqqiyot yo’li bosib
o’tildi.Istiqlolimizning ilk yillaridayoq, Prezidentimiz yuksak demokratik talablarni
hayotimizga to’liq joriy etish, fuqarolik jamiyati barpo qilish, farovon hayotga
erishish bilan chambarchas bog’liq va uzluksiz davom etadigan jarayon ekanini
ta’kidlab, bunday darajaga ko’tarilish hyech qachon osonlikcha kechmasligini
uqtirib o’tgan edi. 6
I.A.Karimov ―O’zbekiston – bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li
‖
risolasida mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan keyingi dastlabki yillardagi
6
Pardaev A.X., Pardaev B.X. Boshqaruv hisobi. O’quv qo’llanma./ - T.: G.G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, 2018.

roli katta ahamiyatga ega bo’ldi. Prezidentimiz Islom Karimov o’zining iqtisodiy
siyosatga bag’ishlangan asarlarida bozor iqtisodiyotining shakl-shamoyillari, unga
o’tishning zarurati, shart-sharoitlari va omillarini puxta asoslab berdi. «Biz
mustaqillikning ilk kunlaridan boshlab, - deb yozadi davlatimiz rahbari, - o’z
umrini o’tab bo’lgan eski mustabid sovet tuzumidan voz kechib, jahon
tajribasini har tomonlama puxta o’rganish, umuminsoniy qadriyatlarni chuqur
anglash, milliy urf-odat va an’analarimizni asrab avaylash va yanada
mustaxkamlash asosida ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan
ochiq demokratik davlat barpo etishga azmu qaror qildik».
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, raqobat muhitini
yaratish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish bozor
munosabatlarini qaror toptirishning asosiy shart va yunalishlarini tashkil etdi.
O’tgan davr ichida iqtisodiyotga oid qabul qilingan qonunlar. Prezident farmonlari va
qarorlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlarining asosiy qismi ana shu uch yo’nalishni
rivojlantirishga qaratilganini alohida ta’kidlash darkor. Bu yillarda minglab davlat
korxonalari xususiylashtirildi, aksiyadorlik jamiyatlari yoki mulkchilikning boshqa
nodavlat korxonalari sifatida qayta tashkil etildi. Natijada nodavlat sektorining
ulushi 1995 yilga kelib yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarishda 58,4 foizni
tashkil etdi. 2010 yilda esa bu ko’rsatkich 81,7 foizga yetdi.16 Ular xo’jalik
birlashmalari, qo’shma korxonalar, xususiy fermer xo’jaliklari, aholi xususiy
mulkining boshqa obyektlari sifatida faoliyat yurita boshladi.Mulkni davlat
tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, kichik biznesni rivojlantirish
samarasida O’zbekistonda yangi ijtimoiy qatlam mulkdorlar paydo bo’ldi.
Qimmatli qog’ozlar va kuchmaye mulk bozori kabi yangi bozorlar paydo
bo’ldi.O’zbekistonda 2000 yilda bozor munosabatlariga xos institusional qayta
qurishning tugallanishi bilan o’tish davri nihoyasiga yetdi va aralash iqtisodiyot
asosan shakllanib, uning yanada jadalroq rivojlanish bosqichi boshlandi. 5
5
Jo’raev N., Abduvoxidov F., Sotivoldieva D. Moliyaviy va boshqaruv hisobi. Darslik (lotin alifbosida). –T.: 2012 y. 480 b.

I.Bob.Taraqqiyotning O'zbek modeli va uning o'ziga xos xususiyatlari
1.1 O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tish zarurati va uning o’ziga xos
xususiyatlari
XX asrning 90-yillari boshida O’zbekiston ijtimoiy - iqtisodiy
taraqqiyotida mutlaqo yangi mazmun va mohiyatga ega tarixiy vaziyat yuzaga keldi.
Bu, avvalo, Yurtboshimiz Islom Karimov rahnamoligida xalqimizning mustaqillikka
erishgani bilan bog’liqdir. Istiqlolimiz sharofati bilan iqtisodiyotimizga bozor
munosabatlarini joriy etish, mavjud ijtimoiy-iqdisodiy, xalqaro masalalarni o’z
milliy manfaatlarimizdan kelib chiqqan holda mustaqil hal etish imkoniyati
yaratildi. Boshqacha aytganda, mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o’tish
jarayoni qadimiy milliy davlatchiligimizni qayta tiklash va milliy iqtisodiyotimizni
shakllantirish bilan uyg’unlikda olib borildi.
Ayni paytda, bozor munosabatlari xalqimiz va Vatanimiz uchun butunlay
yangi tushunchalar emasdi. Osiyo va Yevropaning savdo yo’li - Buyuk ipak yo’li
chorrahasida joylashgan o’zbek zamini asrlar osha Sharq va G’arb o’rtasida o’ziga
xos ko’prik bo’lib keldi. O’zbekiston o’zining ana shu tarixiy va an’anaviy o’rnini
egallashi uchun yurtimizda zamonaviy bozor munosabatlarini va aholi o’rtasida esa
bozor madaniyatini shakllantirish lozim edi. Bu esa oson ish emasdi. Zero,
kommunistik mafkura hukmronlik qilgan sovet zamonida - yetmish yil mobaynida
xalqimiz haqiqiy bozor qadriyatlaridan butunlay uzoqlashtirilgan, odamlardagi
bozor munosabatlariga xos tashabbuskorlik, izlanuvchanlik va tadbirkorlik
so’ndirilgan, boqimandalik kayfiyati hukmronlik qilgan.
To’g’ri, sosializm sharoitida ham «xufiyona iqtisodiyot», kooperativ faoliyat,
kolxoz bozori singari bir qarashda bozorni eslatadigan yarim ochiq, yarim yashirin
ko’rinishdagi unsurlar ham mavjud bo’lgan. Ammo, sosializm
mazmunmohiyatiga ko’ra bozor iqtisodiyotiga butunlay zid, davlat mulkini eng
ustuvor o’ringa qo’yar va xususiy mulkchilikning har qanday ko’rinishini inkor etardi.
Shu bois mulk obyektlarini davlat tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish va
monopollashuvdan qaytish mehanizmlari orqali raqobat muhitini yaratish, erkin
tadbirkorlikka keng yo’l ochish, bozor infratuzilmasini rivojlantirish, talab va taklif
asosida shakllanadigan narx mexanizmini joriy etish kabi bozor ustunlarini qaror

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: Ma’lumki, O’zbekiston o’z
mustaqilligini qo’lga kiritganidan so’ng sobiq sho’ro tuzumining umrini o’tab
bo’lgan ma’muriy-buyruqbozlik, rejali-taqsimot tizimidan voz kechilib, butun
dunyoda ―o’zbek modeli degan nom bilan haqli ravishda e’tirof etilayotgan‖
o’ziga xos taraqqiyot yo’li Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan ishlab
chiqildi va bugungi kunda o’zini to’la oqlamoqda. Mazkur model iqtisodiyotni
mafkuradan holiligi, uning siyosatdan ustunligi, qonun ustuvorligi, davlatning bosh
islohotchi bo’lishi, islohotlarning bosqichma-bosqich amalga oshirishi, kuchli
ijtimoiy siyosat olib borish kabi muhim tamoyillarni o’z ichiga oladi.
Kurs ishi maqsadi va vazifasi: Yurtimiz istiqloli bizning oldimizda
ulkan imkoniyatlar ochdi va xalqimiz uchun munosib hayot barpo etish,
dunyo hamjamiyatidan munosib o’rin egallashdek yuksak maqsadlar yo’lida
mustahkam poydevor bo’lib xizmat qilmoqda.
O’tgan davr mobaynida amalga oshirilgan ulkan ishlar tufayli
yurtimizning barcha hudud va mintaqalari qiyofasi tubdan o’zgarib, obod
bo’lib borayotgani, O’zbekiston o’zining barqaror iqtisodiy o’sish sur’atlari,
izchillik bilan hayotga joriy etilayotgan keng qamrovli ijtimoiy dasturlari bilan
jahon miqyosida yuksak e’tibor va e’tirofga sazovor bo’layotgani hammamizga,
avvalambor, shu zaminda unib-o’sib kelayotgan yoshlarga xursandchilik va
ertangi kunga ishonch bag’ishlamoqda. Eng muhimi, ana shunday o’zgarishlar
tufayli yurtdoshlarimizning dunyoqarashi, ma’naviy olami izchil yuksalib,
hayotga, mehnatga munosabati keskin o’zgarib bormoqda.
Kurs ishining ob’ekti va predmeti: Mamlakatimiz mustaqil taraqqiyot
yo’lida o’z oldiga qo’ygan marralarga yetish, ya’ni rivojlangan demokratik
davlatlar qatoriga kirish, xalqimizning hayot sifati va darajasini yuksaltirish va
yurtimizning jahon hamjamiyatida munosib o’rin egallashida avvalo juda tez
o’zgarib borayotgan bugungi zamon bilan hamnafas bo’lib, ertaga yo’limizda

Adabiyotlar ro’yxati
1. Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy xususiyatlari, falsafiy va tarixiy ildizlari.
Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent 2001 y.
2. G’oya va mafkura. Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent - 2001 y.
3. Milliy istiqlol g’oyasini xalqimiz ongiga singdirish omillari va vositalari.
Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent 2001 y.
4. Markaziy Osiyo: G ’ OYAVIY jarayonlar va mafkuraviy tahdid. Mas’ul muharrir
Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y.
Foydalanishga tavsiya etiladigan asosiy adabiyotlar ro’yxati
1. Jo’raev N., Abduvoxidov F., Sotivoldieva D. Moliyaviy va boshqaruv
hisobi. Darslik (lotin alifbosida). –T.: 2012 y. 480 b.
2. Pardaev A.X., Pardaev B.X. Boshqaruv hisobi. O’quv qo’llanma./ - T.:
G.G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, 2018.
3. Karimov A., Islomov F., Avloqulov A. Buxgalteriya hisobi. Darslik.-T.:
Sharq, 20 1 4.
4. Xamdamov B.K., Islomov F.R., Avloqulov A.Z. Moliyaviy hisobot. O’quv
qo’llanma./ - T.: “IQTISOD-MOLIYa”, 208.
5. Ibragimov A., Ochilov I., Qo’ziev I. Moliyaviy va boshqaruv hisobi –T.:
Iqtisod-moliya. 20 1 8 y. 440 b.
6. Wan Madznah Wan Ibrahim, Mohd Rizal Palil “Fundamentals of business
accounting” Oxford university Press, 2014
Qo’shimcha adabiyotlar:
7. “ O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar
strategiyasi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7
fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni .
8. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b.

Fransiya va Germaniyada davlatning iqtisodiyotga aralashuv darajasi 48 foiz,
«superkommunistik» Skandinaviya mamlakatlarida 54-55 foiz deb ko’rsatiladi.Bu
ko’rsatkichlar bozor mukammal, o’zini o’zi tartibga solib turuvchi tizim, davlatning
unga aralashuvi iloji boricha past darajada bo’lishi kerak deb hisoblaydigan
klassik bozor iqtisodiyotini ma’qul ko’radigan Shimoliy Amerika modeli
ko’rsatkichidan ancha yuqoridir. 4-jadvaldan ko’rinib turibdiki, O’zbekistonda
davlatning iqtisodiyotning barcha sohalaridagi ulushi va aralashuvi muttasil kamayib
bormoqda. 2010 yilda mamlakatimizda davlat sektorining ulushi yalpi ichki
mahsulot ishlab chiqarishda 18,3 foiz, sanoatda 9,0, qishloq xo’jaligida 0,1,
ko’rilishda 10,4, transportda 44,0, aloqada 3,9, chakana savdo aylanmasida 0,1,
pullik xizmat ko’rsatishda 20,6, tashqi savdoda 8,3 va bandlikda 20,9 foizni
tashkil etdi. Bu raqamlar davlatning mamlakat iqtisodiyotidagi o’rnini to’liq
ko’rsata oladimi? Yo’q, albatta. Iqtisodiyotdagi davlat sektoridagidan hayotimizdagi
davlatning urni va roli ancha katta va rang-barangdir.
Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida davlat iqtisodiyotni
tartibga solish, qayta taqsimlash mexanizmi orqali aholi manfaatlarini himoya
qilishi, iqtisodiy faoliyatning huquqiy asoslarini, bozor shart-sharoitlarini yaratishi,
iqtisodiy erkinlik va tenglikni kafolatlashi, bozor institutlarini shakllantirishi,
tadbirkorlik tizimlarini qaror toptirish va rivojlantirishga ko’maklashishi, raqobat
muhitini vujudga keltirishi, tarkibiy qayta ko’rishlarni amalga oshirishi
zarur.Bunda davlat tartibga solishning moliya, kredit, soliq, valyuta siyosati, narx-
navoni nazorat qilish vositalaridan keng foydalanadi. Davlat yirik dastur va loyi
halarni moliyalashtiradi, chet el investisiyalarini kiritishga kafolat bo’ladi.
O’tish davrida davlatning iqtisodiyotni tartibga solish roli nafaqat davlat
sektori, balki xususiy sektorga nisbatan ham muntazam kuchayib bordi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish davlat institutlari tomonidan amalga
oshiriladigan va mamlakatni barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta’minlashga
qaratilgan qonunchiliq ijroiya va nazorat harakteriga ega bo’lgan chora -tadbirlar
tizimini amalga oshirishdir.

Bu usul ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o’rtasidagi aloqani ekstensiv omillardan
keng foydalanish orqali naridan-beri ta’minlash imkonini berdi. Ammo tabiiy
resurslarning ham chegarasi bor, imkoniyatlari cheklangan. Ulardan kelajak avlod
manfaatlarini hisobga olmasdan, pala-partish foydalanish talay muammoalarni,
jumladan, ekologik keskinlikni keltirib chiqardi.
Ekstensiv omillarning borgan sari imkoniyatlari torayib ketaverishi, intensiv
xo’jalik yuritish mexanizmining mavjud emasligi ertami-kech iqtisodiy tanqislik
va tanglikni keltirib chiqarishi muqarrar edi. Shunday bo’ldi ham! Iqtisodiy tanglik
XX asr 80-yillarining oxiriga kelib yanada keskin va halokatli tus oldi. Bu, avvalo,
mahsulot ishlab chiqarishning butunlay pasayib ketishida, ishlab chiqarish
quvvatlarining ish bilan ta’minlanmaganida, ishsizlik darajasining o’sishida,
pulkredit va valyuta tizimining izdan chiqishida namoyon bo’ldi. Xususan, 1990 yilda
sobiq ittifoq yalpi milliy mahsuloti 1989 yildagiga nisbatai 2 foiz, ishlab
chiqarilgan milliy daromad hajmi 4 foiz, mehnat unumdorligi 3 foiz pasaydi.
Tashki savdo aylanmasi 6,6 foiz qisqarib, tashqi savdoning salbiy saldosi 9,8
millard rublga yetdi. Davlat qarzi esa bir yilda 150 millard rubl ko’payib, 550
millard rubldan oshib ketdi.
Surunkali inflyasiya hammaning tinkasini qurita boshladi. Natijada shusiz
ham nochor axvolda kun kechirayotgan aholining daromadlari va turmush darajasi
muttasil pasaya boshladi. Ishlab chiqarish ko’lami va hajmining tinimsiz
qisqarishi, ayniqsa, O’zbekistondek keskin demografik sharoitda yashayotgan
respublikalardagi aholi turmush darajasiga yanada og’irroq ta’sir ko’rsatdi.
O’zbekiston aholi jon boshiga milliy daromad ishlab chiqarish, real daromadlar,
ish haqi, mehnat unumdorligi ko’rsatkichlari bo’yicha sobiq shuro respublikalari
orasida eng oxirgi o’rinlardan biriga tushib qolgan edi.
Islom Karimov bu ayanchli vaziyat haqida shunday ta’kidlagan edi:
"O’zbekiston kishi boshiga yalpi ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish bo’yicha
mamlakatda 12-o’rinni egallab turibdi, aholi jon boshiga milliy daromad ishlab
chiqarish bo’yicha esa ittifoqdagi o’rtacha darajadan ikki hissa past".
Bu davrda sanoatdagi mehnat unumdorligi jihatidan O’zbekiston o’rtacha
ittifoq ko’rsatkichidan 40 foiz, qishloq xo’jaligidagi mehnat unumdorligi jihatidan esa

$g’alla, go’sht, shakar, tuz, qandolatchilik mahsulotlari va boshqalarni, shuningdek, yurtimizda ishlab chiqarish mumkin bo’lgan juda keng doiradagi xalq iste’moli mollarini ham tashqaridan keltirishga majbur bo’lgan. Deyarli barcha tarmoqlarda tugallanmagan siklga ega ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgani sababli ular atayin xom ashyoni qazib olish va dastlabki ishlov berish, yarim fabrikalar tayyorlash bosqichida tuxtab qolar edi. Oddiy xalq ommasida agar ishlab chiqarish vositalarining asosiy qismi davlat tasarrufidan chiqariladigan va xususiylashtiriladigan bo’lsa, bundan birinchi navbatda, sho’ro zamonidan qolgan xufiyona iqtisodiyot korchalonlari yutadi, o’zining «o’lik kapitalini» ishga solib yuboradi, degan hadiksirashlar ham mavjud bo’lgan. 4 Albatta, hyech bir yangilikni hamma ham quchoq ochib kutib olmaydi. Tuzumni, iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlarni butunlay yangicha asosda shakllantirishni taqozo qiladigan bozor iqtisodiyotini ham o’z tarafdorlari -yu, unga shubha bilan qaraydiganlari ham bo’lishi tabiiy. Ko’p jihatdan tavakkalchilikka asoslangan bozor sharoitida o’z biznesi sinishidan, raqobat kurashida mag’lubiyatga uchrashidan hyech kim kafolatlanmaydi. Bunday munosabatlarni chuqur tadkiq etganlarning fikricha, kapital jamg’arilishining tarixiy tendensiyasi, ya’ni mayda mulklarning kimlardir tomonidan g’oyat yiriklashtirilishi, keng xalq ommasining yeri, tirikchilik vositalari mehnat qurollarining ekspropriasiya kilinishi kapitalizm tarixining muqaddimasidir. Bevosita ishlab chiqaruvchilarning ekspropriasiya qilinishi ko’p mamlakatlarda katta yo’qotishlar, o’pirilishlar, ayniqsa, aholi kam ta’minlangan tabaqalarini haq-huqulari hisobga olinmasdan amalga oshirildi. Davlatimiz rahbari Islom Karimov uzoqni ko’zlab, oqilona yuritayotgan siyosati samarasida O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tishda bunday katta yo’qotish va talotumlardan chetlab o’tildi. Ijtimoiy adolatsizlikka, aholining keskin tabaqalanishiga yo’l qo’yilmadi. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning evolyusion, bosqichma-bosqich yo’li tanlandi. Bu borada ijtimoiy adolatni ta’minlashda davlatning islohotchilik 4 Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag’ishlangan majlisdagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining nutqi. \\ Xalq so’zi gazetasi. 2017 yil 16 yanvar, №11.$

toptirish, pirovardida aralash iqtisodiyotga erishish lozim edi. Chunki, shusiz ham
chuqur inqiroz girdobiga tushib qolgan iqtisodiyotimizni sog’lomlashtirishning
bozordan boshqa yo’li yuq, oldinda ulkan islohotlarni amalga oshirish vazifasi
turardi.
Shukrki, O’zbekistonimiz jahonning tabiiy resurslarga boy mamlakatlaridan.
Yurtimizda turli xil oziq-ovqat mahsulotlarini yetishtirish uchun keng ekin
maydonlari, yirik industrial baza, malakali kadrlar, qisqasi, jamiyat a’zolari
extiyojlarini to’la qondirish uchun zarur barcha imkoniyatlar mavjud bo’lsa-da,
eng ayanchlisi, ana shunday ulkan imkoniyatlarga qaramasdan, yurtimiz qashshoq
mamlakatlar qatoriga tushib qolgan, jamiyatda eng zarur iste’mol mollarining ham
keskin tanqisligi vujudga kelgan edi. Sababi eski tuzum davrida jamiyatdagi tabiiy
muvozanat buzilgan — shaxsiy manfaat va mehnat natijalari o’rtasida bevosita
uzviylik yo’q edi. Bu uzviylik esa har qanday jamiyatda taraqqiyotning lokomotivi
vazifasini bajaradi, mavjud barcha resurslardan oqilona va samarali foydalanishga
xizmat qiladi.
Sobiq SSSRda ham bir qancha iqtisodiy islohotlar o’tkazilganini
ta’kidlash lozim. 1953, 1965, 1979 yillarda o’tkazilgan xo’jalik yuritish
mexanizmlarini takomillashtirish, moddiy manfaatdorlikni oshirishga qaratilgan
islohotlar shular jumlasidandir. Lekin, iqtisodiy rivojlanishda burilish yasash
maqsadida amalga oshirilgan bunday urinishlarning birortasi ham kutilgan samarani
bermadi. Berishi ham mumkin emasdi. Chunki, islohotlarni amalga oshirishda
shaxsiy manfaat va mehnat natijalari o’rtasidagi bevosita uzviylik hisobga olinmagan
edi. Bu masala esa, ta’kidlanganidek, jamiyat poydevori hisoblanadigan mulk
munosabatlarini qayta qurish bilan bog’liq. Mulk munosabatlarini o’zgartirish esa
bevosita sosializmning taqdiri bilan bog’liq edi. Murt poydevor ustiga qurilgan
binoni ta’mirlash bilan uning ko’rkamligini oshirish mumkin. Ammo uning
mustahkamligi-yu samaradorligini oshirib bo’lmaydi. Shuro zamonidan katta shov
shuv va dahmaza bilan boshlangan, biroq nihoyasiga yetmay, orayo’lda qolib
ketgan iqtisodiy islohotlar ham xo’jalik yuritishning ayrim bo’g’inlarini
takomillashtirishdan nariga o’ta olmadi, butun iq tisodiyotni jonlantirishga ojizlik
qildi. Natijada, yana odatdagidek ma’muriy-buyruqbozlik tartibotiga zo’r berildi.

izchillik bilan o’tkazish hamda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish;-
xususiylashtirish jarayonini yanada chuqurlashtirish va shu asosida mulkdorlar
sinfini shakllantirish;
- mamlakat iqtisodiyotiga xorij sarmoyasini, avvalo, bevosita yo’naltirilgan
sarmoyalarni keng jalb etish uchun qulay xuquqiy shart -sharoit, kafolat va
iqtisodiy omillarni yanada kuchaytirish;
- kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning iqtisodiy taraqqiyotda ustuvor o’rin
egallashiga erishish;
- mamlakatning eksport salohiyatini rivojlantirish va mustahkamlash,
iqtisodiyotimizning jahon iqtisodiy tizimiga keng ko’lamda integrasiyalashuvini
ta’minlash;
- iqtisodiyotda mamlakatimiz iqtisodiy mustaqilligini yanada mustahkamlashga
qaratilgan tarkibiy o’zgarishlarni izchil davom ettirish.
Shunday ekan, demokratik jamiyat qurishdan ko’zlangan maqsad yurtimizda
istiqomat qiladigan barcha insonlar uchun munosib hayot sharoiti yaratib berish,
rivojlangan demokratik mamlakatlar kabi kafolatlangan yuksak turmush darajasi
hamda erkinliklarni ta’minlashdan iborat. Mazkur ezgu maqsadni amalga oshirish
uchun birlamchi ahamiyat kasb etgan, ya’ni ijtimoiy bozor iqtisodiyotini yaratishga
yo’naltirilgan iqtisodiy islohotlarga e’tibor qaratildi.
Iqtisodiy islohotlar esa o’z o’rnida jamiyatimizning siyosiy, ijtimoiy, ma’naviy
hamda davlat qurilishi sohalaridagi tub islohotlar bilan chambarchas, uzviy
bog’liqlikda amalga oshirib kelinmoqda. 8
8
Xamdamov B.K., Islomov F.R., Avloqulov A.Z. Moliyaviy hisobot. O’quv qo’llanma./ - T.: “IQTISOD-MOLIYa”, 208.

ikki barobar orqada edi. Respublika aholi jon boshiga xalq iste’moli mollari
ishlab chiqarish bo’yicha ittifoq darajasining 40 foizini tashkil etardi.
Boz ustiga iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi va uni tashkil etish shakllari
amon talablariga mutlaqo javob berolmasdi. Mamlakat xo’jaligining amal qilib
kelgan tarkibi ekstensiv rivojlanish mahsuli bo’lgan bu tizim iqtisodiy zarurat
emas, balki qat’iy markazlashgan ma’muriy va rejali boshqarishga asoslangan edi.
Qat’iy reja asosiga qurilgan iqtisodiyot esa rivojlanishga qodir emasligi bugun
ko’pchilikka ma’lum. Rejali iqtisodiyotning tanqislik, ishlab chiqarish
monopolizmi kabi "surunkali kasalliklar" doimiy hamroxidir. Sobiq sho’rolar
mamlakatida ijtimoiy ahamiyati kam bo’lgan, xalq ehtiyojlarini bevosita
qondirishga emas, balki "planni to’ldirish" uchun mahsulot chiqariladigan sohalar,
korxonalar behad ko’payib ketgan edi. 1
1.2 Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi
Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini xalq extiyojlari tomonga burmasdan turib
tanqislikka barham berib bo’lmaydi. Ishlab chiqarish tarkibiga faol ta’sir
ko’rsatadigan asosiy samarali mexanizm bu — bozordir. Chunki bozor
sharoitidagina ijtimoiy ehtiyojlarga mos kelmaydigan sohalar o’z-o’zidan barham
topadi. Davlat bozor tan olmagan, zarar keltirib ishlaydigan, norentabel soha va
korxonalarni qo’llab-quvvatlamaydi. Xalq ehtiyojlariga xizmat qiladigan,
xaridorgir, byudjet uchun mablag’ beradigan ishlab chiqarish turlari esa
rag’batlantiriladi.
Tanqislikni keltirib chiqaradigan shart-sharoitlardan yana biri ishlab chiqarishdagi
yakka hukmronlikdir. Monopolizm iste’molchini tanlash huquqidan mahrum
qiladigan va shu yo’l bilan bozorda yakka hukmronlik imkoniyatini qo’lga
kiritadigan kuchdir. 2
Odatda, tanqislik qondirilmagan talab sifatida vaqti-vaqti bilan har qanday
bozorda vujudga kelishi mumkin. Bu hodisaga barham berish yangi xaridorgir
1
Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy xususiyatlari, falsafiy va tarixiy ildizlari. Mas’ul muharrir
Q.Nazarov. Toshkent 2001 y.
2
Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU,
2017. – 56 b.

Istiqlol yillarida sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishning yillik hajmi 3 barobar,
uning o’tmishda juda zaif rivojlangan mashinasozlik va metallga ishlov berish
tarmog’i esa 11,6 barobar o’sdi. Bu umumiy sanoat ko’rsatkichidan qariyb 4
barobar ko’pdir. Bunday ulkan yuksalishga mamlakatimizda avtomobilsozliq neft
- gaz mashinasozligi, temir yo’l mashinasozligi kabi nisbatan yangi va
zamonaviy sohalarni barpo etish va jadal rivojlantirish orq ali erishilganini alohida
ta’kidlash darkor.
Istiqlol yillarida Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan asos solingan
mamlakatimiz uchun butunlay yangi tarmoq — avtomobil sanoati sohasida hozir
18 mingdan ortiq kishi ish bilan bandligi alohida ta’kidlash o’rinlidir. Ma’lumotlarga
ko’ra, «O’zavtosanoat» kompaniyasi tizimiga kiruvchi korxonalarda 2011 yilning
o’zida 1,4 mingdan ziyod yangi ish o’rni yaratilgai. Investisiya dasturi doirasida
mashinasozlarimiz avtomobillar uchun zarur ko’plab detallarni ishlab c hiqarishni
o’zlashtirish ustida ish olib bormoqda. O’tgan yillar davomida bu borada ulkan
yutuqlarga erishildi. Bamperlar. avtoemallar, germetiklar , sanoat bo’yoqlari, tutun
chiqargichlar. yonilg’i baqlari, yoqilg’i nasoslari, avto mobil oynalari va
o’rindiqdari, akkumulyatorlar, elektr o’tkazgichlar uchun jgutlar, avtomobil
salonining ichki qoplash qismlari, tashqi yoritish vositalari, yonilg’i moyi va
havo filtrlari, kapsulalangan oynalar, generatorlar va kompressorlar, g’ildirak
disklari va shassi uzella ri ishlab chiqaruvchi korxonalar faoliyat ko’rsatmoqda.
Mamdakatimizda tarkibiy qayta qurish, mulk munosabatlarini
takomillashtirish davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish mexanizmlari
orqali amalga oshirildi. Bu ko’p ukladli aralash ijtimoiy yo’naltirilgan bozor
iqtisodiyotini shakllantirishning muhim shartlaridan biridir. Kichik biznes va
xususiy tadbirkorlik iqtisodiy yuksalishning muhim omillaridan biriga aylandi.
Statistik ma’lumotlarga ko’ra 2010 yilda mamlakatimiz aholisining har ming
nafariga 15,2 ki chik biznes va xususiy tadbirkorlik subyekti t o’g’ri kelgan. Bu
ko’rsatkich Moldovada - 12,3, Qozog’istonda - 6,9, Rossiyada - 11,3,
Ukrainada - 7,5, Belarusda - 7,3, Ozarbayjonda - 1,6 tani tashkil
etdi.Mamlakatimizda o’tgan 20 yil ichida tashqi savdo aylanmasi 805,6 million
AQSh dollaridan 21,8 milliard dollarga, ya’ni 27,1 barobar o’sdi. Jumladan,

Yana bir ayanchli holat shundan iborat ediki, tash qariga mahsulot
chiqarishga nisbatan tashqaridan mahsulot kir itish ko’pchilik tarmoqlarda ancha
yuqori edi. O’zbekistonning, ayniksa, mashinasoz lik va metallga ishlov berish,
kimyo va neft - kimyo, oziq - ovqat s anoati mahsulotlari bo’yicha tashqi bozorga bo
g’li qligi kuchaydi.
1990 yilda xalq iste’moli tovarlari b o’yicha tash qaridan mol kiritish
(importni qo’shganda) tashqariga mol chi qarishdan (eksportni qo’shganda) 3
barobar ortiq bo’lgan. Nooziq -ovqat mahsulotlari (yengil sanoat mahsulotlari,
madaniy- maishiy va xo’jalik mollari) buyicha mahsulot kiritish mahsulot chiq
arishdan 4 barobar ko’p edi.
Oziq- ovqat tovarlaridan g o’sht va go’sht mahsulotlari, sut va sut
mahsulotlari, tuxum, un, yorma, makaron, qand, qandolatchilik mahsulotlari,
baliq, balik konservasi, margarin, konservalar, alkogolli ichimliklar keltirilsa, no
oziq-ovqat tovarlaridan deyarli barcha turdagi gazlamalar, tikuvchilik va trikotaj
mahsulotlari, charm poyabzal, madaniy - -maishiy va xo’jalik tovarlaridan mebel,
muzlatkichlar, kir yuvish mashinalari, televizorlar, radiopriyomnik qurilmalari,
farfor - faya ns, shisha va billur idishlar, velosiped va mopedlar keltirilgan. Har
yili millionlab tonna paxta yetishtiriladigan o’lkada, hatto durustroq paypoq
ishlab chiqaradigan fabrika ham qurilmagan, shoir aytganideq "dar yo bo’yida
qultum suvga zor" edik! 9
Mustaqi llikning dastlabki yillaridan boshlab vaziyat o’nglana boshladi.
Lekin, iqtisodiyotning eski tuzumdan qolgan bunday mustamlakacha tarkibi bilan
bozor munosabatlariga asoslangan mustaqil milliy iqtisodiyotni barpo etib bo’lmasdi.
Buning uchun izchil, tiziml i va uzo qni ko’zlab ish tutish lozim edi.
Mahalliy sanoatni rivojlantirish borasida amalga oshirilgan izchil va
tizimli chora -tadbirlar samarasida o’tgan 20 yil mobaynida mamlakatimiz yalpi
ichki mahsuloti tarkibida sanoatning ulushi 17,6 foizdan 24,0 foizgacha
ko’tarildi. Kishloq xo’jaligining ulushi esa qariyb 2 barobar kamaydi. Boshqa
tarmoqlarda ham xuddi shunday sifat o’zgarishlari amalga oshirildi.
9
Markaziy Osiyo: g’oyaviy jarayonlar va mafkuraviy tahdid. Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y.

eksport hajmi 442,7 million dollardan 13,1 milliard dollarga, yoki 29,5, import 362,9
million dollardan 8,8 milliard dollarga yoki 24,2 barobar ko’paydi. Ayni paytda
tashqi savdoning ijobiy saldosi 79,8 million dollardan 4,2 milliard dollarga,
ya’ni 53 barobar ortdi. Bu oltin -valyuta zaxiralarimizning muttasil o’sishi va
milliy valyutamiz barqarorligini ta’minlashga ham xizmat qilmoqda. Eks port va
importning tarkibi k eskin o’zgardi. Mustakillikkacha O’zbekiston chetga xom
ashyo chiqaradigan va tayyor mahsulotlar, asosan, iste’mol mollarini olib
keladigan mamlakatdan bugun qo’shimcha qiymat yuqori bo’lgan tayyor
mahsulotlarni tobora ko’p va keng eksport qilayotgan, ishl ab chiqarishni texnik
va texnologik modernizasiya kilishga muljallangan texnika va asbob -uskunalarni
import qiladigan mamlakatga aylandi. Mashina va uskunalarning im port tarkibidagi
ulushi izchil o’smokda: 1990 yilda 12,1 foizni tashkil qilgan bo’lsa, 201 0 yilda
44,1 foizgacha yetdi.
Eksportning tarkibi diversifikasiya qilinishi natijasida paxta tolasi ulushi
jiddiy kamaydi. Uning eksportdagi ulushi 1990 yilda 59,7 fo izni tashkil etgan
bo’lsa, 2010 yilda 11,3 foizdan oshmadi. Oziq - ovqat mahsulotlari importa
o’tgan davr mobaynida 48,9 foizdan 10,9 foizga tushdi.
Tashqi savdo geografiyasi ham diversifikasiyalashdi. Ilgari, birinchi
navbatda, sobiq ittifoq tarkibidagi respublikalar va sosialistik lagerga kiruvchi
mamlakatlar, sosialistik yo’nalishni tanlagan davlatlar bilan tovar ayirboshlash va
savdo - sotiq amalga oshirilishi shart bo’lgan.
Bu ham mavjud xukmron mafkura va siyosatning amaldagi ifodasi edi, albatta.
Xalqimiz mustaqillikka erishganidan keyin tashqi savdo doira si keskin kengaydi
va uning tarkibida uzoq xorij mamlakatlari soni orta boshladi. Agar 1990 yilda
tashqi savdo aylanmasida uzoq xorij mamlakatlari ulushi 39,9 foizni tashkil etgan
bo’lsa, 2010 yilda bu raqam 56,9 foizga yetdi. Eksportda ularning hissasi 37 ,7
foizdan 54,8 foizga, importda 42,6 foizdan 59,9 foizga yetdi.Haqiqiy bozor
munosabatlari xar qanday mafkuraviy va siyosiy qoliplardan xoli va ustun
bo’lishi kerak shundagina barqaror iqtisodiy o’sishga yo’l ochiladi. Bu tamoyil
davlatimiz rahbari tomon idan shuning uchun ham bozor munosabatlariga
o’tishning muhim shartlaridan biri sifatida ilgari surildi.

tajriba shunga olib keldiki, butun mamlakat bo’yicha ko’pchilik sanoat mhsulotlari
turlarini bir-ikki korxona yetkazib beradigan bo’ldi. O’tgan asrning 80-yillari
oxiriga kelib, O’zbekistonda 100 nafargacha ishchisi bo’lgan sanoat
korxonalarining umumiy soni to’rt yuzdan oshmagani bunga misoldir. Hamma
joyda gigantomaniya vasvasasi avj oldi. Yagona partiya, yagona mafkura, yagona
korxona, yagona tovar va yagona xalq!
Shunday qilib, bir tomondan, monopolizm tanqislikning kelib chiqishi uchun sharoit
yaratadi. Ikkinchi tomondan, ana shu tanqislikning o’zi monopolizmning keng
tomir otishiga xizmat qiladi. Boshqacha aytganda, ularning har ikkisi bir-biri bilan
o’ta bog’liq hodisalardir. 3
Sog’lom iqtisodiyotda monopoliyalar qattiq raqobat asosida paydo bo’ladi,
raqobatdan o’sib chiqadi. Shuning uchun ular ilg’or, yuqori samaradorlikka va kam
mehnat xarajatlariga, zamonaviy texnika va texnologiyalarga ega bo’lishga
intiladilar. Raqobatdan xoli, iqtisodiy jihatdan o’zini oqlamaydigan, sun’iy,
yuqoridan turib boshqariladigan korxonalar esa, odatda, texnik va iqtisodiy
jihatdan qoloq bo’lsa ham, monopolistga aylanishi mumkin. Monopolizm
sharoitida iste’molchi ishlab chiqaruvchining oldida hamisha ta’zimda bo’ladi.
Chunki, tanqis tovarni topganiga shukr qiladi, boriga baraka, deb kun ko’radi.
Monopolizm iste’molchini nafaqat mol egasiga iqtisodiy qaram qilib qo’yadi, balki
uning muayyan haq-huquqlarini ham buzadi. Monopolizm sharoitida ishlab
hiqaruvchi (sotuvchi) qirol bo’lsa, raqobat sharoitida iste’molchi ana shunday
mavqyega erishadi.
Monopolizm ham, tanqislik ham jamiyatda mas’uliyatsizlik, iste’molchining talab-
extiyojlarini mensimaslik muhhitini yuzaga keltiradi. Natijada savdo do’konlarini
sifatsiz, behad qimmat va kam sonli tovarlar egallaydi. Sanoat reja
ko’rsatkichlarini ortig’i bilan bajaradi, iste’molchi esa ishlab chiqarilgan
mahsulotlardan qoniqmay qolaveradi. Masalan, 1980-89 yillarda sobiq ittifoqda
yalpi ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish 32 foiz, sanoat mahsuloti — 46, shu
jumladan xalq iste’moli mahsulotlari 74 foiz oshgan edi. Aholi sonining o’sishi esa bu
yillarda 26 foizni tashkil etdi. Ko’riiib turibdiki, ishlab chiqarish sur’atlari,
3
Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent:
“O’zbekiston” NMIU, 2017. – 48 b.

siyosatining strategik maqsadlari I.A.Karimov tomonidan quyidagicha izohlab
berildi:
- ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini bosqichma -bosqich shakllantirish,
qudratli va tinimsiz rivojlanib boradigan, kishilar hayoti va faoliyati uchun zarur
shart-sharoitlarni ta’minlaydigan iqtisodiy tizimni barpo etish;
- ko’p ukladli iqtisodiyotni yaratish, insonning mulkdan mahrum bo’lishiga barham
berish, tashabbuskorlik va uddaburonlikni butun choralar bilan rivojlantirish
negizi bo’lgan xususiy mulkning davlat tomonidan himoya qilinishini ta’minlash;-
korxonalar va fuqarolarga keng iqtisodiy erkinliklar berish, ularning xo’jalik
faoliyatiga davlatning bevosita aralashuvidan voz kechish, iqtisodiyotni
boshqarishning ma’muriy-buyruqbozlik usullarini bartaraf etish, iqtisodiy omillar va
rag’batlantirish vositalaridan keng foydalanish;
- iqtisodiyotda moddiy, tabiiy va mehnat resurslaridan samarali foydalanishni
ta’minlaydigan chuqur tarkibiy o’zgarishlar qilish, raqobatdosh mahsulotlar ishlab
chiqarish, jahon iqtisodiy tizimiga qo’shilib borish;
- kishilarda yangicha iqtisodiy fikrlashni shakllantirish, ularning dunyoqarashini
o’zgartirish, har bir kishiga o’z mehnatini sarflash sohasi va shakllarini mustaqil
belgilash imkonini berish.
Mustaqillikning ilk yillarida, ya’ni ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga
o’tishning birinchi bosqichida quyidagi ikki vazifani birdaniga hal qilish maqsad
qilib qo’yildi:
- totalitar tizimning og’ir oqibatlarini yengish, tanglikka barham berish,
iqtisodiyotni barqarorlashtirish;
- respublikaning o’ziga xos sharoiti va xususiyatlarini hisobga olgan holda, ozor
munosabatlarining negizlarini shakllantirish;
Mazkur vazifalarni hal qilish uchun birinchi bosqichda isloh qilishning quyidagi
muhim yo’nalishlari aniqlab olindi va amalga oshirildi:
- o’tish jarayonining huquqiy asoslarini shakllantirish, islohotlarning qonuniyhuquqiy
negizini mustahkamlash; 7
7
Karimov A., Islomov F., Avloqulov A. Buxgalteriya hisobi. Darslik.-T.: Sharq, 20 1 4.

paydo bo’lishi mumkin bo’lgan turli muammo va tahdidlarni bartaraf etish
haqida doimo o’ylab yashash zaruratini hayotning o’zi talab qilmoqda.
Shu muqaddas zaminda yashab o’tgan qancha-qancha ajdodlarimizning asriy
orzusi bo’lgan mustaqillik bundan yigirma ikki yil muqaddam Prezidentimiz Islom
Karimov boshchiligida olib borilgan mardona kurashlar natijasida ro’yobga chiqdi.
Tarixan juda qisqa, biroq mazmunan asrlarga teng bu yillar davomida
xalqimiz milliy taraqqiyot yo’lidan izchil va qat’iyat bilan borib, barcha
sinov va mashaqqatlarni yengib o’tib, olamshumul yutuq va marralarga erishdi.
Hayotning o’zi biz tanlagan yo’l juda to’g’ri ekanini ko’rsatdi. Buni bugun jahon
ahli e’tirof etmoqda. Bu yo’l taraqqiyotning o’zbek modeli sifatida keng
o’rganilmoqda. Bu o’z navbatida xalqimizning irodasi, kuch-qudrati va
bunyodkorona mehnati samarasiga, davlatimiz rahbari tomonidan olib
borilayotgan siyosatga berilgan munosib bahodir.
Kurs ishining nazariy-amaliy ahamiyati: "O’zbek modeli"
tushunchasining hayotimizga shiddat bilan kirib kelganiga bu yil roppa-rosa 22
yil to’ldi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenta Islom Karimov dastlab 1992 yilda
chop etilgan "O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li" asarida o’zbek
modelining mohiyati va shakl-shamoyillari hamda tamoyillarini belgilab
bergan edi. Keyinchalik bu g’oya davlatimiz rahbarining 1993 yildagi
"O’zbekiston - bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li" kitobida,
"Komsomolskaya pravda" gazetasi muxbiri savollariga bergan javobida,
ijtimoiyiqtisodiy sohadagi asarlari, nutq va maqolalarida yanada rivojlantirildi.

Xulosa
Xulosa qilib aytish kerakki O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, nafaqat
o‘zining iqtisodiy taraqqiyot tamoyillarini, balki milliy davlatchilik asoslarini
tiklash modelini ham ishlab chiqishi zarur edi. Shu bilan birga, milliy
qadriyatlar, xalqning o‘zligi va g‘ururini qayta tiklash, rivojlantirishni ham
talab qiladi. Bularning barchasi jamiyatning ijtimoiy-sinfiy tuzilmasini
tubdan yangilash va mustaqillik g‘oyalarini amalga oshirish uchun mutlaqo
yangicha fikrlab, yangicha ish yuritadigan kadrlarni tarbiyalash zaruratini
yuzaga keltirdi.
Germaniya, Shvetsiya, Janubiy Koreya, Fransiya, Xitoy, yuqorida tilga
olingan Yaponiya kabi mamlakatlarning taraqqiyot modellari ko‘proq
iqtisodiy modellar edi. Ular siyosiy, ijtimoiy va madaniy hayotni tubdan
yangilashni nazarda tutgan emas. Ushbu mamlakatlarning birortasida
iqtisodiy islohotlar davrida milliy davlatchilik, madaniy meros va ona tilini
tiklash singari masalalar dolzarb bo‘lmagan (faqat Janubiy Koreyada davlat
qurilishi muhim ahamiyat kasb etgan).
O‘zbek modeli esa yuqorida aytib o‘tganimizdek, jamiyatning barcha
sohalarini birdek isloh etishga qaratilgan. U iqtisodiy munosabatlarni
yangicha asosda rivojlantirish bilan birga, davlat qurilishi, jamiyatni
demokratlashtirish, mulkdorlar sinfi va o‘rta biznesni shakllantirish kabi
davlatchilik negizini tashkil etadigan masalalarni hal etishni nazarda tutadi.
Bularning barchasi o‘zbek modelining o‘ziga xos ustuvor xususiyatlaridir. Bu
modelni ishlab chiqishda taraqqiy topgan mamlakatlarning bozor
munosabatlariga o‘tish tajribasi, mustaqillik uchun kurash yillaridagi tarixiy
sinov va saboqlar, xalqimizning o‘ziga xos turmush tarzi va tafakkuri –
barcha-barchasi hisobga olindi. Boshqa davlatlar bilan bo’ladigan iqtisodiy
int е gratsiya davlatning har х il ehtiyojlarini qondirish va samaradorligini

mollarning paydo bo’lishi bilan bog’liq ayrim mollarning miqdori dastlab kamroq
bo’lganligi tufayli, ularga xarid talabi ma’lum vaqtgacha to’la qondirilmasligi
mumkin. Bunday sharoitda uo’sha tovarni ishlab chiqaruvchi boshqa shunday
tovar ishlab chiqaruvchi paydo bulgunicha bozorda monopol huquqqa ega bo’lib
turadi. Bu imkoniyatdan foydalanib, u vaqtincha monopol foyda oladi. Foyda esa,
buyuk iqtisodchilar ta’kidlaganidek, shunday qudratli va jozibali xoxish -istakki,
xaridorgir tovar ishlab chiqarish yo’li bilan uni qo’lga kiritishni xohlovchi
raqobatchilarni ertami-kechmi, albatta, o’ziga jalb qilmasdan qolmaydi. Natijada,
raqobatchi mahsulot turining paydo bo’lishi bilan dastlab yangi mahsulot ishlab
chiqargan korxonaning yakka hukmronlik mavqyei barham topadi. Bundan esa
bozor, iste’molchi yutadi. Sog’lom iqtisodiyotda antimonopol, antitrest qonunlari,
soliqlar, imtiyozlar (masalan, kredit olish) orqali doimo monopolizmning qarshiligi
sindirilib, tovar ishlab chiqaruvchilar rag’batlantirilib turiladi.Sosializm xo’jalik
yuritish sohasidagi o’zining dastlabki qadamlaridan iqtisodiyotni qat’iy
markazlashgan rejali asosda tashkil etish yo’li bilan amalda yakkahokimlikni
qonunlashtirdi. Xususiy mulk umumlashtirilib, yagona "umumxalk boshqacha‖
aytganda, davlat mulkiga aylantirilishi shuni taqozo etardi. Natijada, monopolizm
surunkali hodisaga aylanib, har kuni, har soatda takror ishlab chiqariladigan
bo’ldi. Chunki davlat bozordagi real ahvolni o’zida aks ettirmaydigan, oldindan
belgilab qo’yiladigan tovar turlari va ularning narxlarini qo’llab-quvvatlardi. Shu
yo’l bilan doimo talabning taklifdan ustunligi, ya’ni taqchillik ta’minlab kelindi.
Amalda deyarli barcha korxonalar doimiy monopolistlarga aylanib, bozor va
iste’molchiga o’z shartlarini qat’iy o’tkazish imkoniyatiga ega edi.
Ishlab chiqarishni yiriklashtirish va ixtisoslashtirish, ijtimoiy mehnat taqsimotini
chuqurlashtirish ayrim tarmoq va korxonalarning yakkahokimligini yanada
kuchaytirdi. Yiriklashuv, markazlashuv va ixtisoslashuv iqtisodiy qonuniyat
darajasiga ko’tarildi. Xo’jaliklararo kooperasiyalash va agrosanoat integrasiyasi
negizida qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini yanada yi riklashtirish hamda
ixtisoslashtirish tug’risida maxsus qarorlar qabul qilindi. Yiriklashtirish va
ixtisoslashtirish iqtisodiyotning barcha tarmoqlariga, moddiy va nomoddiy
sohalarga, hatto ijtimoiy-madaniy jabhalarga ham keng singdirildi. Bu mash’um

Nima uchun bu o’ta mas’uliyatli tarixiy vazifa aynan davlatning zimmasiga
yuklatildi? Chunki mustaqil milliy iqtisodiyotni barpo etish va ayni paytda bozor
munosabatlariga o’tish boshlanganida mamlakatimizda davlatdan ko’ra qudratliroq
kuch, tizim yo’q edi. Jamiyat barcha azolarining iqtisodiy imkoniyatlari deyarli bir
xil, boshlang’ich darajada bo’lgan. Bozor islohotlarining takdirini, ayrim
davlatlarda bo’lgani kabi, davlat korporasiyalari qo’liga topshirib qo’yib ham
bo’lmasdi. 10
Xorijda kuchli diaspora va sahiy homiylarimiz ham yo’q. Boz ustiga
ozorga o’tishning «shok terapiyasidan» farqli o’laroq, bosqisma-bosqich amalga
oshiriladigan ijtimoiy yo’naltirilgan modeli tanlandi. Bunday sharoitda aholining,
ayniqsa uning kam ta’minlangan qismi manfaatlarini qayta taqsimlash mexanizmi
orqali faqat davlatgina himoya qila olishi mumkin. Shu bois davlatning kuch
qudratidan, boy imkoniyatlaridan foydalanmaslik keyinchalik to’g’rilab bo’lmas
xatolarga olib kelishi tayin edi. Prezidentimiz tomonidan ushbu yo’l yagona va
to’g’ri yo’l deb tanlandi. Davlat bizda azaldan qudratli kuch, boshqarish vositasi
bo’lib kelgan. Islohotlardan oldin barcha mulk obyektlarining 90 foizdan
ziyodrog’i davlat tasarrufida edi. Qayd etish lozimki, barcha mamlakatlarda
iqtisodiyotning samarali faoliyat yuritishida davlat, uning muassasalari va tarkibiy
tuzilmalarining o’rni bor. Buni hyech kim inkor etmaydi. Lekin bo zor o’zini o’zi
boshqara oladigan tizim, munosabatlar silsilasi. Bunday sharoitda davlatning
iqtisodiyotga aralashuvi yoki iqtisodiyotning davlat tomonidan tartibga solinishi
qanday nisbatda, darajada bo’lishi kerak? Buning aniq bir mezoni yoki ko’rsatkichi
bormi? Bu - juda nozik masala.
O’tgan asr davomida jahon iqtisodiyoti rivojlanishining turli bosqichlarida
ba’zan bozor qonuniyatlari, ba’zan iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish
usullari ustuvorlik qilib keldi. 1940-70 yillarda iqtisodiy jarayonlarыi boshqarish
va tartibga solishda davlatning rolini kuchaytirish konsepsiyasi ustunlik qilgan
bo’lsa, 1980-90-yillarda iqtisodiyotni bozor tomonidan tartibga solishning
cheklanmagan imkoniyatlari konsepsiyasini ilgari suruvchi monetarizm va neo
liberalizm nazariyalarining mavqyei oshdi.
Iqtisodiy adabiyotlarda Yevropaning yetakchi mamlakatlari hisoblanadigan
10
Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar
faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b.

Taraqqiyotning o’zbek modeli va uning o’ziga xos xususiyatlari

Купить

Информация о документе

Продавец

Taraqqiyotning o’zbek modeli va uning o’ziga xos xususiyatlari