Tarbiyachi va uning jamiyatda tutgan oʻrni - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	230.3KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	17 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Madinabonu

Ro'yxatga olish sanasi 27 Aprel 2024

12 Sotish

Tarbiyachi va uning jamiyatda tutgan oʻrni

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
INTERNATIONAL SCHOOL OF FINANCE
TECHNOLOGY AND SCIENCE INSTITUTI
PSIXOLOGIYA VA PEDAGOGIKA KAFEDRASI
MAKTABGACHA PEDAGOGIKA
fanidan
KURS ISHI
Mavzu: TARBIYACHI VA UNING JAMIYATDA
TUTGAN O RNI.ʻ
Bajardi: ________________________
Ilmiy rahbar: ____________________
Toshkent – 2024
1

MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………..................
……....................................3
I BOB. MAKTABGACHA TA'LIM TASHKILOTI TARBIYACHISI
SHAXSIGA QO'YILADIGAN TALABLAR
1.1 Pedagog - tarbiyachi shaxsini shakllantirish ……………………...…........….6
1.2. Pedagog olimlarning tarbiyachi shaxsi to‘g‘risidagi fikrlari …………..…..….9
II BOB. TARBIYACHI PEDAGOGIK FAOLIYATIGA KREATIV
YONDASHUV
2.1 Pedagog-tarbiyachi faoliyatiga kreativ yondashuv… ………………….. .... 16
2.2 Tarbiyachining ijodkorlik sifatlari. …...…………………………...............20
Xulosa ……..………………………………………………..............................34
Tavsiyalar…………………………....……………………...................................35
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.……………….………….…........... ....... 36

KIRISH
2

Mavzuning dolzarbligi. “Bolalarimiz bog’cha yoshidan, boshlang’ich
sinflardan kichik kichik kitoblarga o’rgatish, shu orqali ularni kitobsevar etib
ulg’aytirish zarur. Shundagina jamiyatimizda kitobxonlik muhiti shakllanadi,
boshqalar ham kitob o’qishga qaytadi 1
" – deydi yurtboshimiz Shavkat Mirziyoyev.
Maktabgacha ta'lim uzluksiz ta'lim tizimining boshlang’ich turi hisoblanadi. Bilish
jarayonlari muammosi psixologlar tomonidan har tomonlama tadqiq qilinishiga
qaramay, unga har xil pozitsiyadan turib yondashilgan, turli aspektlarada
yoritilgan. Shuning uchun bu to’g’risida umumiy nuqtai nazar, umumiy mezon
yuzasidan mulohaza yuritish mumkin emas. Shuningdek, aqliy tarraqqiyot
komponentlari bo’yicha ham xuddi shu fikrlarni bildirish o’rinlidir.
O'zbekiston Respublikasida amalga oshiriladigan ulkan islohotlarning
muvaffaqiyatiga, eng avvalo, odamlarning o'z ishlariga mas'uliyat bilan
qarashlariga, kundalik mehnat faoliyatida mamlakat taraqqiyotiga hissa bo'lib
qo'shiladigan savobli ishlarni qila olishlariga bog'liq. Yosh avlodni barkamol qilib
tarbiyalashda erishgan yutuqlari uchun, pedagog ishidagi ijodiy mehnatlari uchun,
ilg'or tajribalarni umumlashtirishda erishgan yutuqlari uchun tarbiyachi,
tarbiyachilar «Metodist tarbiyachi», «Katta tarbiyachi», «Metodist - tarbiyachi»,
va shu kabi sharafli unvonlar bilan taqdirlanadilar. Maktabgacha ta'lim xodimlari
orasidan respublika bo'yicha deputatlar saylanishi ham ularga bo'lgan chuqur
hurmat-ehtiromni bildiradi.
O'zbekiston Respublikasining Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev tashabbusi bilan
jumhuriyatimizda pedagog xodimlarning oylik maoshlari yildan-yilga oshirilib,
turmush sharoitlari yaxshilanib kelinmoqda. Pedagog xodimlar malakasini oshirish
ilmiy-metodik markazlari kengaytirilmoqda, ularning siyosiy
tayyorgarligiga talab kuchaytirilmoqda, har 4-5 yilda qayta tayyorlashdan o'tishlari
1
Mirziyoyev Sh.M. “ Yoshlar – O’zbekistonning eng katta boyligi, bebaho xazinasi” 2020-y
3

uchun shart-sharoitlar yaratilmoqda 2
. Yuqoridagilarni hisobga olgan holda kurs
ishining dolzarbligini asosladim.
Kurs ishining maqsadi: Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachisining
shaxsiy kompitensiyalari va pedagogik faoliyatini o’rganish.
Kurs ishining vazifalari:
- Maktabgacha ta'lim tashkiloti tarbiyachisi shaxsiga qo'yiladigan talablarni
yoritish;
- Pedagog - tarbiyachi shaxsini shakllanish jarayonini o’rganish;
- Tarbiyachi pedagogik faoliyatiga kreativ yondashuv ni o’rganish;
- Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachisi pedagogik faoliyatini o’rganib kerakli
tavsiya va metodlar ishlab chiqish .
Kurs ishining ob`ekti: Maktabgacha ta`lim tashkilotida pedagogik jarayonini
tashkil etish mazmuni, shakli, usul va vositalari.
Kurs ishinng predmeti: Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachilari
faoliyati jarayoni
Kurs ishining metodlari. tanlangan muammoga oid ilmiy-metodik
manbalarni tahlil qilish, ilg`or pedagogik tajribalarni o`rganish va umumlashtirish,
suhbat, savol-javob.
Kurs ishining metodologik asoslari . O’zbekiston Respublikasining Ta’lim
to’g’risidagi Qonuni, «O’zbekiston Respublikasining maktabgacha ta’lim
kontseptsiyasi», O’zbekiston Respublikasi Prezidentining nutq va ma’ruzalari,
Vazirlar Mahkamasining 155-sonli buyrug’i, “Ilk qadam” o’quv dasturi,
“Maktabcha ta’limva tarbiyaning Davlat standartlari” Maktabgacha ta’lim va
tarbiyaning davlat standartini tasdiqlash, Maktabgacha yoshdagi bolalarni muxit
ta’sirida tarbiyalash usullariniga oid adabiyotlarni o’rganish. Mavzuga oid
manbalardan samaralli yo’llarni o’rganish, tahlil qilish, mashg’ulotlarda qo’llashni
o’rganish.
2
F.Qodirova, S h .Toshpo‘latova, M.A’zamova. “Maktabgacha pedagogika”.-T., “Ma’naviyat”. 2019.
100-101-betlar
4

Kurs ishining ahamiyati : Ushbu kurs ishi maktabgacha tarbiyachilarining
faoliyatini o’rganish jarayonni tashkil etishga bag’ishlangan;
Tadqiqot natijasida maktabgacha ta`lim tashkilotida Pedagogik jarayon
tashkil etishga oid tarbiyachining shaxsiy va umumiy fazilatlariga nazariy
yondashuvlar, ilmiy-metodik tavsiyalar bilan boyitiladi. Shuningdek, bugungi
kunda tarbiyachi va uning jamiyat hayotidagi o’rni ta’lim tarbiya jarayoni
pedagogik faoliati keng yoritildi. Ushbu kurs ishidan tarbiyachilar, hamda
maktabgacha ta’lim yo’nalishi talabalari foydalanishlari mumkin.
Kurs ishining tuzulishi: 2 bob 4 paragrf, xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxati.
5

I BOB MAKTABGACHA TA'LIM TASHKILOTI TARBIYACHISI
SHAXSIGA QO'YILADIGAN TALABLAR.
1.1 Pedagog - tarbiyachi shaxsini shakllantirish
Pedagog-tarbiyachi bolalarga kundalik hayotda, o'yinlarda, mashg'ulotlarda,
birgalikdagi mehnat faoliyatida va ular bilan bo'ladigan muomalada ta’sir
ko'rsatadi. U har bir bolani diqqat bilan o'rganishi, uning shaxsiy xususiyatlarini,
qobiliyatlarini bilishi, pedagogik nazokatini namoyon qilishi, bolalarning xulq-
atvorini, ish natijalarini haqqoniy baholashi kerak, ularga o'z vaqtida yordam
ko'rsata olishi, oiladagi ahvoli bilan qiziqishi zarur.
Hozirgi zamon tarbiyachisining asosiy fazilatlaridan biri o'z kasbiga
sadoqatliligi, g'oyaviy e'tiqodliligi o'z kasbini sevishi va bu kasbga bo'lgan cheksiz
sadoqati tarbiyachi - tarbiyachi boshqa kasb egalaridan ajratib turadi. Pedagog-
tarbiyachi shaxsiga qo'yiladigan muhim talablaridan biri shuki, u o'z predmetini,
uning metodikasini chuqur o'zlashtirgan boTishi zarur. Bu pedagog-tarbiyachining
obro'sini ko'taradi. Tarbiyachi kasbiga xos bo'lgan muhim fazilatlaridan,
talablaridan biri bolalarni sevish ularning hayoti bilan qiziqish har bir shaxsni
hurmat qilishdan iborat. Bolani sevgan butun kuch va bilimini bolalarni kelajagi
buyuk vatanga sodiq fuqaro qilib tarbiyalashga safarbar qila oladigan odamgina
haqiqiy tarbiyachipedagog bo'la oladi. Bolalarni sevish - pedagogning murakkab
mehnatini jozibali va yengil qiladi. Tarbiyachining bolalar ga munosabati
pedagogikada tarbiyalanuvchi shaxsga hurmat, unga talabchanlik bilan bir qatorda
turadi. Bu munosabat bolada pedagogga nisbatan ishonchni uyg'otadi, tarbiyachiga
bolalarni chinakam ma'naviy murabbiysi bo'lishga imkon beradi. Pedagog
faoliyatining muvaffaqiyati pedagogik qobiliyatlarining mavjudligiga ham
bog'liqdir. Pedagogik qobiliyat - pedagogik mahoratga erishishning zaminidir.
Pedagogik qobiliyat tarkibiga: pedagogik kuzatuvchanlik, pedagogik tasavvur,
diqqatni taqsimlash, tashkilotchilik qobiliyati va pedagogic muomala kiradi.
Pedagogik qobiiiyatlar pedagogik faoliyati jarayonida, shuningdek, uni bu
faoliyatga tayyorlash jarayonida shakllanadi. Pedagogik mahorat - bu yosh avlodga
6

ta'lim-tarbiya berishni yuksak darajada va doimiy ravishda takomillashtirib borish
san'atidir. Tarbiyachi maktabgacha yoshidagi bolalarga tabiat, jamiyat hodisalari,
kattalarning mehnati haqida boshlang'ich bilim va tushunchalar beradi, ularga
madaniy axloq, o'z tengdoshlari va kattalar bilan madaniyatli manosabatda bo'lish
odatlarini singdiradi, yaxshilik, haqiqatgo'ylik, adolat, jasurlik, kamtarinlik,
kattalarga hurmat bilan qarash, tabiatga qiziqish, kuzatuvchanlik, o'simlik va hay
vonlarga g'amxo'rlik bilan qarash, mehnatsevarlik, kattalar mehnati natijalarini
asrab-avaylash kabi axloqiy sifatlar tarbiyalaydi. Xalq san'ati, musiqa, ashula,
adabiyot, tasviriy san’atni bilish, san'atga muhabbat tarbiyachini madaniyatli
qiladi, bolalar bilan olib boradigan ishida yordam beradi. Pedagog kerakli bilim,
malaka va ko'nikmalarni ma’lum bir izchillik bilan egallab borsagina bolalarni
tarbiyalash va ularga ta'lim berish ishida yaxshi natijalarga erishadi. Tarbiyachi o'z
kasbining mohir ustasi bo'lish uchun maxsus tayyorgarlik ko'rishi kerak. U
quyidagi shartlarga amal qilishi kerak:
1. Pedagog yosh avlodni tarbiyalash uchun yuqori ma'lumotli, kerakli
bilimlarni egallab, kerakli adabiyotlarni tanlay oladigan, ilmiy adabiyotlar bilan
ishlay oladigan, ilg'or tajribali pedagoglarning tajribasini o'rganib, o'z ishiga tatbiq
eta oladigan bo'lishi;
2. Pedagog bolalarni kuzata oladigan, ularning xulqi, xattiharakati sabablarini
to'g'ri tahlil qilib, unga ijobiy ta'sir etuvchi vositalarni topa olishi;
3. Yosh avlodni kerakli bilim, malaka, ko'nikmalardan xabardor qilish uchun
pedagogning nutqi ravon, aniq, mantiqiy, ixcham bo'lishi lozim. Ta'lim berishda
texnikaviy vositalardan samarali foydalana olishi kerak. Bolalar bilim, malaka,
ko'nikmalarni yaxshi o'zlashtirib olishlari uchun ularni faollashtirib savollardan
foydalanishi;
4. Tarbiyachi o'ziga yuklangan vazifani bajarish uchun bolalarda o'sha
faoliyatiga nisbatan qiziqish uyg'ota olish, ularning diqqatini jalb qilib, faolligini
o'stirish, bolalarning xulqini, xatti-harakatini haqqoniy baholay olishi;
5. Har bir faoliyat uchun kerakli materiallarni oldindan tayyorlab qo'yishi;
7

6. Kun tartibini to'g'ri tashkil eta bilishi, bolalar jamoasiga undagi har bir
a'zoni e'tiborga olgan holda rahbarlik qila bilish;
7. Bolalarning ruhiy va jismoniy holatini aniqlay bilishi va buni bolalar bilan
amalga oshiriladigan ta'lim-tarbiyaviy ishlarida e'tiborga olishi;
8. Tarbiyachi ota-onalar bilan muntazam ravishda suhbatIar, uchrashuvlar
o'tkazib, axborot almashtirib turishi;
9. Pedagog bolalarga nisbatan xayrixohlik munosabatda bo'lishi, har bir bola
uchun qulay sharoit yaratishi, xafa bo'lsa ovuntira olishi;
10. Kun tartibida olib borgan ta'lim-tarbiya ishini tahlil qila bilishi va uni
yanada yaxshilash yo'llarini topa olishi kerak. Eng muhimi - tarbiyachi bolalarga
ishonch bilan qarashi, ularning mehnatsevarligi, mustaqilligi, tashabbuskorligini
to'g'ri taqdirlashi va mustaqil faoliyat qilishlari uchun imkoniyat yaratishi kerak.
Buni bolalar yuqori baholaydilar.
1.2. Pedagog olimlarning tarbiyachi shaxsi to‘g‘risidagi fikrlari
Qadimgi dunyo filosofiya sistemalaridan boshlab pedagogikaning fan
sifatida shakllanish jarayoni nazariy tafakkurning taxmin va fikrlashlaridan ilmiy
bilim sari harakat qilish jarayoni yuz beradi. Har qanday fanning ajralib turishi
va normal faoliyat ko‘rsatishi uchun uning o‘zida muqarrar shart bo‘lib
hisoblanadi.
Pedagogika ta’lim tarbiya maqsadini jamiyat talablariga va o‘quvchilarning
yosh xususiyatlariga qarab mazmunan o‘zgarib borishini o‘rgatadi. Tarbiyaning
tarkibiy qismlarini va ular o‘rtasidagi bog‘lanishlarni ochib beradi. Shu asosda
ta’lim tarbiya sohasidagi tajribalarni umumlashtiradi, tarbiyaning kelgusidagi
rivojlanish istiqbollarini, yo‘llarini ko‘rsatib beradi. Shuningdek u maktab, hunar-
texnika bilim yurti va maktabdan tashqari tarbiya muassasalari xodimlarini ham
nazariy, ilg‘or tajribalar bilan qurollantiradi. Ota-onalarga yoshlarni to‘g‘ri
tarbiyalash, o‘qitishdagi mahoratini yanada takomillashtirish yo‘lida amaliy
tavsiyalar beradi.
8

“Pedagogika” faniga tavsif berilganda “ta’lim”, “tarbiya”, hamda
“ma’lumot” degan so‘zlarni ishlatdik. Bu so‘zlar o‘zaro bog‘langan bo‘lib, bir
birini to‘ldiradilar. Ularni pedagogikaning asosiy kategoriya tushunchalari deb
qaraymiz.
Bulardan tashqari “o‘quvchi”, “tarbiyachi”, “usul”, “intizom”, “jamoa”,
“irsiyat”, “muhit”, “direktor” va hokazo tushuncha - nomlar mavjudki, bu haqida
mavzular yuzasidan fikr yuritilganda alohida to‘xtaymiz. Ma’lumki, tarbiya
tushunchasi o‘sib kelayotgan avlodda hosil qilgan bilimlar asosida aqliy
kamolot - dunyoqarashini insoniy e’tiqod, burch va ma’suliyatni, jamiyatimiz
kishilariga xos bo‘lgan axloqiy fazilatlarni yaratishdagi maqsadni ifodalaydi. Shu
ma’noda tarbiya deb tarbiyachi o‘zi hohlagan sifatlarini tarbiyalanuvchilarga
singdirish uchun ularning ruhiyatiga ma’lum maqsadga ko‘ra tizimli ta’sir
ko‘rsatilishiga aytiladi. Tarbiya bola tug‘ilgandan boshlab, umrining oxirigacha
davom etadigan jarayonidir. Shu tufayli tarbiya so‘zi ko‘p vaqtlarda ta’lim,
ma’lumot jarayonlariga kiradigan ishlarning mazmunini ham anglatadi. Endi biz
shular xususida o‘zimizning fikr-mulohazalarimizni bildirib o‘tmoqchimiz.
Xalqimizning buyuk mutafakkirlari bo‘lmish Imom-al-Buxoriy, Abu Ali Ibn
Sino, Abu Rayxon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Baxouddin Naqshbandiy, Alisher
Navoiy, Mirzo Ulug‘bek, Mirzo Bobur, Abdurauf Fitrat, Abdulla Qodiriy, Botu,
Maxmudxo‘ja Bexbudiy va boshqa shu kabi ko‘plab buyuk ajdodlarimiz
tomonidan yaratilgan ma’naviyat sarchashmalari o‘zining tarbiyaviy ahamiyatga,
ma’rifatni targ‘ib etish xususiyatlariga va ibratlilik xususiyatlariga ega ekanligi
tufayli hozirgi kunga qadar o‘z qadr -qimmatini yo‘qotmay kelmoqda. Bular
jumlasiga Navoiyning mashh ur “Ham sa”sini, Bexbudiyning “Turkiy Guliston
yoxud ahloq”, Imom - al Buxoriyning “As saxix” hadislar to‘plami kabi
ko‘plab yuksak qadr -qimmatga ega asarlarni kiritishimiz mumkin. Xal qimiz
tomonidan yaratilgan qadriyatlar va urf-odatlar hamda xalq og‘zaki ijodi
namunalari bevosita xal qimiz ruh iyati asosida shakllangan bo‘lib, ular
ma’naviy barkamol insonni tarbiyalashda eng mu him ahamiyatga egadir.
9

Abu Nasr Forobiy bilimidan ma’rifatli yetuk odamning obrazini tasvirlar
ekan, bunday deydi: «Har kimki ilm xikmatni o‘rganmagan desa, uni yoshligidan
boshlasin, sog‘ – salomatligi yaxshi bo‘lsin, yaxshi ahloq va odobi bo‘lsin,
so‘zining uddasidan chiqsin, yomon ishlardan saqlangan bo‘lsin, barcha qonun –
qoidalarni bilsin, bilimdan va notiq bo‘lsin, ilmli va dono kishilarni xurmat qilsin,
ilm va ahli ilmdan mol – dunyosini ayamasin, barcha real moddiy narsalar
to‘g‘risida bilimga ega bo‘lsin». Bu fikrlardan Farobiy ning ta’lim – tarbiyada
yoshlarni mukammal inson qilib tarbiyalashda xususan, aqliy – axloqiy tarbiyada
aloxida e’tibor berganligi ko‘rinib turibdi, uning e’tiqodicha, bilim, ma’rifat,
albatta yaxshi axloq bilan bezatmog‘i lozim, aks holda kutilgan maqsadga
erishilmaydi, bola yetuk bo‘lib yetishmaydi.
Ibn Sino bola tarbiyasi va tarbiya usullari haqida qimmatli fikrlarini
bildirgan. Ibn Sino bolaning axloqiy tarbiyasi haqida bildirgan fikrlarida uy –
ro‘zg‘or tutish masalalari xususida ham so‘z yuritadi. Bolani tarbiyalash oila ota –
onaning asosiy maqsadi va vazifasidir. O‘z kamchiliklarini tuzatishga qodir
bo‘lgan ota – ona tarbiyachi bo‘lishi mumkin.Axloqiy tarbiyada eng muxim
vositalar bolaning nafsoniyatiga, g‘ururiga tegmagan holda, yakkama – yakka
suxbatga bo‘lish unga nasixat qilishdir. Ibn Sino bolada axloqiy xususiyatlarni
mehnat, jismoniy aqliy tarbiya bilan o‘zviy birlikda shakllantirishni, uni inson qilib
kamol toptirishda asosiy omil deb biladi.
Yusuf Xos Xojib ning uqtirishicha har bir kishi jamiyatga munosib bo‘lib
kamol topmog‘i kerak. Buning uchun u tug‘ilgan kundan boshlab zarur tarbiyani
olmog‘i lozim. U qobil qizning tarbiyasi haqida fikr yuritar ekan, ularning
o‘zlariga xos xususiyatiga e’tibor berishni ta’kidlaydi. Farzandlar tarbiyasi
nihoyatda erta boshlanmog‘i shart. Shundagina ularning noo‘rin xatti –
harakatlariga berilishining oldi olinadi.
Mirzo Ulug‘bek ning oila muhiti sog‘lom avlodni yetishtirish haqidagi
fikrlari shundan iboratki, alloma uqtirishicha, bolaning bilim olishiga bo‘lgan
qiziqish, xavasini oshirishda u tarbiyalanayotgan muxit muxim o‘rinni egallaydi.
10

Oilada ota – onalar ayniqsa o‘qimishli ota – onalar o‘z farzandlarining haqiqiy
inson bo‘lib kamol topishiga aloxida e’tibor berishlari lozim.
Alisher Navoiy bolaning voyaga yetishida, kamol topishida tarbiyaning
kuchi va qudratiga alohida e’tibor beradi. Tarbiya natijasida bolaning foydali va
yetuk kishi bo‘lib o‘sishiga ishonadi. Yosh bolaning juda kichik yoshidan boshlab
tarbiyalamoq zarur. Tarbiya insonga o‘zida yaxshi odat va fazilatlar xosil qilishga
yordam beradi. U odam shaxsi kishilar bilan munosabatda, ayniqsa kishilarning bir
– birlariga bo‘lgan ruxiy ma’naviy ta’sirlari natijasida tarkib topadi deb voyaga
yetkazishda asosiy omillardan biri tarbiya ekanligi o‘qtiradi.
Voiz Al – Koshifiy ning o‘qtirishicha insonni ta’lim – tarbiya orqali qayta
tarbiyalash aqliy qobilyatni o‘stirish mumkin. Koshifiy o‘zining pedagogik
qarashlaricha bolalarda mustaqil fikrlash qobiliyatini o‘stirish masalasiga aloxida
e’tibor beradi. Ota – onalar muallimlardan bu masalaga aloxida axamiyat berishni
talab etadi. Bu masalada oilaviy hamda tashqi muxit muxim o‘rin tutadi. Bola
to‘g‘ri so‘zli, vadaga vafodor, yaxshi xulqli qilib tarbyalanishi kerak.
Jaloliddin Davoniy ota – onaning bolani tarbiyalashdagi axamiyatiga keng
to‘xtalgandi. Uning fikricha oila tarbiyasida ota ham, ona ham teng huquqli, teng
ishtirok etishi bolaning yaxshi xulq – odob qoidalarini muayyan bir kasbni
egallashiga ko‘maklashishi ilm – fan va kasb – hunar egallashining moddiy asosi
bo‘lmishoziq – ovqat, kiyim – kechak, kerakli buyum va jixozlarni yetkazib berish
uchun jozibalik ko‘rsatishi kerak.
Sharq mumtoz adabiyotining buyuk namoyondalaridan biri Muslixiddin Sadi
Sheroziy Sheroz shaxrida 1184 yilda tug‘ildi. Sadining fikricha, oila, bolaning
baxti, kelajagi uchun zamin yaratuvchidir. Oilada asosiy tayanch otadir. U
ma’suliyatli tarbiyachidir. Ota o‘z bolalarini tarbiyalashi, o‘qitishi, hunarga
o‘rgatishi, jismonan chiniqtirishi kerak. Sadining pedagogik qarashicha bola
qobiliyatli va kamqobiliyatli bo‘lishi mumkin. Qobiliyat o‘z – o‘zidan
rivojlanmaydi. Uning rivojlanishi uchun bolani tarbiyalash kerak, tarbiya
bo‘lmasa, boladagi qobiliyat so‘nadi, tarbiyani 3 asosiy – aqliy, nafosat va
jismoniy mehnat tarbiyasiga bo‘ladi. Adib bolani tarbiyalash vazifasini ularning
11

ota – onalariga, ya’ni oilaviy tarbiyaga katta e’tibor beradi. Sadi ota – onalarga
xarakterini hisobga olgan holda axloqiy tarbiyani bolaning yoshligidan boshlashni
tavsiya etadi, xarakter shakllangach, bolaga ta’sir etmaydi.
XIX asr o‘zbek ijtimoiy va adabiy xayotning yirik vakillaridan biri Komil
Xorazimiy o‘z asarlarida ma’rifat axloqiy kamolot, vatanparvarlik g‘oyalarini
olg‘a surdi.U ilm-ma’rifatning xalq, jamiyat farovonligiga, insonning axloq
kamolatida tutgan o‘rni, axloqiy va nafosat tarbiyasini uzviy birligi xaqidagi
pedagokik fikrlarini xam bayon etadi. Komil Xorazimiyning fikricha ilm-xunar,
ilm-ma’rifat inson axloqiy kamoloti, ijtimoiy ma’naviy xayotning rivoji uchun
xizmat qilishi kerak. Kamtarlik eskirmaydigan, eng go‘zal insoniy fazilatdir. Bu
fazilatlarga ega bo‘lganlar obro‘-ye’tiborli komil insonlardir. Kamtarlik insonni
turli noxushlikdan xijolatdan saqlaydi.
Shoir tarixshunos, tarjimon va xattot Munis Xorazmiy tilga ko‘p erk
bermaslikni maslaxat beradi. Uning ta’kidlashicha, ortqcha so‘zmonlik kishi
boshiga olin o‘rniga qattiq tosh bo‘lib tegishi mumkin.
Shoir yomon so‘zli, ozor beruvchi murodlar sifatini tasvirlab, kishilarni jumladan
yoshlarni ular bilan xamsuxbat bo‘lmaslikka undaydi. Munis Xorazmiy o‘z
asarlarida xalqni adolatli, ongli, bilimli bo‘lishga, jaxolatdan yiroq turishga da’vat
etadi, uning fikiricha, adolat sharaf ko‘rki, osoyishtali, xushnutlikdir. U yoshlarni
kamtarlik bilan muloqotda bo‘lishga, ularni hurmat qilib e’zozlashga chorlaydi.
Munis Xorazmiyning asarlariga bayon etilgan ta’lim – tarbiyaga oid fikrlar faqat u
yashagan davr uchun emas, balki xozirgi davr uchun ham qimmatlidir.
Mohlar oyim Nodira ning inson va tabiatiga nisbatan qarashlariga faqat
shaxsiy tuyg‘u emas, balki yoshlar tarbiyasida milliy an’analarning roli haqidagi
fikrlari ham namoyondir. Nodiraning tarbiya haqidagi qarashlarida insonparvarlik
g‘oyalari-adolat, insof, xalq manfaati muxim o‘rinni egallaydi. Nodira xayotning
tub mohiyatini yaxshilik binosini barpo etishdan iborat deb biladi. Uning fikricha,
kimki tiriklik chog‘ida yaxshilik bunyod etgan bo‘ladi, o‘zining bu ezgu ishlari
bilan o‘zidan keyin hayotda yorqin xotira qoldiradi. Umuman, Nodira o‘z
12

she’rlarida barkamol insonni ulug‘laydi. Ta’lim – tarbiyaga oid ko‘p foydali
o‘gitlarni bayon etdi.
Muxammad Rizo Ogahiy o‘z ijodiy faoliyatini pedagogik qarashlarida
nafosat tarbiyasi ham yuqori baholanadi. Ogahiy milliy an’analarimiz
mexmondo‘stlikni go‘zal fazilatlardan biri hisoblaydi. Mehmonga chuqur xurmat
bilan qarash, mehmon kutish, kuzatish odobi Ogahiy ijodidan o‘z ifodasini topdi,
odamlarni bu fazilatni egallashga da’vat etdi. Ogahiy ning ta’kidlashicha, insonga
do‘st va dushmanni ajratib olish xayotda o‘z o‘rnini topib olishda g‘oyat
muximdir. Uning fikricha to‘g‘ri so‘z kishilar xayotda qiyinchilik bilan
yashasalarda, dunyoning mavjudligini saqlab turadilar, mangu yashaydilar.
Ogahiy ta’lim-tarbiya ilmlarni egallash va tilni bilishda xam muxim axamiyatga
molik ekanligini ta’kidlaydi.
Muxammad Rizo Ogaxiy o‘z ijodiy faoliyatida binobarin yoshlarni odamlarni xalq,
vatan, jamiyat farovonligi yo‘lida xizmat qilishga da’vat etdi. U do‘stlikni
mehmondo‘stlikni axloqiy go‘zallikni ulug‘ladi. Insonlarni ziyraklikka, to‘g‘ri
so‘zli bo‘lishga chorlaydi. Ogahiyning buf ikr o‘gitlari hozir ham pedagogik
qadriyat sifatida qimmatlidir.
Berdimurod Berdaq Qaraqolpog‘iston xalq shoiri butun ijodi davomida
xalqlar tengligi, insonparvarlik, vatanparvarlik, adolat haqidagi g‘oyalarini olg‘a
suradi. Berdaq insonning shaxsiy baxti xalq baxti bilan bog‘liq deb biladi. Uning
ta’kidlashicha, har bir odam haqiqiy baxtga erishishi uchun o‘z shaxsiy manfaatini
xalq manfaati bilan birlashtirishi, xalq baxti uchun kerak bo‘lsa jonini ham
ayamasligi kerak. Berdaqning fikricha inson oliy axloqiy sifatlariga, chunonchi,
beg‘arazlik, olijanoblik, vijdoniylik, mehnatsevarlik, mardlik fazilatlariga ega
bo‘lishi lozim. Berdaq yoshlarning aqliy tarbiyasida maktabning mavqei katta
ekanligini ta’kidlaydi. Maktabda bolani yaxshi xulqi atvorli qilib tarbyalash lozim.
Uning fikricha maktabda dars beruvchi muallim o‘z xushmuomilaligi, pok qalbligi,
haqgo‘yligi, o‘z fanini yaxshi puxta bilishi bilan bolalarga o‘rnak bo‘lishi kerak.
Berdaq oilaning bola tarbiyasida, muxim o‘rin tutishni aloxida ta’kidlaydi,
oila muxitida ota – onalar bilan bolalar o‘rtasida o‘zaro hurmat bo‘lgandagina
13

tarbiya yaxshi natijalarga erishishi mumkinligini aytadi. Berdaqning uqtirishicha,
inson tug‘ilgan kundanoq tarbiyaga muxtojdir, uning ilk tarbiyachilari, albatta ota
– onalardir. Berdaq ning fikricha barcha odamlar insonparvar va adolatli bo‘lsa
jamiyat gullab yashnaydi. Buning uchun esa, xalqqa ta’lim berish, unda ijobiy
xulq-atvorni tarbiyalash lozim.
Markaziy Osiyo xalqlari ilm – fani va madaniyatini jaxon miqyosiga olib
chiqqan Markaziy Osiyoda pedagogik fikr taraqqiyotiga munosib xissa qo‘shgan
ulug‘ siymolardan biri Mirzo Ulug‘bek . U avvalo yosh avlodning aqliy va
ma’rifiy tarbiyasiga katta axamiyat berib, ularni dunyoviy bilimlarini egallashga
da’vat etdi. Faqat rivojlangan fan va madaniyat inson tafakkurining komil topishini
ta’minlashga ishondi. Allomaning uqtirishicha, bolaning bilim olishga bo‘lgan
qiziqishi, havasini oshirishda u tarbiyalanayotgan muxit muxim o‘rinni egallaydi.
Oilada ota – onalar ayniqsa, o‘qimishli ota – onalar o‘z farzandlarining xaqiqiy
inson bo‘lib kamol topishiga aloxida e’tibor berishlari lozim. Mirzo Ulug‘bek o‘z
pedagogik qarashlarida bolalarning jismonan sog‘lom, harbiy xunarni puxta
egallagan, jasur, mard bo‘lib yetishuviga aloxida axamiyat beradi. Ulug‘bekning
fikricha odam sog‘lom va baquvvat bo‘lishi uchun yoshlik chog‘idayoq jismoniy
mashqlar bilan shug‘ullanishi, ta’lim – tarbiyada poraxo‘rlik, qalloblik bo‘lmasligi
uchun mudarrislar odil va halol bo‘lishi kerak.
Buyuk shoir va olim, fors – tojik mumtoz adabiyotning ulug‘
namoyondasi Nuriddin Abduraxmon Jomiy o‘zidan keyin turli fan, adabiyot,
jumladan pedagogikaga doir o‘lmas me’ros qoldiradi. U o‘z asarlarida, ayniqsa,
nasriy yo‘lda yozilgan «Baxoriston» asarida ta’lim – tarbiya masalalari xususida
fikr bildirdi. Jomiy o‘z asarlarida yoshlarni ilmlarini egallashga da’vat etadi. U o‘z
pedagogik qrashlarida kishilarni adolat, xushmuomalalik va dono so‘z bilan
zulmkorlarga ma’sir etishga da’vat etadi. Ushbu qadriyatlar o‘z navbatida
yuqorida sanab o‘tilgan buyuk mutafakkirlarimizni ham tarbiyalab voyaga
yetkazgandir. Shunday ekan biz buyuk xalqimiz tomonidan yaratilgan milliy
qadriyatlarimiz har qancha faxrlansak arziydi. Bizning burchimiz bunday
qadriyatlarni asrab-avaylash va ularni izchil ravishda takomillashtirib borishdir.
14

Ma’lumki, xalqimizning salkam ming yillik tarixi Islom dini bilan chambarchas
bog‘langandir. Shuning uchun xalqimiz tomonidan yaratilgan milliy
qadriyatlarning aksariyati ham va mutafakkirlarimiz tomonidan yaratilgan
ma’naviyat sarchashmalari ham aynan ana shu din asosida shakllanib, rivoj topib
kelgan. Shunday ekan, biz bu dinning urf- odatlariga o qilona yondashib, ularni
to‘g‘ri anglab olishga harakat qilishimiz kerak. Chunki, islom dini yuksak
tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lib, doimo millatlar o‘rtasidagi tinchlik -totuvlikni va
isoniyatga nisbatan qilinadigan har qanday zo‘ravonlikka qarshi harkatlarni
hamda behuda qon to‘kilishiga qarshi g‘oyalarni targ‘ib etib kelgan. O‘zbek xalq
pedagogikasida asrlar mobaynida asosiy tushunchalar shakllangan: parvarish,
tarbiya, mukammallashtirish, o‘z-o‘zini tarbiyalash, qayta tarbiyalash, nasihat
qilish, o‘qitish, ta’lim berish, o‘rgatish. Forobiyning fikricha, insonda go‘zal
fazilatlar ikki yo‘l-ta’lim va tarbiya orqali hosil qilinadi: “Ta’lim nazariy
fazilatlarni birlashtirsa, tarbiya esa tug‘ma fazilat – nazariy bilimlar va amaliy
kasb-hunar, xulq-odob fazilatlarini birlashtiradi, ta’lim so‘z va o‘rganish bilan,
tarbiya esa amaliy ish, tajriba bilan amalga oshiriladi, har ikkalasi birlashsa,
yetuklik namoyon bo‘ladi...”. Demak, Forobiy ta’lim-tarbiyani o‘zviy birlikda
olib borish haqida ta’lim bergan bo‘lsa ham, har birining insonni kamolga
yetkazishida o‘z o‘rni va xususiyati borligini alohida ta’kidlaydi.
15

II BOB. TARBIYACHI PEDAGOGIK FAOLIYATIGA KREATIV
YONDASHUV
2.1. Pedagog-tarbiyachi faoliyatiga kreativ yondashuv.
Kreativlik (lot., ing. “sreate” – yaratish, “sreative” yaratuvchi,
ijodkor) –individning yangi g‘oyalarni ishlab chiqarishga tayyorlikni
tavsiflovchi hamda mustaqil omil sifatida iqtidorlilikning tarkibiga kiruvchi
ijodiy qobiliyati ma’nosini ifodalaydi Shaxsning kreativligi uning tafakkurida,
muloqotida, his-tuyg‘ularida, muayyan faoliyat turlarida namoyon bo‘ladi.
Kreativlik shaxsni yaxlit holda yoki uning muayyan xususiyatlarini, zehni
o‘tkirlikni tavsiflaydi. Shuningdek, kreativlik iqtidorning muhim omili sifatida
aks etadi. Amerikalik psixolog P.Torrens fikricha, kreativlik muammo yoki
ilmiy farazlarni ilgari surish; farazni tekshirish va o‘zgartirish; qaror natijalarini
shakllantirish asosida muammoni aniqlash; muammo yechimini topishda bilim va
amaliy harakatlarning o‘zaro qarama-qarshiligiga nisbatan ta’sirchanlikni
ifodalaydi. Boshqa har qanday sifat (fazilat) kabi kreativlik ham birdaniga
shakllanmaydi. Kreativlik muayyan bosqichlarda izchil shakllantirib va
rivojlantirilib boriladi. Pedagogning kreativlik sifatlariga ega bo‘lishi uning
shaxsiy qobiliyatlari, tabiiy va ijtimoiy quvvatini kasbiy faoliyatni sifatli,
samarali tashkil etishga yo‘naltiradi. Oliy ta’lim tizimida faoliyat yuritayotgan
pedagoglarning kreativlik sifatlariga ega bo‘lishlari ularda o‘quv va tarbiya
jarayonlarini tashkil etishga an’anaviy yondashishdan farqli yangi g‘oyalarni
yaratish, bir qolipda fikrlamaslik, o‘ziga xoslik, tashabbuskorlik, noaniqlikka
toqat qilmaslikka yordam beradi. Binobarin, kreativlik sifatlariga ega pedagog
16

kasbiy faoliyatini tashkil etishda ijodiy yondashish, yangi, ilg‘or, bolalarning
o‘quv faoliyatini, shaxsiy sifatlarini rivojlantirishga xizmat qiladigan g‘oyalarni
yaratishda faollik ko‘rsatish, ilg‘or pedagogik yutuq va tajribalarni mustaqil
o‘rganish, shuningdek, hamkasblar bilan pedagogik yutuqlar xususida doimiy,
izchil fikr almashish tajribasiga ega bo‘lishga e’tibor qaratadi. Odatda
pedagoglarning kreativlik qobiliyatiga ega bo‘lishlari pedagogik muammolarni
hal qilishga intilish, ilmiy-tadqiqot ishlari yoki ilmiy loyihalarni amalga oshirish
va o‘zaro ijodiy hamkorlikka erishishlari orqali ta’minlanadi, shakllantiriladi va
u asta-sekin takomillashib, rivojlanib boradi. Har qanday mutaxassisda bo‘lgani
kabi bo‘lajak pedagoglarning kreativlik qobiliyatiga ega bo‘lishlari uchun
talabalik yillarida poydevor qo‘yiladi va kasbiy faoliyatni tashkil etishda izchil
rivojlantirib boriladi. Bunda pedagogning o‘zini o‘zi ijodiy faoliyatga
yo‘naltirishi va bu faoliyatni samarali tashkil eta olishi muhim ahamiyatga ega.
Pedagog ijodiy faoliyatni tashkil etishda muammoli masalalarni yechish,
muammoli vaziyatlarni tahlil qilish, shuningdek, pedagogik xarakterdagi ijod
mahsulotlarini yaratishga alohida e’tibor qaratishi zarur. Muammoli masala va
vaziyatlarni hal qilar ekan, pedagogning masala yechimini topishga ijodiy
yondashishi unda hissiy-irodaviy sifatlarning rivojlanishiga yordam beradi.
Pedagog o‘z oldiga muammoli masalalarni qo‘yish orqali mavjud bilimlari va
hayotiy tajribalariga zid bo‘lgan dalillar bilan to‘qnash keladi. Buning natijasida
o‘z ustida ishlash, mustaqil o‘qib o‘rganishga nisbatan ehtiyoj sezadi.
Pedagogning ilmiy-tadqiqot ishlari va ilmiy yoki ijodiy loyihalarni amalga
oshirishi unda kreativlik potensialini yanada rivojlantiradi. Pedagog o‘z-o‘zidan
ijodkor bo‘lib qolmaydi. Uning ijodkorlik qobiliyati ma’lum vaqt ichida izchil
o‘qib-o‘rganish, o‘z ustida ishlash orqali shakllanadi.
Zamonaviy ta’lim barcha turdagi ta’lim muassasalarida faoliyat yuritayotgan
tarbiyachi, , pedagoglarning ijodkor bo‘lishlarini taqozo etmoqda. “Kreativlik”
tushunchasi o‘zida madaniy xilma-xillikni aks ettiradi. G‘arb kishilari uchun
kreativlik, umuman olganda, yangilik sanaladi. Ular kreativlik negizida
noan’anaviylik, qiziquvchanlik, tasavvur, hazil-mutoyiba tuyg‘usi va erkinlik
17

mavjud bo‘lishiga e’tiborni qaratadilar (Myordok, Ganim, 1993 y.; Shternberg,
1985 y.). Sharqliklar esa, aksincha, kreativlikni ezgulikning qayta tug‘ilish
jarayoni, deb tushunadilar (Xui, Sternberg, 2002 y.; Rudovich, Xui, 1997 y.;
Rudovich, Yue, 2000 y.). Garchi g‘arblik va sharqliklarning kreativlik borasidagi
qarashlari turlicha bo‘lsa-da, biroq, har ikki madaniyat vakillari ham mazkur
sifat va unga egalikni yuqori baholaydilar (Kaufman, Lan, 2012 y.). Ko‘pgina
pedagog-tarbiyachilar o‘zlarida kreativlik qobiliyatini mavjud emas, deb
hisoblaydilar. Buni ikki xil sabab bilan asoslash mumkin:
birinchidan, aksariyat pedagog-tarbiyachilar ham aslida “kreativlik”
tushunchasi qanday ma’noni anglatishini yetarlicha izohlay olmaydilar;
ikkinchidan, kreativlik negizida bevosita qanday sifatlar aks etishidan
bexabarlar.
Ayni o‘rinda shuni alohida qayd etib o‘tish joizki, har bir shaxs tabiatan
kreativlik qobiliyatiga ega. Xo‘sh, ular o‘zlarida kreativlik qobiliyati
mavjudligini qanday namoyon eta olishlari mumkin. Bu o‘rinda Patti Drapeau
shunday maslahat beradi: Agarchi o‘zingizni kreativ emasman deb
hisoblasangizda, hozirdanoq kreativ tafakkurni rivojlantirishga qaratilgan
darslarni tashkil eta boshlashingizni maslahat beraman. Aslida, gap sizning
ijodkor va kreativ bo‘lganingiz yoki bo‘lmaganingizda emas, balki darslarni
kreativlik ruhida tashkil etishingiz va yangi g‘oyalarni amalda sinashga
intilishingizdadir.
Patti Drapeau nuqtai nazariga ko‘ra kreativ fikrlash, eng avvalo, muayyan
masala yuzasidan har tomonlama fikrlash sanaladi. Har tomonlama fikrlash
ta’lim oluvchilardan o‘quv topshirig‘i, masalasi va vazifalarini bajarishda ko‘plab
g‘oyalarga tayanishni talab etadi. Bundan farqli ravishda bir tomonlama fikrlash
esa birgina to‘g‘ri g‘oyaga asoslanishni ifodalaydi. Mushohada yuritishda masala
yuzasidan bir va ko‘p tomonlama fikrlashdan birini inkor etib bo‘lmaydi.
Binobarin, bir va har tomonlama fikrlash kreativlikni shakllantirishda birdek
ahamiyat kasb etadi. Ya’ni, topshiriqni bajarish, masalani yechishda ta’lim
oluvchi yechimning bir necha variantini izlaydi (ko‘p tomonlama fikrlash), keyin
18

esa eng maqbul natijani kafolatlovchi birgina to‘g‘ri yechimda to‘xtaladi (bir
tomonlama fikrlash). Yuqorida bildirilgan fikrlarga tayangan holda “kreativlik”
tushunchasini quyidagicha sharhlash mumkin:
Shaxsning kreativligi uning tafakkurida, muloqotida, his-tuyg‘ularida,
muayyan faoliyat turlarida namoyon bo‘ladi. Kreativlik shaxsni yaxlit holda yoki
uning muayyan xususiyatlarini tavsiflaydi. Kreativlik iqtidorning muhim omili
sifatida ham aks etadi. Qolaversa, kreativlik zehni o‘tkirlikni belgilab beradi,
“ta’lim oluvchilar e’tiborini ta’lim jarayoniga faol jalb etishni ta’minlaydi”. Kasbiy
faoliyatda pedagogning kreativligi turli shakllarda namoyon bo‘ladi. Ular
quyidagilardir: axborot, shu jumladan, kompyuter texnologiyasi yordamida
pedagog - tarbiyachi tomonidan kreativ yondashuv asosida tayyorlanib, ta’lim
jarayonida samarali foydalanish mumkin bo‘lgan ijod mahsulotlari sanab o‘tiladi.
Multimedia – bir necha ko‘rinishdagi: elektron shakldagi grafik, matnli,
raqamli, ovozli, musiqali, video, audio, fotografiya, harakatlanuvchi obrazlar
(animatsiyalar) va boshqa axborotlarni uzatuvchi kompyuter texnologiyalari
uchun taalluqli umumiy tushuncha.
E lektron albom – rasmlar, suratlar, chizmalar va boshqar grafik tasvirlar
hamda ularning izohlarini o‘zida aks ettiruvchi elektron shakldagi to‘plam .
E lektron atlas (yun. “Atlas” – birinchi bo‘lib, osmon globusini yaratgan
afsonaviy Liviya podshosining nomidan) – muayyan o‘quv moduli (o‘quv fani)
bo‘yicha tavsiya etilgan va o‘ziga xos grafik tasvirlarga ega bo‘lib, o‘quv
maqsadlariga ko‘ra foydalaniladi
Raqamli video lavhalar – o‘quv moduli (o‘quv fani) bo‘yicha bilim,
ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirishga yordam beradigan ma’lumotlarni o‘z
ichiga olgan 3D o‘lchamdagi zamonaviy o‘quv manbai
Virtual stendlar – 1) real ob’ekt, predmet, jarayon, voqea va
hodisalarning elektron modeli; 2) matn, rasm, sxema, jadval, diagramma va b.
shakldagi axborot, jarayon hamda virtual muhitlarni yaratish, saqlash, ishlov
berish, raqamlashtirish va tizimli ravishda amalga oshirishni ifodalovchi
kompyuterli vosita
19

Imitatsion virtual trenajyor (ingl. “train” – “tarbiyalamoq”, o‘qitmoq”,
“mashq qildirmoq”) – elektron shakldagi o‘quv-mashqlantiruvchi qurilma
bo‘lib, u yordamida mehnat faoliyatining real sharoiti modellashtiriladi,
muayyan faoliyat (m-n: mashina (mexanizm)ni boshqarish, murakkab stanokda
ish bajarish yoki harbiy texnika sirlarini o‘zlashtirish) ko‘nikmalari
shakllantiriladi, ko‘nikmalar malakalarga aylantiriladi hamda hosil bo‘lgan
malakalar takomillashtiriladi
Multimedia mahsulotlari – o‘zida AKTning dasturiy va texnik
imkoniyatlari asosida audio, video, matn, grafika va animatsiya effektlari
asosida o‘quv materialini tinglovchilarga yetkazib berilishini mujassamlashtirgan
ishlanma (mahsulot)lar .
Audio va video vizual materiallar – o‘quv axborotlarini kompyuter
texnologiyasi yordamida ovozli va vizual shaklda qabul qilinishini ta’minlovchi
materallar
Video animatsiyalar – chizilgan (rasmli) yoki kichik hajmli obraz
(hajmiy, qo‘g‘irchoq yoki o‘yinchoqli ob’ekt)larni harakatga keltirish va bu
harakatning har bir bosqichini ketma-ket suratga olinganligini ifodalovchi elektron
tasvirlar
Prezentatsiya (taqdimot; lot. “praesentatio” – taqdim etish) – muayyan
mavzu yoki muammo bo‘yicha o‘quv (ilmiy, amaliy) xarakterdagi
materiallarning ish qog‘ozlari (oddiy yoki vatman qog‘ozlar) hamda axborot-
kommunikatsion
vositalar (kompyuter, proektor, protsesor va b. qurilmalar) yordamida taqdim
etilishi .
2.2 Pedagog-tarbiyachining ijodkorlik sifatlari.
Pedagog-tarbiyachi o‘z-o‘zidan ijodkor bo‘lib qolmaydi. Uning ijodkorlik
qobiliyati ma’lum vaqt ichida izchil o‘qib-o‘rganish, o‘z ustida ishlash orqali
shakllantiriladi va u asta-sekin takomillashib, rivojlanib boradi. Har qanday
mutaxassisda bo‘lgani kabi bo‘lajak pedagoglarning kreativlik qobiliyatiga ega
20

bo‘lishlari uchun talabalik yillarida poydevor qo‘yiladi va kasbiy faoliyatni tashkil
etishda izchil rivojlantirib boriladi. Bunda pedagogning o‘zini o‘zi ijodiy
faoliyatga yo‘naltirishi va bu faoliyatni samarali tashkil eta olishi muhim
ahamiyatga ega. Pedagog ijodiy faoliyatni tashkil etishda muammoli masalalarni
yechish, muammoli vaziyatlarni tahlil qilish, shuningdek, pedagogik xarakterdagi
ijod mahsulotlarini yaratishga alohida e’tibor qaratishi zarur.
Ijodkorlik– muayyan yangilikning ahamiyati va foydali ekanligini
belgilovchi shaxs faoliyati va uning natijasi.
Ijodkor shaxs– ijodiy jarayonni muvaffaqiyatli amalga oshira oladigan
hamda aniq ijodiy natija (mahsulot)larga ega shaxs.
Kreativ shaxs –jarayon yoki natija sifatida ijodkorlikni namoyon etuvchi,
masalalarni yechishga nostandart usullar bilan yondasha olishga moyil, o‘ziga
xos harakatlarni tashkil etish, yangiliklarni ilgari surishga, ijodiy mahsulotlarni
yaratishga layoqatli va tayyor shaxs
Ijod –ijtimoiy sub’ektning yangiligi, ahamiyati va foydaliligi jamiyat yoki
muayyan guruh tomonidan tan olingan faoliyati yoki faoliyati natijasi
Ijodkor shaxsni tarbiyalash – kasbiy-ijodiy faoliyat tajribalarini
qaror toptirish va boyitish asosida ijodiy g‘oya, ularni amalga oshirish ko‘nikma
va malakalariga ega shaxsni shakllantirish va rivojlantirish
Kasbiy-ijodiy faoliyat –mutaxassisning kasbiy masalalarni ijodiy hal qilish
muvaffaqiyatini tavsiflovchi faoliyati, innovatsion xatti-harakati
Ijodiy topshiriqlar –muammoli vaziyatlarni tizimli tahlil asosida hal
qilishga yo‘naltirilgan masalalar tizimi.
Kasbiy-ijodiy imkoniyat –
1) kasbiy kompetensiya, malakaga egalik;
2) kasbiy ijod metodologiyasi asoslarini o‘zlashtirganlik;
3) ijodiy tafakkurning shakllanganlik darajasi;
4) kasbiy-ijodiy layoqat va shaxsiy sifatlarning rivojlanganligi
21

Kasbiy ijodkorlik metodologiyasi –ijodkorlikning jarayon va natija sifatida
ob’ektlar hamda muayyan kasbiy faoliyat turlariga munosabat ko‘rinishidagi
tuzilishi, mantiqiy tashkil etilishi, metod va vositalari
haqidagi ta’limot
Ijodiy tafakkur – tafakkurning ijod jarayonini tashkil etish va ijod
natijalari (mahsullari)ni bashoratlashni ifodalovchi turi
Ijodiy qobiliyat – ijodiy faoliyatni muvaffaqiyatli amalga oshirish va uning
natijalanganligini baholashda namoyon bo‘ladigan individual xususiyati.
O‘zini o‘zi ijodiy faollashtirish – shaxsning ijodiy faoliyatda o‘z
imkoniyatlarini to‘laqonli namoyon qilishi va rivojlantirishining ijodkor va
kreativ bo‘lishi yoki bo‘lmasligi emas, balki mashg‘ulotlarni ijodkorlik,
kreativlik ruhida tashkil etishi, yangi g‘oyalarni ta’lim jarayonida sinab
ko‘rishga intilishi zarur.
Mashg‘ulotlarda “kreativlik yo‘l haritasi”ga ko‘ra quyidagi 4 ta yo‘nalish
bo‘yicha harakatlanadi va ulardagi harakatlar pedagoglarning kreativligini
ifodalovchi belgilar (Patti Drapeau) sanaladi:
1) ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini namoyon etish;
2) mashg‘ulotlarni qiziqish bilan o‘zlashtirishga rag‘batlantiruvchi
strategiyalardan foydalana olish;
3) innovatsion yondashuv va pedagogik masalalarning yechimini topishga
kreativ yondashish;
4) kutiladigan natija
Nutq madaniyati — ijtimoiy madaniyatni, kishilik jamiyati madaniyatini aks
ettiruvchi bir ko'zgudir. Nutq madaniyati adabiy tilning har ikki shakli — yozma
va og'zaki shakli uchun zarurdir. Nutq madaniyatiga e'tibor yolg'iz
tarbiyachilardan emas, balki har bir fuqarodan ongli ravishda o'zlashtirish talab
qilinadigan insoniy fazilatlardan biridir. Uni egallash har bir tarbiyachining va
shaxsning madaniy saviyasi va bilimiga bog'liq. Tarbiyachi pedagogik
mahoratida nutq madaniyati, uning nafaqat ma'naviy va axloqiy jihatdan
boyligini, balki bilimini, tafakkurini, ilmiy dunyoqarashini, fikr va mushohada
22

yuritishini belgilovchi me'yordir. Tarbiyachining nutq madaniyati birdaniga
shakllanib maromiga yetadigan jarayon emas, u pedagogik mahorat bilan, kasb
faoliyati davomida, tajribali ustozlar o'giti natijasida yillar davomida
takomillashib, sayqallanib boraveradi. Tarbiyachining nutqiy qobiliyati madaniy,
kasbiy, pedagogik talablar asosida shakllanib boradi. Uni rivojiantirish faqat
tarbiyachining shijoatiga bog'liq, Shu qobiliyat tufayli tarbiyachining nutq
madaniyati ham shakllanib boradi .
Quyidagi tarbiyachining nutq madaniyatiga xos bo'lgan vositalarni pedagog-
tarbiyachi unutmasligi kerak:
1. Nutq madaniyati tarbiyachining ma'naviy-axloqiy kamoloti tarkibiy
qismidir. Zero nutq, millatimiz erishgan madaniyat darajasini ko'rsatuvchi, o'z ona
tilimizga e'tiqodni namoyish etuvchi yorqin va ishonchli dalildir.
2. Nutq madaniyati tarbiyachilarni ma'naviy va madaniy saviyasi bilan hamda
adabiy tilni mukammal bilishi bilan boshqa kasb egalaridan ma'lum ma'noda
ajratib turadi.
3. Nutq madaniyatining pirovard maqsadi erkin fikr egasi bo'lgan barkamol
avlodni qanday kasb egasi bo'lib yetishishidan qat'iy nazar ma'naviy jihatdan
tarbiyalash.
4. Nutq madaniyati — bu, avvalo, tarbiyachilarda nutqiy ko'nikma va nutqiy
malakalarni hosil qiladi. Bu ko'nikma pedagogik faoliyatda takomillashib boradi,
maxsus mehnat va mashqlar evaziga malaka oshiriladi hamda erishilgan
muvaffaqiyatlar tufayli qobiliyat va mahorat shakllanadi.
5. Nutq madaniyatiga o'zbek adabiy tilini mukammal egallash asosida
erishiladi. Buning uchun tarbiyachi adabiy til qo nuniyatlarini bilishi, badiiy
adabiyot asarlarini doimiy o'qib borishi, she'rlar yod olishi va uni ifodali o'qiy
olishi, radio va televideniye eshittirishlarini kuzatib borishi lozim,
6. Nutq madaniyatini egallashningyana bir ko'rinishi nutqiy taqlid bo'lib, yosh
tarbiyachilar o'zidan yaxshiroq, chiroyliroq, ma'noli va ta'sirchan nutq so'zlaydigan
ustoz-murabbiylarning nutqiy san'atiga havas bilan qarashi va taqlid qilishi asosida
23

o'rganishi mumkin. Tarbiyachining pedagogik faoliyatida nutq texnikasini
mukammal egallash muhim ahamiyatga ega. Zero, nutq vositasida tarbiyachi
bolaning his-tuyg'ularini uyg'otadi, o'quvchilar bilan ongli muloqotni ta'minlaydi,
ta'lim-tarbiyaga oid ma'lumotlarni tahliliy idrok etadi. Buning uchun bo'lajak
tarbiyachi, avvalo, nutq sirlarini, uning o'quvchilar bilan bo'ladigan muloqotda
ta'sir kuchini puxta bilishi kerak.
Pedagogik nazokat(takt) – tarbiyachining pedagogik maqsadga muvofiq,
foydali, qimmatli harakatlarining o‘lchovi, me’yori va ta’sir vositasining
chegarasi sifatida xarakterlanadi. Pedagogik mahoratning qayd qilingan tarkibiy
qismlari tarbiyachining kasbiy xususiyatlarini boyitadi va uni mohirlik sari
yetaklaydi va tarbiyachi - tarbiyachida pedagogik mahorat malakalarining tarkib
topishiga yordam beradi. Ammo, o‘z kasbining mohir ustozi bo‘lish uchun
faqatgina ularga tayanib, ish tutish kutilgan natijani bermasligi mumkin. Buning
uchun muntazam ravishda pedagogik fikrlash, pedagogik o‘ylash, pedagogik ish
tutish lozim bo‘ladi. Bu deganimiz, o‘z faoliyatini pedagogik hodisalarni,
vaziyatlarni tahlil qilish, ularning har bir bog‘lanish joylarini anglashga intilish,
kunlik natijalarni mustaqil ravishda tahlil qilishi va yangi ta’lim-tarbiyaga doir
g‘oyalarni avvalgilari bilan taqqoslay olishga odatlanishi ham lozim bo‘ladi.
Asosiy pedagogik-psixologik muammolarni topa olish ularni hal etishning eng
qulay yo‘llarini topish ustida o‘ylash ham kerak. Hozirgi kunda ta’lim-tarbiyaning
insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi, ta’lim oluvchilarni erkin, mustaqil
fikr yuritishga va ongli intizomga o‘rgatish, intellektual va ma’naviy-axloqiy
jihatdan tarbiyalash, tarbiyachidan chuqur bilimga, kasbiy malaka va
ko‘nikmalarga, yuksak axloqiy fazilatlarga ega bo‘lishni talab qiladi. Shu jihatdan
tarbiyachining ta’lim oluvchilar bilan munosabatida “Pedagogik takt” muhim
pedagogik qobiliyat sifatida e’tirof etiladi. Insonning bu dunyoda topgan eng
qimmatli, asl mol-davlati - insoniy fazilatlari, kuchli ma’naviyati, yaxshi xulqi va
ongu tafakkurining tiniqligidir. Bunday fazilatlarni o‘zida mujassam etgan va
o‘zbek xalqining azal-azaldan e’zozlab kelinadigan milliy urf-odatlari va
qadriyatlari qatoriga xushxulqlik kiradi. Zero, go‘zal odob va shirin muomala har
24

qanday hatti harakatni ko‘ngilni ham eritish qudratiga ega. Ana shunday insoniy
fazilatlar va xislatlarni o‘z ichiga qamrab olgan adabiyotlarni targ‘ib qilish,
yoshlarimiz ma’naviyatini yanada yuksaltirish hamda ularni milliy
qadriyatlarimizga yuksak ehtirom bilan tarbiyalash, kitoblar orqali ularning
tafakkurini shakllantirish biz kutubxonachilarning asosiy burchimizdir.
Buning uchun esa, avvalambor, kutubxonachilarning o‘zlari shunday
fazilatlarga ega bo‘lmog‘i darkor. Did-farosat, estetik nazokat bilan bezatilgan
ko‘rkam xonadonni mezbonning gulgun chehrasi obod qilib tursa, bu uy
mehmon uchun orombaxsh bog‘i eramga aylanadi. Demakki, Vatanining buyuk
kelajagi va taraqqiyoti uchun kamarbasta bo‘lgan har bir inson o‘zi faoliyat
yuritayotgan tashkilotni ikkinchi uyi deb bilib, u yerga tashrif buyurayotgan
―mehmonlar ga doimo ili. munosabatda bo‘lishi muhimdir. Agar kishining ichki‖
go‘zalligi bir guldasta bo‘lsa, uning muattar didi, albatta, uning madaniy
muomalasidir. Inson qaerda bo‘lmasin, u o‘zining tashqi qiyofasi va xatti-
harakati, muomala vositalari bilan odamlar nazarida va kuzatuv doirasida
yashaydi. Muomala madaniyatini shakllantirishda avvalambor, samimiy, dillarni
yorituvchi, dilning ich-ichidan keladigan va yuqori darajada qadrlanadigan
tabassumni unutmaslik kerak, birinchi bor murojaat qilayotgan insonning xodim
ko‘rsatgan iltifot va samimiy tabassumidan zavqlanib, o‘z fikrini dadilroq bayon
qilishiga sabab bo‘ladi. Bizning ajdodlarimiz, daho adabiyotshunos va tilshunos
bobokalonlarimiz tomonidan yozib qoldirilgan keng qamrovli va buyuk adabiy -
ma’naviy meroslaridan ham buni isbotini topish mumkin. Mashhur psixolog
Deyl Karnegining insonlarning o‘zaro muomala madaniyati, o‘zini tutishi,
mulozamat, iltifot ko‘rsatish, boshqalarni hurmat qilish, insonlarning
jamiyatdagi munosabatlarining nozik qirralari haqida bir qancha asarlar
bitganligini hammamiz yaxshi bilamiz. Lekin shuni alohida aytish kerakki, agar
Karnegi O‘zbekistonda yashab, o‘zbek xalqining o‘zaro muomala madaniyatidan
xabar topganida, o‘zi yozganlari biz uchun yangilik emasligini bilgan bo‘lar edi.
Muomala madaniyati insondan suhbatdoshiga nisbatan gorizontal (bir tekisda,
tenglik asosida) munosabat ko‘rsatishni talab etadi. Qarshingizda turgan odam
25

mansabdormi, oddiy xodimmi, erkakmi yoki ayolmi, unga samimiy, do‘stona
munosabat ko‘rsata olish haqiqiy insonparvarlik mezoni bo‘lib kelgan. Muomala
madaniyati bo‘yicha egallangan bilimlar muloqotga kirishayotgan tomonlarni bir-
biriga yaqinlashtirish, ularning suhbatini bir tizimga tushirish, taraflarning o‘zaro
axborot almashishlarini yengillashtirish uchun xizmat qiladi. Birovni eshitish va
unga axborotni to‘g‘ri yetkazish qoidalari va tartiblari muomala madaniyatining
negizidir. Ko‘rinadiki, muomala madaniyatida xalqimizga xos ko‘plab go‘zal
fazilatlar namoyon. Ulardan eng asosiysi, xushmuomalalikdir.
Mazkur tushunchaga ―Ma’naviyat: asosiy tushunchalar izohli lug‘ati da‖
quyidagicha ta’rif berilgan: “Xushmuomalalik muhim ahamiyatga ega muloqot
shakli bo‘lib, yuksak insoniy fazilatlardan biri hisoblanadi. Xushmuomalalik
ijtimoiy ahamiyatga ko‘ra keng qamrovlidir. Xushmuomalalik o‘z ichiga
muloyimlik, murosai-madora, ohistalik, tagdorlik kabi sifatlarni qamrab oladi.
Shuningdek, xushmuomalalik suhbatdoshlarning dilini ravshan qilish, kayfiyatini
xushnud etish, ko‘ngliga taskin berish uchun xizmat qiladi”.
Demak, xushmuomalalik samimiylikning ifodasi, ko‘pgina muvaffaqiyatlar
omiligina emas, ayni paytda taraqiy etgan jamiyat barpo etishning asosi bo‘lib ham
xizmat qiladi.
Endi esa pedagog-tarbiyachilar uchun muomala madaniyati bo‘yicha bir
qancha tavsiyalarimizni ko‘rsatib o‘tamiz, ulardan birinchi tavsiyamiz jamoadagi
o‘zaro munosabatlar haqida:
1. Jamoadagi munosabatlarda kishilar bir-birlarini tarbiyalashadi va bir-
birlariga moslashadi. Xodimlar orasidagi munosabat ochiq, samimiy va beg‘araz
bo‘lishi lozim. Jamoada ham ish, ham insoniy munosabatlarda o‘zaro yordam
muhimdir. Ishga oid suhbatlarda ovozni balandlatmaslik, jahlga berilmaslik
kerakki, bu narsalar nizo paydo qiladi. Faoliyatingiz davomida yangi g‘oya va
takliflaringizni yashirib o‘tirmang.
2. Umuman olganda, jamoadagi a’lo muhit, xodimlar orasidagi yaxshi
munosabatlar jamoani har jihatdan mustahkamlaydi. Bu narsa o‘z-o‘zidan
ishning unumli bo‘lishiga yordam beradi.
26

3. Nutq madaniyati umuminsoniy madaniyatning tarkibiy qismi bo‘lib,
kishilarning yuksak madaniyatli bo‘lishlarini belgilaydi.
4. Mamlakatimizda ma’naviy-ma’rifiy islohatlar davlat siyosatining ustuvor
yo‘nalishi sifatida belgilangan bugungi kunda nutq madaniyati masalalari har
qachongidan ham dolzarblik kasb etadi. Tarbiyachi nutqi orqali yoshlarga erkin
va mustaqil fikrlashni o‘rgatish nutq tadbirkorligini singdirish bilim dargohlarida
bosh vazifa hisoblanadi.
5. Nutqiy chechanlik – notiqlik alohida qobiliyatdir. Chinakam notiqlar
mahoratiga tabiiy qobiliyat bilan bir qatorda o‘z tili, nutqi ustida tinimsiz ishlash
natijasida erishadilar. Notiqlik qadimiy davrdan beri alohida mahorat, san’at
sifatida insondagi maxsus noyob qobiliyat tarzida talqin etib kelinadi. Shu tufayli
notiqlikni nutq madaniyatidan farqlash lozim, har qanday og‘zaki nutq shakli
nutqiy mahorat ma’nosidagi notiqlik bo‘lavermaydi.
6. Nutq vositalari orqali so‘zlashish, muomala jarayonidir. So‘nggi yillarda
nutq kishilar til orqali bir-biri bilan muomala, aloqa qilishning usuli deb qaralishi
ham fikrimizni tasdiqlaydi. Til umumiylik, nutq esa xususiylik belgilari bilan
farqlanadigan ijtimoiy hodisalar bo‘lib, ikkalasi ham jamiyatga xizmat qiladi.
Og‘zaki nutqda talaffuzning ahamiyati katta. Gapga ustalikni talaffuz
ravonligidan ayricha tasavvur etib bo‘lmaydi. Og‘zaki nutqda gap qurilishini aql
nazorat qilib boradi. Bunda xotiraning roli katta. Agar xotira sust bo‘lsa, og‘zaki
nutqda gap tuzilishi, so‘z birikmalari o‘zaro mantiqan va grammatik jihatdan
bog‘lanmay qoladi.
7. Nutq madaniyati – o‘z fikrini nutq yordamida mantiqli, to‘g‘ri, obrazli,
aniq va ifodali yetkazib berish malakalarining o‘zlashtirilganlik darajasi
8. Nutq texnikasi – nutqni tinglovchi yoki ta’lim oluvchiga yetkazishda
qo‘llaniladigan vositalar majmui
9. Nutq hosil qiluvchi organlar – nutqni hosil qilish jarayonida ishtirok
etuvchi organlar (o‘pka, ikkita bronx, traxeya, kekirdak, bo‘g‘iz, hiqildoq,
halqum, tishlar, burun bo‘shlig‘i, lablar)
10. Nutq apparati – nutqni hosil qilishda ishtirok etuvchi organlar.
27

11. Nutqli (yoki tovushli) nafas olish (fonatsion, yunon. ―phono –‖
―tovush ) – nafasning nutq jarayonidagi olinishi
‖
12. Muloqot jarayonida axborot almashish vositalari – shaxslararo muloqot
jarayonida axborot almashinuvini ta’minlovchi moddiy va nomoddiy narsa,
omillar (og‘zaki va yozma nutq, paralingvistik va ekstralingvistik tizimlar,
muloqotning tashkiliy ko‘lami va vaqti, ko‘z qarashlar yordamida tashkil
etiladigan aloqa, belgilarning optik-kinetik tizimi (mimika, pantomimika, jestlar
– gavda, qo‘l va oyoq harakatlari))
13. Muloqot – 1) kishilarning o‘zaro aloqasi, bir-birlariga ta’sir
ko‘rsatishlari kishilar o‘rtasidagi aloqani tiklash va rivojlantirish jarayoni; 2)
kishilarning bir-birlariga ta’sir ko‘rsatishi asosida ular o‘rtasida ro‘y beradigan
axborot almashinuvi
14. Muloqot madaniyati – 1) muloqot jarayonini axloqiy me’yorlar,
ijtimoiy talablarga muvofiq tashkil etish asosida suhbatdoshni tushuna olish
ehtiyoji va qobiliyatiga egalik; 2) pedagogik madaniyatning tarkibiy
elementlaridan biri
15. Og‘zaki nutqni shakllantirish va takomillashtirish ko‘proq, yozma
nutqning takomiliga bog‘liq. Yozma nutq yuqori darajada bo‘lmas ekan, og‘zaki
nutq ko‘ngildagidek bo‘lmaydi. Yozma nutqda esa til vositalarini tanlash va
qo‘llashga to‘liq imkoniyat bo‘ladi. Yozma nutqni xohlagancha tahrir qilish
mumkin. Yozma nutqda og‘zaki nutqdagi kabi hayajon bo‘lmaydi. Notiq
(tarbiyachi) shoshilmasdan, o‘ylab nutq tuzadi. Shu sababdan ham yozma nutq
og‘zaki nutqdan ko‘ra ravon, aniq va izchilroq bo‘ladi. Har qanday nutqni xoh u
badiiy, xoh u ilmiy yoxud rasmiy bo‘lsin yozma ravishda ifodalash insho
deyiladi.
Yozma nutqi ravon bo‘lmagan notiq (xodim)ning faoliyatini tasavvur qilish
qiyin. Taniqli notiqlarning hech biri yozma nutqini takomillashtirmasdan yuqori
martabaga erishmaganlar.
16. Yozma nutq og‘zaki nutqning rivojiga bevosita ta’sir etadi. Og‘zaki
nutq, asosan, yozma nutq asosida rivojlanadi. Yozma mashqlar bamisoli tafakkur
28

mashqlaridir. Biror voqeiylik yoki hodisa to‘g‘risida fikrlash yozma mashqlar
orqali takomillashadi. Nutq boyligi tildagi ana shu imkoniyatlar, ya’ni boylikning
unda qay darajada o‘z aksini topganligi bilan belgilanadi. Nutqda tildagi rang-
barang vositalar o‘z ifodasini topgan bo‘lsa, bunday nutq boy nutqdir. Har bir
kishi o‘z nutkiga e’tibor qilsa, nutq tuzish mas’uliyatini his etsa, nutqining boy
bo‘lishini ta’minlashi mumkin. Shunday qilib, til va nutq, til madaniyati hamda
nutq madaniyati, shuningdek, til boyligi va nutq boyligi tushunchalari bir-biridan
farq qiladi. Yuqorida bayon qilinganlar asosida kuyidagi xulosalarni keltirish
mumkin:
17. Nutq madaniyati va adabiy til me’yorlariga rioya qilish xar bir
fuqaroning burchiga aylanmog‘i lozim.
18. Nutq madaniyati, muomala odobi va notiqlik san’ati asoslari bo‘yicha
radio va televidenie dasturlarida eshittirish va ko‘rsatuvlar tashkil etish zarur.
19. Bundan tashqari, samimiylik, xushmuomalalik, odoblilik, atrofdagilarga
hurmat bilan qarash kabi fazilatlar ham tarbiyachi nutqining bolalar tomonidan
e’tibor bilan tinglanishiga sabab bo‘ladi.
Tilni, uning qonun-qoidalarini yaxshi tushunish, aniq, ravshan ifodali
nutq to‘za olish, tilning ifodaviy vositalaridan mazmuniga, uslubiga ko‘ra nutqiy
vaziyatga qarab o‘rinli foydalana olish mahoratidir.
Nutqiy savodxonlik mustaqil fikrlash, fikr mahsulini nutq sharoitiga mos
ravishda og‘zaki va yozma shakllarda to‘g‘ri, ravon ifodalash san’atidir. Bu
ko‘nikmalarni shakllantirish avvalombor o‘zbek tilining so‘z boyligini o‘rganish,
so‘zlarning ma’nodosh shakllarini va ularning zid ma’nolarini tuza olish, yozma
matn mazmuni, ma’no qirralari, sintaktik va grammatik munosabatlarini
aniqlashda tinish belgilarining ahamiyatini o‘rganish, ma’nodosh so‘zlarni nutq
uslublari maqsadidan kelib chiqib tanlash, gaplarning, matnlarning asosiy va
yordamchi bo‘laklarini aniq ajrata olish malakasiga bog‘liq.
Notiqlik va nutq madaniyati odamlar bilan jonli muloqotga asoslangan
bo‘lib, rahbarga nafaqat o‘z vakolati va doirasidagi ishlarni samarali tashkil
etishda, balki aniq, yorqin va odamlarga tanish, yaqin va tushunarli fakt va
29

misollar yordamida mustaqil O‘zbekistonda kechayotgan islohatlarning yutuqlarini
ko‘rsatish, hukumat olib borayotgan siyosatni, Prezident Farmonlari va hukumat
qarorlarini to‘g‘ri tushuntirish, xalqning bunyodkorlik hislarini yanada
rivojlantirish, xalq kayfiyatini o‘rganadigan holda uning ongi va qalbiga ta’sir
o‘tkazish imkoniyatini beradi. Bunda hayotdagi ayrim kamchiliklar, qiyinchiliklar
xususida ochiq-oydin gaplashish, ularni bartaraf etish yo‘llarini muhokama etish,
har bir shaxs bilan muloqotga kirishish alohida ahamiyatga ega. Insoniy muomala-
munosabatning debochasi salom-alikdir. Suhbat va nutq odobi salom-alikdayoq
ko‘rinib qo‘ya qoladi. Zero, salomalik odob-axloqning birlamchi begilaridandir.
Sharqda salomalikning o‘ziga xos odobi va qoidalari shakllangan. Unga ko‘ra,
quyidagi sharoitlarda insonlar bir-birlari bilan salom-alik qilishlari vojib. Avvalo,
Birinchidan do‘stu birodarlar bir-birlarini ko‘rganlarida salom-alik qilishlari
shart. Ikkinchidan, yo‘lda yurganda, odamlarga salom berish kerak. Keyingi
paytlarda, ayniqsa, katta shaharlarda bu odatga amal qilinmay qoldi.
Uchinchidan, birodarining eshigiga yetganda, salom berish joiz. To‘rtinchidan,
o‘tirishlar, yig‘inlarga, to‘y-ma’rakalarga borganda, hozir bo‘lgan jamoaga salom
berish lozim.
Beshinchidan, agar kishi bir yerda o‘tirgan bo‘lsa va o‘rnidan turib ketadigan
bo‘lsa, qolganlarga salom deyishi lozim. Bu–xayrlashuv salomi bo‘ladi.
Oltinchidan, qabristonga yaqinlashganda salom berish vojib. Yetginchidan, inson
o‘z uyiga kirganida, xonadon ahliga salom berishi kerak. Sharqona axloq va
hayotiy vaziyatlardan kelib chiqib, shakllantirilgan salom berish odobiga binoan,
salom beruvchi kishi pok bo‘lishi kerak: otliq yoki boshqacha ulovdagi odam
yayov kishiga salom bermog‘i joiz; yoshi kichik odam yoshi ulug‘ odamlarga
birinchi bo‘lib salom bermog‘i lozim; salom berayotgan odamning chehrasi ochiq
va xursand bo‘lsa, u boshqalarga ham xushnudlik bag‘ishlashi, borgan davrasiga
fayz kiritishi mumkin; ishora yoki imo (boshni qimirlatib, qo‘lni ko‘krakka
qo‘yib) emas, balki ovoz chiqarib: «As salomu alayka» yoki «salomu alayk» desin
va agar jamoatchilik bilan ko‘rishayotgan bo‘lsa, «Assalomu alaykum» deb aytish
odobdandir; ikki kishi bir-biriga yaqinlashganida, qo‘l berib ko‘rishmog‘i ma’qul,
30

chunki bu do‘stlikni bildiradi. Pedagoglarga tavsiyamiz shuki, ular nimani gapirish
har doim ham zarur bo‘lavermasligini va qanday gapirish doimo lozimligini
unutmasinlar. Eng qimmatli g‘oya, fikr, dastur ham, agar mahoratsiz ifodalansa,
o‘zining qiymatini yo‘qotadi; mabodo takrorlanaversa, tinglovchini diqqinafas
qiladi. Demak, fikrning anikligi va ravshanligi ifodaning ham shunday bo‘lishini
ta’minlaydi. Donolar talqinicha, til, so‘z, nutq ravshanligi fikr, hatto tafakkurning
shunday bo‘lishi oqibatidir; ravshan fikr esa o‘z shakli ifodasi ham ravshan
bo‘lishini taqozo etadi. Notiq nimani aniq tasavvur etolmasa, uni chalkash
gapiradi; noaniq ifoda faqat shunday fikrning namoyon bo‘lishidir. Oddiygina,
ya’ni hammabop, aniq-ravshan, osongana tushunib, eslab qoladigan qilib
so‘zlayotgan notiqqa takdid etish (ergashish) avvaliga juda osondek tuyiladi;
ammo aslida bundan qiyinroq ish yo‘q. Pedagog miyasiga aniq fikr kelsa, u
ravshan so‘zlaydi, ammo bu fikrni ongiga singdirib olsa, yanada ravshanroq
gapiradi. Pedagog fikridagi xatolar, noaniqliklar nutkdagi xatolarni, ular esa, o‘z
navbatida, ishdagi, amaldagi xatolarni keltirib chiqaradi, o‘quvchilarni chalg‘itadi.
Pedagog tilining go‘zalligi, birinchi navbatda, uning aniqligi va
mazmundorligidadir. Oddiygina qilib, ravshan bayon etish mumkin bo‘lmagan
hech bir fikr, g‘oya yoki ta’limot yo‘q. Binobarin, aniqlik nutqning asosiy
fazilatidir. Pedagogning tili, so‘zi qanchalik oddiy bo‘lsa, shunchalik ravshan
bo‘ladi; so‘z qanchalik o‘z o‘rnida ishlatilsa, nutqni shunchalik kuchli, jozibali va
ishonchli qiladi. Buyuk aql sohiblarida oz so‘z bilan ko‘p ma’no berish xislati
mavjud bo‘lgani kabi, mohir notiq, ustasi farang pedagog ham “oz so‘zla-yu, soz
so‘zla”, degan maqolga amal qiladi. Ma’qul so‘zlasang, hech qachon ko‘p
so‘zlamaysan, agar uzayib ketsa, eng yaxshi nutq ham tinglovchini charchatadi,
degan hikmatlarga rioya qilish eng yaxshi fazilatlardandir. Bunday notiqlar –
notiqlik javohirining xuddi o‘zginasi: salmog‘iga qarab nur taratadi. Ular asl
donolik qisqa ifodalanadi, degan qoidaga bo‘ysunadilar. Ulug‘ dramaturglardan
biri aytganidek, gap kam joyda uning salmog‘i ko‘p bo‘ladi. Qisqa, lekin ifodali
ibora bir bor eshitib anglanadi, tinglovchi xotirasida muhrlanib, uning shioriga
aylanadi, uzundan-uzoqmulohazalarda esa bunday bo‘lmaydi. Nutq madaniyati
31

va notiqlik san’ati tarixiga murojaat qilsak, bu mahoratlarda notiqning bilim
doirasi hal etuvchi omillardan biri bo‘lganiga ishonch hosil qilamiz. O‘z nutqi
ob’ektini yaxshi bilgan, uning mohiyatini puxta anglagan, mavzuni chuqur
fahmlagan voizning nutqi muayyan salmoqqa va muqarrar samaraga ega bo‘ladi.
Pedagog, nutq so‘zlayotganda mustahkam ishonch bilan gapirsa, so‘zlar ham
quyilib kelaveradi, tinglovchilarni beixtiyor mahliyo etadi. Uning fikri qancha
teran bo‘lsa, so‘zlar ham shu qadar jarangdor, ishonarli bo‘ladi. Chiroyli
gapirishdan ko‘ra o‘rinli, ishonarli gapirish ma’qulroq. Yurakdan buloqdek otilib
chiqqan ma’naviyat kuchi ehtiros bilan qo‘shilsa, pedagogni notiqqa aylantiradi.
Bilimdon notiq o‘z fikrini qat’iy ishonch bilan, dangal aytadi. Nutq so‘zlaganda,
ma’ruza o‘qiyotganda ortiqcha so‘zlar, kirish gaplar, pisandanamo iboralar,
shuningdek, gumonsirash, ishonchsizlik, hadiksirash, esankirash, asabiylashish,
g‘azablanishga aslo yo‘l qo‘ymaslik zarur.
Nutqning to‘g‘riligi. Nutqning to‘g‘ri bo‘lishi asosan ikki me’yorga urg‘u
va grammatik me’yorga amal qilishni taqozo etadi. Nutq jarayonida ma’noni
to‘g‘ri anglatish uchun so‘zdagi bo‘g‘in, gapdagi so‘z urg‘usining to‘g‘ri
ishlatishiga e’tibor qilishimiz lozim bo‘ladi. Nutq urilishining grammatik
shakllarini farqlay olish so‘zlarni mazmuniy bog‘lanishlariga qarab joylashtirish
grammatik me’yorlarni belgilar ekan, nutqning to‘g‘ri ifodalanishi uchun gap
tuzish qoidalarini o‘zlashtirish, o‘zak va qo‘shimchalar o‘rtasidagi
munosabatlarni, ega-kesim mosligini, ikkinchi darajali bo‘lak-larning ularga
bog‘lanish yo‘llarini yaxshi anglash lozim bo‘ladi.
Nutqning aniqligi. Aniqlik ham nutqning asosiy kommunikativ
sifatlaridan biridir. Agar to‘g‘rilik nutqning yuzaga kelishida faqat til omili
zaruriy belgisi sifatida qaralsa, nutqning aniqligi deyilganda uning shakllanishiga
xizmat qiladigan, tildan tashqarida bo‘lgan omillarni ham nazarda tutish lozim
bo‘ladi. Bunda dastlab til va tafakkur munosabati turadi. Chunki, tabiat va
hodisalar o‘rtasidagi mutanosiblik va uning nutqda aks etishi ana shu aniqlikning
xuddi o‘zidir.
32

Nutqning mantiqiyligi. Nutqning mantiqiyligi uning asosiy sifatlari–
to‘g‘rilik va aniqlik bilan chambarchas bog‘langandir. Chunki grammatik
jihatdan to‘g‘ri tuzilmagan nutq ham, fikrni ifoda etish uchun muvaffaqiyatsiz
tanlangan leksik birlik ham mantiqning buzilishiga olib kelishi tabiiydir.
Mantiqiy izchillikning buzilishi tinglovchi va o‘quvchiga ifodalanayotgan
fikrning to‘liq borib yetmasligiga, ba’zan umuman anglashilmasligiga sabab
bo‘lishi mumkin. Nutqni shakllantirishdagi e’tiborsizlik oqibatida ba’zan
mantiqsizlik ham yuz beradi.
Nutqning tozaligi . Nutqning tozaligi deganda unda til elementlarining
ishlatilishida adabiy til me’yorlariga amal qilish-qilmaslik tushuniladi. Yaxshi,
namunaviy nutq hozirgi o‘zbek adabiy tiliga, uning talablariga mos holda
shakllangan bo‘lishi, turli g‘ayriadabiy va g‘ayriaxloqiy til elementlaridan holi
bo‘lishi kerak. Chunki u boy ma’naviy-axloqiy qadriyatlarga ega bo‘lgan va
bugun mustaqillik davrida yashab, dunyo hamjamiyati bilan teng mavqeda
muloqotda bo‘layotgan o‘zbek xalqining madaniy darajasiga mos bo‘lishi lozim.
Nutqning ta’sirchanligi. Nutqning ijro etilishida unga ma’lum bir voqea-
hodisa haqida ma’lumot berishdan tashqari yana bir maqsad– tinglovchi ongiga
va ruhiyatiga ta’sir etish vazifa qilib qo‘yiladi. Shuning uchun ham
ta’sirchanlik nutqning asosiy sifatlaridan biri sanaladi hamda to‘g‘rilik va aniqlik
ham, mantiqiylik va tozalik ham suhbatdoshga, tinglovchiga yoki o‘quvchiga
ta’sir etishiga qaratilgan bo‘ladi. Bu sanab o‘tilgan xususiyatlarda til omillari
birinchi o‘rinda tursa, ularning barchasidan foydalangan holda ta’sirchanlik keng
doirada tildan tashqaridagi omillarni ham qamrab oladi. Nutqning ta’sirchanligi
deganda, asosan, og‘zaki nutq jarayoni nazarda tutiladi va shuning uchun uning
tinglovchi tomonidan qabul qilinishidagi ruhiy vaziyatni e’tiborga olish ham
muhim sanaladi. Nutqning shaxslarga qanday ta’sir qilishida va ularda qanday
taassurot qoldirishida notiqning nutqiy jarayon davomida o‘zini qanday tuta
bilishi, jest va mimikalari, hatto kiyinishi kabi omillarning ham ahamiyati bor.
Samimiylik, xushmuomalalik, odoblilik, auditoriyaga hurmat bilan qarash kabi
fazilatlar nutqning tinglovchilar tomonidan e’tibor bilan tinglanishiga sabab
33

bo‘ladi. Nutqning ta’sirchanligi, ifodaliligi haqidagi gap, ma’lum ma’noda, nutq
sifatlari haqida aytilgan mulohazalarga yakun yasashdir. Chunki yaxshi nutqning
fazilatlarini ko‘rsatib o‘tish, nutqda uchraydigan ayrim tipik xatolarni tahlil
etishda natijada ta’sirchan bir nutqni shakllantirishga xizmat qiladi. Nutqning
mazmuni qanchalik boy, chuqur bo‘lsa, uning shakli ham shunchalik rang-
barang bo‘lishi unga munosib jilo, sayqal berilishi, badiiy bo‘yoqlar bilan jozibali
qilinishi, tasvirlar bilan boyitishi darkor. Buning uchun hikmatli so‘zlardan,
maqol, she’riy parchalardan, o‘tkir iboralar, tasvir, qiyos va o‘xshatishlardan
keng ko‘lamda, biroq me’yorida foydalanishni tavsiya etamiz. Bular nutqning
bezagi, ko‘rki, sayqalidir. Notiq, shu bilan birga, satira, yumor, istiora,
majozlardan o‘z o‘rnida, badiiy talaffuz bilan, shoirona ko‘tarinki ruhda ishlatsa,
uning nutqi tinglovchini o‘ziga maftun etadi, gapi “shirali” bo‘ladi, nutqi
qiyomiga yetadi, tasanno va ofarinlarga sazovor bo‘ladi. Xulosa shuki, ma’ruza
ilmiy, ishonarli, mantiqan izchil, mazmunan boy, shaklan rang-barang bo‘lsagina,
unga qo‘yiladigan eng asosiy talabga javob bera oladi. Pedagog nutqiga
qo‘yiladigan talablardan biri shuki, nutq matni badiiy jihatdan puxta, tili adabiy,
so‘zlari jarangdor, jumlalari yoqimli, gaplari lo‘nda, lekin mazmuni chuqur,
ma’no teran bo‘lishi kerak. Pedagog tarbiyachi tabiyalanuvchilarini qiziqtirish,
ularga badiiy oziq berish uchun o‘tkir ibora, maqol, ruboiy, hikmatli so‘z,
ifodali tavsiflardan zeb beruvchi vositalar sifatida foydalansin. Nutq badiiy
bo‘lishi lozim, degan tavsiyadan u balandparvoz, dabdabali gaplardan, yasama
iboralardan, iste’moldan chiqqan so‘zlardan iborat bo‘lsa ham mayli, degan
xulosa kelib chiqmaydi. Xodimlarning nutqi ravon bo‘lishi uchun har bir
gapning so‘zlari muayyan tartibda joylashishi zarur. Oldin gapning egasi, so‘ng
uning ikkinchi darajali bo‘laklari, oxirida esa kesimi aytiladi.

34

XULOSA VA TAVSIYALAR
Ushbu kurs ishidan shuni xulosa qildimki Tarbiyachi yosh avlodni
xalqimizning munosib farzandlari qilib tarbiyalashdek muhim va faxrli shu bilan
birga mas'uliyatli vazifani bajaradi. Tarbiyachining siyosiy yetukligi bolalarni
tarbiyalash sifati uchun xalq va jamiyat oldidagi o'z mas'uliyatini anglashga ta'lim -
tarbiya ishlarini hal etishga ijodiy yondashishga o'z mahoratini doimo faollashtirib
35

borish va hamkasblarning ishdagi o'sishiga ko'maklashuviga yordam beradi.
Tarbiyachi o'zi yashab turgan o'lka hayotini bilishi tabiat va jamiyat omillarini
tushunishi uchun ijtimoiy faol bo'lishi kerak. Hozirgi zamon tarbiyachisining
asosiy fazilatlaridan biri o'z kasbiga sadoqatliligi, g'oyaviy e'tiqodliligi o'z kasbini
sevishi va bu kasbga bo'lgan cheksiz sadoqati tarbiyachi - tarbiyachi boshqa kasb
egalaridan ajratib turadi. Pedagog-tarbiyachi shaxsiga qo'yiladigan muhim
talablaridan biri shuki, u o'z predmetini, uning metodikasini chuqur o'zlashtirgan
bo’lishi zarur. Bu pedagog-tarbiyachining obro'sini ko'taradi. Tarbiyachi kasbiga
xos bo'lgan muhim fazilatlaridan, talablaridan biri bolalarni sevish ularning hayoti
bilan qiziqish har bir shaxsni hurmat qilishdan iborat. Bolani sevgan butun kuch va
bilimini bolalarni kelajagi buyuk vatanga sodiq fuqaro qilib tarbiyalashga safarbar
qila oladigan odamgina haqiqiy tarbiyachi pedagog bo'la oladi. Tarbiyachilar
ertangi kunimiz egalari ular har tomonlama bilimli zukko eng muhimi bolalarni
sevuvchi shaxs bo’lishi eng avvolo o’zi tarbiyalangan bo’lishi kerakligin xulosa
qildim.
TAVSIYALAR
Tarbiyachi har doim o’z kasbiga sodiq bo’lgan holda pedagogik jarayonni tashkil
etishi va olib borishi;
- Ta’lim va tarbiya jarayonini tashkil etganda bola shaxsini uning kelajagaini
jamiyat hayotidag o’rnini hisobga olgan holda tashkillashtirishi;
- O’z kasb etika qoida va normalariga to’liq amal qilishi;
- Peagogik moloqot jarayonida turli argo, jargo, sheva va laqchalardan
foydalanmasligini;
- O’z kasbiga fodoi soadiq bo’lishini tavsiya qilaman.

36

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Ta’lim to’g’risidagi Qonun 2020-yil Toshkent
2. Maktabgacha ta’lim va tarbiyani tashkil etish to’g’risidagi Qonuni
3. Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning Davlat standartlari Vazirlar Mahkamasining
2020-yil 22-dekabrdagi 802-son qarori
37

4. “Ilk qadam” davlat o’quv dasturi Toshkent-2018-yil
5. Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish Chora-tadbirlari
to’g’risida” O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-3261sonli qarori
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 9-sentabr kun «Maktabgacha
ta'lim tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» Qarori
7. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat
Miromonovichning O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaning 25-yilligiga
bag`ishlangan “Konstitutsiya — erkin va farovon hayotimiz, mamlakatimizni
yanada taraqqiy ettirishning mustahkam poydevoridir” nomli ma’ruzasidagi
nutqidan
8. Mirziyoyev Sh.M. “ Yoshlar – O’zbekistonning eng katta boyligi, bebaho
xazinasi” 2020-y O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «2017 — 2021 yillarda
maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida».
2016 yil 29 dekabr PF - 2707 –sonli qarori.
9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 30-sentabrdagi “Maktabgacha
ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi
PF–5198-sonli Farmoni
10. Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish Chora-tadbirlari
to’g’risida” O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-3261sonli qarori
11. Sodiqova Sh. “Maktabgacha pedagogika” darslik. Toshkent.2017 yil.
12. Sodiqova SH.A. “Maktabgacha pedagogika”, “Tafakkur sarchashmalari” -
T.:2013 y.
13. Qodirova F.R va boshqalar “Bolalar bog’chasida metodik ishlar” darslik-T
Voris-2012
14. Qayumova N.M. “Maktabgacha pedagogika” TDPUnashriyoti -T.: 2013 y.
15. XasanboyevJ., To’rakulovX., XaydarovM., XasanboyevaO. Pedagogika
Fanidan izohli lug’at. – T., 2008.
16. R.X. Djurayev, S.T.Turg’unov “Ta’lim menejmenti” T.: 2006 y.
17. Ochilov M.” Muallim qalb me’mori”,Toshkent ”Tarbiyachi” nashriyoti,
2001y.
38

18. F.Qodirova va boshqalar “Maktabgacha pedagogika” darslik 2019-yil
19. Maktabgacha ta’limning ustuvor vazifalari: muammolar, yechimlar va
istiqbollar vazirlik tizimidagi ilmiy - amaliy anjumani maqolalar to‘plami
materiallari 2017 yil 10-12 aprel Termiz-2017
20. “Maktabgacha ta’limda boshqaruv menjmenti” O’UM Termiz 2020-2021
Elektron ta’lim resurslari
21. www. tdpu. uz
22. www. pedagog. uz
23. www. ziyonet. Uz
24. www. edu. Uz
25. www.google.com
ILOVALAR
39

Murakkab rejada, 40 list.

Sotib olish