Tarbiyaviy jarayonda g‘oyaviy siyosiy axloqiy tarbiyani tashkil etish ma'naviyati - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	194.9KB
Xaridlar	11
Yuklab olingan sana	01 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Tarbiyaviy jarayonda g‘oyaviy siyosiy axloqiy tarbiyani tashkil etish ma'naviyati

Sotib olish

2O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
URGANCH INNOVATSION UNIVERSITETI
___________________ fakulteti ___________________yo‘nalishi
_____________________________________ning
______________________________________ fanidan
K URS ISHI
M avzu: Tarbiyaviy jarayonda g‘oyaviy siyosiy axloqiy
tarbiyani tashkil etish ma'naviyati
MUNDARIJA:

2KIRISH.....................................................................................................................3
I BOB. TARBIYA JARAYONINING ASOSIY QONUNIYATLARI...............6
1.1. Tarbiya jarayoni qonuniyatlari.......................................................................... 6
1.2. Tarbiya nazariyasining mohiyati va
mazmuni...................................................13
II BOB. TARBIYAVIY JARAYONDA G‘OYAVIY SIYOSIY AXLOQIY
TARBIYANI TASHKIL ETISH MA'NAVIYATI.............................................23
2.1. Siyosiy tarbiyani tashkil
etish............................................................................23
2.2.G‘oyaviy tarbiyani tashkil etish.........................................................................25
2.3. Ma’naviy-axloqiy tarbiyaning maqsadi va vazifalari.......................................28
XULOSA................................................................................................................37
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.............................................................39

2Kirish.
Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda tarbiya jarayoni shaxsni maqsadga
muvofiq takomillashtirish uchun uyushtiriladi va tarbiyalanuvchining shaxsiga
muntazam va tizimli ta’sir etish imkoniyatini beradi. Tarbiya jarayoni o‘zaro
bog‘liq ikki faoliyatni - o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatini o‘z ichiga oladi. Tarbiya
jarayonida o‘quvchining ongi shakllana boradi, histuyg‘ulari va turli qobiliyatlari
rivojlanadi, g‘oyaviy, axloqiy, irodaviy, estetik xislatlari shakllanadi, tabiatga,
jamiyatga ilmiy qarashlar tizimi tarkib topadi, jismoniy kuch-quwatlari
mustahkamlanadi. Tarbiya jarayonida o‘quvchida jamiyatning shaxsga qo‘yadigan
axloqiy talablariga muvofiq keladigan xulqiy malaka va odatlar hosil qilinadi.
Bunga erishish uchun o‘quvchining ongiga (ta’lim jarayonida), hissiyotiga (darsda
va turli sinfdan tashqari ishlarda), irodasiga (faoliyatni uyushtirish, xulqni idora
qilish jarayonida) tizimli va muntazam ta’sir etib boriladi. Tarbiya jarayoni o‘zaro
bog‘liq ikki faoliyatni - o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatini o‘z ichiga oladi. Tarbiya
jarayonida o‘quvchining ongi shakllana boradi, histuyg‘ulari va turli qobiliyatlari
rivojlanadi, g‘oyaviy, axloqiy, irodaviy, estetik xislatlari shakllanadi, tabiatga,
jamiyatga ilmiy qarashlar tizimi tarkib topadi, jismoniy kuch-quwatlari
mustahkamlanadi.Tarbiyalash jarayonida bulardan birortasi (ongi, hissiyoti,
irodasi) e’tibordan chetta qolsa, maqsadga erishish qiyinlashadi. Islom
madaniyatining tarkibiy qismi-tasavvuf (sufizm) falsafasida inson
ma’naviyatining, ruhiyati o‘ziga xos uslublar orqali aks ettirilgan. Hazrat Abu
Hamid al-G‘azzoliy, Attor, Ahmad Yassaviy, Abduxoliq G‘ijduvoniy, Bahouddin
Naqshband, Najmiddin Kubroning ta’lim-tarbiyaga, xulq axloqiga oid qarashlari
shaxs pedagogikasida muhimahamiyat kasb etadi. Shuningdek o‘rta asrlarning
buyuk mutafakkirlari ya’ni Abu Nasr Farobiyning “Fozil odamlar shahri”, “Kitob
al Musiqi al-Kabir”, “Katta musiqa”, Beruniyning “Mas’ud qonuni”, “Hindiston”,
“Saydona”, “Axloq haqida risola”sidagi ma’naviy-ma’rifiy masalalar, Abu Ali ibn
Sinoning “Tadbiri manozil”, “Axloq haqida risola”, “Donishnoma”, “Salamon va
Ibsol”, “Xay ibn Yakzon”, “Tib qonunlari”, Alisher Navoiyning: “Makorim

2ulaxloq”, (“Mukarram xulqlar”), “Badoiy ul-bidoya”, (“Go‘zallikning
boshlanishi”), “Navodir un-Nihoya”, (“Nodirliklar nihoyasi”), “Xazoyin
ulMaoniy”, (“Ma’nolar xazinasi”) asarlarida insonni tarbiyalash g‘oyalari hozirgi
zamon bilan hamohangdir. Abdulla Avloniy, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Hamza
Hakimzoda Niyoziy, Abdulla Qodiriy, Abdurauf Fitrat, Cho‘lpon asarlaridagi
ma’naviy-ma’rifiy qarashlar bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotganicha
yo‘q.Tarbiyalanganlikning asosiy belgilari quyidagilardan iborat, deb hisoblaydi
mutafakkir Alisher Navoiy: - jahl chiqqanda o‘zini bosa olish; har bir ishni
qilganda “yetti o‘lchab bir kesish”, sir saqlay olish, mulohaza qilib, ayrim gaplami
ichga yutish; - doimo ishonch bilan yashash va olg‘a intilish; andisha chegarasidan
chiqmagan holda dadil bo‘lish; bir ishni boshlagandan keyin uni oxiriga yetkazmay
qo‘ymaslik; - topgantutganini tejab-tergab sarflash va hokazolar.Yoshlarda axloqiy
xislatlar bilan birga, umuminsoniy fazilatlami, ma’naviy sifatlarni tarbiyalashda
pedagogik diagnostika va kooreksiyalash faoliyatiga murojaat etish zarur. Buning
uchun, eng awalo, inson fazilatlarining o‘zaro munosabatlarini va o‘mini aniqlab
olmoq lozim. Ma’naviyat esa aqliy, axloqiy, huquqiy, iqtisodiy va siyosiy bilimlar
zamirida shakllanadi. Mazkur bilimlar o‘z navbatida inson ijobiy sifatlarining
kamol topib, boyib borishiga olib keladi. Buyuk ma’rifatparvar ziyolilarning
g‘oyalari milliy g‘oya va istiqlol mafkurasining teran tomirlari bo‘lib qolaveradi.
Inson tarbiyasi va uning tarbiyalanganlik darajasi o‘z davrining ilmiy-amaliy
mezonlari bo‘yicha tadqiq etishlik ko‘p asrlik fan tarixiga ega. Insoniyatning yer
yuziga kelishidan e’tiboran kishilar muayyan sotsiumning a’zosi tariqasida
shaxslararo munosabatga kirishishi, muloqot o‘rnatishi, muomala maromiga rioya
qilishi lozim, deb belgilanishi tarbiyalanganlik o‘lchovlarining vujudga kelishiga
sabab bo‘lgan. Taraqqiyot, ijtimoiy ong, aql-zakovat, komfortga intilish hissi
tarbiyalanganlikning ham harakatlantiruvchisi, ham mexanizmi, ham zarurat
ekanligini ta’kidlovchi omil bo‘lib xizmat qilgan va bundan keyin ham ko‘p
funksional vazifani ado etaveradi.
Kurs ishning maqsadi. Shaxs kamolotida tarbiya yetakchi rol o‘ynaydi. Tarbiya
rivojlanayotgan shaxsning ijtimoiy tajribani o‘zlashtirish bo‘yicha faoliyatni

2tashkil etishdan iborat, aniq maqsadga qaratilgan va boshqariladigan jarayondir.
Ijtimoiy-tarixiy tajribani avloddan avlodga o‘tishi, uni yangi avlod tomonidan
o‘zlashtirilishi natijasida shaxs hayotga, mehnatga va muayyan kasbga yo‘naltirish
jarayoniga tarbiya deymiz. Tarbiya ilmiy, boshqariluvchi, aniq maqsad sari
yo‘naltirilgan jarayondir.
Kurs ishning vazifalari:
–Tarbiyaviy jarayonda g‘oyaviy siyosiy axloqiy tarbiyani tashkil etish ma'naviyati
haqida ma’lumotlar yig‘ish;
–Tarbiyaviy jarayonda g‘oyaviy siyosiy axloqiy tarbiyani tashkil etish ma'naviyati
va ularni hosil qilish bilan tanishish;
Kurs ishining ob’ekti: Tarbiyaviy jarayonda g‘oyaviy siyosiy axloqiy tarbiyani
tashkil etish ma'naviyati haqida umumiy tushuncha va bilim hosil qilish
hisoblanadi.
Kurs ishning predmedi:
–Tarbiya va uning turlari haqida maqolalar mavjud bo‘lgan ta’lim
jurnallari va maqolalari;
–Maktabgacha ta'lim adabiyotlari;
–Ta’limiy o‘quv saytlar;
–Ishga oid ilmiy ishlar va dissertatsiyalar.

2I BOB. TARBIYA JARAYONINING ASOSIY QONUNIYATLARI
1.1. Tarbiya nazariyasining mohiyati va mazmuni
Tarbiya qonuniyatlari mohiyati, bir tomondan, ijtimoiy hodisa sifatida tarbiyaning
o‘ziga xos xususiyatlari, ikkinchi tomondan, shaxsning rivojlanishi bilan bog‘liq.
Tarbiyaning birinchi va eng muhim qonuniyati uning ijtimoiy muhitning obyektiv
va subyektiv omillariga bog‘liqligidir. Ijtimoiy tarbiya mazmuni moddiy ishlab
chiqarish usuli, jamiyatning ijtimoiy tuzilishi, siyosiy tuzum hamda milliy mafkura
g‘oyalari asosida qaror topadi. Ijtimoiy jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy hamda
siyosiy-g‘oyaviy asoslarini tashkil qiladigan hamda tarbiyaning mazmuni va uning
olib borilishiga kuchli ta’sir ko‘rsatadigan ijtimoiy jarayonlar — tarbiya
muassasalari, jamoat tashkilotlari, o‘qituvchilar, tarbiyachilar, oila muhiti,
jamoatchilik dunyoqarashi, mafkura g‘oyalari, shaxsni har tomonlama
rivojlantirishga oid faoliyat kabilar tarbiyaning subyektiv omillari sirasiga kiradi.
Tarbiyaning uchinchi qonuniyati — faoliyat va munosabat birligini e’tirof etish —
shaxsning ijtimoiy ijobiy fazilatlarini shakllantirishning negizi va asosiy manbayi
ekanligini e’tirof etishdir. Tarbiyalanuvchilarning faoliyati jamiyat uchun
qanchalik foydali ravishda maqsadga muvofiq tashkil etilsa, shaxs va jamiyat
o‘rtasidagi munosabatning oqilona bo‘lishi ta’minlansa, tarbiya jarayoni
shunchalik samarali bo‘ladi. Demokratik tamoyillar hamda qonun ustuvorligi
ta’minlangan yillar va bunday sharoitda tarbiyaviy jarayonning ijtimoiy muhit
bilan o‘rnatiladigan aloqalari shaxs tarbiyasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Tarbiyaning
ikkinchi muhim qonuniyati uning shaxs rivojlanishi bilan birligi, o‘zaro
aloqadorligi va bog‘liqligidir. Shaxsning rivojlanishi tarbiyaning g‘oyaviy
mazmuni va sifat darajasiga bog‘liq. Ayni choqda tarbiyaning mazmuni, shakl va
metodlari shaxsning rivojlanish darajasiga ham bog‘liq. Tarbiya jarayoni
psixologiya fani asoslarini, shaxsning psixologik va fiziologik rivojlanish
qonunlarini bilishni talab qiladi. Tarbiyachi (o‘qituvchi) tarbiyalanuvchi (o‘quvchi)
shaxsini har tomonlama o‘rganishi va shu asosda unga to‘g‘ri psixologik tavsif
berishi, shu asosda ta’sir ko‘rsatishi lozim. Tarbiyalanuvchining shaxsiy

2xususiyatlari va imkoniyatlari hisobga olinmas ekan, tarbiyaviy ta’ sir bir
tomonlama yoki tasodifiy bo‘lib qoladi. Shuningdek, ular boshqa tarbiyaviy
ta’sirlarga mos bo‘lmay qoladi.Shaxs faoliyati ijtimoiy munosabatlar negizida
yo‘lga qo‘yilib, tizimli tarzda kechadi. Subyekt (shaxs), obyekt (ijtimoiy borliq) —
ijtimoiy munosabatlar tarzida tashkil etiladigan aloqa jarayoni shaxs faoliyati
mazmuni va yo‘nalishini ham belgilashi mumkin. Ijtimoiy munosabatlarni tashkil
etish jarayonida borliqni his etish, o‘z-o‘zini anglash, aloqa, aralashuv va
muloqotni tashkil etish ehtiyoji yuzaga keladi. Ehtiyojni qondirish yo‘lida
dastlabki urinish ijtimoiy munosabatlar mazmunini o‘rganish va o‘zlashtirish
hisoblanadi.[ 1
]Ijtimoiy munosabatlar mohiyatini anglashga qaratilgan faolit
jarayonida ijtimoiy bilimlarni o‘zlashtirishga nisbatan qiziqish hosil bo‘ladi.
Qiziqish, o‘z navbatida, shaxsda muayyan hayotiy maqsadning qaror topishiga olib
keladi. Maqsad asosida shaxs nafaqat ijtimoiy bilimlarni egallashga intiladi, balki
o‘zlashtirilgan bilimlarni egallash layoqatini ham namoyon eta boradi. Maqsad
mazmunini ifoda etuvchi g‘oyalar amaliy harakatlarni tashkil etish borasidagi
rag‘batlarning yuzaga kelishi uchun zamin hozirlaydi. Yuqorida bayon etilgan
fikrlardan anglashiladiki, shaxsning shakllanishi — bu uning asosiy
munosabatlarining shakllanishidir. Ijtimoiy munosabatlarning yaxlit tizimida
tarbiyachi, o‘qituvchi, ota-onalar hamda jamoaning tarbiyalanuvchi, o‘quvchi,
farzandlar va shaxs bilan bo‘ladigan o‘zaro ta’siri jarayonida kelib chiqadigan
tarbiyalovchi munosabatlar alohida ahamiyatga ega. Bu munosabatlar doirasida
ijtimoiy tarbiyaning maqsadlari amalga oshiriladi. Tarbiyaning to‘rtinchi
qonuniyati — tarbiyalanuvchilarning o‘zaro tarbiyaviy ta’sirga ega ekanliklari,
ularning o‘zaro munosabatlari hamda faol faoliyatlari o‘rtasidagi bog‘lanishning
mavjudligi sanaladi. Tarbiyachi (o‘qituvchi)larning tarbiyalanuvchi
(o‘quvchi)larga pedagogik ta’siri ular faoliyati va munosabatlarining tizimli hamda
rejali tarzda, maqsadga muvofiq tashkil qilinishini nazarda tutadi. Tarbiya
jarayonida tarbiyachi (o‘qituvchi) va tarbiyala nuvchi (o‘quvchi)larning ijtimoiy
1
[ TARBIYA JARAYONINING ASOSIY QONUNIYATLARI Gulruh Zaynitdinovna Mirzayeva Navoiy viloyati
Navbahor tumani 27-umumiy o‘rta ta’lim maktabining boshlang ich sinf òqituvchisi ʻ
https://doi.org/10.5281/zenodo.6954504 ]

2roli bir xil emas. Tarbiyachi uchun tarbiyalanuvchi har vaqt tarbiya berish obyekti
hisoblanadi. Biroq tarbiyalanuvchi tarbiyachi bilan ongli ravishda o‘zaro
munosabatda bo‘lishga erishilsa, tarbiyaviy munosabatlar faol xarakter kasb etadi.
Rivojlantiruvchi (shaxsni rivojlantirish), tarbiyalovchi (tarbiya maqsadlarini
amalga oshirish) va tashkilotchilik (faoliyat va munosabatlarni maqsadga muvofiq
tashkil etish) tarbiya jarayonidagi asosiy vazifalardir. Tarbiyalovchi ta’sirlar
muayyan shaxslarga turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois tarbiyachi har bir
tarbiyalanuvchining o‘ziga xos shaxsiy xususiyatlarini hisobga olib, ta’sir
ko‘rsatishning individual yo‘llarini qidirib topishi lozim. Tarbiyachi muvaffaqiyati
aksariyat hollarda u o‘z o‘quvchilarining tarbiyalanganlik darajasini, ya’ni ularning
ongliligi, axloqiy sifatlarga egaligi, odilligi, qat’iyatliligi va boshqa xususiyatlarini
bilishiga bog‘liqdir. Tarbiya tamoyillari deb yosh avlodni tarbiyalash maqsadidan
kelib chiqadigan va komil insonni tarbiyalashning mazmuni, metodlari va
yo‘nalishiga qo‘yiladigan eng muhim talablarni belgilab beruvchi asosiy g‘oya va
qoidalar yig‘indisiga aytiladi. Tarbiya tamoyillari o‘qituvchi, tarbiyachilarga yo‘l-
yo‘riq ko‘rsatuvchi qoidalar bo‘lib, yosh avlodni tarbiyalash, barkamol insonni
shakllantirish vazifalariga muvofiq belgilanadi, shuningdek, ular shaxs tarbiyasi
borasidagi ilg‘or ta’limotlar g‘oyalariga hamda pedagogika fanida erishilgan
yutuqlarga asoslanadi. Tarbiya tamoyillari tarbiya jarayoni qonuniyatlarini aks
ettiradi. Tarbiyaviy jarayonda ilg‘or tamoyillarga amal qilinishi uning samarasini
ta’minlaydi. Tarbiya tamoyillari quyidagilardan iborat:
— tarbiyaning maqsadga yo‘naltirilganligi;
— tarbiyada demokratik va insonparvarlik g‘oyalari ustunligi;
— tarbiyada milliy umumbashariy qadriyatlar ustunligi;
— tarbiyada izchillik va tizimlilik;
— tarbiyani ijtimoiy hayot bilan qo‘shib olib borish;
— tarbiyani mehnat bilan bog‘lash;
— tarbiyalanuvchi shaxsini hurmat qilish;
— tarbiyada o‘quvchining yosh va individual xususiyatlarini hisobga olish;
— jamoada va jamoa yordamida tarbiyalash;

2— tarbiyada o‘quvchi xulqidagi ijobiy sifatlarga tayanib, salbiy tomonlarni
yo‘qotish. Tarbiya – muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida
shaxsni har tomonlama o‘stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib
toptirish jarayoni. Boshqacharoq talqin etilganda, tarbiya yosh avlodni muayyan
maqsad yo‘lida har tomonlama voyaga yetkazish, unda ijtimoiy ong va xulq-
atvorni tarkib toptirishga yo‘naltirilgan faoliyat jarayonidir.Turli zamon va
makonda ijtimoiy tarbiya mohiyati turlicha bo‘lib, uning mazmuni ijtimoiy
maqsadlardan kelib chiqib asoslangan. Tarbiya g‘oyasi turlicha ifodalangan
bo‘lsada, ammo yo‘naltiruvchanlik xususiyati hamda ob'ektiga ko‘ra yakdillikni
ifoda etadi.Tarbiyaning maqsadga yo‘naltirilganligi va g‘oyaviyligi. O‘qituvchi
ijtimoiy tarbiyaning maqsadi va vazifasini aniq tasavvur etishi hamda puxta anglab
olishi zarur. Yosh avlodni yuksak g‘oyaviylik ruhida tarbiyalash — ularning
ongiga xalq, millat, yurt, jamiyat manfaatlaridan yuqoriroq manfaat bo‘lishi
mumkin emasligini singdirish, ularni Vatanga, xalqqa muhabbat ruhida va
sadoqatli qilib tarbiyalash demakdir. Bu sohada mustaqil respublika xalq ta’limi
xodimlarining asosiy vazifasi erkin, ijodkor, mustaqil fikrlash qobiliyatiga ega,
yetuk mutaxassis va komil shaxsni tarbiyalashdan iborat.[ 2
]Tarbiya nazariyasi
pedagogika fanining muhim tarkibiy qismi bo‘lib, tarbiyaviy jarayonning
mazmuni, shakl, metod, vosita va usullari hamda uni tashkil etish muammolarini
o‘rganadi. Hayotga yangicha siyosiy va iqtisodiy nuqati nazardan yondashish o‘sib
kelayotgan yosh avlod tarbiyasi bilan bog‘lik jarayonni ham qaytadan ko‘rib
chiqishni taqozo etmoqda.Tarbiya nazariyasi Sharq mutafakkirlari va xalq
pedagogikasining tarbiya borasidagi boy tajribalariga tayanadi. Tarbiya nazariyasi
o‘z qoidalarini asoslash uchun falsafa, sotsiologiya, etika, estetika, fiziologiya,
psixologiya kabi larning ma'lumotlaridan foydalanadi. Tarbiya nazariyasi
pedagogikaning boshqa bo‘limlari: pedagogikaning umumiy asoslari, ta'lim
nazariyasi hamda xalq ta'limi tizimini boshqarish bilan uzviy bog‘liq.Tarbiya
xususida taniqli o‘zbek pedagogi Abdulla Avloniy shunday deydi: “Al-hosil,
2
[ TARBIYA JARAYONINING ASOSIY QONUNIYATLARI Gulruh Zaynitdinovna Mirzayeva Navoiy viloyati
Navbahor tumani 27-umumiy o‘rta ta’lim maktabining boshlang ich sinf òqituvchisi ʻ
https://doi.org/10.5281/zenodo.6954504 ]

2tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo mamot, yo najot - yo falokat, yo saodat – yo
falokat masalasidur”. Ushbu fikrlardan anglaniladiki, shaxs tarbiyasi xussiy ish
emas, balki ijtimoiy, milliy ishdir. Zero, har bir xalqning taraqqiy etishi,
davlatlarning qudratli bo‘lishi avlodlar tarbiyasiga ko‘p jihatdan
bog‘lik.O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy-siyosiy mustaqillikni qo‘lga kiritgach,
ijtimoiy hayotning barcha sohalarida tub islohotlar olib borilmoqda. Islohotlarning
asosiy g‘oyasi respublikaning riojlanish va taraqqiyot yo‘li deb e'tirof etilgan
demokratik, insonparvar, huquqiy jamiyatning barpo etish uchun xizmat qiladi.
Demokratik, insonparvar, huquqiy jamiyatning barpo etish vazifasi o‘sib
kelayotgan yosh avlod zimmasiga yuklanadi. O‘zbekiston Respublikasining
“Ta'lim to‘qrisida”gi qonuni, “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” hamda
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning qator asar va nutqlari,
chunonchi, “Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori”,
“O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda” nomli asarlarida mustaqil respublikada
ijtimoiy tarbiyani yo‘lga qo‘yish maqsadi va vazifalari belgilab berilgan.Tarbiya -
shaxsni maqsadga muvofiq takomillashtirish uchun uyushtirilgan pedagogik
jarayon bo‘lib, tarbiyalanuvchining shaxsiga muntazam va tizimli ta'sir etish
imkonini beradi.Tarbiya jarayoni o‘qituvchi va o‘quvchi (tarbiyachi va
tarbiyalanuvchi)lar o‘rtasida tashkil etiluvchi hamda aniq maqsadga yo‘naltirilgan
hamkorlik jarayonidir. Tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchining ongi shakllana
boradi, his-tuyg‘ulari rivojlanadi, ijtimoiy hayot uchun zarur bo‘lgan ijtimoiy
aloqalarni tashkil etishga xizmat qiladigan xulqiy odatlar hosil bo‘ladi.Tarbiya
jarayonida bolalarning hayoti va faoliyatini pedagogik jihatdan to‘g‘ri uyushtirish
g‘oyat muhimdir. Faoliyat jarayonida bola tashqaridan kelayotgan tarbiyaviy
ta'sirlarga nisbatan ma'lum munosabatda bo‘ladi. Bu munosabat shaxsning ichki
ehtiyoj va xohishlarini ifodalaydi. Psixolog va pedagoglarning tadqiqotlari shaxsga
tashqi omillarning (xoh salbiy, xoh ijobiy) ta'siri bolaning ularga munosabatiga
bog‘likligini ko‘rsatadi. Bola faoliyatini uyushtirishgina emas, balki
tarbiyalanuvchining bu faoliyatga nisbatan turli kechinmalarni qanday anglashi,
baholashi, his qilishi, ulardan o‘zi uchun nimalarni olayotganligini bilishi zarur.

2Zero, tarbiya ijtimoiy munosabatlarning murakkablashib borishi asosida
kechadi.Tarbiya jarayonida o‘quvchining ongigina emas, balki his-tuyg‘ularini
ham o‘stirib borish, unda jamiyatning shaxsga qo‘yadigan axloqiy talablariga
muvofiq keladigan xulqiy malaka va odatlarini hosil qilish lozim. Bunga erishish
uchun o‘quvchining ongi, hissiyoti va irodasiga ta'sir etib boriladi. Agar bularning
birortasi e'tibordan chetda qolsa, maqsadga erishish qiyinlashadi. Tarbiya
jarayoniga o‘qituvchi rahbarlik qiladi. U o‘quvchilar faoliyatini belgilaydi,
ularning ijtimoiy jarayonda ishtirok etishlari uchun shart-sharoit yaratadi.Ijtimoiy
jarayonda faol ishtirok etish orqali o‘quvchilarning mustaqilligi, ijodiy
tashabbuskorligi ortib boradi. Faoliyat o‘quvchilar jamoasi manfaati va istagi
asosida uyushtirilsa, bu jarayonda bolaning tengdoshlari va o‘zini o‘zi anglash
jarayoni yuzaga keladi. Bola o‘z xulqi, xatti-harakati uchun jamoa oldida
javobgarlikni sezishga erishgach, ijrochi emas, balki umumiy ishning faol
qatnashchisi bo‘lib qoladi.Mustaqil O‘zbekiston Respublikasida ayni vaqtda yosh
avlodni tarbiyalab voyaga yetkazish jarayonida quyidagi vazifalarni hal etish
muhim ahamiyat kasb etmoqda:
a) yoshlarni ijtimoiy hayotga tayyorlash, ularda keng dunyoarashni tarkib toptirish,
o‘z shaxsiy turmushiga maqsadli yondashuv, reja va amal birligi hissini uyg‘otish;
b) o‘quvchilarni milliy va umuminsoniy qadriyatlar mohiyatidan ogoh etish,
chuqur bilim va tafakkurga ega yoshlarni tarbiyalash, ular ongini boyitish;
d) o‘quvchilarda huquqiy va axloqiy me’yorlarga hurmat ruhida yondashish hissi
va fuqorolik tuyg‘usi, ijtimoiy burchga ma’sullikni qaror toptirish;
f) mustaqil davlat - O‘zbekiston Respublikasining ichki va tashqi siyosatiga to‘g‘ri
va xolisona baho berishga o‘rganish;
e) insonni oliy qadriyat sifatida qadrlash, uning sha’ni, or-nomusi, qadr- qimmati,
huquq va burchini hurmat qilishga o‘rgatish va boshqalar.
O‘zbekiston Respublikasida olib borilayotgan ijtimoiy tarbiyaning umumiy
vazifasi ana shulardan iboratdir.

21.2. Tarbiya jarayoni qonuniyatlari
Tarbiya jarayonining alohida tomonlari tarbiya qonuniyatlari va prinsiplarini tahlil
qilishda namoyon bo‘ladi. Qonuniyat — tushunchasi qonun tushunchasiga yaqin
bo‘lib, tizimdagi o‘zgarishlarga yo‘naltirilgan va tendensiyalarini ta’min lovchi
takrorlanib turuvchi ichki bog‘lanishlardir. Qonun mazmuniga ko‘ra o‘zaro
aloqadorlikni ifodalaydi. Qonun jarayon tomonlarini, hodisalar orasidagi obyektiv,
mavjud aloqalarni aniqlash sifatida namoyon bo‘ladi. Tarbiya jarayonidagi bunday
aloqalar bilimlarga tayangan holda uni tushunishga, tasvirlashga, tashkil etishga
yordam beradi. Mohiyatiga ko‘ra qonunlar— bu fan o‘rganadigan borliqdagi
obyekt, reallik to‘g‘risidagi nazariy bilimlar hisoblanadi. Qonunlar tarbiya
jarayonini yo‘nalishlarini, tizim xulq-atvorni tashhislashni ifodalaydi. Qonun ochib
beradigan aloqalar — bu determinizm prinsipiga ko‘ra (har qanday hodisani
obyektni o‘zgarishi biror bir sababga ko‘ra ) sabab-oqibat
aloqalaridir.Pedagogikada qonun tushunchasi bilan birgalikda tarbiya prinsipi
tushun chasi aloqadorlikda o‘rganiladi. Tarbiya prinsipi — bu qonunga asoslangan
tarbiyaga bo‘lgan asosiy talab, pedagog harakatlarini aniqlovchi bosh g‘oya
hisoblanadi.Tarbiya qonuniyatlari orasida tarbiyani ijtimoiy hodisa sifatida va
pedagogik jarayon sifatida harakterlovchi umumiy qonuniyatlar mavjud. Bu
qonunlar ta’lim va tarbiya munosabatlarni ko‘rsatadi.Tarbiyani jamiyat talablariga
mosligi qonuni. Bu qonun an’anaviy pedagogikada ishlab chiqilgan bo‘lib,
tarbiyaning barcha elementlari uchun tegishli: tarbiya tizimi, mamlakatdagi ta’lim
davlat ehtiyojlariga javob beradi, bu tarbiya jarayonida, uning maqsadida,
mazmunida, metodlarida ifodalanadi. Boshqa tomondan tarbiya tizimi va
pedagogik jarayonlarni tashkillash harakteri jamiyat, imkoniyatlariga,
mamlakatning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy, ilmiy-texnik rivojlanish
darajasiga bog‘liq. Ushbu tarbiya, jamiyat, davlat orasidagi aloqalar ta’lim siyosati
orqali tuzatiladi va tartibga solinadi.Tarbiya maqsadi, mazmuni, metodi birligi
qonuni tarbiya jarayonining barcha komponentlari aloqadorligini ifodalaydi.
Maqsad mazmunni, metodlarni, ish shaklini aniqlaydi. O‘z navbatida tarbiya

2jarayonining bu elementlari o‘qituvchi va o‘quvchilarning qobiliyatlariga va
imkoniyatlariga bog‘liq. Tarbiya jarayo nidagi qarama-qarshiliklar tarbiyaviy
ishlarni buzilishiga, samaradorsizligiga olib keladi.Shaxsni tarbiyasi rivojlanishi va
ta’limi birligi qonuni. Yuqorida bir tomondan ta’lim va tarbiya jarayonlarining
aloqasi, ikkinchi tomondan shaxsni rivojlanishi orasidagi qonuniy aloqalar
xususida ta’kidlab o‘tildi. Bu psixologik- pedagogik fanlarning fundamental
holatlaridan biridir. Ta’lim va tarbiya o‘zaro aloqadorlikda olib borilganda
samaradorlilikka, yutuqlarga erishiladi. Shaxs rivojlanishida har ikki omil asosiy
hisoblanishi ko‘plab mutaxassislar tomonidan ta’kidlab o‘tilgan.[ 3
]Boshqa
qonunlar tarbiya jarayoni ichidagi aloqadorliklarni ko‘rsatadi: tarbiyani faoliyatda
mavjudligi qonuni, tarbiya jarayonini tarbiyalanuvchi faolligi bilan aloqasi qonuni,
tarbiya va muloqot aloqasi qonuni, tarbiya jarayonini xususiyatlarini
tarbiyalanuvchilarning yosh, individual, jinsiy xususiyatlari bilan aloqasi qonuni,
shaxsni shakllanishi jamoa rivojlanishi darajasiga bog‘liqligi qonuni v.b
qonunlar.Tarbiyani faoliyatda mavjudligi qonuni. Bu, agar biz tarbiyalanuvchilarda
tajribani, bilimlarni, qarashlarni, qadriyatlarni shakllantirishni ta’minlamoqchi
bo‘lsak, biz ularni faoliyatga jalb qilishimiz kerakligidan dalolat beradi. Faoliyat
psixologiyaning asosiy tushunchasi hisoblanadi. Tarbiya jarayonida faoliyatning
turli ko‘rinishlari shaxsni rivojlanishi va shakllanishining asosiy vositasi va sharti
hisoblanadi. Tarbiyalash faoliyatga jalb qilish, turli rivojlantiruvchi faoliyatlarni
tashkil etishdir.Tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchilarni faolligi qonuni, inson faqat
faoliyatda shaxs sifatida mustaqil faol mavjudot sifatida o‘zini anglaganda, faoliyat
shaxsiy mohiyatga ega bo‘lganda shaxs shakllanishini, rivojlanishini tasdiqlaydi.
Bu qonun bilan qator xususiy qonuniyatlar va tushunchalar aloqadordir. Masalan,
o‘z-o‘zini tarbiyalash, hayotini va kasbini aniqlash, shaxsni o‘z-o‘zini namoyon
qilishi. Ushbu qonunga P.A.Galperin, V.V.Davidovlarning o‘quv faoliyati
nazariyasi asoslangan. Bu qonun A.S.Makarenko va boshqa buyuk pedagoglar
tajribalarida tasdiqlangan.Tarbiya va muloqot birligi qonuni. Bolalar va
o‘smirlarning shakllanishi, muloqot mazmuniga, pedagog va o‘quvchi xulqi stiliga,
3
[ Djurayeva S.N. Turdiyeva N.S. Baxronova A.I. TARBIYAVIY ISHLAR METODIKASI[

2ma’lumotlarni almashishni tashkil etilishiga, guruhdagi muassasadagi
munosabatlarga bog‘liq. Tarbiya,faoliyat, muloqot o‘rtasida qonuniy sabab-oqibat
aloqalari mavjud. Ushbu qonunga muvofiq tarbiya bevosita muloqot jarayonida
amalga oshiriladi. Shuning uchun pedagogikada o‘qituvchini tarbiya jarayonida
o‘quvchilar va boshqalar bilan muloqot texnologiyasini ishlab chiqish, tarbiya
jarayonida munosabat texnikasini o‘rnatish, stil bo‘yicha tavsiyalarni ishlab
chiqish, kasbiy pedagogik xulq bo‘yicha pedagogik muloqotni tashkil etish asosiy
ishlardan biri hisoblanadi.[ 4
]Tarbiyani jamoada mavjudligi qonuni. Jamoa yuqori
tashkillashtirilgan gu ruh sifatida shaxsni shakllanishiga ta’sir etib, tarbiyaning
kuchli vositasi hisob lanadi. Jamoa faoliyati, undagi muloqot, guruh a’zolari
o‘rtasidagi munosabat isbotlangan tajriba hisoblanadi. Jamoada va jamoa orqali
tarbiyalash sobiq ittifoq pedagogikasidagi asosiy prinsiplardan biridir. Jamoa
a’zolariga guruh faollarining, bolalarning ta’siri, mas’uliyatli munosabatlar, turli
birlashmalardagi, guruhlardagi o‘zaro ta’sir ko‘nikmalari, psixologik muhit, jamoa
an’anasi bu va boshqa tushun- chalar A.Makarenko tomonidan ishlab chiqilgan
jamoa nazariyasiga tegishli. G‘arb pedagogika va psixologiyasida shaxs
shakllanishi xususiyatlari inson tegishli guruh rivojlanish darajasiga bog‘liqligi
qonuniyatlarini o‘rganadi. A.S.Makarenko xulosalariga va tajribasiga butun dunyo
pedagoglari qiziqish bilan qaraydilar.Tarbiyani tarbiyalanuvchilarning yosh,
individual xususiyatlariga bog‘liqligi qonuni. Tarbiya jarayoni uning maqsadi,
mazmuni, metod va shakllari nafaqat jamiyat, davlat tomonidan qabul qilingan
tarbiya konsepsiyasiga, balki o‘quvchilarni yosh, individual xususiyatlariga kam
bog‘liq. Turli yoshdagi odamlar faoliyatda va muloqotda o‘zlarini turlicha
namoyon qiladilar. Bu ularni indiviual xususiyatlari bilan bog‘liq.Maktab va
pedagogika tarixidan hozirgi vaqtgacha tajribada va tadqiqotchilar tomonidan
tasdiqlangan tarbiya jarayonining mavjud qonuniyatlarini ifodalovchi ko‘pchilik
tomonidan tan olingan klassik, an’anaviy prinsiplar mavjud. Ular prinsiplar
tizimini asosini tashkil etib, tarbiya jarayonini shundayligicha tushunishni, aniqlash
to‘g‘risida ifodalab, pedagog tarbiya samarali bo‘lishi uchun nima qilishi kerak
4
[ Djurayeva S.N. Turdiyeva N.S. Baxronova A.I. TARBIYAVIY ISHLAR METODIKASI]

2degan savolga javob beradi. Prinsiplar tarbiya jarayoniga bo‘lgan talablar, asosiy
g‘oyalar tizimi sifatida nafaqat qonunlarni ifodalaydi, balki ular asosida
shakllanadi, pedagogik ta’sirni natijasi bo‘la olmaydi. Ta’lim- tarbiya prinsiplarini
tanlash va tahlil etish, ular mazmunini qayta anglash bu tarbiya paradigmasini va
konsepsiyasini ifodalovchi ilmiy pedagogik va amaliy, ijtimoiy- madaniy jarayon
hisoblanadi.Shunday qilib, prinsiplar u yoki bu tarbiya konsepsiyalari orqali
aniqlanib, tajriba va amaliyotda tekshiriladi yoki ta’limning real vaziyatlarida amal
qilinadi.Yuqorida ta’kidlanganidek, yangi tarbiya konsepsiyasiga, ya’ni gumanistik
ilmiy-pedagogik, shaxsga yo‘naltirilgan tarbiya konsepsiyasiga o‘tilayotgan hozir -
gi paytda yangi prinsiplar tizimini asoslash ularni yangi mazmun bilan boyitish
tarbiyaning zamonaviy konsepsiyasiga moslashtirish maqsadga muvofiq. Bu o‘t-
mishdagi tarbiya an’analarini zamonaviy vositalar bilan taqqoslaganda
erishiladi.Sobiq ittifoq davridagi ilmiy va o‘quv adabiyotlarida tarbiyaning
kommunistik yo‘nalganligi, tarbiyaning hayot va kommunizm qurish amaliyati
bilan bog‘liqliligi, pedagogik rahbarlikning tarbiyalanuvchilarning mustaqil
faoliyati bilan bog‘liqliligi, shaxsga hurmat va talab birligi kabi prinsiplar birinchi
o‘rinda turganligini ko‘rishimiz mumkin. Bundan ko‘rinadiki, o‘sha davr
g‘oyalariga, mafkurasiga javob beruvchi talab va qoidalar mavjud
bo‘lgan.Mamlakatimizda tarbiya prinsiplar tizimi nima uchun va qanday o‘zgar-
yapti.Tarbiya prinsiplari tizimi tarbiyaning yangi paradigmasi ta’sirida o‘zgarib,
uning asosiy holatlari qoidalarini, ko‘rsatmalarini ifodalaydi. Bu konsepsiya rivoj-
langan davlatlarda tan olingan bo‘lib, gumanistik konsepsiya nomi bilan yuritiladi.
Mamlakatimizda gumanistik pedagogikani rivojlanishini eslatib o‘tamiz.
Birinchidan, bu qadimdan XIX asrgacha chet el klassik pedagoglarining
Ya.A.Komenskiy, G.Pestalotsi, A.Disterveg, K.D.Ushinskiy hamda sharq
mutafakkirlari Forobiy, Ibn Sino, Beruniylarning qarashlari va nazariyalari bilan
bog‘liq. Ikkinchidan, bu XX asrning birinchi yarmidagi rus pedagoglarining K.N.
Venttsel, S.T.Shatskiy, A.S. Makarenko hamda Abdulla Avloniy, M.Behbudiylar
ta’limoti bilan bog‘liq. Uchinchidan, hamkorlik pedagogikasi nomini olgan 80-
yillardagi novator o‘qituvchilar qarashlari bilan bog‘liq.

2Asr boshlarida dunyo pedagogikasiga kuchli ta’sir qilgan pedosentrizm, ya’ni erkin
tarbiya nazariyasi vakillari Dj. Dyui, V. Lay, M. Montessori, Valdorf pedagogikasi
R.Shtayner v.b. Ular tarbiyaga yangi qarashlar bilan gumanistik yo‘nalishdagi
izlanishlarni boyitdilar. XX asrning ikkinchi yarmida gumanistik pedagogika
gumanistik psixologiya vakillari K.Rodjers tomonidan yangi g‘oya va
ko‘rsatmalari bilan(bolani qabul qilish, bolaga g‘amxo‘rlik qilish, bolani qo‘llab-
quvvatlash) bilan boyitildi.[ 5
]Ilmiy uslubiy va o‘quv pedagogik adabiyotlarda turli
xildagi tarbiya prinsiplarini ko‘rishimiz mumkin. Agar yuqorida
ta’kidlanganlardan asosiylarini ajratsak: tarbiya shaxsda ijod- korlikni
shakllantirishga, tarbiyalanuvchilarni faoliyati jarayonida individuallikni va
madaniyatni o‘zlashtirish bo‘yicha ular asosida yosh va individual xususiyatlarni
farqlashga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Yana bir bor prinsiplar tizimi tarbiya
konsepsiyasini ifodalab, nafaqat tarbiya qonunlari orqali aniqlanadi, balki
pedagogik hamjamiyat va alohida pedagoglarning istaklari, ya’ni subyektiv omillar
orqali aniqlanadi.Bunday sharoitda bir guruh pedagoglar, bir o‘qituvchi boshqa bir
prinsiplar tizimini tanlashi mumkin. Har qanday sharoitda tanlangan prinsiplar
tarbiyada 3 xil konseptual pozitsiyaga olib borishini bilishi kerak. Birinchisi
prinsiplar tizimida ifodalangan tarbiya jarayoni yoshlar ongi va xulqida ijtimoiy
norma, qadriyatlarni shakllantirishga yo‘nalgan bo‘lishi, ko‘pchilikning
ta’kidlashicha bu avtoritar pedagogika deb nomlanadi.Ikkinchi variantda tarbiya
prinsiplari tarbiyani pedagogik qadriyatlar orasida shaxs erkinligini ta’kidlab,
tarbiyani shaxsni o‘z-o‘zini rivojlantirishga, o‘z-o‘zini aniqlashga, shaxsni
rivojlantirishga olib keladi. Bu konsepsiya 100 yil oldin «pedosentrizm»deb
nomlangan.Uchinchi variantdagi prinsiplar tizimi tarbiyani shaxsni har tomonlama
erkin rivojlanishini o‘z-o‘zini namoyon qilish huquqini, boshqa tomondan insonni
jamiyat talab va qoidalariga bo‘ysunishini nazarda tutadi. Bunday tarbiyada
yoshlarga ijtimoiy normalarni, insoniy qadriyat va an’analarni o‘tkazish imkonini
berib jamiyatni ilgari borishiga zamin yaratadi. Bunday tarbiya insonparvar tarbiya
deb nomlanadi.Shunday qilib, pedagogika fanida o‘quv tarbiya muassasalaridagi
5
[ Djurayeva S.N. Turdiyeva N.S. Baxronova A.I. TARBIYAVIY ISHLAR METODIKASI]

2tarbiya amaliyotini va tarixiy tajribalarni tahlili natijasida shakllangan tarbiya
prinsiplarini quyidagi uch guruhga ajratgan holda ko‘rishimiz mumkin.
Birinchi guruh prinsiplar tarbiya maqsadi va mazmuniga bo‘lgan asosiy talablarni
aniqlaydi.Ikkinchi guruh prinsiplar tarbiya metodlariga va tarbiyaviy ish hamda
pedagogik hamkorlik texnologiyasi va texnikasiga bo‘lgan talablarni aniqlaydi.
Uchinchi guruh prinsiplar tarbiya jarayonini ta’minlovchi ayrim ijtimoiy va
psixologik sharoitlarni aniqlaydi. Ushbu prinsiplarsiz tarbiya samarali, mahsuldor
natija bermaydi.Tarbiya prinsiplarini shartli bunday guruhlarga ajratish, asosiysini
ajratib olish, tarbiya jarayoni mohiyatini tushunish uchun yordam beradi.Birinchi
guruh prinsiplarga tarbiyani shaxs rivojlanishiga gumanistik yo‘nalganligi prinsipi,
tarbiyani madaniyatni o‘zlashtirishga yo‘nalganligi prinsipi, tarbiyani hayot va
mehnat bilan bog‘liqligi prinsipi kiradi.Ikkinchi guruh prinsiplar bu pedagogik
yoki metodik texnologik prinsiplardir. Bu prinsiplar guruhiga: tarbiyani faoliyatda
bo‘lishi, tarbiyada shaxs faolligiga tayanish, tarbiyani jamoada va jamoa orqali
amalga oshishi, pedagogik rahbarlik va tarbiyalanuvchilarning tashabbuskorligi va
o‘z faoliyatlari bilan uyg‘unligi prinsipi, tarbiyada tarbiyalanuvchiga hurmat bilan
talabchanlik uyg‘unligi, tarbiyada insonni ijobiy sifatlariga tayanish prinsipi
kiradi.Sotsiopsixologik prinsiplar uchinchi guruh prinsiplarini tashkil etadi.
Bularga individual va yosh xususiyatlarni hisobga olish prinsipi, maktab, oila,
mahalla talablarining birligi prinsipi kiradi.Prinsiplar mazmunini qisqacha ochib
beramiz. Tarbiyani shaxs rivoj- lanishiga gumanistik yo‘nalganligi prinsipi. Bu
tarbiya jarayoniga bo‘lgan umumiy talabni ifodalaydi. Tarbiyaning asosiy qadriyati
—inson, uning qobiliyatlarining rivojlanishi hisoblanadi. Bunday yondashuv
barcha ijtimoiy sohalarni jumladan ta’lim tizimining gumanistik yo‘nalganligiga
mos keladi. Davlatlarni rivojlan- ganlik darajasini baholash bo‘yicha xalqaro
standartlarda insoniy ko‘rsatkich- lardan, an’anaviylaridan tashqari yana bir mezon
«insoniy o‘lchov» «hayot sifati» kiritilayotgani bejiz emas. Antropologik
muammolar bilan shug‘ullanuvchi olim- lar, psixolog va pedagoglar, filosof va
sotsiologlar hamda biologlar bunday yondashuv inson rivojlanishi muammolarini
kelgusida ishlab chiqish va o‘rga- nishni insoniylik asosida yo‘naltirishni taqozo

2etadi deb hisoblaydilar. Pedagogik fanlar tizimida pedagogik antropologiya nomi
bilan paydo bo‘lgan pedagogika sohasi bunga misol bo‘ladi. Antropologik prinsip
pedagogikada metodik prinsip sifatida asoslanadi. Bu o‘z navbatida
o‘qituvchilardan, tarbiyachilardan pedagogik pozitsiyani o‘zgartirishni talab
etadi.Tarbiyani xulq-atvor normalarini, jamiyat qadriyatlarini o‘zlashtirishga
yo‘nalganligi prinsipi. Ushbu prinsipga amal qilish birinchidan, shaxs shakllanishi,
madaniyat elementlarini, insoniy, milliy qadriyatlarni o‘zlashtirish jarayonida
amalga oshishini, ikkinchidan, tarbiya va madaniyatning o‘zaro aloqadorligini
ifodalaydi.Tarbiyani hayot va mehnat bilan bog‘liqligi prinsipi — bu sobiq ittifoq
pedagogikasidagi tarbiyaga qo‘yilgan talab edi. Shu bilan birga jahon
pedagogikasining fundamental talablaridan biridir. Uning asosida tarbiya jarayoni
metodikasi hamda tarbiya maqsadi va mazmuni tartibga solinadi.Tarbiyani hayot
bilan bog‘liqligi o‘qituvchi va tarbiyachilardan darsda va darsdan tashqari
faoliyatlarida hayotdagi ahamiyatli bo‘lgan masalalarni muhokama qilishlarini
hamda zamonaviy borliqni dunyo madaniyati va tarixi bilan aloqasini ko‘rsatib
o‘tishlarini taqozo etadi. Tarbiyani mehnat bilan bog‘liqligi prinsipi maktab, oila,
jamiyat yoshlar tarbiyasini o‘quvchilarni mehnat faoliyatini tashkil etishini, ularni
mehnatga jalb etishni ifodalaydi.[ 6
]Tarbiyani faoliyatda mavjudligi prinsipi.
Tarbiyani ushbu qonuniyatiga asoslanib, tarbiya jarayoniga asosiy talablar
qo‘yiladi. To‘g‘ri tarbiyalash uchun tarbiyalanuvchilarni turli faoliyatlarga jalb
etish kerak. Tarbiyalanuvchilar faoliyat turlarini yaxshi bilishi kerak: bularga
o‘quv-biluv, o‘yin, badiiy-estetik, ijtimoiy- mehnat, sport-sog‘lomlashtirish.
Boshqacha aytganda, buyuk tarbiyachilar yoshlarni tarbiyalashda turli tarbiya
vositalari o‘yin, o‘qish, san’at, sport, mehnat, tabiat, ijtimoiy hayot kabilardan
foydalanish zarurlini ko‘rsatib o‘tganlar.Tarbiyada shaxs faolligiga tayanish
prinsipi. Tarbiyalanuvchilar o‘qishi, sinf, maktab hayotida, bayram va tadbirlarda
shunchaki ishtirok etishlari mumkin. Bunday faoliyatning samarasi past bo‘ladi.
Tarbiyalanuvchilarni faolligi ularni qiziqishlarida, ongli munosabatlarida
mas’uliyatlarida, ijobiy his-tuyg‘ularida namoyon bo‘ladi.Jamoada va jamoa orqali
6
[ Djurayeva S.N. Turdiyeva N.S. Baxronova A.I. TARBIYAVIY ISHLAR METODIKASI]

2tarbiyalash prinsipi. Ushbu prinsip A.S.Makarenko tomonidan asoslangan bo‘lib,
quyidagi jihatlari bilan farqlanadi. Birinchidan, jamoa har bir a’zosini xulq va
axloqini shakllantirish lozim: inson jamiyatda yasharkan, turli guruhlarga kiradi,
o‘zining shaxsiy maqsadlarini jamiyat qiziqishlari va qadriyatlari bilan
uyg‘unlashtiradi. Ikkinchidan, sinfda, guruhda shakllantirilgan sog‘lom,
rivojlantirivchi jamoa hayotida ishtirok etish kuchli tarbiyaviy vosita hisoblanadi.
Uchinchidan, o‘qituvchi tarbiyalovchi jamoani shaklantirishni, uni boshqarishni
bilishi kerak.Pedagogik rahbarlikni tarbiyalanuvchilarni tashabbuskorligi va
mustaqilligi bilan uyg‘unligi prinsipi. Tarbiya aniqlanishi bo‘yicha
tarbiyalanuvchilar faoli- yatini boshqarish hisoblanadi. Tarbiyachilar
tarbiyalanuvchilarda tashabbus- korligini, ijokorligini, mustaqilligini ta’minlanishi
uchun sharoit yarata olsalar va bunga erishsalar ta’lim muassasasidagi tarbiyaviy
ishlarni samarali tashkil eta oladilar. Tarbiyada insonni ijobiy tomonlariga tayanish
prinsipi. Ushbu prinsipga amal qilish tarbiyachidan tarbiyalanuvchi shaxsini har
tomonlama o‘rganish zarurligini taqozo etadi. Har qanday, hatto eng yomon deb
ataluvchi odamni ham qaysidir ijobiy fazilati mavjud bo‘ladi. Tarbiyada shaxsni
ijobiy sifatlariga tayanish tarbiyaviy ishlarni samaradorligini
ta’minlaydi.Individual va yosh xususiyatlarni hisobga olish prinsipi. Fanda turli
yosh davrlardagi insonlarning xulqi, psixik jarayonlari, faoliyat xususiyatlari o‘rga-
nilgan. Masalan, kichik yoshdagi o‘quvchilar katta yoshdagilarga nisbatan bir-bir-
lariga aytib beradi, eslab qoladi, muloqot qiladilar. O‘quvchilarni yosh xususi -
yatlari o‘qituvchini muloqot harakterini, turli yoshdagi bolalarni tarbiyalash
metodlarini tanlashda, ularga yordam berishni to‘g‘ri tanlashda mas’uliyatli
bo‘lishni ifodalaydi.Tarbiyada odamlarni individual xususiyatlarini hisobga olishni
talab etadi.Tarbiyada maktab oila, jamiyat talablarining birligi prinsipi. Bu
muammo barcha davrlarda ahamiyatli hisoblangan. O‘quvchidan maktab bir
narsani talab qilsa, jamiyat, ko‘cha, ommaviy axborot vositalari boshqa narsalarni
o‘rgatish hollari ham uchraydi. Ota-onalar bolalarini maktabga topshirishlari bilan
mas’uliyatdan xolimiz, endi bolalar tarbiyasi bilan maktab shug‘ullansin deb
hisoblovchilar ham bor. Maktab, oila, jamoatchilik hamkorligi to‘g‘ri yo‘lga

2qo‘yilgandagina yoshlar tarbiyasida ijobiy natijalarga erishiladi.Quyida tarbiya
prinsiplari oiladagi, yoshlar harakati va tashkilotlaridagi, o‘quv muassasalaridagi
tarbiyaviy ishlarning shakl, metod, mazmuni tahlilida ifodalanadi.[ 7
]
7
[ Djurayeva S.N. Turdiyeva N.S. Baxronova A.I. TARBIYAVIY ISHLAR METODIKASI]

2II BOB. TARBIYAVIY JARAYONDA G‘OYAVIY SIYOSIY AXLOQIY
TARBIYANI TASHKIL ETISH MA'NAVIYATI
2.1. G‘oyaviy-Siyosiy tarbiyani tashkil etish
g‘oyaviy-siyosiy tarbiyani tashkil etish jarayonida – o‘quvchilarga siyosiy
bilimlarni berish, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, fuqarolik jamiyati
asoslari, milliy davlat tuzilishi, davlat organlari faoliyati, shuningdek, O‘zbekiston
Respublikasining ichki va tashqi siyosati mazmunini o‘rganishni ta’minlash
asosida o‘quvchilarda siyosiy faoliyat ko‘nikma va malakalarini tarkib toptirish,
siyosiy madaniyatni shakllantirish va hokazolar.Tarbiya tamoyillari. Tarbiya
mazmunida oldinga qo‘yilgan maqsad va vazifalarga muvofiq o‘quvchilar
tomonidan o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalar, shaxs xulq-
atvori hamda sifatlari mohiyati aks etadi. Tarbiya mazmuni shaxsning
shakllanishiga qo‘yiluvchi ijtimoiy talablar mohiyatidan iborat bo‘lib, ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyot, kishilik munosabatlari mohiyati va darajasi, shuningdek,
jamiyat mafkurasi g‘oyalari asosda belgilanadi. Zamonaviy tarbiya mazmunida
quyidagi tamoyillar yotadi:Tarbiya maqsadining aniqligi. O‘zbekiston
Respublikasi ijtimoiy-siyosiy mustaqilligining dastlabki yillaridayoq respublikada
amalga oshirilishi ko‘zda tutilayotgan tarbiya maqsadi aniq belgilab olindi.
O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘qrisida»gi qonuni g‘oyalariga ko‘ra
ijtimoiy tarbiyaning asosiy maqsadi – erkin, ijodkor, mustaqil fikr egasi bo‘lgan
komil inson va malakali mutaxassisni tarbiyalab voyaga etkazishdan iborat. Ushbu
maqsadga erishish yo‘lidagi asosiy vazifa - bu shaxsda umumiy madaniyat
unsurlari, ya’ni, shaxsning aqliy, axloqiy, jismoniy, estetik, iqtisodiy, ekologik,
huquqiy, siyosiy hamda mehnat madaniyatini tarbiyalashdan iborat.Bolalar va
kattalarning birgalikdagi faoliyati. O‘qituvchilarning bolalar bilan ma’naviy
madaniyatini shakllantirishning eng yaxshi namunasini izlash, shu asosida
tarbiyachi ishining hayotiy me’yor va qadriyatlarini aniqlash o‘quvchining tarbiya
jarayonidagi faolligini ta’minlashga olib keladi. Dunyoqarashi hali to‘la-to‘kis
shakllanmagan bolalar uchun kattalarning hayotiy tajribalari, ularning shaxsiy

2namunalari tarbiyaviy ta’sir kuchiga ega.O‘z-o‘zini anglash. Tarbiya insonda
e’tiqod, demokratik qarashlar va hayotiy pozitsiyaning shakllanishiga olib keladi.
Tarbiya mazmunining eng muhim unsurlaridan biri – bu insonning hayotiy o‘z-
o‘zini anglashi, uning o‘z shaxsiy hayoti va faoliyatining sub’ekti sifatida e’tirof
etilishi bilan tavsiflanadi. Inson kamolotida fuqarolik, kasbiy va axloqiy o‘z-o‘zini
anglash jihatlari muhim ahamiyatga egadir.Tarbiyaning shaxsga yo‘naltirilganligi.
Mazkur g‘oya ta’lim muassasasi amaliyotining markaziy nuqtasida tarbiyaviy
ishlar dasturi, tadbirlar, ularning shakl, metod va vositalari emas. Balki o‘quvchi
turganligini anglatishga xizmat qiladi. Tarbiya jarayonida uning shaxsiy
xususiyatlari, qiziqishlari, o‘ziga xos xarakteri, o‘z qadr-qimmatini anglash
tuyg‘ulari rivojlantirilib borilishi zarur.
Ixtiyoriylik. Tarbiyalanuvchilarning iroda erkinligisiz tarbiya g‘oyalari mohiyatini
qaror toptirish mumkin emas. Tarbiya jarayoni, agar u oqilona tashkil etilsa, bir
vaqtning o‘zida ham o‘quvchi, ham o‘qituvchi ma’naviyatining boyitilishiga
xizmat qiladi. Agar tarbiyachi o‘quvchining qiziqishi, faoliyati, o‘rtoqlik va
fuqarolik burchini anglash, mustaqillikka intilish tuyg‘ularini ko‘ra va anglay
olsagina uning irodali ekanligi ayon bo‘ladi. Tarbiyalanuvchining irodali bo‘lishi
ta’minlangan sharoitda uning shaxsiga ta’sir ko‘rsatishga yo‘naltirilgan faoliyat
jarayonida samaraga erishiladi.[ 8
]Jamoa yo‘nalishi. Tarbiyaviy ishlar mazmunida
jamoaga nisbatan ijobiy munosabatni qaror toptirish yotadi. Jamoa yordamida
shaxsni har tomonlama kamoloti, uning dunyoni anglash, uni to‘laqonli talqin
etish, insonparvarlik va o‘zaro hamkorlik tuyg‘ularini yuzaga kelishi va rivojlanib
borishi kabi holat amalga oshiriladi.Zamonaviy pedagogik jarayonda
tarbiyalanuvchiga: inson aqliy, estetik, axloqiy, jismoniy, siyosiy-g‘oyaviy,
iqtisodiy, ekologik hamda diniy tarbiya olishi lozimligini uqtirishining o‘zigina
kam samara beradi. O‘quvchi uchun yuqorida qayd etilgan tarbiya
yo‘nalishlarining nima uchun kerakligi, ularning insonga nima bera olishi kabi
masalalar qiziqarlidir. Rivojlangan xorijiy mamlakatlar tarbiya tizimida
muammoning mana shu jihati birinchi o‘ringa qo‘yilmoqda. Yuqorida qayd etilgan
8
[ Беруний Абу Райхон. Танланган асарлар. III жилд. – Тошкент, Давлат нашриёти, 1966. ]

2g‘oyalar to‘g‘ri tashkil etilgan pedagogik jarayonda – etuk fuqaro, malakali
mutaxassis hamda barkamol oila sohibini tarbiyalab voyaga etkazish uchun xizmat
qilishi lozim.Inson to‘g‘risidagi fanlar tizimida jamoaga berilgan turli ta’riflar
mavjud. Falsafiy ma’noda jamoa - bu bir necha kishilardan iborat bo‘lib, ijtimoiy
ahamiyatga ega umumiy maqsad, muloqot va o‘zaro faoliyat asosida tashkil etilgan
guruhni anglatsa, sotsiologiyada mehnat jamoasi imkoniyatlari o‘rganiladi,
psixologiyada guruhdagi aloqadorlik, o‘zaro ta’sir, pedagogikada bolalar
jamoasining tashkil etilishi o‘rganiladi.Pedagogikada bolalar va o‘quvchilar
jamoasi tushunchasi bola rivojlanishida va hayotida jamoaning o‘rni anglanishi
natijasida paydo bo‘lgan. Ya.A.Komenskiy o‘zining «Buyuk didaktika» asarida
bolalarni bir-biriga ta’siri haqida fikr bildirib, o‘qituvchilarga passiv o‘quvchini
faol o‘quvchi bilan, aqliy rivojlanishini pastrog‘i bilan, to‘polonchini bosiq bola
bilan birlashtirib o‘qitish kerakligi haqida maslahatar bergan. XX asr boshlariga
kelib, pedagoglar jamoaviy munosabalarni rivojlanishini bola shaxsini
rivojlanishida qulay sharoitlarni yaratishning asosiy yo‘nalishi sifatida talqin
qilganlar. Bolalar jamoasi kuchli tarbiyaviy instrument hisoblanadi. Shuning uchun
tarbiyaning asosiy vazifasi bolalar uchun qiziqarli, turli-tuman faoliyatni tashkil
etish hisoblanadi.[ 9
]Bolalarni jamoada tarbiyalash nazariyasi A.S.Makarenkoning
amaliy faoliyatida rivojlandi. Uning ta’kidlashicha, jamoa tarbiyaning shakli,
quroli, vositasi hamda har bir shaxsni rivojlantirish manbai sifatida namoyon
bo‘ladi. Uning fikricha, jamoada shaxs erkinligi va qadr-qimmati hamda
himoyalanganligi va ijtimoiy aloqalari ta’minlanadi.Shuning uchun insoniylik
tarbiyasi bu jamoaviy tarbiya deb hisoblanib, tarbiyalovch jamoani
shakllantirishning ahamiyatini ko‘rsatib bergan. Tarbiyalovchi jamoa bu o‘zining
vazifalariga, an’analariga, munosabat stiliga, o‘z- o‘zini boshqarish organlariga ega
bo‘lgan tirik ijtimoiy hodisadir. Makarenkoning xizmatlari yana shunda ko‘rindiki,
u birinchilardan bo‘lib, jamoa tarbiyasining asosiy prinsiplarini ilmiy jihatdan
asoslab berdi, ularga bolani ijobiy tomonlariga tayanish, parallel ta’sir etish, bola
9
[ Pedagogika nazariyasi va tarixi. R.Mavlonova va boshqalar. –Toshkent, fan va texnologiya. 2010]

2shaxsiga hurmat va talab uyg‘unligi, bolaga individual ta’sir etish prinsiplari
kiradi.
Jamoa nazariyasining rivojlanishiga polyak pedagogi Ya.Korchak munosib hissa
qo‘shgan. U tarbiyaning maqsadi - bu bolani ichki kuch va imkoniyatlarini,
qobiliyatlarini to‘liq, erkin, har tomonlama mustaqil rivojlantirish deb hisoblagan.
Uning fikricha, bu jarayonining asosiy omili demokratik tarzda tashkillashtirilgan,
bolalar hayotini to‘liqligini ta’minlovchi, ularni xulq-atvorini tuzatuvchi, o‘z-o‘zini
tarbiyalashga yo‘naltirilgan o‘z-o‘zini boshqaruvchi bolalar jamoasi hisoblanadi
deb ta’kidlagan. Tarbiyachining vazifasi bolani xatti-harakatlarini kuzata
olishi,uning xulq-atvori motivlarini tushunishi, hurmat asosidagi munosabatlarini
o‘rnata olishni bilishi hisoblanadi.Bugungi kunda bolalar jamoasi rus pedagoglari
A.V. Mudrik, L.I, Novikova, N.Ye.Shurkovalar o‘zbek pedagoglaridan
O.Musurmonova, M.Quronovlar tomonidan ijtimoiy-pedagogik tizim sifatida
qaralmoqda.
Ularning fikricha, tarbiya tizimi bolalar va o‘smirlarning turli ko‘rinishdagi
tabaqalashgan birligini ifodalaydi. Bularga: sinf, to‘garak, sport seksiyasi, ijtimoiy
tashkilotlar kiradi. Bizga ma’lumki, jamoada tarbiyalash muammosi tadqiqotlar
tomonidan mamlakatimizda va ko‘plab mamlakatlarda shaxsga yo‘naltirilgan
ta’lim konsepsiyasi qabul qilingan hamda ta’lim tizimi modernizatsiya
qilinayotgan sharoitda o‘rganilmoqda.
Bolalar jamoasining harakterli belgilari quyidagilardan iborat:
 ijtimoiy ahamiyatga ega maqsad va vazifalarni belgilash, unga erishish;
 yosh va individual xususiyatlarni inobatga olgan holda o‘quvchilarni turli
faoliyatlarga jalb etish;
 teng huquqlilik asosidagi munosabatlarni shakllantirish;
 haqqoniy ijtimoiy fikrni vujudga keltirish;
 jamoadagi ijobiy an’analarni hosil qilish va ularni qo‘llab-quvvatlash.
 O‘z-o‘zini boshqaruv organlarini ishini tashkil etish organizatsiya.
Tarbiyalovchi jamoaning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

2 tashkiliy (turli faoliyatlarga jalb qilish, ularni tuzatish, ishchanlik
munosabatlarini shakllantirish);
 tarbiyaviy (o‘quvchilarda dunyoga va o‘zlariga munosabatni, axloqiy fa-
zilat va sifatlarni shakllantirish, qadriyatlarni, odatlarni, harakterni ishlab chiqish);
 stimullashtiruvchi (mazmunli, ijtimoiy ahamiyatli muloqot uchun sharoit
yaratish, o‘quvchilarda o‘z-o‘zini tarbiyalash ehtiyojlarini shakllantirish, ularni
xulq-atvorini tuzatish.
Jamoa rivojlanishining birinchi bosqichida talab faqat o‘qituvchilar tomonidan
qo‘yiladi. Bu jamoa rivojlanishining boshlang‘ich nuqtasidir. Bu bosqichda jamoa
hali tarbiyalovchi ta’sirga ega bo‘lmay, balki «tashkil etuvchi birlik» (guruh)
hisoblanadi. Bu bosqichda o‘quvchilar o‘qituvchi tomonidan talablarning
qo‘yilishiga e’tiborsiz qaraydilar. Jamoa a’zolarining uzluksiz ijodiy faoliyatini
tashkil qilish va ularni yagona maqsad atrofida birlashtirishga erishish orqali jamoa
qaror topadi.Jamoa hayotining birinchi bosqichida jamoa faoli (aktivi)ning paydo
bo‘lishi bu davr uchun harakterli hodisadir. Jamoa faoli guruhning shunday
a’zolaridirki, ular jamoa manfaatiga muvofiq tarzda harakat qiladilar, o‘qituvchi
faoliyati va talabiga nisbatan xayrixohlik bilan munosabatda bo‘ladilar. Faollar
o‘qituvchining yaqin yordamchilari sifatida ish olib boradilar. Jamoa
rivojlanishining ikkinchi bosqichi jamoa faolining o‘qituvchi talabini qo‘llab-
quvvatlashi va uning o‘zi ham bu talablarni jamoa a’zolari zimmasiga qo‘yishi
bilan tavsiflanadi. Endilikda o‘qituvchi jamoada paydo bo‘lgan va u bilan bog‘liq
muammo, masalalarni yolg‘iz o‘zi hal qilmaydi. Bosqichda jamoa hayotini tashkil
qilish usuli murakkablashib boradi, ya’ni jamoa o‘z-o‘zini boshqarishga o‘tadi. 10
10
[ TEACHING AND LEARNING Pedagogy, Curriculum and Culture by Alex Moore 2012]

22.2. Ma’naviy-axloqiy tarbiyaning maqsadi va vazifalari
Jamiyatda kechayotgan ijtimoiy islohotlarning samaradorligi uning fuqarolari ega
bo‘lgan ma'naviyatga bog‘liq. Zero, jamiyat rivojlanishi faqat uning iqtisodiy
taraqqiyotinigina emas, balki ma'naviy yuksalishini ham taqozo etadi. Har qanday
mafkura kabi O‘zbekiston Respublikasi milliy istiqlol mafkurasining asosiy
g‘oyalaridan biri ham jamiyatda ma'naviy-axloqiy qarashlarning ustuvorligiga
erishish sanaladi. Ijtimoiy tarbiyaning boshqa turlari kabi ma'naviy-axloqiy tarbiya
asosini ham ilg‘or milliy, ma'naviy-axloqiy qadriyatlar, xalq pedagogikasi
g‘oyalari tashkil etadi. Ma'naviyat shaxs, xalq, davlat va jamiyatning kuch-qudrati,
taraqqiyoti, imkoniyatlari va istiqbollarini belgilab beruvchi ichki ijobiy, ruhiy
omildir. Ma'naviyat (arabcha «ma'naviyat» - ma'nolar majmui) mohiyatiga ko‘ra
ijtimoiy taraqqiyotga ijobiy ta'sir o‘tkazuvchi falsafiy, huquqiy, ilmiy, badiiy,
axloqiy, diniy tasavvur, tushuncha va g‘oyalar majmui hisoblanadi. Jamiyat
ma'naviyati uch muhim soha yo‘nalishida amaliy faoliyatni tashkil etish asosida
shakllantiriladi: Jamiyat ma‘naviyati Madaniyat Mafkura Ma‘rifat 6 - chizma.
Jamiyat ma‘naviyatini shakllantiruvchi omillar. Madaniyat («cultura» so‘zidan
olingan bo‘lib, parvarish qilish, ishlov berish ma'nosini bildiradi) – ijtimoiy
taraqqiyot davomida insonlarning faoliyati tufayli qo‘lga kiritilib, ularning ijtimoiy
ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiluvchi moddiy va ma'naviy boyliklar tizimi.
Ma'rifat shaxs ongiga ilmiy bilim, axloq qoidalari hamda ijtimoiy munosabatlarni
tartibga soluvchi huquqiy me'yorlarni singdirish, ta'lim-tarbiyani takomillashtirish,
milliy meros va umuminsoniy qadriyatlarni o‘rganish, ularni targ‘ib etish
maqsadida amalga oshiriladigan tadbirlar tizimi.[ 11
]Madaniyat («cultura» so‘zidan
olingan bo‘lib, parvarish qilish, ishlov berish ma'nosini bildiradi) – ijtimoiy
taraqqiyot davomida insonlarning faoliyati tufayli qo‘lga kiritilib, ularning ijtimoiy
ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiluvchi moddiy va ma'naviy boyliklar tizimi.
Ma'rifat shaxs ongiga ilmiy bilim, axloq qoidalari hamda ijtimoiy munosabatlarni
tartibga soluvchi huquqiy me'yorlarni singdirish, ta'lim-tarbiyani takomillashtirish,
11
[ R.A.Mavlonova, O.To‘rayeva, K.M.Xoliqberdiyev. Pedagogika.Darslik.T :.O ‘qituvchi 2008-yil]

2milliy meros va umuminsoniy qadriyatlarni o‘rganish, ularni targ‘ib etish
maqsadida amalga oshiriladigan tadbirlar tizimi. Har uchala sohaning uzviy birligi
asosida jamiyat ma'naviyati yuksaladi. Demak, ma'naviyatli inson bilimli, ma'lum
kasb-hunar sohibi, o‘z Vatanining sodiq fuqarosidir. O‘z davlati qonunlarini
biladigan va ularga amal qiladigan, yurti bilan g‘ururlana oladigan inson. O‘z
Vatani boyliklarini saqlaydigan, uni yanada boyitadigan, go‘zalliklaridan
bahramand bo‘ladigan shaxs. U har qanday zararli illatlarga qarashi kurashadigan,
milliy va umuminsoniy qadriyatlarni avaylab asraydigan insondir. Axloq esa
shaxsning xatti-harakatlari, yurish-turishi, turmush tarzi, hayot kechirish
tamoyillari, qoidalari, ijtimoiy munosabatlar mazmunini ifodalaydi. Axloq ijtimoiy
hodisa sifatida jamiyat ma'naviy-ruhiy hayotida o‘ziga xos o‘rin tutadi. «Axloq»
(lotincha – xulq-atvor ma'nosini bildiradi) ijtimoiy ong shakllaridan biri bo‘lib,
ijtimoiy munosabatlar hamda shaxs xatti-harakatini tartibga soladigan qonun-
qoidalar majmuidir. Axloq - ma'naviyatning tarkibiy qismi sifatida shaxs
kamolotining yuqori bosqichi sanaladi. Zero, axloq, axloqiy me'yorlarsiz shaxsning
ruhiy va jismonan yetukligining mezoni bo‘lgan ma'naviy kamolotga erishib
bo‘lmaydi. Shuning uchun ham ma'naviy-axloqiy tarbiyada uzviylik, aloqadorlik
dialektik xarakterga ega bo‘lib, shaxsning ma'naviy-axloqiy shakllanishida muhim
sanaladi. Ma'naviy-axloqiy tarbiyaning mazmuni. Ma'naviy-axloqiy tarbiya va
unga qo‘yiladigan talablar bu jamiyatda ma'lum ijtimoiy-axloqiy talablarga mos
axloqiy xislatlarni shakllantirish maqsadida o‘quvchilar ongi, hissiyotlari hamda
xulqiga muvofiq va tizimli ta'sir etishdir.
Ma'naviy-axloqiy tarbiya vazifalari quyidagilardan iborat:
1. O‘quvchilarda ma'naviy-axloqiy ongni shakllantirish.
2. Ularda ma'naviy-axloqiy his-tuyg‘ularni tarbiyalash va rivojlantirish.
3. O‘quvchilarda ma'naviy-axloqiy xulq-atvor ko‘nikma va odatlarini tarkib
toptirish.
Ma'naviy-axloqiy tarbiya mohiyatiga ko‘ra inson ongining jamiyat bilan
aloqadorligi, jamiyat oldida burchli ekanligi, o‘z xulq-atvorini jamiyat taraqqiyoti
darajasiga bog‘liqligini tushunishi, jamiyat tomonidan tan olingan axloqiy me'yor,

2ideal hamda talablarni bajarishda mas'uliyatni his etishi, ma'naviyaxloqiy
bilimlarning e'tiqodga aylanishi va bu e'tiqodlarning tizimliligi, mustahkam
ma'naviy-axloqiy histuyg‘u va xislatlarni shakllantirish, o‘quvchilar tomonidan
ma'naviy-axloqiy xulq-atvor jamiyat a'zolariga bo‘lgan hurmat-e'tiborni namoyon
etuvchi mezonlardan ekanligining anglab yetilishi, ma'naviy-axloqiy odatlarning
shakllanishi va boshqalardan iborat. Ma'naviy-axloqiy tarbiya mazmunida milliy
va umuminsoniy qadriyatlarni tiklash masalasining kun tartibiga qo‘yish
zaruriyatining yuzaga kelganligi munosabati bilan tub o‘zgarishlar yuz berdi. Eng
muhim qadriyat inson omili hisoblanadi. Hayot insonga bir marta beriladi, Shuning
uchun ham milliy va umuminsoniy qadriyatlarda uni mazmunli, o‘zgalar va
o‘zining hayoti ma'nosini anglagan holda o‘tkazish kerakligi haqida ko‘plab
rivoyat, hikmat va pand-nasihatlar mavjud. Bundan tashqari ta'lim muassasasida
o‘quvchilarga qadriyat sifatida munosabatda bo‘lish ham dolzarb ahamiyatga ega
bo‘lib bormoqda. Zero, ta'lim tamoyillarida eng muhim, asosiy tamoyillardan biri
ta'limni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish bo‘lib, uning asosiy mohiyati
o‘quvchi shaxsiga insoniy munosabatda bo‘lishni, ta'lim jarayonini
erkinlashtirishni talab etadi. Ma'naviy-axloqiy tarbiyada yana bir eng qimmatli
qadriyat erkinlikdir. Ta'limni demokratlashtirish bilan birga shaxs erki va huquqini
hurmat qilish rivojlanadi. Bu esa o‘z navbatida o‘quvchi shaxsida mas'uliyatni his
etish, ongli intizomga rioya etish ko‘nikmalarini tarbiyalaydi.[ 12
]Shuningdek,
vtanparvarlik, xalqlar o‘rtasida do‘stlik va hamkorlik, ms'uliyatni his etish, burch,
or-nomus, vijdonlilik, tartiblilik, adolatlilik va boshqa xislatlar tarbiyasi katta
ahamiyatga ega. Bugungi kunda jinsiy tarbiya, mehnat tarbiyasi yanada muhim
ahamiyat kasb etmoqda. Sog‘lom turmush tarzini tarkib toptirish, ayniqsa,
zarurligini kundalik hayot tarzi yanada yaqqol namoyon etmoqda. Tekinxo‘rlik,
narkomaniya, tamaki mahsulotlari va spirtli ichimliklarni iste'mol qilish, fahsh,
johillik kabi salbiy illatlar ham hayotda uchrab turadi. Bu illatlar insonning axloqiy
qiyofasinigina emas, balki o‘zini ham yemirib boradi. Inson ham ma'naviy, ham
jisman haloq bo‘ladi. Shu bois insonning ma'naviy-axloqiy tarbiyasini tashkil etish
12
[ R.A.Mavlonova, O.To‘rayeva, K.M.Xoliqberdiyev. Pedagogika.Darslik.T :.O ‘qituvchi 2008-yil]

2ijtimoiy tarbiyaning boshqa yo‘nalishlaridan ustun qo‘yilishi zarur. Binobarin,
ma'naviy-axloqiy tarbiya yosh avlod tarbiyasi bilan bog‘liqdir. Agar tarbiyaning
boshqa yo‘nalishlarida muayyan tarbiya (masalan, jismoniy, huquqiy va boshqalar)
u yoki bu tarbiyaviy tadbirlar tizimiga asoslansa, ma'naviy-axloqiy tarbiyada esa
har bir tarbiyalanuvchining o‘ziga xos xususiyatlarini, shuningdek, tarbiyaviy
vaziyatni inobatga olgan holda, yaxlit tarbiyaviy ishlar rejalashtiriladi va unga mos
metod hamda usullar tanlanadi. Tarbiyaviy tadbirlar rejasini ishlab chiqish,
tadbirlarni tashkil etishda ma'naviyat, axloq inson ongining shakli, inson
madaniyatining bir qismi ekanligi haqidagi tushunga ega bo‘lish nazarda tutiladi.[ 13
]Ma'naviyat va axloqning mohiyati, uning me'yorlari va tamoyillari mazmunini
tushunish o‘quvchilarni ma'naviy-axloqiy jihatdan fikr yuritishlariga imkon beradi.
Natijada ular o‘zlari va boshqalarning xattiharakatlarini ana shu nuqtai nazardan
baholaydilar. Ma'naviy-axloqiy tushunchalar, baholash va muhokama yuritish
asosida ma'naviy-axloqiy e'tiqod shakllanadi va nihoyat inson xatti-harakati va
xulqi aniqlanadi. Ma'naviy-axloqiy e'tiqodga ega inson axloqiy me'yorlar,
talablarni ongli bajaradi va ularga hurmat bildiradi. Lekin ma'naviy-axloqiy
me'yorlar haqida bilimga ega bo‘lish va uni tushunish hali e'tiqodni faoliyatga
aylantiradi degan gap emas, ma'naviy-axloqiy bilimlar qachon hayotiy tajribalarda
qo‘llanilib, o‘quvchilar tomonidan ularning faoliyatida namoyon bo‘lgandagina
shakllangan deyish mumkin. Ma'naviy-axloqiy tarbiya tizimida ma'naviy-axloqiy
his-tuyg‘ular inson tomonidan, uning hoveahodisalar, kishilar hamda o‘z xulqiga
nisbatan his-tuyg‘ularni uyg‘otishga rag‘bat paydo qiluvchi tarbiyaviy ishlar
tizimli tashkil etilgandagina samarali kechadi. Mazkur tizimda xulq-atvorni
shakllantirishga oid tarbiyaviy ishlar aks etadi. Shunga ko‘ra ma'naviy-axloqiy
xulq-odobga doir xislatlarni shakllantirishga undovchi rag‘bat bilan hosil
bo‘ladigan faoliyat eng asosiy bo‘lib hisoblanadi. Shuningdek, o‘quvchida
ma'naviy-axloqiy xislatlarni shakllantirishga nisbatan ehtiyoj bo‘lishi shart.
Demak, ma'naviy-axloqiy tarbiyani tashkil etish jarayonida uyushtiriluvchi
tadbirlar xulq-odobga doir xatti-harakatlar zanjiridan iborat bo‘ladi. Ma'naviy-
13
[ R.A.Mavlonova, O.To‘rayeva, K.M.Xoliqberdiyev. Pedagogika.Darslik.T :.O ‘qituvchi 2008-yil]

2axloqiy xatti-harakatlar esa o‘quvchi tomonidan axloqiy me'yor va tamoyillar
mohiyatini o‘rganish, ularni anglab yetishdan iboratdir. Xatti-harakatlar tizimi
ma'naviy-axloqiy odatlarni tarkib toptiradi. Bu borada quyidagi talablarni amalga
oshirish maqsadga muvofiqdir:
- ma'naviy-axloqiy tarbiya axloqsizlikka qarshi kurashdagi «kompaniya»ga
aylanmay, maqsadga muvofiq, uzluksiz, tizimli va izchil amalga oshirilishi zarur;
- o‘quvchilarda ma'naviy-axloqiy xislatlar va fazilatlarni tarbiyalash faol hayotiy
vaziyatlar, axloqiy me'yorlar buzilgan holatlarda tarbiyalanuvchilarning o‘z nuqati
nazarlarini ifodalashlari bilan amalga oshirilishi;
- shaxsda o‘z idealiga intilishiga bo‘lgan his-tuyg‘ularini uyg‘otishga yo‘naltirilgan
xattiharakatlarni tashkil etish borasidagi ko‘nikmalarni tarbiyalash;
- ma'naviy-axloqiy tarbiyaga doir ishlarni tarbiyalanuvchilarning tajribasi, tarbiya
qoidalarini qabul qilishlari va bunga tayyorliklari, yaxshi va yomon xatti-
harakatlarning mohiyatini tushunishlarini hisobga olgan holda amalga oshirish;
- tarbiyalanuvchilarda yuksak ma'naviy-axloqiy sifatlar – insoniylik, insonga
hurmat, mehrsaxovat, xushmuomalalik, ijtimoiy munosabatlarni tashkil etishda
muomala madaniyati va axloq qoidalariga rioya qilish kabi holatlarni tarkib
toptirish;
- fuqarolik madaniyati, ongli intizom, jamoani hurmat qilish va boshqa juda ko‘p
ma'naviyaxloqiy sifatlar – boshqlarga g‘amxo‘rlik qilish, odamlarning g‘am-
tashvishi, quvonchini tushuna olish, o‘z manfaatidan o‘zgalar manfaatlarini ustun
qo‘yish, axloqiy me'yorlar hamda mavjud qonunlarga zid xatti-harakatlarni
to‘xtataolish, ma'lum xatti-harakatlarni amalga oshirishda jamoa a'zolarining fikri
bilan o‘rtoqlashish, mas'uliyatni his etish kabilarga asoslanishi kerak. Ma'naviy-
axloqiy tarbiyani tashkil etishda o‘quvchilar xatti-harakatlarida ko‘zga
tashlanadigan salbiy odatlar – jamoa joylarida qattiq gapirish, qo‘pol so‘zlarni
ishlatish, hissiyotga berilish, o‘ylamay gapirish, ishonli bo‘lmagan hamda dalillar
bilan tasdiqlanmagan voqyea-hodisalar haqida fikr yuritish, boshqalarning
suhbatini bo‘lish, qo‘lini silkitib gapirish kabilarning bartaraf etib borilishiga
alohida e'tibor qaratish zarur. Arzimas bo‘lib ko‘ringan, lekin shaxsning kelajak

2hayot va ksbiy faoliyatni tashkil etishda muvaffaqiyatga ega bo‘lish yo‘lida zarurli
bo‘lgan bu kabi odatlardan holi bo‘lishda o‘quvchilrga yordam ko‘rsatish
o‘qituvchilarning muhim vazifalaridan sanaladi. Ma'naviy-axloqiy tarbiyaning
tarkibiy qismlari, shakl va metodlari. Buyuk ma'rifatparvar Abdulla Avloniy
«Turkiy guliston yohud axloq» asarida axloq «insonlarni yaxshilikka chaqiruvchi,
yomonlikdan qaytaruvchi bir ilmdur», - deydi. Aynan axloq, uning ijtimoiy
ahamiyati haqida ma'lumot beruvchi mazkur manbada alloma yaxshi va yomon
xulqlarga to‘xtalib o‘tadi. Abdulla Avlniy yomon xulqlar sirasiga quyidagilarni
kiritadi: g‘azab, aysh-ishrat, jaholat, safohat (umri va molini bekorchi narsalarga
sarf etish), hamoqat (o‘zbilarmonlik, manmanlik), adolat (dangasa, yalqov),
hasosat (ta'ma, hirs), rahovat (g‘ayratsizlik), anoniyyat (xudbin, mutakabbir,
manman), adovat (kek saqlash), namimat (chaqimchilik), g‘iybat, haqorat, jibonat
(qo‘rqoqlik), hasad, kizb (yolg‘on), nifoq, ta'ma, zulm va boshqalar. O‘quvchilarda
ijobiy sifatlarni tarbiyalash ularning salbiy xislatlardan holi bo‘lishlariga yordam
beradi. Bu esa dastlab o‘quvchilarga xulq-odob me'yorlari va qoidalarini anglash
va shaxs ongini shakllantirishga doir metodlar asosida amalga oshiriladi. Bunga
badiiy va ilmiy-ommaviy adabiyotlarni o‘qish, kinofilm va spektakllarni tomasha
qilish, maxsus tashkil etilgan ma'naviy-ma'rifat kunlarida turli mavzularda
suhbatlar tashkil etish natijasida axloqiy tushunchalar va xulq-odatlar paydo bo‘la
boshlaydi. O‘quvchilar o‘zlari va boshqalarning xattiharakatlarini baholay
boshlaydilar.[ 14
]
14
[ R.A.Mavlonova, O.To‘rayeva, K.M.Xoliqberdiyev. Pedagogika.Darslik.T :.O ‘qituvchi 2008-yil]

2XULOSA
Xulosa qilib shuni ayta olamizki, Tarbiya muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy
va tarixiy tajriba asosida shaxsni har tomonlama o‘stirish, uning ongi, xulq-atvori,
dunyoqarashini tarkib topdirish jarayoni bo‘lib,har qanday tuzim va zamonda
ijtimoiy munosabatlar mazmunini aniqlash, ularni tashkil etish asosi bo‘lib kelgan.
Yosh avlod tarbiyasi turli makon va zamonda muayyan maqsad asosida tashkil
etiladi. Tarbiyaning maqsadi va vazifalari ijtimoiy tuzum mohiyati, taraqqiyot
darajasi, ijtimoiy munosabatlar mazmuni, shuningdek, jamiyat fuqorolarining
dunyoqarashi, intilishlari, orzu-niyatlari asosida belgilanadi.
Tarbiya jarayonining xususiyatlarini chuqur anglash va ularni inobatga olgan
holda tarbiyani tashkil etish, oldinga qo‘yilgan maqsadga erishish, shuningdek, bu
boradi vazifalarni ijobiy hal etish imkonini beradi.Tarbiya g‘oyasi turlicha
ifodalangan bo‘lsada, ammo yo‘naltiruvchanlik xususiyati hamda obyektiga ko‘ra
yakdillikni ifoda etadi. Tarbiya xususida taniqli o‘zbek pedagogi Abdulla Avloniy
shunday deydi:” Al-hosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo mamot, yo najot-yo
halokat, yo saodat - yo falokat masalasidur.” Ushbu fikrlardan anglaniladiki, shaxs
tarbiyasi xususiy ish emas, balki ijtimoiy milliy ishdir. Sharq xalqlari orasida
qadimdan farzand tarbiyasiga alohida e’tibor qaratib kelingan.
Farzand tarbiyasiga chaqaloqning tug‘ilgan paytidan, balki undan ham oldinroq
ahamiyat berish lozimligi haqida qator rivoyatlar va ibratli hikoyalar borki,
ularning barchasida insonning kamoloti va kelajak poydevori, yoshlikda olingan
ta’lim-tarbiyaga bog‘liqligi haqida so‘z yuritiladi.Xalqimizda “Bir bolaga yetti
mahalla ota-ona” degan hikmatning ma’nosi ham tarbiyaning ahamyatlilik va
ma’sulyatlilik darajasi nechog‘lik yuqori ekanligini bildirib turadi.

2FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI:
1. TARBIYA JARAYONINING ASOSIY QONUNIYATLARI Gulruh
Zaynitdinovna Mirzayeva Navoiy viloyati Navbahor tumani 27-umumiy o‘rta
ta’lim maktabining boshlang ich sinf o‘qituvchisiʻ
https://doi.org/10.5281/zenodo.6954504
2. Abu Rayhon Beruniy. Ruhiyat va ta’lim-tarbiya haqida. — T.:
“O‘zbekiston”, 1992
3. Z. K. Ismailova. Pedagogikadan amaliy mashg‘ulotlar. — T.: “Fan”, 2001.
4. R.A.Mavlonova, O.To‘rayeva, K.M.Xoliqberdiyev. Pedagogika. Darslik. T:.
O‘qituvchi 2008-yil
5. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, N.H.Raxmonqulova. Pedagogika nazariyasi
va tarixi. Darslik T:. Fan va texnologiyalar. 2010-yil
6. K.Xoshimov, S.Ochilov. O‘zbek pedagogikasi antologiyasi. O‘quv
qo‘llanma. T:. O‘qituvchi 2010-yil
7. R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, Ijtimoiy pedagogika. O‘quv qoilanma.
Т.:Noshir 2009-yil
Qo‘shimcha adabiyotlar:
8. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil
istiqbollariga bag‘ishlangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi.
// Xalq so‘zi gazetasi, 2017.16 yanvar, №11
9. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar
strategiyasi.
10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston Respublikasi
qonun hujjatlari to‘plami, 2017yil, 6-son,70-modda.
11. R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. Pedagogik mahorat. O‘quv qo‘llanma
T:. Fan va texnologiya 2012- yil
12. S.Nishonova, M.Imomova, R.Xasanov. Pedagogika tarixi. Darslik Т.:
O‘qituvchi 1996-yil

213. M.Ochilov. Muallim qalb me’mori. O‘quv qo‘llanmaT:. O‘qituvchi. 2004-
yil
14. Pedagogika. X.Ibragimov, Sh.Abdullaeva. –Toshkent, 2007.
15. Pedagogika nazariyasi va tarixi. R.Mavlonova va boshqalar. –Toshkent, fan
va texnologiya. 2010.
16. Pedagogika. Toxtaxodjaeva M.X. va boshqalar. – Toshkent, O‘zbekiston
faylasuflari milliy jamiyati, 2010.
17. Pedagogika nazariyasi va amaliyoti. B.X.Xodjaev.-Toshkent, “Sano-
standart” nashriyoti, 2017.
18. Djuraev R.X. va boshq. Pedagogik atamalar lug‘ati. –Toshkent, Fan, 2008.
19. Pedagogikadan amaliy mashqlar va masalalar. O‘quv qo‘llanma.
O‘.Asqarova. –Toshkent, Istiqlol, 2005.
20. Xalq pedagogikasi. O‘quv qo‘llanma. M.Mutalipova. –Toshkent, 2015
21. Pedagogik entsiklopediya. I va II jild. “O‘zbekiston milliy entsiklopediyasi”
Davlat ilmiy nashriyoti. -Toshkent, 2012.
22. TEACHING AND LEARNING Pedagogy, Curriculum and Culture by Alex
Moore 2012.
23. Mirziyoyev Sh.M. Tanqid tahlil,qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga
bag‘ishllangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi. Xalq so‘zi
gazetasi.2017 yil yanvar; 11-son.
24. Mirziyoyev Sh.M.Buyuk kelajgimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz “O‘zbekiston” 2017
25. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar
strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston
Respublikasi qonuni. Hujjatlar to‘plami. 2017 yil, 6-son, 76-modda
26. Mirziyoyev Sh.M “Qonun ustuvorligi-inson manfaatlarini ta’minlash
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi” “O‘zbekiston”. 2017

227. R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova “Pedagogik mahorat” O‘quv qo‘llanma.
T. Fan va texnologiya. 2012 yil
28. S.Nishonova. M.Imomova, R.Hasanov. Pedagogika tarixi. Do‘stlik T.
O‘qituvchi 1996 yil.
29. S.Nishonova, M.Imomova, R.Hasanov. Pedagogika tarixi. Darslik. T.
O‘qituvchi. 1996 yil.
30. M.Ochilov Muallim qalb me’mori. O‘quv qo‘llanma. T. O‘qituvchi. 2004
yil.
31. N.Egamberdiyeva. Ijtimoiy pedagogika. Darslik. A.Navoiy nomidagi
O‘zMKN. T. 2009 yil. 4.R.A.Mavlonova, N.Rahmonqulova, B.Normurotova,
K.Matnazarova. Tarbiyaviy ishlar metodikasi. Darslik. Nizomiy nomidagi TDPI
Rizografida nashr qilindi. Toshkent. 2014 y.
32. R.A.Mavlonova,B.Normurotova. Tarbiyaviy ishlar metodikasi. O‘quv
qo‘llanma.Toshkent. “Fan” 2008 y.
33. K.Xoshimov, S.Ochilov. O‘zbek pedagogikasi antologiyasi. O‘quv
qo‘llanma. Toshkent. O‘qituvchi 2010 y.
34. www.ziyouz.com
35. www.tdpu.uz .
36. www.pedagog.uz .
37. www.Ziyonet.uz .
38. www.arxiv.uz

Tarbiyaviy jarayonda g‘oyaviy siyosiy axloqiy tarbiyani tashkil etish ma'naviyati

Sotib olish