Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 63.4KB
Покупки 12
Дата загрузки 27 Январь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

univer cafe

Дата регистрации 27 Январь 2024

93 Продаж

Taraqqiyotning o’zbek modeli va uning o’ziga xos xususiyatlari

Купить
TARAQQIYOTNING O'ZBEK MODELI VA UNING O'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI REJA: Kirish ............................................................................................................................................................ 2 I.Bob.Taraqqiyotning O'zbek modeli va uning o'ziga xos xususiyatlari ........................................................ 4 1.1 O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tish zarurati va uning o’ziga xos xususiyatlari ............................. 4 1.2 Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi ............................................................................................................. 7 II.Bob. «O’zbek modeli» ning asosiy tamoyillari ........................................................................................ 13 2.1. Iqtisodiyotni tubdan o’zgartirish va isloh etishda “o’zbek modeli” ning ............................................. 13 o’rni va ahamiyati ...................................................................................................................................... 13 2.2 «O’zbek modeli» ning asosiy tamoyillari .............................................................................................. 18 Xulosa ........................................................................................................................................................ 27 Adabiyotlar ro’yxati ................................................................................................................................... 29 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: Ma’lumki, O’zbekiston o’z mustaqilligini qo’lga kiritganidan so’ng sobiq sho’ro tuzumining umrini o’tab bo’lgan ma’muriy-buyruqbozlik, rejali-taqsimot tizimidan voz kechilib, butun dunyoda ―o’zbek modeli degan nom bilan haqli ravishda e’tirof etilayotgan‖ o’ziga xos taraqqiyot yo’li Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan ishlab chiqildi va bugungi kunda o’zini to’la oqlamoqda. Mazkur model iqtisodiyotni mafkuradan holiligi, uning siyosatdan ustunligi, qonun ustuvorligi, davlatning bosh islohotchi bo’lishi, islohotlarning bosqichma-bosqich amalga oshirishi, kuchli ijtimoiy siyosat olib borish kabi muhim tamoyillarni o’z ichiga oladi. Kurs ishi maqsadi va vazifasi: Yurtimiz istiqloli bizning oldimizda ulkan imkoniyatlar ochdi va xalqimiz uchun munosib hayot barpo etish, dunyo hamjamiyatidan munosib o’rin egallashdek yuksak maqsadlar yo’lida mustahkam poydevor bo’lib xizmat qilmoqda. O’tgan davr mobaynida amalga oshirilgan ulkan ishlar tufayli yurtimizning barcha hudud va mintaqalari qiyofasi tubdan o’zgarib, obod bo’lib borayotgani, O’zbekiston o’zining barqaror iqtisodiy o’sish sur’atlari, izchillik bilan hayotga joriy etilayotgan keng qamrovli ijtimoiy dasturlari bilan jahon miqyosida yuksak e’tibor va e’tirofga sazovor bo’layotgani hammamizga, avvalambor, shu zaminda unib-o’sib kelayotgan yoshlarga xursandchilik va ertangi kunga ishonch bag’ishlamoqda. Eng muhimi, ana shunday o’zgarishlar tufayli yurtdoshlarimizning dunyoqarashi, ma’naviy olami izchil yuksalib, hayotga, mehnatga munosabati keskin o’zgarib bormoqda. Kurs ishining ob’ekti va predmeti: Mamlakatimiz mustaqil taraqqiyot yo’lida o’z oldiga qo’ygan marralarga yetish, ya’ni rivojlangan demokratik davlatlar qatoriga kirish, xalqimizning hayot sifati va darajasini yuksaltirish va yurtimizning jahon hamjamiyatida munosib o’rin egallashida avvalo juda tez o’zgarib borayotgan bugungi zamon bilan hamnafas bo’lib, ertaga yo’limizda paydo bo’lishi mumkin bo’lgan turli muammo va tahdidlarni bartaraf etish haqida doimo o’ylab yashash zaruratini hayotning o’zi talab qilmoqda. Shu muqaddas zaminda yashab o’tgan qancha-qancha ajdodlarimizning asriy orzusi bo’lgan mustaqillik bundan yigirma ikki yil muqaddam Prezidentimiz Islom Karimov boshchiligida olib borilgan mardona kurashlar natijasida ro’yobga chiqdi. Tarixan juda qisqa, biroq mazmunan asrlarga teng bu yillar davomida xalqimiz milliy taraqqiyot yo’lidan izchil va qat’iyat bilan borib, barcha sinov va mashaqqatlarni yengib o’tib, olamshumul yutuq va marralarga erishdi. Hayotning o’zi biz tanlagan yo’l juda to’g’ri ekanini ko’rsatdi. Buni bugun jahon ahli e’tirof etmoqda. Bu yo’l taraqqiyotning o’zbek modeli sifatida keng o’rganilmoqda. Bu o’z navbatida xalqimizning irodasi, kuch-qudrati va bunyodkorona mehnati samarasiga, davlatimiz rahbari tomonidan olib borilayotgan siyosatga berilgan munosib bahodir. Kurs ishining nazariy-amaliy ahamiyati: "O’zbek modeli" tushunchasining hayotimizga shiddat bilan kirib kelganiga bu yil roppa-rosa 22 yil to’ldi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenta Islom Karimov dastlab 1992 yilda chop etilgan "O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li" asarida o’zbek modelining mohiyati va shakl-shamoyillari hamda tamoyillarini belgilab bergan edi. Keyinchalik bu g’oya davlatimiz rahbarining 1993 yildagi "O’zbekiston - bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li" kitobida, "Komsomolskaya pravda" gazetasi muxbiri savollariga bergan javobida, ijtimoiyiqtisodiy sohadagi asarlari, nutq va maqolalarida yanada rivojlantirildi. I.Bob.Taraqqiyotning O'zbek modeli va uning o'ziga xos xususiyatlari 1.1 O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tish zarurati va uning o’ziga xos xususiyatlari XX asrning 90-yillari boshida O’zbekiston ijtimoiy - iqtisodiy taraqqiyotida mutlaqo yangi mazmun va mohiyatga ega tarixiy vaziyat yuzaga keldi. Bu, avvalo, Yurtboshimiz Islom Karimov rahnamoligida xalqimizning mustaqillikka erishgani bilan bog’liqdir. Istiqlolimiz sharofati bilan iqtisodiyotimizga bozor munosabatlarini joriy etish, mavjud ijtimoiy-iqdisodiy, xalqaro masalalarni o’z milliy manfaatlarimizdan kelib chiqqan holda mustaqil hal etish imkoniyati yaratildi. Boshqacha aytganda, mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayoni qadimiy milliy davlatchiligimizni qayta tiklash va milliy iqtisodiyotimizni shakllantirish bilan uyg’unlikda olib borildi. Ayni paytda, bozor munosabatlari xalqimiz va Vatanimiz uchun butunlay yangi tushunchalar emasdi. Osiyo va Yevropaning savdo yo’li - Buyuk ipak yo’li chorrahasida joylashgan o’zbek zamini asrlar osha Sharq va G’arb o’rtasida o’ziga xos ko’prik bo’lib keldi. O’zbekiston o’zining ana shu tarixiy va an’anaviy o’rnini egallashi uchun yurtimizda zamonaviy bozor munosabatlarini va aholi o’rtasida esa bozor madaniyatini shakllantirish lozim edi. Bu esa oson ish emasdi. Zero, kommunistik mafkura hukmronlik qilgan sovet zamonida - yetmish yil mobaynida xalqimiz haqiqiy bozor qadriyatlaridan butunlay uzoqlashtirilgan, odamlardagi bozor munosabatlariga xos tashabbuskorlik, izlanuvchanlik va tadbirkorlik so’ndirilgan, boqimandalik kayfiyati hukmronlik qilgan. To’g’ri, sosializm sharoitida ham «xufiyona iqtisodiyot», kooperativ faoliyat, kolxoz bozori singari bir qarashda bozorni eslatadigan yarim ochiq, yarim yashirin ko’rinishdagi unsurlar ham mavjud bo’lgan. Ammo, sosializm mazmunmohiyatiga ko’ra bozor iqtisodiyotiga butunlay zid, davlat mulkini eng ustuvor o’ringa qo’yar va xususiy mulkchilikning har qanday ko’rinishini inkor etardi. Shu bois mulk obyektlarini davlat tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish va monopollashuvdan qaytish mehanizmlari orqali raqobat muhitini yaratish, erkin tadbirkorlikka keng yo’l ochish, bozor infratuzilmasini rivojlantirish, talab va taklif asosida shakllanadigan narx mexanizmini joriy etish kabi bozor ustunlarini qaror toptirish, pirovardida aralash iqtisodiyotga erishish lozim edi. Chunki, shusiz ham chuqur inqiroz girdobiga tushib qolgan iqtisodiyotimizni sog’lomlashtirishning bozordan boshqa yo’li yuq, oldinda ulkan islohotlarni amalga oshirish vazifasi turardi. Shukrki, O’zbekistonimiz jahonning tabiiy resurslarga boy mamlakatlaridan. Yurtimizda turli xil oziq-ovqat mahsulotlarini yetishtirish uchun keng ekin maydonlari, yirik industrial baza, malakali kadrlar, qisqasi, jamiyat a’zolari extiyojlarini to’la qondirish uchun zarur barcha imkoniyatlar mavjud bo’lsa-da, eng ayanchlisi, ana shunday ulkan imkoniyatlarga qaramasdan, yurtimiz qashshoq mamlakatlar qatoriga tushib qolgan, jamiyatda eng zarur iste’mol mollarining ham keskin tanqisligi vujudga kelgan edi. Sababi eski tuzum davrida jamiyatdagi tabiiy muvozanat buzilgan — shaxsiy manfaat va mehnat natijalari o’rtasida bevosita uzviylik yo’q edi. Bu uzviylik esa har qanday jamiyatda taraqqiyotning lokomotivi vazifasini bajaradi, mavjud barcha resurslardan oqilona va samarali foydalanishga xizmat qiladi. Sobiq SSSRda ham bir qancha iqtisodiy islohotlar o’tkazilganini ta’kidlash lozim. 1953, 1965, 1979 yillarda o’tkazilgan xo’jalik yuritish mexanizmlarini takomillashtirish, moddiy manfaatdorlikni oshirishga qaratilgan islohotlar shular jumlasidandir. Lekin, iqtisodiy rivojlanishda burilish yasash maqsadida amalga oshirilgan bunday urinishlarning birortasi ham kutilgan samarani bermadi. Berishi ham mumkin emasdi. Chunki, islohotlarni amalga oshirishda shaxsiy manfaat va mehnat natijalari o’rtasidagi bevosita uzviylik hisobga olinmagan edi. Bu masala esa, ta’kidlanganidek, jamiyat poydevori hisoblanadigan mulk munosabatlarini qayta qurish bilan bog’liq. Mulk munosabatlarini o’zgartirish esa bevosita sosializmning taqdiri bilan bog’liq edi. Murt poydevor ustiga qurilgan binoni ta’mirlash bilan uning ko’rkamligini oshirish mumkin. Ammo uning mustahkamligi-yu samaradorligini oshirib bo’lmaydi. Shuro zamonidan katta shov shuv va dahmaza bilan boshlangan, biroq nihoyasiga yetmay, orayo’lda qolib ketgan iqtisodiy islohotlar ham xo’jalik yuritishning ayrim bo’g’inlarini takomillashtirishdan nariga o’ta olmadi, butun iq tisodiyotni jonlantirishga ojizlik qildi. Natijada, yana odatdagidek ma’muriy-buyruqbozlik tartibotiga zo’r berildi. Bu usul ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o’rtasidagi aloqani ekstensiv omillardan keng foydalanish orqali naridan-beri ta’minlash imkonini berdi. Ammo tabiiy resurslarning ham chegarasi bor, imkoniyatlari cheklangan. Ulardan kelajak avlod manfaatlarini hisobga olmasdan, pala-partish foydalanish talay muammoalarni, jumladan, ekologik keskinlikni keltirib chiqardi. Ekstensiv omillarning borgan sari imkoniyatlari torayib ketaverishi, intensiv xo’jalik yuritish mexanizmining mavjud emasligi ertami-kech iqtisodiy tanqislik va tanglikni keltirib chiqarishi muqarrar edi. Shunday bo’ldi ham! Iqtisodiy tanglik XX asr 80-yillarining oxiriga kelib yanada keskin va halokatli tus oldi. Bu, avvalo, mahsulot ishlab chiqarishning butunlay pasayib ketishida, ishlab chiqarish quvvatlarining ish bilan ta’minlanmaganida, ishsizlik darajasining o’sishida, pulkredit va valyuta tizimining izdan chiqishida namoyon bo’ldi. Xususan, 1990 yilda sobiq ittifoq yalpi milliy mahsuloti 1989 yildagiga nisbatai 2 foiz, ishlab chiqarilgan milliy daromad hajmi 4 foiz, mehnat unumdorligi 3 foiz pasaydi. Tashki savdo aylanmasi 6,6 foiz qisqarib, tashqi savdoning salbiy saldosi 9,8 millard rublga yetdi. Davlat qarzi esa bir yilda 150 millard rubl ko’payib, 550 millard rubldan oshib ketdi. Surunkali inflyasiya hammaning tinkasini qurita boshladi. Natijada shusiz ham nochor axvolda kun kechirayotgan aholining daromadlari va turmush darajasi muttasil pasaya boshladi. Ishlab chiqarish ko’lami va hajmining tinimsiz qisqarishi, ayniqsa, O’zbekistondek keskin demografik sharoitda yashayotgan respublikalardagi aholi turmush darajasiga yanada og’irroq ta’sir ko’rsatdi. O’zbekiston aholi jon boshiga milliy daromad ishlab chiqarish, real daromadlar, ish haqi, mehnat unumdorligi ko’rsatkichlari bo’yicha sobiq shuro respublikalari orasida eng oxirgi o’rinlardan biriga tushib qolgan edi. Islom Karimov bu ayanchli vaziyat haqida shunday ta’kidlagan edi: "O’zbekiston kishi boshiga yalpi ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish bo’yicha mamlakatda 12-o’rinni egallab turibdi, aholi jon boshiga milliy daromad ishlab chiqarish bo’yicha esa ittifoqdagi o’rtacha darajadan ikki hissa past". Bu davrda sanoatdagi mehnat unumdorligi jihatidan O’zbekiston o’rtacha ittifoq ko’rsatkichidan 40 foiz, qishloq xo’jaligidagi mehnat unumdorligi jihatidan esa ikki barobar orqada edi. Respublika aholi jon boshiga xalq iste’moli mollari ishlab chiqarish bo’yicha ittifoq darajasining 40 foizini tashkil etardi. Boz ustiga iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi va uni tashkil etish shakllari amon talablariga mutlaqo javob berolmasdi. Mamlakat xo’jaligining amal qilib kelgan tarkibi ekstensiv rivojlanish mahsuli bo’lgan bu tizim iqtisodiy zarurat emas, balki qat’iy markazlashgan ma’muriy va rejali boshqarishga asoslangan edi. Qat’iy reja asosiga qurilgan iqtisodiyot esa rivojlanishga qodir emasligi bugun ko’pchilikka ma’lum. Rejali iqtisodiyotning tanqislik, ishlab chiqarish monopolizmi kabi "surunkali kasalliklar" doimiy hamroxidir. Sobiq sho’rolar mamlakatida ijtimoiy ahamiyati kam bo’lgan, xalq ehtiyojlarini bevosita qondirishga emas, balki "planni to’ldirish" uchun mahsulot chiqariladigan sohalar, korxonalar behad ko’payib ketgan edi. 1 1.2 Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini xalq extiyojlari tomonga burmasdan turib tanqislikka barham berib bo’lmaydi. Ishlab chiqarish tarkibiga faol ta’sir ko’rsatadigan asosiy samarali mexanizm bu — bozordir. Chunki bozor sharoitidagina ijtimoiy ehtiyojlarga mos kelmaydigan sohalar o’z-o’zidan barham topadi. Davlat bozor tan olmagan, zarar keltirib ishlaydigan, norentabel soha va korxonalarni qo’llab-quvvatlamaydi. Xalq ehtiyojlariga xizmat qiladigan, xaridorgir, byudjet uchun mablag’ beradigan ishlab chiqarish turlari esa rag’batlantiriladi. Tanqislikni keltirib chiqaradigan shart-sharoitlardan yana biri ishlab chiqarishdagi yakka hukmronlikdir. Monopolizm iste’molchini tanlash huquqidan mahrum qiladigan va shu yo’l bilan bozorda yakka hukmronlik imkoniyatini qo’lga kiritadigan kuchdir. 2 Odatda, tanqislik qondirilmagan talab sifatida vaqti-vaqti bilan har qanday bozorda vujudga kelishi mumkin. Bu hodisaga barham berish yangi xaridorgir 1 Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy xususiyatlari, falsafiy va tarixiy ildizlari. Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent 2001 y. 2 Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b. mollarning paydo bo’lishi bilan bog’liq ayrim mollarning miqdori dastlab kamroq bo’lganligi tufayli, ularga xarid talabi ma’lum vaqtgacha to’la qondirilmasligi mumkin. Bunday sharoitda uo’sha tovarni ishlab chiqaruvchi boshqa shunday tovar ishlab chiqaruvchi paydo bulgunicha bozorda monopol huquqqa ega bo’lib turadi. Bu imkoniyatdan foydalanib, u vaqtincha monopol foyda oladi. Foyda esa, buyuk iqtisodchilar ta’kidlaganidek, shunday qudratli va jozibali xoxish -istakki, xaridorgir tovar ishlab chiqarish yo’li bilan uni qo’lga kiritishni xohlovchi raqobatchilarni ertami-kechmi, albatta, o’ziga jalb qilmasdan qolmaydi. Natijada, raqobatchi mahsulot turining paydo bo’lishi bilan dastlab yangi mahsulot ishlab chiqargan korxonaning yakka hukmronlik mavqyei barham topadi. Bundan esa bozor, iste’molchi yutadi. Sog’lom iqtisodiyotda antimonopol, antitrest qonunlari, soliqlar, imtiyozlar (masalan, kredit olish) orqali doimo monopolizmning qarshiligi sindirilib, tovar ishlab chiqaruvchilar rag’batlantirilib turiladi.Sosializm xo’jalik yuritish sohasidagi o’zining dastlabki qadamlaridan iqtisodiyotni qat’iy markazlashgan rejali asosda tashkil etish yo’li bilan amalda yakkahokimlikni qonunlashtirdi. Xususiy mulk umumlashtirilib, yagona "umumxalk boshqacha‖ aytganda, davlat mulkiga aylantirilishi shuni taqozo etardi. Natijada, monopolizm surunkali hodisaga aylanib, har kuni, har soatda takror ishlab chiqariladigan bo’ldi. Chunki davlat bozordagi real ahvolni o’zida aks ettirmaydigan, oldindan belgilab qo’yiladigan tovar turlari va ularning narxlarini qo’llab-quvvatlardi. Shu yo’l bilan doimo talabning taklifdan ustunligi, ya’ni taqchillik ta’minlab kelindi. Amalda deyarli barcha korxonalar doimiy monopolistlarga aylanib, bozor va iste’molchiga o’z shartlarini qat’iy o’tkazish imkoniyatiga ega edi. Ishlab chiqarishni yiriklashtirish va ixtisoslashtirish, ijtimoiy mehnat taqsimotini chuqurlashtirish ayrim tarmoq va korxonalarning yakkahokimligini yanada kuchaytirdi. Yiriklashuv, markazlashuv va ixtisoslashuv iqtisodiy qonuniyat darajasiga ko’tarildi. Xo’jaliklararo kooperasiyalash va agrosanoat integrasiyasi negizida qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini yanada yi riklashtirish hamda ixtisoslashtirish tug’risida maxsus qarorlar qabul qilindi. Yiriklashtirish va ixtisoslashtirish iqtisodiyotning barcha tarmoqlariga, moddiy va nomoddiy sohalarga, hatto ijtimoiy-madaniy jabhalarga ham keng singdirildi. Bu mash’um tajriba shunga olib keldiki, butun mamlakat bo’yicha ko’pchilik sanoat mhsulotlari turlarini bir-ikki korxona yetkazib beradigan bo’ldi. O’tgan asrning 80-yillari oxiriga kelib, O’zbekistonda 100 nafargacha ishchisi bo’lgan sanoat korxonalarining umumiy soni to’rt yuzdan oshmagani bunga misoldir. Hamma joyda gigantomaniya vasvasasi avj oldi. Yagona partiya, yagona mafkura, yagona korxona, yagona tovar va yagona xalq! Shunday qilib, bir tomondan, monopolizm tanqislikning kelib chiqishi uchun sharoit yaratadi. Ikkinchi tomondan, ana shu tanqislikning o’zi monopolizmning keng tomir otishiga xizmat qiladi. Boshqacha aytganda, ularning har ikkisi bir-biri bilan o’ta bog’liq hodisalardir. 3 Sog’lom iqtisodiyotda monopoliyalar qattiq raqobat asosida paydo bo’ladi, raqobatdan o’sib chiqadi. Shuning uchun ular ilg’or, yuqori samaradorlikka va kam mehnat xarajatlariga, zamonaviy texnika va texnologiyalarga ega bo’lishga intiladilar. Raqobatdan xoli, iqtisodiy jihatdan o’zini oqlamaydigan, sun’iy, yuqoridan turib boshqariladigan korxonalar esa, odatda, texnik va iqtisodiy jihatdan qoloq bo’lsa ham, monopolistga aylanishi mumkin. Monopolizm sharoitida iste’molchi ishlab chiqaruvchining oldida hamisha ta’zimda bo’ladi. Chunki, tanqis tovarni topganiga shukr qiladi, boriga baraka, deb kun ko’radi. Monopolizm iste’molchini nafaqat mol egasiga iqtisodiy qaram qilib qo’yadi, balki uning muayyan haq-huquqlarini ham buzadi. Monopolizm sharoitida ishlab hiqaruvchi (sotuvchi) qirol bo’lsa, raqobat sharoitida iste’molchi ana shunday mavqyega erishadi. Monopolizm ham, tanqislik ham jamiyatda mas’uliyatsizlik, iste’molchining talab- extiyojlarini mensimaslik muhhitini yuzaga keltiradi. Natijada savdo do’konlarini sifatsiz, behad qimmat va kam sonli tovarlar egallaydi. Sanoat reja ko’rsatkichlarini ortig’i bilan bajaradi, iste’molchi esa ishlab chiqarilgan mahsulotlardan qoniqmay qolaveradi. Masalan, 1980-89 yillarda sobiq ittifoqda yalpi ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish 32 foiz, sanoat mahsuloti — 46, shu jumladan xalq iste’moli mahsulotlari 74 foiz oshgan edi. Aholi sonining o’sishi esa bu yillarda 26 foizni tashkil etdi. Ko’riiib turibdiki, ishlab chiqarish sur’atlari, 3 Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 48 b. aholining o’sish sur’atlaridan ancha yuqori. Ammo ahali turmush darajasida keskin o’zgarish yuz bergani yo’q. Bunday sharoitda pul o’zining qiymatini yo’kotib, keskin qadrsizlanishi tabiiy. Qo’lga kiritilgan puldan qanday foydalanish muammosi ham pay do bo’ladi. Korxona endi o’zining mahsulotini sotishga emas, balki o’ziga kerakli boshqa bir mahsulot turiga ayirboshlash — barterga intiladi. Bunday ayirboshlash harakatlarida taqchil mahsulotlar umumiy muqobil vazifasini o’tay boshlaydi. Shunday qilib, o’z-o’zidan barterga, ya’ni tug’ridan-tug’ri valyutasiz tovar ayirboshlashga yo’l ochiladi. Iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy voqyealarning bunday tadrijiy rivoji bozor iqtisodiyotiga o’tishni muqarrar qilib qo’ydi. Lekin o’sha o’ta murakkab sharoitda bu borada bir-birini amalda inkor etadigan har xil nuqtai nazarlar mavjud bo’lgani ham sir emas. Birinchisi — iqtisodiyotimizni bozor munosabatlariga o’tish halokatdan qutqaradi, deb hisoblaydigan uzoqni ko’zlab, oqilona g’oyalar ilgari, surilgan realistik qarash. Ikkinchisi - avval ma’muriy yo’llar orqali iqtisodiy va moliyaviy tushkunlikka barham berib, undan keyin bozorga o’tish kerak, degan qarash. Bunda ikkinchi guruh vakillari o’z qarashlaridagi ziddiyatni anglab yetmagani qiziq agar ma’muriy yo’llar bilan iqtisodiyotdagi surunkali xastalikni, moliyaviy boshboshdoqlikni, xo’jasizlikni bartaraf etish mumkin bo’lsa, unda bozorga o’tishning nima zarurati bor? To’g’ri, bozor iqtisodiyotiga, Yurtboshimiz ko’p bor ta’kidlaganidek, bir kunda va bir zarb bilan o’tish aslo mumkin emas. Sababi - O’zbekistonda bozor munosabatlariga o’tishning iqtisodiy asoslari juda zaif edi. Buning ustiga iqtisodiyotimiz xom ashyoga yo’naltirilgan va asosiy ishlab chiqarish fondlari g’oyat eskirgan. O’zbekiston sobiq ittifoq davrida amalda arzon mineral hamda qishloq xo’jaligi xom ashyosini yetkazib beruvchiga aylanib qolgan. Bu mustamlakachilik amaliyoti chor Rossiyasining O’rta Osiyoni bosib olganidan keyin boshlangan, sho’rolar davrida esa u ixtisoslashuv, mehnat taqsimoti vajlari bilan yanada chuqurlashtirilgan va mustahkamlangan edi. Respublika nafaqat jihozlar, texnologiyalar va juda ko’p turdagi xom ashyo mahsulotlarini, balki birinchi darajali ahamiyatga ega oziq-ovqat mahsulotlari — g’alla, go’sht, shakar, tuz, qandolatchilik mahsulotlari va boshqalarni, shuningdek, yurtimizda ishlab chiqarish mumkin bo’lgan juda keng doiradagi xalq iste’moli mollarini ham tashqaridan keltirishga majbur bo’lgan. Deyarli barcha tarmoqlarda tugallanmagan siklga ega ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgani sababli ular atayin xom ashyoni qazib olish va dastlabki ishlov berish, yarim fabrikalar tayyorlash bosqichida tuxtab qolar edi. Oddiy xalq ommasida agar ishlab chiqarish vositalarining asosiy qismi davlat tasarrufidan chiqariladigan va xususiylashtiriladigan bo’lsa, bundan birinchi navbatda, sho’ro zamonidan qolgan xufiyona iqtisodiyot korchalonlari yutadi, o’zining «o’lik kapitalini» ishga solib yuboradi, degan hadiksirashlar ham mavjud bo’lgan. 4 Albatta, hyech bir yangilikni hamma ham quchoq ochib kutib olmaydi. Tuzumni, iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlarni butunlay yangicha asosda shakllantirishni taqozo qiladigan bozor iqtisodiyotini ham o’z tarafdorlari -yu, unga shubha bilan qaraydiganlari ham bo’lishi tabiiy. Ko’p jihatdan tavakkalchilikka asoslangan bozor sharoitida o’z biznesi sinishidan, raqobat kurashida mag’lubiyatga uchrashidan hyech kim kafolatlanmaydi. Bunday munosabatlarni chuqur tadkiq etganlarning fikricha, kapital jamg’arilishining tarixiy tendensiyasi, ya’ni mayda mulklarning kimlardir tomonidan g’oyat yiriklashtirilishi, keng xalq ommasining yeri, tirikchilik vositalari mehnat qurollarining ekspropriasiya kilinishi kapitalizm tarixining muqaddimasidir. Bevosita ishlab chiqaruvchilarning ekspropriasiya qilinishi ko’p mamlakatlarda katta yo’qotishlar, o’pirilishlar, ayniqsa, aholi kam ta’minlangan tabaqalarini haq-huqulari hisobga olinmasdan amalga oshirildi. Davlatimiz rahbari Islom Karimov uzoqni ko’zlab, oqilona yuritayotgan siyosati samarasida O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tishda bunday katta yo’qotish va talotumlardan chetlab o’tildi. Ijtimoiy adolatsizlikka, aholining keskin tabaqalanishiga yo’l qo’yilmadi. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning evolyusion, bosqichma-bosqich yo’li tanlandi. Bu borada ijtimoiy adolatni ta’minlashda davlatning islohotchilik 4 Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag’ishlangan majlisdagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining nutqi. \\ Xalq so’zi gazetasi. 2017 yil 16 yanvar, №11. roli katta ahamiyatga ega bo’ldi. Prezidentimiz Islom Karimov o’zining iqtisodiy siyosatga bag’ishlangan asarlarida bozor iqtisodiyotining shakl-shamoyillari, unga o’tishning zarurati, shart-sharoitlari va omillarini puxta asoslab berdi. «Biz mustaqillikning ilk kunlaridan boshlab, - deb yozadi davlatimiz rahbari, - o’z umrini o’tab bo’lgan eski mustabid sovet tuzumidan voz kechib, jahon tajribasini har tomonlama puxta o’rganish, umuminsoniy qadriyatlarni chuqur anglash, milliy urf-odat va an’analarimizni asrab avaylash va yanada mustaxkamlash asosida ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan ochiq demokratik davlat barpo etishga azmu qaror qildik». Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, raqobat muhitini yaratish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish bozor munosabatlarini qaror toptirishning asosiy shart va yunalishlarini tashkil etdi. O’tgan davr ichida iqtisodiyotga oid qabul qilingan qonunlar. Prezident farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlarining asosiy qismi ana shu uch yo’nalishni rivojlantirishga qaratilganini alohida ta’kidlash darkor. Bu yillarda minglab davlat korxonalari xususiylashtirildi, aksiyadorlik jamiyatlari yoki mulkchilikning boshqa nodavlat korxonalari sifatida qayta tashkil etildi. Natijada nodavlat sektorining ulushi 1995 yilga kelib yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarishda 58,4 foizni tashkil etdi. 2010 yilda esa bu ko’rsatkich 81,7 foizga yetdi.16 Ular xo’jalik birlashmalari, qo’shma korxonalar, xususiy fermer xo’jaliklari, aholi xususiy mulkining boshqa obyektlari sifatida faoliyat yurita boshladi.Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, kichik biznesni rivojlantirish samarasida O’zbekistonda yangi ijtimoiy qatlam mulkdorlar paydo bo’ldi. Qimmatli qog’ozlar va kuchmaye mulk bozori kabi yangi bozorlar paydo bo’ldi.O’zbekistonda 2000 yilda bozor munosabatlariga xos institusional qayta qurishning tugallanishi bilan o’tish davri nihoyasiga yetdi va aralash iqtisodiyot asosan shakllanib, uning yanada jadalroq rivojlanish bosqichi boshlandi. 5 5 Jo’raev N., Abduvoxidov F., Sotivoldieva D. Moliyaviy va boshqaruv hisobi. Darslik (lotin alifbosida). –T.: 2012 y. 480 b. II.Bob. «O’zbek modeli» ning asosiy tamoyillari 2.1. Iqtisodiyotni tubdan o’zgartirish va isloh etishda “o’zbek modeli” ning o’rni va ahamiyati Ma’lumki, O’zbekiston 1991 yili o’z mustaqilligini qo’lga kiritganidan so’ng umrini o’tab bo’lgan mustabid, ma’muriy-buyruqbozlik, rejali-taqsimot tizimidan voz kechib, ―o’zbek modeli deb nom olgan o’z taraqqiyot yo’lini tanlab oldi.‖ Yurtboshimiz tomonidan ishlab chiqilgan mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish konsepsiyasiga asosan, O’zbekiston mustaqillikka erishganidan keyin ijtimoiy yo’naltirilgan bozor munosabatlariga o’tish, mamlakatimizda isloh etish va modernizasiya qilish borasida salmoqli ishlar amalga oshirildi.Yaqin o’tmishga qarab shuni ta’kidlash mumkinki, haqiqatan ham, mustaqillik qo’lga kiritilgan davr o’ta murakkab bo’lib, u paytda sobiq ittifoq parokandalikka yuz tutgan, mamlakatimizda siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy vaziyat tobora keskin tus ola boshlagan edi. Shunday qaltis vaziyatda o’zligimizni anglash va toptalgan milliy g’ururimizni tiklashga qaratilgan intilish yanada kuchaydi. O’sha tahlikali va og’ir vaziyatda respublika rahbari Islom Karimov bosiqlik bilan oqilona ish tutib, qat’iy siyosiy irodani namoyon etib, mamlakatimizni chuqur tanazzuldan olib chiqishga qaratilgan, barqaror ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini barpo etishning har tomonlama puxta o’ylangan islohotlar strategiyasini ishlab chiqdi va uni amalga oshirishga rahnamolik qildi. Yurtboshimiz rahbarligida ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan huquqiy demokratik davlat barpo etish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish maqsadida g’oyat mashaqatli, shu bilan birga, sharafli taraqqiyot yo’li bosib o’tildi.Istiqlolimizning ilk yillaridayoq, Prezidentimiz yuksak demokratik talablarni hayotimizga to’liq joriy etish, fuqarolik jamiyati barpo qilish, farovon hayotga erishish bilan chambarchas bog’liq va uzluksiz davom etadigan jarayon ekanini ta’kidlab, bunday darajaga ko’tarilish hyech qachon osonlikcha kechmasligini uqtirib o’tgan edi. 6 I.A.Karimov ―O’zbekiston – bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li ‖ risolasida mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan keyingi dastlabki yillardagi 6 Pardaev A.X., Pardaev B.X. Boshqaruv hisobi. O’quv qo’llanma./ - T.: G.G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, 2018. rivojlanish jarayonlarini tahlil qilib, O’zbekistonda davlat qurilishi va iqtisodiyotni isloh qilish dasturining o’zagi sifatida 5 ta asosiy tamo yilni belgilab erdi. Ilmiy va amaliy jihatdan puxta ishlab chiqilgan bu dastur nafaqat o’sha davrdagi avlod taqdiri, balki kelajak avlodlarimiz taqdirini ham o’ylab tuzilgan bo’lib, eski tuzumdan meros bo’lgan illatlarni tezroq bartaraf etish, mamlakatimizning rivojlangan, madaniyatli davlatlar darajasiga chiqib olishini ta’minlashni ko’zda tutgan edi. Bu haqiqatan ham Prezidentimiz nomi bilan bevosita bog’liq holda jahonga tanilgan taraqqiyotning o’zbek modeli edi. Islohotlarning o’zbek modeli bundan oldin dunyoda yaratilgan va mavjud bo’lgan modellarning birortasini takrorlamagan holda, o’z mohiyati va mazmuni jihatidan butunlay yangi taraqqiyot modeli bo’ldi. Taraqqiyotning o’zbek modeli quyidagi besh tamoyilga asoslanadi: birinchidan, iqtisodiy islohotlar hyech qachon siyosat ortida qolmasligi kerak, ya’ni iqtisodiyot siyosatdan ustun bo’lishi kerak. Shuningdek, ichki, tashqi va iqtisodiy munosabatlarni mafkuradan holi etishni ta’minlash zarur; ikkinchidan, o’tish davrida davlat asosiy islohotchi bo’l ishi lozim. U islohotlarning ustuvor yo’nalishlarini belgilab berishi, o’zgarishlar siyosatini ishlab chiqishi va uni izchillik bilan amalga oshirishi shart; uchinchidan, qonun ustuvorligiga erishish, qonunlarga qat’iy rioya etish lozim. Buning ma’nosi shuki, demokratik yo’l bilan qabul qilingan yangi Konstitusiya va qonunlarni barcha hyech istisnosiz hurmat qilishi va ularga og’ishmay rioya etishi lozim; to’rtinchidan, aholining demografik tarkibini hisobga olgan holda kuchli ijtimoiy siyosat o’tkazish kerak. Aholining salkam 50 foizini 16 yoshga yetmagan bolalar tashkil etadigan O’zbekistonda buning alohida ahamiyati bor; beshinchidan, bozor iqtisodiyotiga o’tish iqtisodiyotning obyektiv qonunlarini e’tiborga olib, yaqin o’tmishdagi ―inqilobiy sakrashlar siz, ya’ni evolyusion yo’l‖ bilan puxta o’ylab, bosqichma-bosqich amalga oshirilishi kerak. Mamlakatimiz iqtisodiyotini isloh qilish va yurtimizda ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish asosida chuqur tanazzuldan xalos bo’lib, barqaror taraqqiyot va aholi turmush farovonligiga erishishga qaratilgan tub o’zgartirishlar siyosatining strategik maqsadlari I.A.Karimov tomonidan quyidagicha izohlab berildi: - ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini bosqichma -bosqich shakllantirish, qudratli va tinimsiz rivojlanib boradigan, kishilar hayoti va faoliyati uchun zarur shart-sharoitlarni ta’minlaydigan iqtisodiy tizimni barpo etish; - ko’p ukladli iqtisodiyotni yaratish, insonning mulkdan mahrum bo’lishiga barham berish, tashabbuskorlik va uddaburonlikni butun choralar bilan rivojlantirish negizi bo’lgan xususiy mulkning davlat tomonidan himoya qilinishini ta’minlash;- korxonalar va fuqarolarga keng iqtisodiy erkinliklar berish, ularning xo’jalik faoliyatiga davlatning bevosita aralashuvidan voz kechish, iqtisodiyotni boshqarishning ma’muriy-buyruqbozlik usullarini bartaraf etish, iqtisodiy omillar va rag’batlantirish vositalaridan keng foydalanish; - iqtisodiyotda moddiy, tabiiy va mehnat resurslaridan samarali foydalanishni ta’minlaydigan chuqur tarkibiy o’zgarishlar qilish, raqobatdosh mahsulotlar ishlab chiqarish, jahon iqtisodiy tizimiga qo’shilib borish; - kishilarda yangicha iqtisodiy fikrlashni shakllantirish, ularning dunyoqarashini o’zgartirish, har bir kishiga o’z mehnatini sarflash sohasi va shakllarini mustaqil belgilash imkonini berish. Mustaqillikning ilk yillarida, ya’ni ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o’tishning birinchi bosqichida quyidagi ikki vazifani birdaniga hal qilish maqsad qilib qo’yildi: - totalitar tizimning og’ir oqibatlarini yengish, tanglikka barham berish, iqtisodiyotni barqarorlashtirish; - respublikaning o’ziga xos sharoiti va xususiyatlarini hisobga olgan holda, ozor munosabatlarining negizlarini shakllantirish; Mazkur vazifalarni hal qilish uchun birinchi bosqichda isloh qilishning quyidagi muhim yo’nalishlari aniqlab olindi va amalga oshirildi: - o’tish jarayonining huquqiy asoslarini shakllantirish, islohotlarning qonuniyhuquqiy negizini mustahkamlash; 7 7 Karimov A., Islomov F., Avloqulov A. Buxgalteriya hisobi. Darslik.-T.: Sharq, 20 1 4. - mahalliy sanoat, savdo, maishiy xizmat ko’rsatish korxonalarini, uy-joy fondini xususiylashtirish, qishloq xo’jaligi va xalq xo’jaligining boshqa sohalarida mulkchilikning yangi shakllarini vujudga keltirish; - ishlab chiqarishning pasayib borishiga barham berish, moliyaviy ahvolning barqarorlashuvini ta’minlash. Respublikada bozor munosabatlariga o’tishning birinchi bosqichida iqtisodiyot va ijtimoiy sohada yuz bergan tub o’zgarishlar uning o’z taraqqiyotida keyingi sifat ihatdan yangi bosqichga o’ta boshlash uchun mustahkam shart sharoit yaratdi. hu bilan birga, isloh qilishning birinchi bosqichi natijalari keyingi bosqichning strategik aqsadlari va yo’nalishlarini aniq belgilab olish imkonini berdi. Ikkinchi bosqichda iqtisodiyotni modernizasiya qilish va isloh etishni yanada huqurlashtirish, investisiya faoliyatini kuchaytirish, chuqur tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, shuning negizida iqtisodiy o’sishni ta’minlab, bozor munosabatlarini to’liq joriy qilish maqsad qilib qo’yildi. Shu maqsaddan kelib chiqib, mazkur bosqichda amalga oshirilishi lozim bo’lgan vazifalar quyidagi tartibda belgilandi: - davlat mulkini xususiylashtirish sohasida boshlangan ishni oxiriga yetkazish; - ishlab chiqarishning pasayishiga barham berish va makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash; - milliy valyuta – so’mni yanada mustahkamlash;- iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini tubdan o’zgartirish, xomashyo yetkazib berishdan tayyor mahsulot ishlab chiqarishga o’tish. O’tish davrining ikkinchi bosqichida aholining kam ta’minlangan qatlamlarini ijtimoiy himoyalashni kuchaytirish, ularga te gishli yordam ko’rsatish borasida birinchi bosqichda tutilgan yo’l davom ettirildi.Mazkur bosqichda ―erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish nafaqat iqtisodiy, balki ham ijtimoiy, ham siyosiy vazifalarni hal qilishning asosiy shartidir. Bu esa iqtisodiyot sohasida quyidagi vazifalarni amalga oshirishni ko’zda tutdi:- iqtisodiyotning barcha soha va tarmoqlarida erkinlashtirish jarayonini izchillik bilan o’tkazish hamda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish;- xususiylashtirish jarayonini yanada chuqurlashtirish va shu asosida mulkdorlar sinfini shakllantirish; - mamlakat iqtisodiyotiga xorij sarmoyasini, avvalo, bevosita yo’naltirilgan sarmoyalarni keng jalb etish uchun qulay xuquqiy shart -sharoit, kafolat va iqtisodiy omillarni yanada kuchaytirish; - kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning iqtisodiy taraqqiyotda ustuvor o’rin egallashiga erishish; - mamlakatning eksport salohiyatini rivojlantirish va mustahkamlash, iqtisodiyotimizning jahon iqtisodiy tizimiga keng ko’lamda integrasiyalashuvini ta’minlash; - iqtisodiyotda mamlakatimiz iqtisodiy mustaqilligini yanada mustahkamlashga qaratilgan tarkibiy o’zgarishlarni izchil davom ettirish. Shunday ekan, demokratik jamiyat qurishdan ko’zlangan maqsad yurtimizda istiqomat qiladigan barcha insonlar uchun munosib hayot sharoiti yaratib berish, rivojlangan demokratik mamlakatlar kabi kafolatlangan yuksak turmush darajasi hamda erkinliklarni ta’minlashdan iborat. Mazkur ezgu maqsadni amalga oshirish uchun birlamchi ahamiyat kasb etgan, ya’ni ijtimoiy bozor iqtisodiyotini yaratishga yo’naltirilgan iqtisodiy islohotlarga e’tibor qaratildi. Iqtisodiy islohotlar esa o’z o’rnida jamiyatimizning siyosiy, ijtimoiy, ma’naviy hamda davlat qurilishi sohalaridagi tub islohotlar bilan chambarchas, uzviy bog’liqlikda amalga oshirib kelinmoqda. 8 8 Xamdamov B.K., Islomov F.R., Avloqulov A.Z. Moliyaviy hisobot. O’quv qo’llanma./ - T.: “IQTISOD-MOLIYa”, 208. 2.2 «O’zbek modeli» ning asosiy tamoyillari Iqtisodiyotni mafkuradan xoli etish va uning siyosatdan ustunligini ta’minlashning qanday zarurati bor edi? O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov iqtisodiyotni mafkuradan xoli etish, uning siyosatdan ustunligini ta’minlash - demokratik va bozor o’zgarishlarining asosi, deb ta’kidlaydi. Iqtisodiyot mafkuraviy tazyiqlarsiz, o’ziga xos ichki qonun va qoidalarga muvofiq rivojlangandagina de mokratik siyosiy va ijtimoiy islohotlar uchun mustahkam moddiy asos yaratiladi. «Birinchi navbatda iqtisodiy negizni (bazisni) barpo etish va iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish yangi jamiyat qurishning eng muhim shartidir. Bunda iqtisodiy o’zgartirishl ar strategiyasi mafkuradan butunlay xoli etilishi, ya’ni siyosiy maqsadlarga erishish vositasi bo’lib xizmat qilmasligi kerak». Sho’rolar davrida iqtisodiyot yetmish yil hukmronlik qilib kelgan kommunistik mafkuraning siyosatning qurboniga aylangan edi. Natija ma’lum. Iqtisodiyot ham bamisoli tirik organizm - erkin harakat qilgandagina yuksalishi mumkin. Zug’um ostida qolsa, o’zidagi mavjud imkoniyatlarni ruyobga chiqara olmaydi. Sobiq ittifoq - sho’rolar davrida milliy iqtisodiyotlar mehnat taqsimoti va i xtisoslashuvi kabi qator iqtisodiy qonuniyatlar va prinsiplar orqali amalda markazga bog’lab qo’yilgan, hukmron mafkura va siyosatga tamoman bo’ysundirilgan edi. Sho’rolar davrida mavjud mehnat taqsimoti va ixtisoslashuviga ko’ra, sobiq respublikalarning iqtisodiy rivojlanishida, bir tomondan markazdagi yirik sanoat birlashmalari qatnashar edi. Ularning faolligi, eng avvalo, qayta ishlash va konchilik sanoati kompleksi tarmoqlariga qaratilgani ham sir emas. Bu ishtirok milliy respublikalar sanoatining muay yan darajada o’sib, nisbatan zamonaviy texnologiyalar, yangi ishlab chikarish tarmoklarining paydo bo’lishiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi, albatta. 1990- yillarning boshida O’zbekiston sanoat mahsuloti umumiy hajmida sobiq ittifoq vazirlik va idoralariga bo’y sunuvchi birlashma va korxonalar ishlab chikdradigan mahsulotlar hajmi 30 foizga yetgan edi. Ittifoq respublika vazirlik va idoralariga qarashli korxona va birlashmalarda esa 54 foiz sanoat mahsu loti ishlab chiqarilar edi. Ikkinchi tomondan. O’zbekistonning Rossiya va boshqa respublikalardan keltiriladigan ishlab chiqarish va iste’mol tovarlariga bog’liqligi g’oyat kuchli edi. Iqtisodiy o’sishning tashqi omillarga bog’lanib qolganligi yakunlovchi ishlab chiqarish bosqichi ahamiyatining 75 haddan tashqari o shishiga, maxalliy mashinasozlikning esa zaifligicha qolishiga olib keldi. O’zbekistonda barcha sanoat mahsulotlari tarkibida mashinasozlik sanoatining ulushi nihoyatda past edi. Bunday taqsimot oqibatida sanoat asbob - uskunalari, texnologiya, fan - texnika y utuqlari tashqaridan olib kelinadigan mahsulotlarning asosiy yo’nalishi bo’lib qolaverdi. Cheksiz fosforit konlariga boy o’lkamizga, hatto gugurt ham tashqaridan olib kelinar edi. O’zbekistonda mashinasozlikning asosi bo’lgan dastgoxsozlik ayniqsa zaif rivojlangan edi. Natijada ishlab chiqarish vositalari va sanoat materiallari ishlab chiqarish quvvatlarini yaratish, zamonaviy yirik yalpi ishlab chiqarish talablariga javob beradigan avtomat va yarim avtomat murakkab dastgohlar ishlab chiqarishni keng yo’lga qo’yib bo’lmasdi. Bularning barchasi metropoliya va mustamlaka xalqlar o’rtasidagi munosabatlarning amaldagi yakqol ifodasidir. Metropoliya hyech qachon mustamlaka o’lkaning jadal rivojlanishini istamaydi. Uni doim o’z tizginida tutib, har xil yo’llar bil an ipsiz bog’lab turishdan manfaatdordir. Iqtisodiyotning siyosat va mafkuraga bo’ysundirilgani yirik o’rta va kichik korxonalar o’rtasida gi nisbatga ham salbiy ta’sir ko’rsatmasdan qolmadi. Sobiq ittifoq vazirlik va idoralari tomonidan milliy respublikal arda, asosan, yirik korxona va birlashmalar qurildi. Chunki sobiq ittifokdagi mehnat taqsimoti va ixtisoslashuv shunday amaliyotni taqozo qilar edi. Zo’rma - zo’raki tiqishtirilgan bunday amaliyotlar natijasida O’zbekiston iqtisodiyoti ham "gigantomaniya" de gan xavfli "xas talikka" chalindi. Bu, albatta, o’lkamizda sanoat ishlab chiqarishning an’anaviy turlarini rivojlantirish, mehnat jamoalarining faolligi va tashabbuskorligini oshirish, bozor kon’yunkturasiga tezkor moslashishga katta monelik qildi. Xalqaro tajribadan ma’lumki, bir turdagi mahsulot ommaviy ishlab chiqariladigan joyda yirik ishlab chiqarish yaxshi samara berishi mumkin. Mayda (bir nafardan 19 kishigacha mehnat qiladigan) kor xonalar 1980 -yillarda AQShdagi barcha korxonalarning 26,1, Yaponiyad a 49,4 va Italiyada 43,4 foizini tashkil etgan. Kichik korxonalar (ya’ni yigirmadan 99 kishigacha ishlaydigan korxonalar) mos ravishda 28,4, 27,7 va 30,4 foizga teng edi. O’rta korxonalar (bunga yuzdan 499 kishigacha ishlaydigan korxonalar kiradi) 24,0, 14 ,6 va 14,2 foiz, 500 nafardan oshiq ishchi mehnat qiladigan yirik korxonalar 21,5, 8,2 va 12,1 foizni tashkil etardi. Ushbu raqamlardan ko’rinib turibdiki, zamonaviy iqtisodiyotga ega Yapo niyada ishchilarning qariyb yarmi kichik korxonalarda mehnat qilgan . Mayda va kichik firmalar ish bilan band bo’lgan yaponlarning t o’rtdan uch qismini birlashtirgan. Kichik korxonalar - iqtisodiyot poydevori, degan gapda hikmat ko’p. Yirik korxonalar mayda ishlab chiqarishga nisbatan bozor kon’yunkturasiga qiyin moslasha di , har qanday yirik ishlab chiqarish jarayonida katta - kichik bo’shliqdar paydo bo’lishi tabiiy. Yirik korxonalar ularning hammasini ham yolg’iz o’zi hal etishi qiyin. Bunday sharoitda kichik ishlab chiqa rish yordamga kelishi va paydo bo’lgan bo’shliqni to’ldirishi mumkin. Kichik ishlab chiqarish, o’z navbatida, ists’mol bozorini tovar bilan to’ldirish, a holini ish bilan ta’minlashni yaxshilash, raqobat muhitini yaratishga xizmat qiladi. Shuro zamonida sanoat mahsulotlari takibida ishlab chiqarish vositalari bilan iste’mol buyumlari ishlab chik aradigan ishlab chiqarish o’rtasidagi nisbatni mutanosib deb b o’lmasdi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasidan ma’lumki, iste’mol buyumlari ishlab chiqarish bunda ustuvor o’rin tutishi, jadalroq rivojlanishi lozim. Qazib oluvchi va qayta ishlovchi tarmo qlar rivojlanishi o’rtasida ham nisbat buzilib keldi. Mineral xom ashyolarning katta qismi qayta ishlanmagan yoki yarim tayyor mahsulot holida O’zbekistondan olib chikib ketilardi. Deyarli barcha kon - ruda, metallurgiya ko mbinatlarida xom ashyoni qayta ishlash darajasi g’oyat past bo’lgan. Buning sababi shuki, konchilik sanoati sohasidagi ittifoq ahamiyatidagi yirik korxonalarning asosiy faoliyati respublikamizda mineral xom ashyoni t o’la qayta ishlash, vertikal integrasiya jarayoni, diversifikasiyani rivojlantirishga emas, balki xom ashyo ishlab chi qarish va markazga yetkazib berishga y o’naltirilgan edi. Bu boradagi salbiy oqibatlardan yana birini sa noat korxonalarini mahalliy ishchi kadrlar bilan ta’minlashda ham ko’rish mumkin. Bu sohadagi vaziyat shunday ayanchli holga olib kelingan ediki, zamonaviy korxonalar narida tursin, nisbatan ancha past rivojlangan sanoat sektorida ham mahalliy ishchi kadrlarning umumiy mi qdori juda kam edi. 50 - 60 yillarda ishga tushirilgan Navo iy, Zarafshon, Mubora k, Angren, Yangiyer singari industrial shaharlar sobiq markaz vazirlik va idoralariga buysunuvchi yirik sanoat korxonalari bazasida bo’lgani uchun ularga zarur ishchi kadrlar ittifo qning boshqa respublikalaridan, asosan Rossiyadan ko’chirib keltirildi. Xolbuki, O’zbekistonning o’zida ishchi kuchi, salohiyatli kadrlar va mutaxassislar kam emasdi. Kam bo’lsa, ularni o’qitish, tayyorlash va kasbga yunaltirish ham mumkin. Bu, bir tomondan, mahalliy aholiga nisbatan e’tiborsizlik bilan qarashning, ikkinchi tomondan, mustamlakachilikka asoslangan siyosatning natijasidir. Bunday yondashuv nafaqat mahalliy millat vakillari orasidan yetuk ishchi kadrlar yetishib chiqishiga, balki, sanoatning jadal suratlarda rivojlanishiga ham monelik qiladi. Nat ijada ma halliy ishchi kadrlarni tayyorlash va tarbiyalash masalasi o’tgan asrning 20 -30- yillarda qanday dolzarb a hamiyat kasb etgan bo’lsa, keyinchalik ham shundayligicha qolaverdi. Maxalliy millat vakillari Toshkent samolyotsozlik birlashmasi, va gon ta’mirlash zavodida 20 -30 foizdan oshmadi. Konmetallurgiya, mashinasozlik kabi tarmo qlarda ham vaziyat deyarli shundayligicha qoldi. Iqtisodiyotning mafkura va siyosat qurboni bo’lishi respublikaning tashqi iqtisodiy faoliyatida yanada kengro q namoyon bo’ldi. 1990 yilda O’zbekistonga tashqaridan olib kelingan ma hsulotning 90 foizga yaqinini sanoat mahsulotlari tashkil etardi. Chetdan keltiriladigan moddiy ishlab chiqarish tarmo qlari mahsulotining 80 foizdan ziyodro g’i sobiq ittifoq respublikalari ulushiga t o’g’r i kelardi. Keltiriladigan sanoat mahsulotlari tarkibida asosiy o’rinni mashinasozlik va metallga ishlov berish (27,7%), yengil (22,7%) va oziq - ovqat (15,2%) sanoatlari egallagan. Mahsulotlar, asosan, respublikalararo ayirboshlash b o’yicha chiqarilar va kiritilar edi. Tashqariga chiqarilgan sanoat mahsulotlari orasida asosiy o’rinni (59,7%) yengil sanoat mahsulotlari (paxta tolasi) tashkil etardi. Yana bir ayanchli holat shundan iborat ediki, tash qariga mahsulot chiqarishga nisbatan tashqaridan mahsulot kir itish ko’pchilik tarmoqlarda ancha yuqori edi. O’zbekistonning, ayniksa, mashinasoz lik va metallga ishlov berish, kimyo va neft - kimyo, oziq - ovqat s anoati mahsulotlari bo’yicha tashqi bozorga bo g’li qligi kuchaydi. 1990 yilda xalq iste’moli tovarlari b o’yicha tash qaridan mol kiritish (importni qo’shganda) tashqariga mol chi qarishdan (eksportni qo’shganda) 3 barobar ortiq bo’lgan. Nooziq -ovqat mahsulotlari (yengil sanoat mahsulotlari, madaniy- maishiy va xo’jalik mollari) buyicha mahsulot kiritish mahsulot chiq arishdan 4 barobar ko’p edi. Oziq- ovqat tovarlaridan g o’sht va go’sht mahsulotlari, sut va sut mahsulotlari, tuxum, un, yorma, makaron, qand, qandolatchilik mahsulotlari, baliq, balik konservasi, margarin, konservalar, alkogolli ichimliklar keltirilsa, no oziq-ovqat tovarlaridan deyarli barcha turdagi gazlamalar, tikuvchilik va trikotaj mahsulotlari, charm poyabzal, madaniy - -maishiy va xo’jalik tovarlaridan mebel, muzlatkichlar, kir yuvish mashinalari, televizorlar, radiopriyomnik qurilmalari, farfor - faya ns, shisha va billur idishlar, velosiped va mopedlar keltirilgan. Har yili millionlab tonna paxta yetishtiriladigan o’lkada, hatto durustroq paypoq ishlab chiqaradigan fabrika ham qurilmagan, shoir aytganideq "dar yo bo’yida qultum suvga zor" edik! 9 Mustaqi llikning dastlabki yillaridan boshlab vaziyat o’nglana boshladi. Lekin, iqtisodiyotning eski tuzumdan qolgan bunday mustamlakacha tarkibi bilan bozor munosabatlariga asoslangan mustaqil milliy iqtisodiyotni barpo etib bo’lmasdi. Buning uchun izchil, tiziml i va uzo qni ko’zlab ish tutish lozim edi. Mahalliy sanoatni rivojlantirish borasida amalga oshirilgan izchil va tizimli chora -tadbirlar samarasida o’tgan 20 yil mobaynida mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti tarkibida sanoatning ulushi 17,6 foizdan 24,0 foizgacha ko’tarildi. Kishloq xo’jaligining ulushi esa qariyb 2 barobar kamaydi. Boshqa tarmoqlarda ham xuddi shunday sifat o’zgarishlari amalga oshirildi. 9 Markaziy Osiyo: g’oyaviy jarayonlar va mafkuraviy tahdid. Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y. Istiqlol yillarida sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishning yillik hajmi 3 barobar, uning o’tmishda juda zaif rivojlangan mashinasozlik va metallga ishlov berish tarmog’i esa 11,6 barobar o’sdi. Bu umumiy sanoat ko’rsatkichidan qariyb 4 barobar ko’pdir. Bunday ulkan yuksalishga mamlakatimizda avtomobilsozliq neft - gaz mashinasozligi, temir yo’l mashinasozligi kabi nisbatan yangi va zamonaviy sohalarni barpo etish va jadal rivojlantirish orq ali erishilganini alohida ta’kidlash darkor. Istiqlol yillarida Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan asos solingan mamlakatimiz uchun butunlay yangi tarmoq — avtomobil sanoati sohasida hozir 18 mingdan ortiq kishi ish bilan bandligi alohida ta’kidlash o’rinlidir. Ma’lumotlarga ko’ra, «O’zavtosanoat» kompaniyasi tizimiga kiruvchi korxonalarda 2011 yilning o’zida 1,4 mingdan ziyod yangi ish o’rni yaratilgai. Investisiya dasturi doirasida mashinasozlarimiz avtomobillar uchun zarur ko’plab detallarni ishlab c hiqarishni o’zlashtirish ustida ish olib bormoqda. O’tgan yillar davomida bu borada ulkan yutuqlarga erishildi. Bamperlar. avtoemallar, germetiklar , sanoat bo’yoqlari, tutun chiqargichlar. yonilg’i baqlari, yoqilg’i nasoslari, avto mobil oynalari va o’rindiqdari, akkumulyatorlar, elektr o’tkazgichlar uchun jgutlar, avtomobil salonining ichki qoplash qismlari, tashqi yoritish vositalari, yonilg’i moyi va havo filtrlari, kapsulalangan oynalar, generatorlar va kompressorlar, g’ildirak disklari va shassi uzella ri ishlab chiqaruvchi korxonalar faoliyat ko’rsatmoqda. Mamdakatimizda tarkibiy qayta qurish, mulk munosabatlarini takomillashtirish davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish mexanizmlari orqali amalga oshirildi. Bu ko’p ukladli aralash ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishning muhim shartlaridan biridir. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik iqtisodiy yuksalishning muhim omillaridan biriga aylandi. Statistik ma’lumotlarga ko’ra 2010 yilda mamlakatimiz aholisining har ming nafariga 15,2 ki chik biznes va xususiy tadbirkorlik subyekti t o’g’ri kelgan. Bu ko’rsatkich Moldovada - 12,3, Qozog’istonda - 6,9, Rossiyada - 11,3, Ukrainada - 7,5, Belarusda - 7,3, Ozarbayjonda - 1,6 tani tashkil etdi.Mamlakatimizda o’tgan 20 yil ichida tashqi savdo aylanmasi 805,6 million AQSh dollaridan 21,8 milliard dollarga, ya’ni 27,1 barobar o’sdi. Jumladan, eksport hajmi 442,7 million dollardan 13,1 milliard dollarga, yoki 29,5, import 362,9 million dollardan 8,8 milliard dollarga yoki 24,2 barobar ko’paydi. Ayni paytda tashqi savdoning ijobiy saldosi 79,8 million dollardan 4,2 milliard dollarga, ya’ni 53 barobar ortdi. Bu oltin -valyuta zaxiralarimizning muttasil o’sishi va milliy valyutamiz barqarorligini ta’minlashga ham xizmat qilmoqda. Eks port va importning tarkibi k eskin o’zgardi. Mustakillikkacha O’zbekiston chetga xom ashyo chiqaradigan va tayyor mahsulotlar, asosan, iste’mol mollarini olib keladigan mamlakatdan bugun qo’shimcha qiymat yuqori bo’lgan tayyor mahsulotlarni tobora ko’p va keng eksport qilayotgan, ishl ab chiqarishni texnik va texnologik modernizasiya kilishga muljallangan texnika va asbob -uskunalarni import qiladigan mamlakatga aylandi. Mashina va uskunalarning im port tarkibidagi ulushi izchil o’smokda: 1990 yilda 12,1 foizni tashkil qilgan bo’lsa, 201 0 yilda 44,1 foizgacha yetdi. Eksportning tarkibi diversifikasiya qilinishi natijasida paxta tolasi ulushi jiddiy kamaydi. Uning eksportdagi ulushi 1990 yilda 59,7 fo izni tashkil etgan bo’lsa, 2010 yilda 11,3 foizdan oshmadi. Oziq - ovqat mahsulotlari importa o’tgan davr mobaynida 48,9 foizdan 10,9 foizga tushdi. Tashqi savdo geografiyasi ham diversifikasiyalashdi. Ilgari, birinchi navbatda, sobiq ittifoq tarkibidagi respublikalar va sosialistik lagerga kiruvchi mamlakatlar, sosialistik yo’nalishni tanlagan davlatlar bilan tovar ayirboshlash va savdo - sotiq amalga oshirilishi shart bo’lgan. Bu ham mavjud xukmron mafkura va siyosatning amaldagi ifodasi edi, albatta. Xalqimiz mustaqillikka erishganidan keyin tashqi savdo doira si keskin kengaydi va uning tarkibida uzoq xorij mamlakatlari soni orta boshladi. Agar 1990 yilda tashqi savdo aylanmasida uzoq xorij mamlakatlari ulushi 39,9 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2010 yilda bu raqam 56,9 foizga yetdi. Eksportda ularning hissasi 37 ,7 foizdan 54,8 foizga, importda 42,6 foizdan 59,9 foizga yetdi.Haqiqiy bozor munosabatlari xar qanday mafkuraviy va siyosiy qoliplardan xoli va ustun bo’lishi kerak shundagina barqaror iqtisodiy o’sishga yo’l ochiladi. Bu tamoyil davlatimiz rahbari tomon idan shuning uchun ham bozor munosabatlariga o’tishning muhim shartlaridan biri sifatida ilgari surildi. Nima uchun bu o’ta mas’uliyatli tarixiy vazifa aynan davlatning zimmasiga yuklatildi? Chunki mustaqil milliy iqtisodiyotni barpo etish va ayni paytda bozor munosabatlariga o’tish boshlanganida mamlakatimizda davlatdan ko’ra qudratliroq kuch, tizim yo’q edi. Jamiyat barcha azolarining iqtisodiy imkoniyatlari deyarli bir xil, boshlang’ich darajada bo’lgan. Bozor islohotlarining takdirini, ayrim davlatlarda bo’lgani kabi, davlat korporasiyalari qo’liga topshirib qo’yib ham bo’lmasdi. 10 Xorijda kuchli diaspora va sahiy homiylarimiz ham yo’q. Boz ustiga ozorga o’tishning «shok terapiyasidan» farqli o’laroq, bosqisma-bosqich amalga oshiriladigan ijtimoiy yo’naltirilgan modeli tanlandi. Bunday sharoitda aholining, ayniqsa uning kam ta’minlangan qismi manfaatlarini qayta taqsimlash mexanizmi orqali faqat davlatgina himoya qila olishi mumkin. Shu bois davlatning kuch qudratidan, boy imkoniyatlaridan foydalanmaslik keyinchalik to’g’rilab bo’lmas xatolarga olib kelishi tayin edi. Prezidentimiz tomonidan ushbu yo’l yagona va to’g’ri yo’l deb tanlandi. Davlat bizda azaldan qudratli kuch, boshqarish vositasi bo’lib kelgan. Islohotlardan oldin barcha mulk obyektlarining 90 foizdan ziyodrog’i davlat tasarrufida edi. Qayd etish lozimki, barcha mamlakatlarda iqtisodiyotning samarali faoliyat yuritishida davlat, uning muassasalari va tarkibiy tuzilmalarining o’rni bor. Buni hyech kim inkor etmaydi. Lekin bo zor o’zini o’zi boshqara oladigan tizim, munosabatlar silsilasi. Bunday sharoitda davlatning iqtisodiyotga aralashuvi yoki iqtisodiyotning davlat tomonidan tartibga solinishi qanday nisbatda, darajada bo’lishi kerak? Buning aniq bir mezoni yoki ko’rsatkichi bormi? Bu - juda nozik masala. O’tgan asr davomida jahon iqtisodiyoti rivojlanishining turli bosqichlarida ba’zan bozor qonuniyatlari, ba’zan iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish usullari ustuvorlik qilib keldi. 1940-70 yillarda iqtisodiy jarayonlarыi boshqarish va tartibga solishda davlatning rolini kuchaytirish konsepsiyasi ustunlik qilgan bo’lsa, 1980-90-yillarda iqtisodiyotni bozor tomonidan tartibga solishning cheklanmagan imkoniyatlari konsepsiyasini ilgari suruvchi monetarizm va neo liberalizm nazariyalarining mavqyei oshdi. Iqtisodiy adabiyotlarda Yevropaning yetakchi mamlakatlari hisoblanadigan 10 Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b. Fransiya va Germaniyada davlatning iqtisodiyotga aralashuv darajasi 48 foiz, «superkommunistik» Skandinaviya mamlakatlarida 54-55 foiz deb ko’rsatiladi.Bu ko’rsatkichlar bozor mukammal, o’zini o’zi tartibga solib turuvchi tizim, davlatning unga aralashuvi iloji boricha past darajada bo’lishi kerak deb hisoblaydigan klassik bozor iqtisodiyotini ma’qul ko’radigan Shimoliy Amerika modeli ko’rsatkichidan ancha yuqoridir. 4-jadvaldan ko’rinib turibdiki, O’zbekistonda davlatning iqtisodiyotning barcha sohalaridagi ulushi va aralashuvi muttasil kamayib bormoqda. 2010 yilda mamlakatimizda davlat sektorining ulushi yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarishda 18,3 foiz, sanoatda 9,0, qishloq xo’jaligida 0,1, ko’rilishda 10,4, transportda 44,0, aloqada 3,9, chakana savdo aylanmasida 0,1, pullik xizmat ko’rsatishda 20,6, tashqi savdoda 8,3 va bandlikda 20,9 foizni tashkil etdi. Bu raqamlar davlatning mamlakat iqtisodiyotidagi o’rnini to’liq ko’rsata oladimi? Yo’q, albatta. Iqtisodiyotdagi davlat sektoridagidan hayotimizdagi davlatning urni va roli ancha katta va rang-barangdir. Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida davlat iqtisodiyotni tartibga solish, qayta taqsimlash mexanizmi orqali aholi manfaatlarini himoya qilishi, iqtisodiy faoliyatning huquqiy asoslarini, bozor shart-sharoitlarini yaratishi, iqtisodiy erkinlik va tenglikni kafolatlashi, bozor institutlarini shakllantirishi, tadbirkorlik tizimlarini qaror toptirish va rivojlantirishga ko’maklashishi, raqobat muhitini vujudga keltirishi, tarkibiy qayta ko’rishlarni amalga oshirishi zarur.Bunda davlat tartibga solishning moliya, kredit, soliq, valyuta siyosati, narx- navoni nazorat qilish vositalaridan keng foydalanadi. Davlat yirik dastur va loyi halarni moliyalashtiradi, chet el investisiyalarini kiritishga kafolat bo’ladi. O’tish davrida davlatning iqtisodiyotni tartibga solish roli nafaqat davlat sektori, balki xususiy sektorga nisbatan ham muntazam kuchayib bordi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish davlat institutlari tomonidan amalga oshiriladigan va mamlakatni barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan qonunchiliq ijroiya va nazorat harakteriga ega bo’lgan chora -tadbirlar tizimini amalga oshirishdir. Xulosa Xulosa qilib aytish kerakki O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, nafaqat o‘zining iqtisodiy taraqqiyot tamoyillarini, balki milliy davlatchilik asoslarini tiklash modelini ham ishlab chiqishi zarur edi. Shu bilan birga, milliy qadriyatlar, xalqning o‘zligi va g‘ururini qayta tiklash, rivojlantirishni ham talab qiladi. Bularning barchasi jamiyatning ijtimoiy-sinfiy tuzilmasini tubdan yangilash va mustaqillik g‘oyalarini amalga oshirish uchun mutlaqo yangicha fikrlab, yangicha ish yuritadigan kadrlarni tarbiyalash zaruratini yuzaga keltirdi. Germaniya, Shvetsiya, Janubiy Koreya, Fransiya, Xitoy, yuqorida tilga olingan Yaponiya kabi mamlakatlarning taraqqiyot modellari ko‘proq iqtisodiy modellar edi. Ular siyosiy, ijtimoiy va madaniy hayotni tubdan yangilashni nazarda tutgan emas. Ushbu mamlakatlarning birortasida iqtisodiy islohotlar davrida milliy davlatchilik, madaniy meros va ona tilini tiklash singari masalalar dolzarb bo‘lmagan (faqat Janubiy Koreyada davlat qurilishi muhim ahamiyat kasb etgan). O‘zbek modeli esa yuqorida aytib o‘tganimizdek, jamiyatning barcha sohalarini birdek isloh etishga qaratilgan. U iqtisodiy munosabatlarni yangicha asosda rivojlantirish bilan birga, davlat qurilishi, jamiyatni demokratlashtirish, mulkdorlar sinfi va o‘rta biznesni shakllantirish kabi davlatchilik negizini tashkil etadigan masalalarni hal etishni nazarda tutadi. Bularning barchasi o‘zbek modelining o‘ziga xos ustuvor xususiyatlaridir. Bu modelni ishlab chiqishda taraqqiy topgan mamlakatlarning bozor munosabatlariga o‘tish tajribasi, mustaqillik uchun kurash yillaridagi tarixiy sinov va saboqlar, xalqimizning o‘ziga xos turmush tarzi va tafakkuri – barcha-barchasi hisobga olindi. Boshqa davlatlar bilan bo’ladigan iqtisodiy int е gratsiya davlatning har х il ehtiyojlarini qondirish va samaradorligini oshirishning muhim omili hisoblanadi va fan-t ех nika taraqqiyotini jadallashtirishga, millatlar va elatlarning yaqinlashuviga, aholining turmush darajasini oshirishga yordam b е radi. Har qanday davlat hoh kichik hoh katta bo’lsin, iqtisodiy int е gratsiyasiz rivojlanishi t е z bormaydi. Buni ko’pgina davlatlar o’z tajribalarida isbotlashdi. Iqtisodiy int е gratsiyani rivojlantirishga qaratilgan O’zb е kiston R е spublikasi siyosati ham iqtisodiyoti yuksak darajada rivojlanishiga erishishga qaratilgan. Iqtisodiy int е gratsiya iqtisodiyotga b е vosita quyidagi natijalaga erish imkoniyatini b е radi: tovarlar, kapitallar, х izmatlar erkin harakat qiladi; raqobat kuchayadi; ishlab chiqarish kuchlari rivojlanadi; ishlab chiqarish samaradorligi ortadi; sifatli va arzon tovarlar ishlab chiqariladi; ist е ’molchilarning talabi ortib boradi; taklif qilinadigan tovarlar nom е nklaturasi ko’payadi; bozorlarning rivojlangan shakllari paydo bo’ladi va umumiy bozorlar tashkil qilinadi; ishsizlik darajasi pasayadi; milliy iqtisodiyotdagi farqlar yo’qolib boradi; yangi kuchli umumiy iqtisodiyot shakllanadi; milliy iqtisodiyot rivojlanib boradi; eng muhimi kishilar hayoti farovonligi oshadi va h.k. Hukumatning tashkiliy-shtat tuzilmasini tubdan qayta ko rib chiqish, hujjatlar ekspertizasi tartibotlariniʻ jiddiy ravishda soddalashtirish, qarorlar qabul qilishning tezkorligini ta minlash, chet elda keng qo llaniladigan aniq ko rsatkichlarga erishishga va ʼ ʻ ʻ maqsadli indikatorlarga asoslangan vazirliklar, davlat qo mitalari va idoralar ʻ rahbarlari faoliyatini baholash tizimini joriy etish talab etiladi. Adabiyotlar ro’yxati 1. Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy xususiyatlari, falsafiy va tarixiy ildizlari. Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent 2001 y. 2. G’oya va mafkura. Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent - 2001 y. 3. Milliy istiqlol g’oyasini xalqimiz ongiga singdirish omillari va vositalari. Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent 2001 y. 4. Markaziy Osiyo: G ’ OYAVIY jarayonlar va mafkuraviy tahdid. Mas’ul muharrir Q.Nazarov. Toshkent — 2001 y. Foydalanishga tavsiya etiladigan asosiy adabiyotlar ro’yxati 1. Jo’raev N., Abduvoxidov F., Sotivoldieva D. Moliyaviy va boshqaruv hisobi. Darslik (lotin alifbosida). –T.: 2012 y. 480 b. 2. Pardaev A.X., Pardaev B.X. Boshqaruv hisobi. O’quv qo’llanma./ - T.: G.G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, 2018. 3. Karimov A., Islomov F., Avloqulov A. Buxgalteriya hisobi. Darslik.-T.: Sharq, 20 1 4. 4. Xamdamov B.K., Islomov F.R., Avloqulov A.Z. Moliyaviy hisobot. O’quv qo’llanma./ - T.: “IQTISOD-MOLIYa”, 208. 5. Ibragimov A., Ochilov I., Qo’ziev I. Moliyaviy va boshqaruv hisobi –T.: Iqtisod-moliya. 20 1 8 y. 440 b. 6. Wan Madznah Wan Ibrahim, Mohd Rizal Palil “Fundamentals of business accounting” Oxford university Press, 2014 Qo’shimcha adabiyotlar: 7. “ O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni . 8. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b. 9. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b. 10. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b. 11. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 48 b. 12. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag’ishlangan majlisdagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining nutqi. \\ Xalq so’zi gazetasi. 2017 yil 16 yanvar, №11. 13. Gadoev E. va boshqalar. Buxgalter uchun amaliy qo’llanma: ikki jildlik. Toshkent. NORMA-2010. Internet saytlari . www.sies.uz . www.tdiu.uz . www.lex.uz . www.ziyonet.uz

Taraqqiyotning o’zbek modeli va uning o’ziga xos xususiyatlari

Купить