Tarbiyachining jamiyatda tutgan o'rni - Дошкольное и начальное образование - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	560.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	17 Июнь 2025
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Дошкольное и начальное образование

Продавец

Ruslan Zaripov

Дата регистрации 16 Май 2025

0 Продаж

Tarbiyachining jamiyatda tutgan o'rni

Купить

O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
PEDAGOGIKA FAKULTETI MAKTABGACHA TA’LIM YO NALISHI
ʻ
244-GURUH TALABASI
SHUKURULLOYEVA MAFTUNANING
ILK VA MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR PEDAGOGIKASI
FANIDAN TAYYORLAGAN
KURS ISHI
MAVZU : TARBIYACHINING JAMIYATDA TUTGAN O RNI
ʻ
Bajardi: ___________________
Qabul qildi: ____________________
Bahosi: ____________________
Urganch 2025
1

MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………………………… 3
I BOB. TARBIYACHILIK KASBINING IJTIMOIY AHAMIYATI
…………………………………………………………………………...........................5
1.1. Tarbiyaning jamiyat rivojidagi roli ………………....................................................5
1.2. Tarbiyachilik – insonparvarlik va mas’uliyat timsoli .... ............................................8
1.3. Tarbiyachining shaxsiy fazilatlari va bilim darajasi ................................ ................13
II BOB. TARBIYACHINING BOLALAR RIVOJIGA TA’SIRI
………………………………………………………………………………………….22
2.1. Erta yoshlarda shakllanuvchi axloqiy-ruhiy qadriyatlar …………….....................14
2.2. Tarbiyachining shaxsiy namunasi orqali
o’rgatish ...........................................................................................................................17
2.3. O’zaro muloqot va psixologik yondashuvlar ................................ ...........................18
XULOSA……………………………………………………………………………….21
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………………...
……………...………23
2

KIRISH
Jamiyat hayoti murakkab va ko’p qirrali jarayonlardan iborat bo’lib, uning
har bir bo’g’inida inson omili muhim rol o’ynaydi. Inson esa – bu tarbiyaning
mahsuli. Insonni kamolga yetkazish, uni komil, axloqli, bilimli, halol va ezgu
fazilatlarga ega bo’lgan shaxs sifatida shakllantirish – har qanday jamiyat
taraqqiyotining tayanch nuqtasidir. Ana shu ulug’ maqsadga erishishda esa
tarbiyaning o’rni beqiyos bo’lib, bu mas’uliyatli va sharafli ishning bosh ijrochisi
sifatida tarbiyachi jamiyatda muhim ijtimoiy mavqega ega bo’ladi.
Tarbiyachilik – bu shunchaki kasb emas, balki xalqning ertangi kunini, millatning
kelajagini shakllantiruvchi muqaddas faoliyatdir. Bolaning birinchi ijtimoiy muhiti
– oiladan keyin, unga ta’lim-tarbiya beradigan ikkinchi muhit bu tarbiyachi
ishtirokidagi maktabgacha ta’lim muassasalaridir. Shu sababli ham, bolalikdagi ilk
tushunchalar, qadriyatlar, axloqiy mezonlar, muomala madaniyati, bilimga qiziqish
va tafakkur asoslari aynan tarbiyachi qo’li bilan bolaga singdiriladi.
Tarbiyachining bolaning ruhiy va ma’naviy dunyosini shakllantirishdagi roli
beqiyosdir.
Bugungi globallashuv davrida insoniylik qadriyatlari tobora yangilanib borar ekan,
tarbiyaning mazmuni ham yangicha yondashuvlarni talab qilmoqda. Bu jarayonda
tarbiyachidan katta mas’uliyat, doimiy o’z ustida ishlash, yangilikka ochiqlik,
bolalarning psixologik xususiyatlarini chuqur tushunish, madaniy va axloqiy
me’yorlarni singdira olish kabi fazilatlar talab etiladi. Shunday ekan, zamonaviy
jamiyatda tarbiyachi – bu faqatgina o’rgatuvchi emas, balki yosh avlodni
ma’naviy-axloqiy, madaniy, ijtimoiy, psixologik jihatdan shakllantiruvchi
yo’lko’rsatuvchi shaxsdir.
Tarbiyachining jamiyatdagi tutgan o’rnini baholashda uning faoliyati qanchalik
keng va ko’lamli ekanini inobatga olish zarur. U nafaqat bolalarning xulq-atvori va
3

bilim olish jarayonida, balki ularning hayotga bo’lgan munosabatida, jamiyatdagi
o’rnini anglashida, o’z imkoniyatlarini to’g‘ri baholashida, kasb tanlashida ham
katta rol o’ynaydi. Aynan tarbiyachi bolaning hayot yo’lida yo’lchi yulduz bo’la
oladi. Shu bois, tarbiyachining har bir so’zi, harakati, munosabati va hatto yuz
ifodasi ham bola dunyosiga chuqur ta’sir etadi.Tarbiyachining jamiyatda tutgan
o’rnini to’laqonli anglash uchun, eng avvalo, tarbiyaning mohiyati, tarbiyachining
kasbiy va shaxsiy fazilatlari, u bajarayotgan vazifalar, shuningdek, zamonaviy
ta’lim tizimidagi o’zgarishlar kontekstida u egallagan mavqeni tahlil qilish
muhimdir. Bugungi kunda davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biri sifatida
yosh avlodni sog‘lom va har tomonlama yetuk qilib tarbiyalash masalasiga alohida
e’tibor qaratilmoqda. Bu esa bevosita tarbiyachi zimmasiga yuksak ishonch va
mas’uliyat yuklaydi.
Ushbu ilmiy ishda tarbiyachining jamiyatdagi tutgan o’rni, uning kasbiy
faoliyatining ahamiyati, yosh avlod tarbiyasiga qo’shayotgan hissasi va bu
jarayondagi zamonaviy yondashuvlar atroflicha yoritiladi. Shuningdek,
tarbiyachilik kasbining qadri, uning jamiyatda tutgan mavqei, va kelajakda ushbu
kasb egalari oldida turgan dolzarb vazifalar xususida tahliliy yondashuv asosida
fikr yuritiladi.
4

I BOB. TARBIYACHILIK KASBINING IJTIMOIY AHAMIYATI 1.1.
Tarbiyaning jamiyat rivojidagi roli
1.1. Tarbiyachilik kasbining ijtimoiy ahamiyati
Inson hayoti davomida turli bosqichlarni bosib o’tadi, lekin ayni
o’smirlikgacha bo’lgan davr inson shaxsini shakllantirishda eng muhim davr
hisoblanadi. Shu sababli ham, jamiyat taraqqiyotida bu bosqichda ta’lim-tarbiya
beruvchi kasb egalari – tarbiyachilar o’ta katta ijtimoiy ahamiyatga ega
hisoblanadi. Tarbiyachilik nafaqat kasb, balki xalqning, jamiyatning va umuman,
insoniyatning ma’naviy asoslarini mustahkamlovchi ulug‘vor kasblardan biridir.
Tarbiyachining ijtimoiy ahamiyatini tushunish uchun avvalo tarbiyaning o’zi nima
ekani, uning jamiyatdagi o’rni qandayligi haqida fikr yuritish lozim. Tarbiya – bu
insonni jamiyatga foydali shaxs qilib yetishtirish, uning axloqiy, ma’naviy,
madaniy va jismoniy qirralarini shakllantirishga qaratilgan murakkab va uzluksiz
jarayondir. Aynan shu jarayonning bosh ijrochisi, tashabbuskori va
yo’naltiruvchisi sifatida tarbiyachi maydonga chiqadi.
Tarbiyachining faoliyati shunchaki bolaga qoidalarni o’rgatish yoki uni nazorat
qilishdan iborat emas. Aksincha, u har bir bolani o’rganadi, uning psixologik
holatini anglaydi, har tomonlama tahlil qiladi, uning o’ziga xos xususiyatlariga
qarab yondashadi va aynan shu asosda tarbiyaviy ishlar olib boradi. Bu jarayonda
tarbiyachining bilim darajasi, tajribasi, dunyoqarashi, axloqiy qadriyatlari va
insonparvarlik fazilatlari asosiy rol o’ynaydi.Zamonaviy davrda tarbiyachilik
kasbining ijtimoiy ahamiyati yana-da ortmoqda. Global axborot oqimi, internet va
ijtimoiy tarmoqlarning keng tarqalishi yosh avlodni turli zararli axborotlarga
duchor qilmoqda. Shu bois, bola ongini to’g‘ri shakllantirish, uni ezgulik, adolat,
halollik, insonparvarlik, mehnatsevarlik kabi qadriyatlarga yo’naltirish aynan
tarbiyachining muhim vazifasiga aylanmoqda.
5

Tarbiyachi – bu ko’rinmas poydevor quruvchisi. Uning har bir bergan bilim va
tarbiyasi bola ongida o’z aksini topadi. Bola o’zini qanday tutishi, boshqalar bilan
qanday muomala qilishi, o’z-o’zini anglash darajasi, mehnatga munosabati,
mustaqil fikrlay olish qobiliyati – bularning barchasi tarbiyachining mehnatiga
bog‘liqdir. Agar tarbiyachi o’z ishini chin yurakdan, mas’uliyat bilan bajarsa, u
jamiyatga o’z yo’lini topgan, faol, ma’naviy yetuk avlodni yetishtirib beradi.
Jamiyatda tartib, qonunlarga hurmat, fuqarolik ongining shakllanishi ham bevosita
tarbiyaning sifatiga bog‘liqdir. Shu boisdan ham, har qanday davlatning barqaror
taraqqiyoti avvalo inson resurslariga, ya’ni sifatli ta’lim va tarbiya olgan avlodga
tayanadi. Tarbiyachining esa bu jarayondagi o’rni – negiziydir. U jamiyatning
bo’lajak yuristini, shifokorini, muhandisini, ijodkorini, rahbarini tarbiyalaydi. Bu
esa tarbiyachining mehnatini oddiy kasb sifatida emas, balki strategik ijtimoiy rol
deb baholash zarurligini ko’rsatadi.Tarbiyachilik kasbining ijtimoiy ahamiyati
faqat bolalarga bog‘liq emas. U oilalarga, atrof-muhitga, keng ma’noda jamiyatga
ham ta’sir qiladi. Tarbiyachi bilan ishlovchi ota-onalar bola tarbiyasida faolroq,
ongliroq, mas’uliyatliroq bo’lishga harakat qiladilar. Shu jihatdan qaraganda,
tarbiyachi – bu ham jamiyat, ham oilani bog‘lovchi muhim ijtimoiy ko’prikdir.
Aynan tarbiyachi orqali ota-onalarning pedagogik savodxonligi oshadi, ularning
bolalarga nisbatan yondashuvi takomillashadi.
Tarbiyachilik faoliyatida faqat kasbiy malaka emas, balki shaxsiy fazilatlar ham
muhim ahamiyatga ega. Mehribonlik, sabr-toqat, diqqat, halollik, vijdonlilik,
bolalarni chin dildan sevish – bular tarbiyachining chinakam ma’naviy kuchini
tashkil etadi. Tarbiyachi bolaga mehr bersa, bola bu mehrni his qiladi va o’zida
ishonch, ijobiy munosabat, qat’iyatlilik shakllantiradi. Bu esa bolani kelajakda
yetuk inson sifatida jamiyatga qo’shilishiga zamin yaratadi.
Bugungi kunda maktabgacha ta’lim muassasalarida faoliyat yuritayotgan
6

tarbiyachilar faqatgina an’anaviy metodlar bilan ishlamayapti. Ular yangi
pedagogik yondashuvlar, innovatsion texnologiyalar, raqamli vositalardan ham
foydalanmoqdalar. Bu esa ularning nafaqat bolalar bilan ishlash sifatini oshiradi,
balki ularning kasbiy salohiyati, shaxsiy nufuzini ham ko’taradi. Bunday sharoitda
tarbiyachining roli – faqat ko’rsatma beruvchi emas, balki hamdard, hamfikr,
yetakchi, yordamchi, va eng asosiysi – do’st bo’lishdan iborat bo’lmoqda.
Shuni ham ta’kidlash kerakki, ayrim holatlarda jamiyatda tarbiyachilik kasbiga
nisbatan yetarli darajada e’tibor berilmasligi holatlari mavjud. Bu esa jamiyatdagi
umumiy ma’naviy muhitga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Zero, har bir xalqning
madaniyati va kelajagi, eng avvalo, bolaga qanday tarbiya berilayotgani bilan
belgilanadi. Tarbiyachining mehnati qadrlanmasa, bu kasbga bo’lgan qiziqish
so’nadi, bu esa bevosita yosh avlod tarbiyasiga ta’sir qiladi. Shu sababli ham,
davlat siyosatida tarbiyachilarning mavqei, moddiy va ma’naviy qo’llab-
quvvatlanishi, ularning bilim va malaka oshirishiga sharoitlar yaratish alohida o’rin
egallashi kerak.
Boshqa tomondan, tarbiyachining kuchli ijtimoiy ta’siri — uning qadriyatlar bilan ishlashida
namoyon bo’ladi. Moddiy ne’matlar vaqtinchalik bo’lsa-da, axloqiy ne’matlar abadiydir.
Tarbiyachi esa bolaga hayotning abadiy haqiqatlarini – sevgi, hurmat, sabr, adolat, vijdon,
do’stlik, mehnatga sadoqat, atrofdagilarga g‘amxo’rlik qilish kabi fazilatlarni o’rgatadi. Bu
fazilatlar esa jamiyatning eng asosiy boyligidir. Shunday qilib, tarbiyachilik kasbining ijtimoiy
ahamiyati – bu shunchaki bir kasb egasining mehnati emas, balki butun bir jamiyatning madaniy,
axloqiy va ijtimoiy barqarorligining asosi, poydevoridir. Tarbiyachi – bu insoniyat
taraqqiyotining tinimsiz harakatdagi quvvati, jamiyat ongining yorug‘ yo’lboshi, bolalik
olamining mehr va nur sochuvchi quyoshidir.
7

1.2.Maktabgacha yoshdagi bolalar ongida vatanparvarlik tushunchasini
shakllantirish
Tarbiyachilik – insonparvarlik va mas’uliyat timsoli
Tarbiyachilik – bu shunchaki kasb yoki faoliyat emas, balki inson qalbini
tarbiyalash, uning ichki dunyosini shakllantirish, ongini, tafakkurini, his-
tuyg‘ularini o’stirishdek nozik va mas’uliyatli jarayondir. Har bir jamiyatning
kelajagi, taraqqiyot sur’atlari, axloqiy va madaniy darajasi, avvalo, ushbu
jamiyatning yosh avlodiga qanday tarbiya berilayotganiga bog‘liq. Ana shu ezgu
vazifani ado etishda tarbiyachining roli beqiyosdir. Chunki u insonni inson
qiladigan, uni jamiyatda munosib o’rin egallay oladigan shaxs sifatida voyaga
yetkazadigan murabbiydir.
Insonparvarlik – tarbiyachilik kasbining mohiyati
Tarbiyachilikning tub mohiyatida insonparvarlik tamoyili yotadi. Bu kasb vakili
har bir bolaga mehr bilan yondashadi, uning dardini tinglaydi, ehtiyojini anglaydi,
qalbini tushunadi. Har bir bola o’ziga xos, takrorlanmas, noyob shaxs. Tarbiyachi
esa ana shu shaxsni anglashga, tushunishga va to’g‘ri yo’naltirishga intiladi. Bu
jarayonda u nafaqat o’z bilim va ko’nikmalariga, balki yuragidagi mehr-
muhabbatga, sabr-toqatga va insoniy fazilatlariga tayanadi.
Zamonaviy pedagogikada bolaga individual yondashuv, uning ichki olamiga
hurmat bilan qarash, o’z fikrini erkin ifoda etishiga sharoit yaratish kabi
insonparvar tamoyillar asosiy metodologik yo’nalish sifatida qaraladi. Tarbiyachi
bolaning ruhiy olamiga dag‘al aralashmaydi, balki sevgi, tushunish va muloyimlik
orqali uni shakllantiradi. Shuning uchun ham, tarbiyachilik insonparvarlikning eng
oliy darajasi, mehr-muhabbatning hayotiy ifodasidir.
8

Mas’uliyat – tarbiyachining kasbiy mezoni.
. Tarbiyachi zimmasiga yuklatilgan vazifalar orasida eng muhimi – mas’uliyat dir.
Chunki u hayotga endi qadam qo’yayotgan, hali shakllanish bosqichidagi bolaning
butun ongli hayotiga asos bo’ladigan qadriyatlar, axloqiy me’yorlar, ijtimoiy
munosabatlar va shaxsiy fazilatlarni o’rgatadi. Agar bu bosqichda tarbiyada
sustkashlik yoki noto’g‘ri yondashuv bo’lsa, bu bolaning kelajakdagi hayotiga
salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli tarbiyachining har bir so’zi, harakati,
munosabati, muomalasi puxta o’ylangan, mas’uliyat bilan yondashilgan bo’lishi
lozim.
Mas’uliyatli tarbiyachi hech qachon o’z faoliyatini odatiy ish sifatida ko’rmaydi. U
har bir bolani o’z farzandidek qabul qiladi, unga yurt kelajagining bir bo’lagidek
yondashadi. Har bir bolaning taqdiri, kamolotga intilishi, jamiyatga foydali inson
bo’lib ulg‘ayishi aynan tarbiyachining bilimdonligi, bag‘rikengligi va
mas’uliyatiga bevosita bog‘liqdir.
Tarbiyachi – hayotiy yo’l ko’rsatuvchi rahnamodir
Jamiyatda har qanday kasb egasi o’z vazifasini ado etadi. Lekin tarbiyachi har kuni
inson qalbiga yo’l ochadi, bolani hayotga tayyorlaydi. U hayotiy haqiqatlarni
tushuntiradi, yaxshilik va yomonlikni farqlashga o’rgatadi, mehr-oqibatli bo’lish,
yurtni sevish, insonlarga hurmat bilan munosabatda bo’lishga o’rgatadi. Bu esa
katta bilim, psixologik sezgirlik, kommunikativ mahorat va eng muhimi – yurak
amri bilan ishlashni talab etadi.Ko’pincha inson ulg‘aygach, maktabgacha
yoshdagi davrda unga mehr bilan qaragan, uni quvontirgan, ko’nglini ko’targan,
erkalagan tarbiyachisini eslab yuradi. Bu esa tarbiyachining faoliyati unutilmas,
hayotiy ahamiyatga ega ekanligidan dalolatdir. Shuning uchun ham, tarbiyachining
har bir kuni, har bir darsi, har bir muloqoti bolalar qalbida chuqur iz qoldiradi.
Jamiyat oldidagi ijtimoiy burch.
9

Tarbiyachilik – nafaqat bolalarga, balki jamiyatga xizmat qiluvchi kasbdir. Zero,
jamiyatni o’zgartiruvchi kuch bu insonlar bo’lsa, insonni o’zgartiruvchi kuch esa
tarbiyadir. Tarbiyachilar esa bu jarayonning bosh ijrochilaridir. Har bir sog‘lom
jamiyat o’z tarbiyachisini hurmat qiladi, uni qo’llab-quvvatlaydi, ularning ijtimoiy
mavqeini oshiradi. Chunki ular – kelajak avlodni tarbiyalayotgan fidoyi
insonlardir.Bugungi kunda ta’lim tizimida olib borilayotgan islohotlar, xususan,
maktabgacha ta’lim sifatini oshirish bo’yicha qabul qilinayotgan qaror va dasturlar
ham tarbiyachilik kasbining naqadar muhim ekani, bu sohada xizmat qilayotgan
fidoyilarning qo’shayotgan hissasi ulug‘ ekani haqida guvohlik beradi.
1.3. Tarbiyachining shaxsiy fazilatlari va bilim darajasi
Tarbiyachi — bu jamiyat kelajagini tarbiyalovchi, har bir bolaning qalbiga
mehr, vijdon, axloqiy qadriyatlar urug‘ini qadaydigan insondir. U bolalar ongida
nafaqat bilim, balki hayotga tayyorlovchi asosiy qadriyatlarni singdiradi. Shu
sababli, tarbiyachi shaxsining ma’naviy-axloqiy sifati, kasbiy tayyorgarligi va
bilim darajasi nihoyatda muhimdir. Uning kasbiga bo’lgan munosabati, bolalar
bilan ishlash madaniyati va ruhiy holati jamiyatda sog‘lom, ma’naviy barkamol
avlodni shakllantirishda hal qiluvchi rol o’ynaydi.
Tarbiyachining shaxsiy fazilatlari
1. Ma’naviyat va insonparvarlik. Tarbiyachining ichki dunyosi, ya’ni ma’naviy
boyligi, insonparvarlik hissi — kasbiy faoliyatining asosi hisoblanadi. U
bolalarga mehr bilan qaraydi, har bir bola qalbiga ehtiyotkorlik bilan
yaqinlashadi. Masalan, tarbiyachi bolaga dars o’tayotganida, oddiy bilim emas,
balki uning axloqiy-ruhiy holatini ham nazarda tutadi. Mehribon va samimiy
muomala orqali tarbiyachi bolaning o’zini hurmat qilishi, o’z fikrini ayta olishi,
jamiyatda o’z o’rnini topishi uchun mustahkam zamin yaratadi.
10

2. Sabr-toqat va bardoshlilik Bolalar bilan ishlash — doimo sabr va matonat talab
qiladigan murakkab jarayondir. Tarbiyachi turli xarakterdagi, har xil oilaviy
muhitda ulg‘ayayotgan bolalar bilan ishlaydi. Har bir bola o’ziga xos bo’lgani
uchun, unga yondashuv ham individual bo’lishi zarur. Masalan, faol va
shovqinchi bola bilan tinch va tortinchoq bola o’rtasida muvozanatni topish,
ularning har ikkisiga adolatli va sabrli bo’lish oson emas. Tarbiyachining ruhiy
barqarorligi, his-tuyg‘ularini boshqara olishi shunday vaziyatlarda sinovdan
o’tadi.
3. Adolat va halollik. Tarbiyachi adolatli bo’lishi, har qanday vaziyatda bolalar
o’rtasida farqlash yoki tarafkashlik qilmasligi zarur. Halollik — bu faqat
moliyaviy masalalarda emas, balki bola bilan muloqotda ham o’z ifodasini topadi.
Masalan, ikki bola o’rtasida mojaroli holat bo’lsa, tarbiyachi har ikkala tomonni
tinglab, hech bir tarafga og‘ishmay, haqiqatga asoslanib qaror chiqarishi kerak.
Bu orqali bolalarda hayotga nisbatan ishonch, adolatga bo’lgan ijobiy munosabat
shakllanadi.
4. Shaxsiy namunadorlik
Bolalar kattalarga taqlid qiladi. Shuning uchun tarbiyachi o’zini doimo namunali
tutishi shart. Uning nutqi, kiyinish madaniyati, yuzidagi ifoda, muomala uslubi
bolalarga o’rnak bo’ladi. Masalan, agar tarbiyachi darsda xushmuomala, pokiza
kiyimda, tartibli va quvnoq bo’lsa, bolalar ham unga ergashadi. Aks holda,
betartib, baqir-chaqir bilan ish yurituvchi tarbiyachi o’z faoliyati bilan bolalarga
salbiy namuna bo’lishi mumkin.
11

5. Ijodkorlik va yangilikka ochiqlik
Har bir kunni bolalar uchun qiziqarli, foydali va mazmunli tashkil etish
tarbiyachidan yuqori darajada ijodkorlikni talab qiladi. Masalan, ertalabki
salomlashuvdan tortib, mashg‘ulotlar, o’yinlar, ertaklar, sahna ko’rinishlarigacha
— barchasi original va bolalar yoshiga mos bo’lishi zarur. Tarbiyachi Internetdagi
yoki adabiyotdagi tayyor senariylardan tashqari, o’z ijod mahsulini ham qo’shib,
bolalarga qiziqarli sharoit yaratishi lozim.
Tarbiyachining bilim darajasi
1. Pedagogik bilim va metodika
Tarbiyachi zamonaviy pedagogika asoslarini chuqur bilishi kerak. Ta’lim va
tarbiya jarayonida foydalaniladigan metodlar, yondashuvlar, yoshga oid
xususiyatlar, o’yin texnologiyalari, individual yondashuvlar, dars rejasi tuzish va
baholash usullari — bularning barchasini puxta egallagan bo’lishi zarur. Misol
uchun, 4–5 yoshli bolalar bilan ishlayotganda og‘zaki tushuntirish o’rniga, amaliy
o’yinlar va rasmli topshiriqlardan foydalanish samaraliroq bo’ladi.
2. Psixologik tayyorgarlik
Bolalar psixologiyasini bilish — tarbiyachi uchun zaruriy shartdir. Har bir
bolaning psixotipi, ehtiyojlari, emotsional holati, stressga munosabati farq qiladi.
Masalan, agressiv bolaning ortida oilaviy muammolar yotishi mumkin. Shunday
holatda tarbiyachi faqat jazo bilan emas, balki psixologik yondashuv, ishonchli
muloqot va muqobil faoliyatlar orqali muammoni bartaraf etishi lozim. Bu esa
chuqur psixologik bilim talab qiladi.
12

3. Axborot texnologiyalari savodxonligi
Bugungi kunda interaktiv vositalar, multimediali darslar, onlayn ta’lim resurslari
ta’lim-tarbiya jarayonining ajralmas qismiga aylandi. Tarbiyachi elektron doskalar,
proyektorlar, planshetlar, ijtimoiy tarmoqlar va pedagogik platformalardan
foydalanishni bilishi lozim. Misol uchun, "My First ABC" dasturi orqali ingliz
tilini o’rgatish yoki "Kids Doodle" ilovasi orqali rasm chizish ko’nikmalarini
rivojlantirish — zamonaviy yondashuvlardandir.
4. Ijtimoiy-madaniy bilimlar
Tarbiyachi o’zbek xalqining urf-odati, qadriyatlari, milliy bayramlar va udumlari
haqida chuqur bilimga ega bo’lishi lozim. Shu orqali u bolalarni milliy ruhda
tarbiyalaydi. Masalan, Navro’z bayrami arafasida tarbiyachi bolalar bilan sumalak
pishirish, o’zbek milliy kiyimlarini tanitish, xalq ertaklarini o’qish orqali ularning
ma’naviy olamini boyitadi.
5. Kommunikatsion va ijtimoiy ko’nikmalar
Tarbiyachi bolalar, ota-onalar va hamkasblar bilan ochiq, do’stona, izchil va
madaniyatli muloqot o’rnata oladigan bo’lishi kerak. Ayniqsa, ota-onalar bilan
hamkorlikda ishlash tarbiyachidan yuqori darajada kommunikatsiya madaniyatini
talab qiladi. U muntazam ravishda ota-onalarga maslahat beradi, bolalarning rivoji
haqida ma’lumot beradi, muammolarni birgalikda hal qiladi.
13

II BOB. TARBIYACHINING BOLALAR RIVOJIGA TA’SIRI
2.1. Erta yoshlarda shakllanuvchi axloqiy-ruhiy qadriyatlar
Inson hayotining dastlabki bosqichi — erta yosh davri (3–7 yosh) shaxsiy
taraqqiyotda eng muhim, eng nozik va hal qiluvchi bosqich hisoblanadi. Bu davrda
bolaning xarakteri, nutqi, dunyoqarashi, hissiy olami, ijtimoiy xulq-atvori va,
albatta, axloqiy-ruhiy qadriyatlari shakllanadi. Tarbiyachi bu jarayonda asosiy
yetakchi kuch bo’lib, bolaning har bir psixologik holatini sezadi, uni to’g‘ri
yo’naltiradi, ijobiy odatlarni mustahkamlaydi va salbiy holatlarga barham beradi.
Axloqiy qadriyatlar nima? Axloqiy qadriyatlar — bu insonning yaxshi-yomonni
ajrata olish layoqati, o’zining va boshqalar huquqlarini hurmat qilishi, halollik,
adolat, poklik, rostgo’ylik, sabr-toqat, birdamlik kabi insoniy fazilatlar majmuidir.
Bolada bu fazilatlar tug‘ma emas, balki atrof-muhit, ota-ona, tarbiyachi va
ijtimoiy munosabatlar ta’sirida shakllanadi .
Tarbiyachining roli
Tarbiyachi axloqiy-ruhiy qadriyatlarni shakllantirishda quyidagi bosqichlarni
amalga oshiradi:
1. Namuna bo’lish – Bola katta yoshdagilarni taqlid qiladi. Tarbiyachi o’z
xulqi, muomalasi, odobi bilan bolalarga axloqiy me’yorlarni bevosita
ko’rsatadi.
2. Tushuntirish va izohlash – Yaxshi bilan yomonni, rost bilan yolg‘onni
farqlash uchun bolaga hayotiy misollar orqali axloqiy saboqlar beriladi.
14

3. Muomala madaniyatini shakllantirish – "Rahmat", "Iltimos", "Kechirasiz"
kabi iboralarni qo’llash orqali muloyimlik, hurmat, hamdardlik fazilatlari
singdiriladi.
4. Rolli o’yinlar va badiiy adabiyot orqali tarbiya – Bolalar ertak, hikoya,
qo’g‘irchoq teatrlari orqali yaxshilik va yomonlikni farqlashni o’rganadi.
5. Kundalik ijtimoiy faoliyatga jalb qilish – Jamoada ishlash, navbatchilik
qilish, boshqa bolalarga yordam berish orqali ijtimoiy axloqiy mas’uliyat
shakllanadi.
Ruhiy qadriyatlar nima? Ruhiy qadriyatlar – bu bolaning ichki dunyosi, hissiy
holatlari, o’ziga va boshqalarga bo’lgan ishonchi, mehr, sabr, bardosh, o’zini
qadrlash kabi nozik tuyg‘ular majmuidir. Agar bu qadriyatlar bolada erta yoshdan
shakllanmasa, u katta hayotda o’zini noaniq, beqaror va ishonchsiz his qilishi
mumkin.
Ruhiy barqarorlikni shakllantirishda tarbiyachining vazifalari:
 Ijobiy ruhiy muhit yaratish – Muhabbat, tushunish, mehr, quvonch,
tinchlik hukmron bo’lgan guruhda bola o’zini xavfsiz sezadi.
 Bolani eshitish va tushunish – Tarbiyachi bolalarning his-tuyg‘ulariga
e’tiborli bo’lib, ularning fikrini qadrlashi lozim.
 Stressni boshqarish ko’nikmalarini o’rgatish – Oddiy mashqlar, suhbatlar
orqali bolaga xafalik, g‘azab, qo’rquv kabi holatlarni to’g‘ri ifodalash va
yengib o’tishni o’rgatish.
15

 Estetik tarbiya orqali ruhiy go’zallikni shakllantirish – Musiqa, tasviriy
san’at, raqs orqali bolada ichki uyg‘unlik hosil qilinadi.
Axloqiy-ruhiy qadriyatlar jamiyat kelajagidir Tarbiyachining erta yoshdagi
bolalarga singdirgan axloqiy-ruhiy qadriyatlari, aslida, kelajak jamiyatining
axloqiy yuzini belgilaydi. Sababi, bugun “yaxshi so’z aytish”, “yordam berish”,
“tinchlikni qadrlash”, “yo’ldan katta odamni o’tkazish” kabi oddiy fazilatlar ertaga
halol fuqarolik, bag‘rikenglik, milliy birlik, tinchlikparvarlikka aylanadi.
Ilmiy-pedagogik yondashuvlar Psixolog L.S. Vygotskiy, A. Adler, J. Piajening
bolalik davriga oid pedagogik qarashlarida ham erta yoshdagi axloqiy-ruhiy tarbiya
alohida urg‘u bilan ta’kidlangan. Masalan, Vygotskiy “Bolada ijtimoiy ong
tug‘ilmaydi, u ijtimoiy munosabatlar orqali tarbiya natijasida shakllanadi”, deya
uqtirgan.
2.2. Tarbiyachining shaxsiy namunasi orqali o’rgatish
Tarbiyachi shunchaki bilim beruvchi emas – u tirik ibrat, jonli namuna, kundalik
hayotda bolalar kuzatadigan, ularga taqlid qiladigan real shaxsdir. Tarbiyachining
har bir harakati, so’zlari, kiyinish madaniyati, muomala uslubi, xatti-harakati
bevosita ta’lim-tarbiya vositasidir. Ayniqsa, maktabgacha yoshdagi bolalar – har
qanday namunani ko’r-ko’rona qabul qiladigan, o’zida aks ettiradigan nozik,
kuzatuvchan shaxslardir. Shu bois tarbiyachi o’zining shaxsiy namunasi orqali
bolalarda ijobiy fazilatlarni shakllantirish, axloqiy mezonlarni o’rgatish va
jamiyatga munosib inson tarbiyalashda muhim o’rin tutadi. Shaxsiy namunaga
asoslangan tarbiya – eng samarali vosita Pedagogikada isbotlangan haqiqat shuki,
bola ko’rganidan, eshitganidan ko’ra ko’proq o’rganganini anglamasdan
o’zlashtiradi. Boshqacha aytganda, bola didaktik o’gitdan ko’ra, amaliy ibratdan
16

kuchliroq ta’sirlanadi. Tarbiyachining shaxsiy hayoti, odob-axloqi, muomalasi
bolalarning ongiga bevosita singib boradi. Masalan, agar tarbiyachi har kuni o’z
ishiga puxta tayyorlangan, vaqtida keladigan, tartibli va xushmuomala bo’lsa – bu
holat bolalarda intizom, mas’uliyat va hurmat tuyg‘usini shakllantiradi. Aksincha,
beparvo, betartib yoki qo’pol tarbiyachining bolalarga bergan ijobiy saboqlari ham
ta’sirsiz qoladi. Shu sababli, pedagogik faoliyatda “tarbiyachi – tirik darslik” ,
“tarbiyachi – yashash madaniyatining targ‘ibotchisi” kabi iboralar bejiz
ishlatilmaydi.
Shaxsiy namuna – axloqiy qadriyatlar asoschisi. Tarbiyachi bolalarga axloqiy
qadriyatlarni nazariy o’rgatishi mumkin, lekin bu qadriyatlar faqatgina o’z shaxsiy
misoli orqali samara beradi. Misol uchun, tarbiyachi halollik haqida gapirsa-yu,
o’zi bolalar oldida rostgo’y bo’lmasa – bu bolada ziddiyatli fikr uyg‘otadi. Boshqa
tomondan, agar u bolalarning oldida va orqasida bir xil to’g‘ri munosabatda bo’lsa,
u holda rostgo’ylik bolada tabiiy fazilatga aylanadi. Bundan tashqari,
tarbiyachining odobli so’zlashuvi, boshqalarga hurmat ko’rsatishi, tinch muhit
yaratishi, sabrli va bag‘rikeng bo’lishi kabi harakatlari bolalarga mehr-oqibat,
ijobiy ijtimoiy munosabatlar, tolerantlik kabi tushunchalarni amaliy o’rgatadi.
Bu shaxsiy namunalar orqali bola hayotni anglaydi, jamiyatda qanday yashash
kerakligini sezadi. Shaxsiy namunada kasbiy madaniyat ifodasi. Tarbiyachining
shaxsiy namunasi – bu nafaqat axloqiy, balki kasbiy madaniyatning ham
ko’zgusidandir. Pedagog o’z kasbini qanday sevishi, unga qanday yondashishi,
doimiy o’z ustida ishlashi, zamonaviy bilimlarga ega bo’lishi bilan ham bolalarga
o’rnak bo’ladi. Kasbiy madaniyatli tarbiyachi o’z ishining ilmiy, psixologik va
didaktik asoslarini yaxshi biladi. U bolalarga faqat o’rgatmaydi – ular bilan birga
o’rganadi, ular fikriga quloq tutadi, o’z harakatlarini ham tanqidiy tahlil qiladi.
Ana shunday tarbiyachi bolalar nazarida bilimli, mehribon va yuksak shaxsiy
fazilatlarga ega inson sifatida namoyon bo’ladi.
17

Tarbiyachi va ishonchli muhit
Shaxsiy namunasi ijobiy bo’lgan tarbiyachining bolalar bilan bo’lgan
munosabatlari samimiy, ishonchli va mehrli bo’ladi. Bola bu tarbiyachi oldida
o’zini erkin tutadi, savollar beradi, dardini aytadi, fikr bildiradi. Shunday muhitda
bola o’z fikrini shakllantiradi, shaxs sifatida kamol topadi.
Aksincha, tarbiyachi bolalar bilan rasmiy, sovuq va faqat buyruq beruvchi tarzda
muloqot qilsa, bola ruhiy jihatdan yopiladi, ijodkorlik so’nadi. Shuning uchun
tarbiyachi o’zining ichki dunyosi, ruhiy holati, ijtimoiy fazilatlari orqali bolaga
erkinlik, ishonch, do’stlik va mehr-muhabbat muhitini yaratadi.
Zamonaviy yondashuvda shaxsiy namunaga urg‘u.
Zamonaviy pedagogika tarbiyachining shaxsiy namunasi masalasini strategik
yo’nalishlardan biri deb qaraydi. Ko’plab xalqaro tadqiqotlar shuni
ko’rsatmoqdaki, bolalar nafaqat bilim, balki hissiy iqlim, pedagog shaxsiyatidan
ilhomlanib o’sadi. Shu bois hozirda ko’plab rivojlangan mamlakatlarda
tarbiyachilar uchun “axloqiy profil”, “psixologik barqarorlik”, “shaxsiy o’sish”
kurslari majburiylashtirilgan.
O’zbekiston maktabgacha ta’lim tizimida ham ushbu yo’nalishda
2.3. Tarbiyachining rivojlanishga ko’rsatadigan asosiy ta’sir yo’nalishlari 1.
Intellektual rivojlanishdagi ta’siri.
Tarbiyachi bolaga bilim beradi, tafakkurini kengaytiradi, mantiqiy fikrlash,
solishtirish, muammoni hal qilish kabi ko’nikmalarni shakllantiradi. Misol uchun,
rasm chizish darslarida nafaqat ranglar bilan ishlash o’rgatiladi, balki bola
tasavvurini kengaytiruvchi topshiriqlar beriladi. Matematik mashg‘ulotlarda esa
bolaga mantiqiy savollar, topishmoqlar, o’yinli testlar orqali fikrlash doirasi
18

oshiriladi. Shuningdek, interfaol darslar orqali bolalarning o’rganishga bo’lgan
qiziqishi kuchayadi. Masalan, “Kim tez topadi?”, “Top-to’la gap ayt” kabi
mashg‘ulotlar bolalarda bilimga chanqoqlik, faollik va tafakkur rivojini
rag‘batlantiradi.
2. Axloqiy va ruhiy-psixologik rivojlanishga ta’siri. Bola ruhiy jihatdan sog‘lom,
o’ziga ishonchli bo’lishi uchun, avvalo, unga mehr va ishonchli muhit kerak.
Tarbiyachi bola bilan mehribon, izchil, bag‘rikeng munosabat o’rnatganida u o’zini
qadrlangan, tushunilgan his qiladi. Bu esa bolaning ruhiy holatiga bevosita ijobiy
ta’sir ko’rsatadi.
Masalan, tortinchoq yoki o’zini ifoda eta olmaydigan bola guruhda
kamsitilmasligi, balki tarbiyachi tomonidan qo’llab-quvvatlanishi orqali
ijtimoiylashadi. Unga kichik topshiriqlar berib, tan olib turish — uning o’ziga
bo’lgan ishonchini oshiradi. Tarbiyachining doimiy kuzatuvi, ehtiyotkor
yondashuvi va emotsional barqarorligi bolaning o’zini tuta bilishi, his-tuyg‘ularini
boshqara olishini shakllantiradi.
3. Ijtimoiy munosabatlar va kommunikatsiya rivojiga ta’siri. Bola ijtimoiy
mavjudot sifatida atrofdagilar bilan muloqotda bo’lish orqali jamiyatga
moslashadi. Tarbiyachi ushbu jarayonni yo’lga qo’yuvchi asosiy ko’prikdir. U
bolalarni guruh bilan ishlash, navbat kutish, fikr almashish, qoidalar
asosida muloqot qilishga o’rgatadi.
Misol uchun, rolli o’yinlar — “Doktor va bemor”, “Do’konchi va xaridor” —
bolalarda rollarni bajarish, empatiya, navbatni kutish, ijtimoiy rolni idrok etish kabi
ko’nikmalarni shakllantiradi. Tarbiyachining ushbu jarayonlarni maqsadli tashkil
etishi, har bir bolaga o’z o’rnini topishga yordam berishi uning rivojida muhim
omildir.
4. Harakat va jismoniy rivojga ta’siri Bola sog‘lom va faol bo’lishi uchun
harakatlar, jismoniy mashqlar muhim ahamiyatga ega. Tarbiyachi har kuni
19

ertalabki gimnastika, sayr vaqtlaridagi faol o’yinlar, sportiy mashg‘ulotlar orqali
bolalarda harakat koordinatsiyasi, chaqqonlik, muvozanat, tezkorlik kabi
ko’nikmalarni rivojlantiradi.
Jismoniy rivojlanish faqat tana uchun emas, balki psixologik holat uchun ham
zarur. Harakatda bo’lgan bola o’zini erkin his qiladi, stressdan holi bo’ladi,
norozilik va agressiv holatlar kamayadi. Shu nuqtai nazardan tarbiyachi
bolalarning harakatga bo’lgan qiziqishini uyg‘otishi va sog‘lom hayot tarziga
o’rgatishi kerak.
5. Estetik did va ijodiy tafakkur rivojiga ta’siri Estetik tarbiya bolaning go’zallikni
ko’ra olish, qadrlay olish va ifoda eta olish qobiliyatini shakllantiradi. Tarbiyachi
bu borada rassomlik, musiqa, drama, hikoya qilish, qo’shiq aytish kabi ijodiy
faoliyatlar orqali bolaning badiiy dunyoqarashini kengaytiradi. Misol uchun,
bolalarga “Bahor keldi” mavzusida rasm chizish vazifasi berilganda, ular faqat
daraxt emas, tabiatdagi o’zgarishlarni o’zicha ifodalaydi. Bu orqali bola nafaqat
tasvirlashni, balki kuzatishni, tafsir qilishni, hissiyotini ifodalashni o’rganadi.
Tarbiyachining o’sha paytdagi ruhiy holati, berilayotgan savollar sifati va
motivatsion munosabati bolaning ijodiy fikrlashiga bevosita ta’sir ko’rsatadi.
Tarbiyachining shaxsiy fazilatlari orqali rivojga ta’siri. Tarbiyachining
fazilatlari — mehribonlik, sabr-toqat, adolat, mas’uliyat, ijodkorlik — bolaning
hayotiga chuqur kirib boradi. Bola o’z tarbiyachisiga ishonadi, unga ergashadi,
unga taqlid qiladi. Tarbiyachi bolaning mehrga, ishonchga bo’lgan ehtiyojini
qondirib bera olmasa, bolada psixologik muammolar paydo bo’lishi mumkin.
Boshqacha aytganda, tarbiyachi — bolaning o’zini anglash, qadrlash va jamiyatga
kirish davridagi asosiy yo’lboshchisidir. U bolaning xatti-harakatlari, so’z boyligi,
hulqi, qadriyatlar tizimi, hatto orzu-umidlariga ham ta’sir ko’rsatadi.
20

XULOSA
Inson jamiyatining ma’naviy va madaniy taraqqiyoti, avvalo, yosh avlodning qanday
tarbiya topayotganiga bog‘liq. Bu murakkab va mas’uliyatli jarayonning markazida esa
tarbiyachi shaxsi turadi. U – bolaning dastlabki bilim manbai, jamiyat bilan birinchi aloqa
ko’prigi, qadriyatlarni singdiruvchi yetakchi va or-nomus, mehr-muruvvat kabi tuyg‘ularni
uyg‘otuvchi ma’naviy ustozdir. Tadqiqotimiz mobaynida aniq bo’ldiki, tarbiyachi shunchaki
kasb egasi emas, balki ijtimoiy institut vakili, ma’naviyat targ‘ibotchisi, ijtimoiy madaniyatni
avloddan-avlodga uzatuvchi vositachidir. Uning jamiyatdagi o’rni va obro’si bevosita bolalarga
qanday axloqiy-ruhiy qadriyatlar berayotgani, ota-onalar, hamkasblar va keng jamoatchilik bilan
qanday muloqot qilayotganiga chambarchas bog‘liqdir. Shuningdek, erta yoshda shakllanuvchi
axloqiy va ruhiy qadriyatlar bolalikdagi tarbiyaning asosiy mazmunini tashkil etadi. Bu
qadriyatlar keyinchalik insonning butun hayotiy pozitsiyasini – ya’ni halollik, fidoyilik,
bag‘rikenglik, hurmat, mehnatsevarlik kabi fazilatlarini belgilaydi. Shu sababdan ham, ayniqsa
3–7 yosh oralig‘idagi bolalar bilan ishlovchi tarbiyachining kasbiy mahorati, pedagogik
yondashuvi, shaxsiy fazilatlari va madaniyati alohida ilmiy e’tibor talab qiladi. Tarbiyachining
faolligi, tashabbuskorligi va zamonaviy kompetensiyalarga ega bo’lishi nafaqat bolalarning
shaxsiy rivojlanishiga, balki ularning oilalari, hatto butun jamoaning ijtimoiy muhitiga ijobiy
ta’sir ko’rsatadi. Tarbiyachi jamiyatdagi ijtimoiy sog‘lomlikni ta’minlashda asosiy kuchlardan
biri bo’lib, uning mehnati ko’pincha bevosita emas, balki kelajakda, bolalar orqali jamiyatda
namoyon bo’ladi.
21

Foydalanilgan adabiyotlar
I.Asosiy adabiyotlar:
1. Abduqodirov A. Vatanparvarlik tarbiyasining asoslari . – Toshkent:
O’zbekiston, 2018.
2. Abdurahmonova D. Maktabgacha yoshdagi bolalar tarbiyasida milliy
qadriyatlarning o’rni . – Toshkent: Fan, 2020.
3. Axmedova M. Pedagogik texnologiyalar va interfaol metodlar . – Toshkent:
O’qituvchi, 2019.
4. Bo’ronov S. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi . – Toshkent: Fan va
texnologiya, 2021.
5. Egamberdiyev A. Maktabgacha yoshdagi bolalarda ma’naviy-axloqiy
tarbiya . – Toshkent: Ma’naviyat, 2017.
6. Ergashev I. Milliy qadriyatlar asosida tarbiya berishning pedagogik
asoslari . – Toshkent: O’zbekiston, 2022.
7. G‘afurov S. Bolalar psixologiyasi va tarbiyasi . – Toshkent: Fan, 2018.
8. Haydarov N. Maktabgacha ta’limda innovatsion yondashuvlar . – Toshkent:
Ilm-Ziyo, 2019.
9. Jo’rayev U. Bolalar bog‘chasida tarbiyaviy ishlarni tashkil etish . – Toshkent:
Sharq, 2020.
10. Karimova D. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun tarbiyaviy
mashg‘ulotlar . – Toshkent: O’qituvchi, 2018.
11. Madrahimova G. Vatanparvarlik tarbiyasining metodik asoslari . –
Toshkent: Fan va texnologiya, 2021.
12. Mamatqulov A. Bolalar tarbiyasida xalq og‘zaki ijodi . – Toshkent: Yangi
asr avlodi, 2020.
22

13. Mo’minov H. Maktabgacha ta’limda tarbiya nazariyalari . – Toshkent:
Universitet, 2017.
II. Qo’shimcha adabiyotlar:
1. Nazarov R. Maktabgacha yoshdagi bolalarda vatanparvarlik tuyg‘usini
shakllantirish . – Toshkent: Ma’naviyat, 2021.
2. Norbo’tayev O. Maktabgacha ta’lim tizimida ta’lim-tarbiya jarayoni . –
Toshkent: Yangi asr avlodi, 2019.
3. Odilova F. Vatanparvarlik tarbiyasi va uning pedagogik asoslari . –
Toshkent: Fan, 2020.
4. Rahimov B. Milliy urf-odatlar va an’analarni bolalar tarbiyasiga tadbiq
etish . – Toshkent: Ilm-Ziyo, 2018.
5. Rashidov M. Bolalar tarbiyasida o’yin va mashg‘ulotlarning roli . –
Toshkent: O’zbekiston, 2022.
6. Tursunov N. Maktabgacha yoshdagi bolalarda mustaqil fikrlashni
rivojlantirish . – Toshkent: Sharq, 2019.
7. Yoqubova Z. Maktabgacha yoshdagi bolalarning psixologik xususiyatlari . –
Toshkent: Ilm-Ziyo, 2021.
III. Internet saytlari:
1. https://arxiv.uz sayti.
2. https://wikipedia.org sayti.
3. www.ziyonet.uz
23

Tarbiyachining jamiyatda tutgan o'rni

Купить