Tarbiyaviy treninglar va ularning ahamiyati

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	43.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Telzor Uchun

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2025

15 Sotish

Tarbiyaviy treninglar va ularning ahamiyati

Sotib olish

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Hozirgi davrda mamlakatimizda Tarbiya
ishlarning mazmuni barkamol avlodni shakllantirishga qaratilgan. Respublikada
sog‘lom va barkamol avlodni tarbiyalash, yosh avlodni XXI asr talablariga to‘liq
javob beradigan har tamonlama rivojlangan shaxslar etib voyaga yetkazish uchun
zarur shart-sharoitlar va imkoniyatlar yaratilgan. Bu boradagi ishlarni aniq,
maqsadli amalga oshirish uchun davlat ahamiyatiga molik hujjatlar, dasturlar va
rejalar ishlab chiqilgan. Birgina ―Ta‘lim to‘g‘risida gi Qonun, ―Kadrlar‖
tayyorlash milliy dastur ning qabul qilinishi yuksak umumiy va kasb-hunar
‖
madaniyatiga, istiqbolli vazifalarni hal etishga qodir barkamol avlodni
tarbiyalashga yo‘naltirilganligini keltirish kifoya. Tarbiya - yosh avlodni har
tamonlama voyaga yetkazish, unda ijtimoiy ong va xulq-atvorni tarkib toptirishga
yo‘naltirilgan faoliyat bo‘lib, shaxsni aqliy , jismoniy, ahloqiy, ma‘naviy sifatlarini
shakllantirishga qaratilgan bo‘lib, insonning jamiyatda yashashini ta‘minlash
uchun zarur bo‘lgan xususiyatlarini tarkib toptirishning jarayonlaridir. Tarbiya
shaxsni tarkib toptirishga qaratilgan bo‘lib, shaxs va jamiyatning mavjudligini
ta‘minlaydigan qadriyatlar asosida rivojlanadi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari: Tarbiyaviy treninglar va ularning
ahamiyati. Tarbiya inson shaxsini shakllantirish, uning ijtimoiy, siyosiy, madaniy,
ma‘rifiy hayotida faol ishtirokini ta‘minlashga qaratilgan barcha ta‘sirlar, tadbirlar,
harakatlar, intilishlar majmuini anglatadi. Tarbiya nafaqat oila, maktab, bolalar va
yoshlar tashkilotlarida olib boriladigan jarayonlar bo‘libgina qolmay, uning
yetakchi g‘oyalari ommaviy axborot vositalari, gazeta va jurnallar orqali
singdirilgan mafkurani ham o‘z ichiga oladi. Zero, tarbiya ta‘limga nisbatan
kengroq bo‘lgan tushunchadir. Bunday tarbiyaning oila va Tarbiya muassasalar
hamda jamoat tashkilotlari tomonidan amalga oshirilishini nazarda tutadi. Shu
jihatdan tarbiya ta‘lim olish bilan chambarchas bog‘liq holda amalga oshiriladi.
Ta‘lim – tarbiya orqali shaxda ezgu ma‘naviy – axloqiy sifatlar tashkil topadi. Shu
o‘rinda O‘zbekiston Respublikasining birinchi prezidenti Islom Karimovning
quyidagi fikrlarini keltirish maqsadga muvofiqdir: ―Albatta, ta‘lim – tarbiya ong
3

mahsuli, lekin ayni vaqtda ong darajasi va uning rivojini belgilaydigan, ya‘ni xalq
ma‘naviyatini shakllantiradigan va boyitadigan muhim omildir. Binobarin, ta‘lim –
tarbiya tizimini va shu asosda ongni o‘zgartirmasdan turib, ma‘naviyatni
rivojlantirib bo‘lmaydi... ... har qaysi ota – ona, ustoz va murabbiy har bir bola
timsolida avvalo shaxsni ko‘rish kerak. Ana shu oddiy talabdan kelib chiqqan
holda, farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan, ongli
yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish – ta‘lim – tarbiya sohasining
asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim ... Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib
shuni aytish joizki, insonning boy ma‘naviy – tarixiy jarayonida samarali
foydalanish, o‘sib kelayotgan yosh avlodni vatanparvar, xalqparvar, yuksak
ma‘naviyatli etib voyaga yetkazish, insoniy fazilatlarni singdirishda Tarbiya
ishlarni to‘g‘ri tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Tarbiya jarayonini tashkil
etishning asosiy tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat: - maqsadning aniq
mezonlarda ifodalanishi; - faoliyat maqsadini amalga oshirishda xizmat qilishi; -
bolalar tarbiyasidagi faoliyatni o‘qituvchi, ota – ona va jamoa bilan hamkorlikda
boshqaruvni ta‘minlash muhimdir.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, ikkita bob, to’rtta reja, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar.
4

I.BOB. TARBIYAVIY TRENINGLAR
1.1. Trening tushunchasi.
Trening texnologiyasi o'quvchi talabalarni dars jarayonida turli adabiyotlar
va matnlar bilan ishlash, o'rganilgan materyalni yodida saqlab qolish, fikrini erkin
bayon eta olish, hamda bir dars jarayonida baholay olishga qaratilgan.
Trening so'zi- "training" inglizcha poyezd so'zining hozilasi bo'lib, qanday
qilib o'qitish yoki tarbiyalash deb tarjima qilinadi. Agar biz ushbu atamani birinchi
bo'lib ishlatgan va zamonaviylardan unchalik farq qilmaydigan darslarni o'tkaza
boshlagan murabbiy haqida gapiradigan bo'lsak bu Deyl Karnegi edi. U hatto
1912- yilda maxsus markaz treninglar o'tkazishga asos solingan. Trening
shunchaki ma'ruza emas, balki qiziqarliroq narsadir.
O'qitish atamasi bizga ingliz tilini so'zlashadigan dunyodan kelgan. Uning
nufuzli tarafdorlari va uni ta'lim sifatida tarqatuvchilardan biri Deyl Karnegi bo'lib,
20-asrning boshlarida o'z nomi bilan atalgan o'quv markazini yaratgandir.
Treningma'ruzadan quidagilar bilan farq qiladi:
● darsda nafaqat nazariya balki amaliyot ham mavjud bo'lishi shart
● nafaqat bilimingiz, balki ko'nikma va qobilyatingiz ham shakllanadi.
TRENING BU- samarali kasbiy faoliyatni shakllantirishda qaratilgan
texnikani rivojlantirish jarayoni. Boshqa tomondan treningni qisqa vaqt ichida 1 –
2 – kun “Ilm-fan muammolari yosh tadqiqotchilar talqinida” mavzusidagi 1-sonli
respublika ilmiy-onlayn konferensiyasi nazariy va amaliy ko'nikmalarni
rivojlantirishni birlashtirgan intenesiv ta'lim shaklidir. Trening ishtirokchilarining
xulq -atvori va faoliyati tamoyillariga quidagilar kiradi.
1. Faoliyat tamoyili.
2. Tadqiqot va ijobiy pozitsiya tamoyili.
3. "Samimiyat" tamoyili.
4. Xulq -atvorni obektivlashtirish tamoyillari.
Bu kabi tamoyillarni amalga oshirish uchun zarur shart sharoitlar yaratiladi.
Trening bu - amaliyot bu yerda nazariya maxsus mashqlar va texnikalar bilan
5

birlashtirilgan. Mutaxasislar ta'limning 3ta turini ko'rsatishgan. Komnukativ
treninglar individual ishbilarmonlik fazilatlarni rivojlantirishga qaratilgan xususan:
muzokaralar olib borish,o'z vaqtingizni rejalashtirish ustuvorliklarni to'g'ri
belgilash h.k. Shaxsiy o'sish bo'yicha trening samarali muloqot va maqsadlarni
belgilashga yordam beradi. Trening tog'ridan tog'ri tinglovchilarda 4-5 kishidan
iborat kichik guruhlarga bo'lishdan boshlanadi.
Tarbiya jarayonini tashkil qilish va uning salohiyatini oshirish bola qalbida
insoniy fazilatlarni singdirish ko‘p jihatdan tarbiyachi-tarbiyalanuvchilarning
ijodiy faoliyatini tashkil etishga bog‘liq. Ular quyidagi omillarni qo‘llash asosida
vujudga keladi:
- Tarbiya jarayonini tashkil qilishdagi munosabatlar. Bunda
tarbiyalanuvchilarning kundalik hayotiy voqyealari jamoadagi tartib qoida va xulq-
atvorlar haqidagi motivlar va ularga bir butun yondoshuv kabilardir;
- Tarbiya ishlarning maqsadi, aniqligi va ta‘sirchanligi. Tarbiya jarayonni
loyihalashtirish, shakl, metod, shart – sharoitlarni oldindan aniqlab qo‘yilgan
maqsadga muvofiqlashtirish;
- Tarbiyachi va tarbiyalanuvchilarning o‘zaro munosabatlari. Tarbiyachi va
tarbiyalanuvchilarning ruhiy holatlari, muloqat va munosabatda bo‘lishlari, ruhiy
shart – sharoitlar yaratilishi, Tarbiya tadbirlarni gigiyena qoidalariga moslash,
estetik talablarga javob berishi, Tarbiya ishlarni muvaffaqiyatli tashkil etish
funksiyalaridan biridir.
- O‘quvchi – yoshlarning faolligi va mustaqil ijodiy faoliyatini tashkil etish.
Tarbiya tadbirlarni tashkil qilishda o‘quvchi yoshlarning faolligi ko‘p jihatdan
ixtiyoriylik, tashkilotchilik va ijodkorligiga bog‘liq;
- Tarbiya ishlar ta‘lim jarayonida olgan bilimlariga uyg‘un bo‘lishi. Tarbiya
ishlarni rejalashtirishda turli fanlarning integrasiyasi hisobga olish ijobiy xarakter
kasb etadi. Tarbiya ishlar metodikasi yosh avlodni har tamonlama barkamol avlod
qilib tarbiyalash, ular ongiga milliy g‘oyani singdirishda har tamonlama ta‘sir
ko‘rsatadi.
6

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida har bir fuqoroning ilm olishi,
o‘z qobiliyatlarini har tamonlama rivojlantirish ta‘kidlanadi. Ta‘lim to‘g‘risida
qabul qilingan qonunda maktabning, unda amalga oshiriladigan ta‘lim-tarbiyaning
mazmuni amalga oshirilishi lozim bo‘lgan tarbiyaning vazifalari belgilab berildi.
Ma‘lumki yosh avlodga tarbiya berish jarayonida maktab juda katta ahamiyat kasb
etadi. O‘quvchilarga tarbiya berish, ularga ta‘lim berish bilan birgalikda amalga
oshiriladi. Ammo, tarbiyaning o‘z vazifasi, mazmuni, amalga oshirish usul va
vositalari mavjud. O‘qish va tarbiya jarayonining uzviyligi ta‘lim muassasalari
oldiga qo‘yilgan eng muhim pedagogik vazifalardan biri hisoblanadi. Shuning
uchun sinfdan, maktabdan tashqari Tarbiya ishlar bevosita o‘quv jarayoni bilan
bog‘langandir.
Har bir fanning predmeti, o‘rganish obyekti, amalga oshirishi lozim
vazifalari mavjud bo‘lganidek, Tarbiya ishlar metodikasi fanining ham predmeti,
o‘rganish obyekti va amalga oshirilishi lozim bo‘lgan vazifalari bor. Tarbiya ishlar
metodikasi fanining predmeti sinfda va maktabda , sinfdan va maktabdan tashqari
Tarbiya ishlarni to‘g‘ri tashkil qilish, har tamonlama rivojlangan barkamol avlodni
tarbiyalashning eng zamonaviy va eng qulay yo‘nalishlarini belgilash, vositalarini
izlab topishdan iboratdir.
Tarbiya fanini o‘qitish metodikasi fanining predmeti bo‘lajak o‘qituvchi-
tarbiyachilarga kelajak avlodni ma‘naviy yuksak fazilatlar egasi qilib tarbiyalash
sanatining qirralari, shakl va yo‘llari hamda bilim, ko‘nikma va malaka hosil qilish
haqida bahs yuritadi. Tarbiya metodikasi fanining o‘rganish obyektini esa ta‘lim
muassalaridagi uzluksiz ta‘lim –tarbiya jarayoni tashkil etadi. Tarbiya jarayonini
tashkil qilish metodikasi ijtimoiy faollikni shakllantirishga xizmat qiladi. Uning
maqsadi bo‘lajak o‘qituvchi va tarbiyachilarning Tarbiya ish va tadbirlarning
mazmunli bo‘lishini ta‘minlashda boy milliy va umuminsoniy qadriyat va urf-
odatlardan keng foydalanishga, Tarbiya ta‘sirga ega bo‘lgan manbalarni ajrata
bilishga qaratilgandir. Tarbiya fanini o‘qitishni tashkil qilishning asosiy maqsadi,
bugungi kun talabiga javob beradigan barkamol shaxsni shakllantirishga qaratilgan
ekan, ayni paytda bu o‘qituvchilarga katta mas‘uliyatni yuklaydi. Shu jihatdan ham
7

o‘qituvchining pedagogik faoliyat yuritishi davr talabiga javob bermog‘i lozim.
O‘zbekiston Respublikasining ―Ta‘lim to‘g‘risida”gi Qonuni va Kadrlar
tayyorlash milliy dasturining bosh masalalaridan biri ham yosh avlodni barkamol
etib tarbiyalashdan iborat etib belgilangan. Shu jihatdan ham yosh avlodni
barkamol qilib voyaga yetkazish uchun Respublikamizda ijtimoiy – tashkiliy,
Tarbiya ishlar amalga oshirilmoqda. Barkamol avlodni tarbiyalash, ma‘naviy,
ma‘rifiy, tashkiliy uslubiy, ijtimoiy-iqtisodiy jihatlari bilan murakkab Tarbiya
ishlar tizimi kundan-kunga takomillashib bormoqda.
Shuni alohida ta‘kidlash kerakki, Tarbiya shaxs kamolatining uzluksizligini
va uzviyligini muvaffaqiyatli ta‘minlaydi. Shu jihatdan har Tarbiya ishlar tizimi
shaxs kamolotining eng muhim va zaruriy omillaridan biri hisoblanadi. Albatta,
bunda tarbiyalanuvchilarning yosh xususiyatlarini e‘tiborga olish muhimdir.
O‘zbekiston mustaqilligi tufayli shaxsni tarbiyalashga, Tarbiya jarayonini tashkil
etishga alohida e‘tibor qaratib kelinmoqda. Uning mazmunida yoshlar tarbiyasi
muhim o‘rin tutadi. Ayniqsa, O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti
I.A.Karimov tomonidan 2008 yilni ―Yoshlar yili va 2010 yilni ―Barkamol avlod
yili, 2012 yilni ―Mustahkam oila yili deb e‘lon qilinishi va ushbu yillar bo‘yicha
davlat dasturini ishlab chiqish va uni amalga oshirish bo‘yicha tashkiliy chora-
tadbirlar to‘g‘risidagi Farmoyishning qabul qilinishi yoshlarni har tomonlama
yetuk, jismonan va ma‘nan sog‘lom, barkamol avlodni tarbiyalashni maqsad qilib
belgilab berdi.
Shuni alohida ta‘kidlash kerakki, tarbiya barkamol avlodning uzluksiz
rivojlanishini ta‘minlaydi.
Tarbiyaviy jamiyatning sog‘lom hayot, sog‘lom turmush tarzi, sog‘lom
e‘tiqod, barkamollik kabilarning asosiga aylanadi. Barkamol avlodni tarbiyalash
mazmunida milliy qadriyatlarga sadoqat, jamiyatdagi tinchlik, xotirjamlikni
saqlashga ongli munosabatda bo‘lish, tinch va farovon hayot yaratish, ijtimoiy
ma‘naviyatni yuksaltirishga intilish kabi omillar Tarbiyada asosiy o‘rin egallaydi.
Shu sababli bugunga yoshlar dunyoqarashida millat, Ona tuproq, Ona Vatan
kabilar turli xil Tarbiya tadbirlar, boy ma‘naviy merosimiz haqidagi tushunchalar
8

bilan tarkib topib boradi. Yoshlarni tarbiyalashda ular ongida, millat, milliy axloq,
milliy g‘urur, milliy tarbiya, milliy g‘oya, Vatan tuyg‘usi, Vatan qayg‘usi, Vatan
sog‘inchi va shu kabi tushunchalarni singdirib borish, ularning milliy
dunyoqarashini kengaytirib borish tarbiya jarayoning asosiy maqsadlaridan biri
hisoblanadi.
Tarbiyani tashkillashtirish jarayonida tarbiya uch narsaga ehtiyoj sezadi:
iste‘dodga, ilmga va mashqqa degan edi, ulug‘ olim Arastu. Shunga asosan tarbiya
ishi bilan shug‘ullanuvchilar quyidagilarga amal qilishlari lozimdir:
- Tarbiya ishlar jarayonida va tarbiyada ulg‘ayotgan inson shaxsini oliy
ijtimoiy qadriyat deb bilish, har bimr bola, o‘smir va yoshlarning o‘ziga xosligini
hurmat qilish;
- milliylikning o‘ziga xos an‘ana, vositalariga tayanish, milliy merosga
asoslanish;
- o‘quvchilar faoliyatida Tarbiya jarayonning asosini tashkil qilish, qiziqarli,
to‘laqonli bolalar yosh jihatlariga mos turli xil ma‘naviy-ma‘rifiy tadbirlarga
qatnashishini ta‘minlash, mehnat, ijtimoiy foydali, ko‘ngilochar tadbirlar tashkil
etish lozim.
Tarbiya fanini o‘qitish metodikasi fanining asosiy vazifasi yosh avlodni
ma‘naviy-ahloqiy jihatdan tarbiyalashda xalqning boy milliy, ma‘naviy-tarixiy
merosimizga, umumbashariy qadriyatlarga, urf-odatlar va ananalarga tayanib,
ongli shaxslarni intelektual salohiyatli qilib tarbiyalashdir.
Tarbiya fanini o‘qitish metodikasi fanining vazifalari quyidagilardan iborat:
- o‘quvchilar jamoasining tarbiyalanganlik darajasini o‘rganib, unga Tarbiya
ta‘sir ko‘rsatish mahoratiga ega bo‘lish;
- Tarbiya ish va tadbirlar uchun zarur bo‘lgan metodlarni tanlab, ko‘zlangan
maqsadga erishish chora-tadbirlarini ko‘ra bilish;
- ilg‘or tajribalarni tahlil qilish va uni o‘z faoliyatida ijodiy foydalanish ;
- Tarbiyaning o‘quvchilar ruhiyatiga qanchalik ijobiy ta‘sir etganini kuzatib,
uni yanada rivojlantirish va takomillashtirish;
9

- Tarbiya ishlar samaradorligini oshirishda o‘z bilimini doimiy rivojlantirib
borishi lozim.
TRENING XUSUSIYATLARI-muhim xususiyatlaridan biri shundaki, u
doimo guruhda o'tkaziladi. Mashg'ulotlar o'z ichiga olgan xususiyatlar ya'ni usullar
trening samarali o'tishiga asos bo'ladi. Treninglar doimo jamoaviy ishdir.
2020-yil 11-fevralda ijtimoiy fanlar kafedrasi o'qituvchisi
D.O.Kamalovaning Tarbiyaviy ishlar metodikasi fanidan Kasb ta'lim
yo'nalishining 4-kurs talabalari uchun "Tarbiyaviy treninglar " mavzusida ochiq
ma'ruzalar tashkil etilganligi. Ushbu ma'ruzadan ko'zlangan maqsad yoshlarni
kasbiy tayyorlashga qaratilgan bo'lib, kasblarida uchrashi mumkin bo'lgan
muammolarni oqilona bartaraf etishga qaratilganligi,optimal yechim topa olish
ko'nikmasining shakllanishiga sabab bo'lmoqda.
Treninglar o'tkazishning asosiy maqsadlari-uyg'unlik va hotirjamlikka
erishish,hayot sifatini yaxshilashga erishishdir.
PRINSIP FAOLIYAT- trening jadal ishiga barcha ishtirokchilarni jalb
qilishni nazarda tutadi. Trening ishtirokchilarining faoliyati ma'lum bir
texnalogiyadan foydalanish bo'yichama'ruza tinglayotgan yoki qo'llanmani
o'qiyotgan shaxsning faolligidan farq qiladigan o'ziga xos xususiyatga egadir.
Zamonaviy fanda mashg'ulotlarni tasniflashning yagona tizimi mavjud emas.
Treningni ta'lim tizimi bo'yicha 3ta guruhga ajratamiz. Bunga ko'ra treninglar o'z
ishtirokchilarining maqsadiga ko'ra bo'linishi mumkin. Shunday qilib treninglar
quyidagi turlarga bo'linadi.
1. Biznes treninglar.
2. Psixologik treninglar.
3. Shaxsiy treninglar.
Bugungi kunda treningni o'rganish, shaxsiy o'sish va hayotning turli
sohalarida muammolarni hal qilishning eng samarali shakllaridan biridir.
Treningni rivojlanish tarixi, shuningdek o'qitishning rivojlanish tarixi ming
yillarga ega, ammo treningni paydo bo'lishining boshlanishini mashhur ijtimoiy
psixolog Kur Lyuinning faoliyati davriga bog'lash mumkin.
10

Trening - bu sizning vaziyatingizni tushinish, uni turli tomonlarga burish,
hamma narsani tartibga solish va qiyinchiliklarni hal qilish imkoniyatidir. Trening
kerakli o'zgarishlar uchun manba bo'ladigan kuchli kuchlarni beradi, bu sizning
kelajagingiz uchun kuchli poydevor qo'yish imkonini beradi.
11

1.2. Tarbiyalanuvchilarning axloqiy fazilatlarini shakllantirishda tarbiya
treninglarining ahamiyati.
Tarbiyaviy ishlarni rejalashtirishning asosiy omillari:
1. Vatanga muhabbat va insonparvarlik.
2. Milliy istiqlol mafkurasini shakllantirish.
3. Ma’naviy tarbiya (axloq va odob).
4. Iqtisodiy tarbiya.
5. Ekologik tarbiya.
6. Go’zallik tarbiyasi.
7. Jismoniy barkamollik (sog’lom avlod uchun).
8. Ota-onalar bilan ishlash.
Yuqoridagi omillarni rejalashtirishda tanlanadigan mavzular quyidagi
talablarga javob berishi kerak.
1. Tarbiyaviy tadbirlar rejasi va undagi mavzular davr talabiga javob berishi.
2. Tanlangan mavzular milliy va umuminsoniy qadriyatlar qamrovida
bo’lishi.
3. Tarbiyaviy tadbirlar uzviylik qoidasiga amal qilgan bo’lishi.
4. Mavzular o’quvchilarning yoshi va bilim saviyasiga mos bo’lishi.
Tarbiyaviy tadbirlarni rejalashtirishda «Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va
tamoiyllari» dasturi. O’zbekiston Respublikasi «Kamolot ijtimoiy harakati» dasturi
mos qilib olindi. Quyidagi keltirilgan reja taxminiy bo’lib, o’z shartsharoitingizga
qarab ijodiy o’zgarishlar kiritish mumkin.1. Vatan g’ururi – kamolot mulkining
asosi (I-II sinflar uchun).
a) Tug’ilgan uy, ko’cha, shahar va o’lkalarining tarixi. b) Bir bolaga yetti
qo’shni ota-ona ekanligi. v) Atrof tabiatidagi o’simliklarning nomi va uni
muhofaza qilish. g) O’lka tarixiga oid (tarixiy, obidalar, kimlar yashagan, iqtisodiy
boyligi, san’ati va kelajak rejalar) ma’lumotlar. e) Kindik qoni to’kilgan joyning
tuprog’i aziz hissini singdirish.
12

2. Turmush madaniyatia) SHarqona oila.b) Ota-ona mehri, ularning
borligidan fahrlanish.
v) Oilada sharqona urf-odatlar, an’analar qonun va qoilalarga amal qilish.
g) Qariyalar tarixini o’rganish, ularning yaxshi fazilatlari bilan chuqurlashish
va g’amxo’rlik qilish.
d) Turmush va bozor iqtisodiga sharqona munosabat uyg’otish.
e) Jismoniy barkamollik va sport.
3. O’zbek tilining sofligi – xalq iftixoria) Har bir millatni ona tili va unga
mehrli milliy g’ururini gul tojisi ekanligi (xalqning maqol, rivoyat, hikoyatlaridan
foydalanish).
b) O’zbek tilnning tarixi, rivoji.
v) O’zbek tilining istiqboli.
13

II.BOB. TRENING TURLARI , ULARNING MAZMUNI VA MOHIYATI.
2.1. Boshlang‘ich sinflarda tarbiyaviy trening turlari , ularning
mazmuni va mohiyati.
Hozirgi paytda fan va madaniyatning eng so‘nggi yutuqlari asosida yosh
avlodni hayotga tayyorlashning samarali shakl va uslublarini izlash nihoyatda
zarurdir. Ayniqsa o‘smirlar orasida axloqiy va ma’naviy jihatdan tarbiyaviy
ishlarni kuchaytirish muhimdir. Zero, axloq yo‘q ekan, inson ongli ijtimoiy shaxs
bo‘la olmaydi. Shuning uchun ham axloqiy tarbiya shaxsning har tomonlama va
erkin shakllanishida asosiy o‘rinni egallaydi.
Maktab va maktabdan tashqari ta’lim muassasalari tarbiya-chilari
(o‘qituvchilar, sinf rahbarlari, ma’naviy-ma’rifiy tarbiya ishlari bo‘yicha direktor
o‘rinbosarlari, bolalar yetakchilari va boshqalar) jamoasi oldida o‘quvchilarga
umuminsoniy axloq qoidalari asosida hayot kechirishni o‘rgatishdek muhim vazifa
turadi. Fanni o‘rganishga muhabbat uyg‘otish, bilimga tashnalik fazilatlari axloqiy
tarbiyaning ajralmas tarkibiy qismidir. Bolalarning o‘qishdagi muvaffaqiyatidan
uning guruhdagi o‘rni aniqlanadi, atrofdagilarning u bilan munosabati belgilanadi,
o‘qishdagi muvaffaqiyat bolaning axloqiy tarbiyasini yuqori darajaga ko‘taradi.
O‘quvchilar qalbida yuksak ma’naviyatlilikni shakllantirishda kitob va
kitobxonlikning ahamiyati beqiyosligini tushuntirish kerak. Kitob yoshlar uchun
hayot maktabidir. Bilim manbai bo‘lgan kitobni sevish, uni o‘qish va ko‘z
qorachig‘idek saqlay bilish lozim, o‘qish uchun uni tanlay olish va o‘qish
madaniyatini bilish kerak. Bu ishda ustoz-u murabbiylar va kutubxona xodimlari
yordam berishlari lozim.
Tarbiya – bu insonni ijtimoiy tajribalar bilan, uning barcha shakllarida bilim,
his-hayajon, estetika, odob-axloq qoidalari bilan tanishtirish va individning ichki
o‘ziga hos jihatlarini, imkoniyatlari va layoqatlarini rivojlantirish bo‘yicha faoliyat
hisoblanadi. Mana shu tarbiyaning asosiy manbai–shaxslar bo‘lib qoladi–bu
jamiyat va individning o‘zidir. Tarbiyalanayotgan shaxs maqsadlari va qadriyatlari
tizimida individual va ijtimoiylik nisbatlari muammosi tarbiya nazariyasida
markaziy muammo hisoblanadi. Jamiyat va shaxs bir-biri bilan qanday
14

$munosabatda bo‘ladi? Shaxs jamiyatdan tashqarida yuzaga kelmaydigan jonzot hisoblanadi, jamiyat esa o‘z navbatida shaxslardan tashkil topadi. U shaxslar o‘zaro munosa-batlari jarayoni natijasi va jarayonining o‘zidan iborat. Shaxssiz jamiyat yo‘q va demak, jamiyat ularga bog‘liq bo‘ladi. Ba’zida, shaxsni mikrosotsitsi, jamiyatni esa makrosotsitsi, deb ataydilar. Bu bilan materiya harakatlanishining ijtimoiy shakli, ikki asosiy tarkibiy qismi to‘g‘risida gap borayotganligini ta’kidlaydilar. Shaxs va jamiyatning yaqin bir-biriga bog‘liqligi turli tomonlardan qaralishi mumkin. Biroq, shaxs va jamiyat bir narsa va bir xilda o‘xshash bo‘lishi nimasi bilan farq qiladi? Uning farqi hajmiga aloqador bo‘ladimi (kichik shaxs–katta jamiyat qabilida) yoki yana boshqa muhim farqi bormi, degan savollarga javob berish uchun o‘zaro bog‘liqlik mana shu doiradan chiqishi muhim. Mana shu ijtimoiy subyektlar funksiyalarining o‘ziga xosligi nimalardan iborat?\Shaxs jamiyat emas. U jamiyatda paydo bo‘lib, o‘zini amalga oshirish jarayonida madaniyatini o‘zgartiradi, ba’zan madaniyati rivojlanishida shunchalik ilgarilab ketadiki o‘n yillar, ba’zida hatto asrlar davomida jamiyat xotirasida qoladi. O‘zida jamiyat madaniyatining in’omlarini mujassam etgan-ligi sababli, shaxs ijtimoiy tajribani yangicha talqin qilishda, ma’naviy va moddiy qimmatliklarni yaratishda, qayta anglashda mustaqil avtonom bo‘lib qoladi. Bunday shaxs o‘zining zamondoshlari uchun ma’lum bo‘lgan yoki begona tajribani olib kiradi, faqat vaqt o‘tishi bilan asta-sekin jamiyatga kirib boradi. Bunday shaxs o‘zini jamiyatga qarshi qo‘yishi, unga qarshi chiqishi va u bilan kurashishga kirishishi mumkin. Jamiyat bu shaxs yoki shaxslar to‘plami emas.Jamiyat – bu qadriyatlar o‘z maktabini yaratadigan, har qanday subyektni xizmat qilishga majbur etishga intiluvchi, o‘zining mavjudligini saqlab qolish uchun shaxsni yutib yuborishga qodir, o‘zini harakatlantiruvchi ijtimoiy birlikdir. Shu bilan bir vaqtda, jamiyat insonlar to‘plagan madaniyatni saqlab qolish va odamga yetkazish usuli demakdir. Shaxs va jamiyat ijtimoiy hayotning ikki asosiy subyekti sifatida ishtirok etadilar. Hatto eng qulay ijtimoiy sharoitlarda ham (hatto eng noqulay ijtimoiy 15$

sharoitlarda ham) ular birlashmaydilar va ular o‘rtasidagi farq kamaymaydi.
Ma’lum sharoitlarda ular bir-birlariga qarama-qarshi turishlari mumkin.
Tarbiya, jamiyatdagi hodisa sifatida, o‘sib kelayotgan avlodning jamiyat
hayotida, turmushi, ijtimoiy ishlab chiqarish faoliyati, ijodi va ma’naviyligida
ishtirok etishi murakkab qarama-qarshi ijtimoiy-tarixiy jarayon hisoblanadi.
Ularning odam bo‘lishlari, rivojlanishlari va individualliklari, jamiyatning ishlab
chiqarish kuchlari muhim elementlari, shaxsiy baxtlarini yaratuvchilari bo‘lib
ishtirok etadi. U ijtimoiy taraqqiyot va avlodlar ketma-ketligini ta’minlaydi.
Tarbiya, ijtimoiy hodisa sifatida, uning mohiyatini ifoda etuvchi quyidagi
asosiy belgilari bilan ifodalanadi:
1. Tarbiya o‘sib kelayotgan avlodni ijtimoiy hayot va ishlab chiqarish
sharoitlariga jalb etish, ular bilan eskirayotgan va hayotdan chiqayotganlarini
almashtirishning amaliy ehtiyojidan kelib chiqqan. Natijada, bolalar katta
bo‘ladilar, o‘z hayotlari va mehnat qobiliyatini yo‘qotayotgan katta avlod hayotini
ta’minlaydilar.
2. Tarbiya – doimiy, zarur va umumiy kategoriya. U insoniyat jamiyati
yuzaga kelishi bilan birga paydo bo‘ladi va jamiyatning o‘zi yashar ekan, u ham
mavjud bo‘ladi. U jamiyatning mavjudligi va doimiyligi, uning ishlab chiqarish
kuchlarini tayyorlash va insonni rivojlantirishni ta’minlashning muhim vositasi
hisob-langanligi uchun ham zarurdir. Unda qonuniy o‘zaro bog‘liqliklar va bu
hodisaning boshqa ijtimoiy hodisalar bilan o‘zaro bog‘liqliklari aks ettiriladi.
Tarbiya, o‘qitishning bir qismi sifatida, ta’limni ham o‘z ichiga oladi.
3. Tarbiya – ijtimoiy-tarixiy rivojlanishning har bir bosqichida o‘zining
vazifasi, mazmuni va shakllari bo‘yicha aniq tarixiy xususiyatga ega bo‘ladi. U
jamiyat hayoti xususiyati va tashkil etilishi bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun o‘z
davrining ijtimoiy qarama-qarshiliklarini aks ettiradi. Sinfli jamiyatda turli sinflar,
qatlamlar va guruhlarda bolalarni tarbiyalashning asosiy ten-densiyalari ba’zan
qarama-qarshi bo‘ladi.
O‘sib kelayotgan avlodni tarbiyalash – ularning ijtimoiy tajriba asosiy
elementlarini o‘zlashtirishlari hisobiga, ularni katta avlod ijtimoiy
16

munosabatlariga, munosabatlar tizimiga va ijtimoiy zarur faoliyatiga jalb etishlari
jarayoni va natijasi asosida amalga oshiriladi. Kattalar va bolalar o‘zaro ijtimoiy
munosabatlari va o‘zaro aloqalari, ta’sirlari har doim ularni bolalar yoki kattalar
anglab yetishlaridan qat’iy nazar, tarbiyaviy yoki tarbiyalovchi hisoblanadi. Eng
umumiy shakllarida bu o‘zaro munosabatlar, bolalar hayoti, sog‘ligi va
ozuqalanishlarini ta’minlashga, jamiyatda ularning o‘rnini va ularning ruhiy
holatini aniqlashga qaratilgan. Kattalar bolalar bilan o‘zlarining tarbiyaviy
munosa-batlarini anglab yetishlari va bolalarda u yoki bu sifatlarini shakllantirish
maqsadlarini o‘z oldilariga qo‘yar ekanlar, ularning munosabatlari yanada
pedagogik, anglab yetilgan maqsadga yo‘naltirilgan tus oladi.
Kattalarning ijtimoiy hodisa sifatida tarbiya xususiyatlarini anglab etishlari
asosida jamiyatda bolalar va jamiyat manfaatlari yo‘lida tarbiyalash qonunlaridan
tushunilgan va maqsadga muvofiq foydalanishga intilish yuzaga keladi. Katta
avlod tarbiyalash munosabatlari tajribalarini umumlashtirishga, ularda namoyon
bo‘ladigan tendensiyalar, aloqalar, qonunlarni o‘rga-nishga, ulardan shaxsni
shakllantirish maqsadlarida foydalanishga ongli ravishda murojaat etadi. Mana shu
asosda pedagogika – tarbiya qonunlari to‘g‘risidagi va bolalar hayoti va faoliyatini
ongli ravishda hamda maqsadga muvofiq boshqarish maqsad-larida, ulardan
foydalanish to‘g‘risidagi fan yuzaga keladi.
Shunday qilib, tarbiya – ijtimoiy hodisa – jamiyat va individning hayotini
ta’minlash usuli sifatida zarurdir. U ma’lum tarzda shakllangan ijtimoiy
munosabatlar va jamiyat hayot tarzi natijasidagi aniq tarixiy sharoitlarda amalga
oshiriladi. Uni amalga oshirishning asosiy mezonlari shaxsning xususiyatlari va
sifatlari hayot talablariga mos kelish darajasi hisoblanadi. Tarbiya ijtimoiy hodisa
sifatida butun ijtimoiy hayotning tabiiy bir qismidir. Shuning uchun uning qarama-
qarshiliklari ijtimoiy hayotning eng umumiy qarama-qarshiliklarining ifodasi
hisoblanadi. Tarbiya aks ettiradigan bunday qarama-qarshiliklar qatoriga qotib va
eskirib qolgan ishlab chiqarish munosabatlarining ishlab chiqarish kuchlarining
rivojlanishini ortga surishi natijasida yuzaga keluvchi qarama-qarshiliklar kiradi.
Bu qarama-qarshiliklar ijtimoiy tarbiyada o‘sib kelayotgan avlodni tayyorlashga
17

konservativ yondashishlar mustahkam o‘rnashib olishi ko‘rinishida namoyon
bo‘ladi. Bizning jamiyatimizda mustaqillik davrigacha ijtimoiy hayot va ishlab
chiqarish kuchlarining faqat davlat mulkchiligi asosida tashkil etilishi ishlab
chiqarish o‘sishini ortga surishga olib keldi. Davlat mulkchiligi va rejalashtirilishi
ustunligi ijodiy shaxs faolligi va tashabbuskorligiga ko‘pincha to‘sqinlik qiladi.
Xalq ta’limi tizimida bu o‘zining mazmuni, shakli va metodlari qandaydir
rasmiylashish hamda bir xilligi bilan ifodalanadi. Tarbiyadagi boshqa bir qarama-
qarshilik hayot talablari va shaxsning ijtimoiy hayotga va ishlab chiqarish
faoliyatiga tayyorgarligi darajasi o‘rtasida yuzaga keladi. Hayot talablarini anglab
yetish, mana shu talablar asosida tarbiya mazmunini va tashkil etilishini ko‘ra
bilish ilmiy-texnik taraqqiyot keskin rivojlanishidan ortda qoladi. Ushbu qarama-
qarshilik chuqurlashib borgan sari o‘sib kelayotgan avlodni zamonaviy
tayyorlashga xalaqit qiluvchi “qalpoq” va konservativ holatlarni o‘z vaqtida
aniqlash hamda yo‘qotish zarur bo‘ladi. Uni hal etish ta’lim va tarbiya mazmunini
muntazam va mos ravishda hal etishni, ta’lim va tarbiya metodlarini hayot
talablariga javob bera oladigan qilishni talab etadi. Mana shu holat ijtimoiy hayot
yangi sharoitlari va unga bolalarni tayyorlash bilan uning eskirib qolgan usullari
o‘rtasidagi qarama-qarshilik hisoblanadi. Tarbiyadagi uchinchi qarama-qarshilik –
insondagi mavjud tabiat kuchlari, inson tabiati rivojlanishi, uning cheklanmagan
imkoniyatlari bilan jamiyat ijtimoiy hayotidagi bu rivojlanish cheklovi sabab
bo‘luvchi, dasturlashtiruvchi sharoitlar o‘rtasida yuzaga keladi.
Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar o‘quvchilarning darsdan
bo‘sh vaqtlaridagi o‘quv-tarbiya jarayonini to‘ldiradi va kengaytiradi,
o‘quvchilarning mustaqil bilim olishlariga, ijobiy qobiliyatlarini,
tashabbuskorligini oshirishiga imkoniyat yaratadi.Shu sababli keyingi davrda
o‘quvchilarning darsdan tashqari vaqtlarini ko‘ngilli uyushtirishga alohida
ahamiyat berilmoqda.Sinf jamoasi bilan olib boriladigan tarbiyaviy ishlarning
hajmi, asosiy yo‘nalishlari, mazmuni har bir yosh bosqichida o‘quvchilarning
psixik rivojlanishi darajasiga mos kelishi lozim.
18

Tarbiyaviy ish pedagogdan butun qobiliyatini ishga solishni, tinmay
izlanishni taqozo etadi. Chunki kelajak avlod tarbiyalangan, uyushgan, ahil,
jonajon Vatanimizning haqiqiy fuqarolari bo‘lishi kerak.Maktabda bashlang‘ich
sinflarda tarbiyaviy ishlarni olib borish, uni yo‘lga qo‘yish sinf rahbari yoki
tarbiyaviy ishlar tashkilotchilari tomonidan uyushtiriladi. Tarbiyaviy ishning
asosiy yo‘nalishlari: o‘quvchilarda ilmiy dunyoqarash asoslarini shakllantirish;
ularni milliy istiqlol ruhidatarbiyalash; o‘quvchilarning ijtimoiy foydali mehnatini
tashkil etish; o‘quvchilarda axloq madaniyatini, ularning o‘z huquq va burchlariga
nisbatan ongli munosabatini tarbiyalash; o‘quvchilarda o‘z-o‘zini boshqarish
malakalarini shakllantirishdan iborat.Boshlang‘ich sinf o‘quvchisi va sinf rahbari
faoliyatining asosiy vazifalaridan biri o‘quvchilarning ahil tarbiyaliy jamoasini
tashkil etishdir.
Boshlang‘ich jamoa ishi shunday quriladiki, unda sinfning boshqa jamoalar
bilan aloqasi doimiy ravishda amalga oshiriladi, umummaktab an’analari
saqlanadi. Boshlang‘ich jamoa o‘qituvchi-tarbiyachi va sinf rahbari, o‘quvchilar
o‘z-o‘zini boshqarish organlari rahbarligida umummaktab ijtimoiy-foydali ishlari
faoliyatida ishtirok etadi.
Maktabda bashlang‘ich sinflarda tarbiyaviy ishlarni olib borish, uni yo‘lga
qo‘yish sinf rahbari yoki tarbiyaviy ishlar tashkilotchilari tomonidan uyushtiriladi.
Mazkur boshqaruv tashkilotchilik ishi ko‘nikmalarini tarbiyalaydi, umumiy
g‘oyalari bilan ahil, jipslashgan o‘quvchilar jamoasini tuzadi. O‘quvchilar o‘z-
o‘zini idora qilish tizimi maktab o‘quvchilari (jamoasi) tomonidan o‘zining
faoliyatida demokratik faoliyat tarzlarini chuqur o‘zlashtirish uchun qulay
sharoitlar yaratadi. Bu to‘g‘ri taqsimlash, ijro ustidan hisobot va nazoratni yo‘lga
qo‘yish, harakatlar, tashabbuskorlikning uyg‘unligini ta’minlash, musobaqalar
uyushtirish, o‘z zimmasiga mas’uliyat olish kabi ko‘nikmalardan iborat.
Tarbiyalanuvchilar davrimiz kishisi uchun zarur bo‘lgan qator axloqiy sifatlarni,
chunonchi, jamoat ishiga va unga qo‘shadigan ulushi uchun shaxsiy mas’uliyat,
jamoa manfaatlariga sodiqlik, o‘zaro munosabatlarda qat’iylik, talabchanlik,
jamoat tashabbusini qo‘llab-quvvatlash kabi sifatlarni egallaydi.
19

SHuning uchun ham o’quvchilarning maktabdan tashqari faoliyatlari
qanchalik xilma-xil bo’lsa, ularning munosabatlari shunchalik boy, munosabat
doirasi keng va ma`naviy o’sishi samarali bo’ladi. Maktabdan tashqaridagi
tarbiyaviy ishlarda o’quvchilar jamoada ishlashni o’rganadilar, ijtimoiy mehnat
quvonchini his qiladilar, ishlab chiqarish mehnatiga qo’shiladilar, jamoatchilik
fikriga bo’ysunishga, jamoa sharafi uchun kurashishga odatlanadilar.
Hozirgi paytda, fan va madaniyatning eng so’nggi yutuqlari asosida
kelajagimiz bo’lgan yosh avlodni hayotga tayyorlashning samarali shakl va
uslublarini izlash nihoyatda zarurdir.
Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning samaradorligini oshirish
avvalo komil insonni shakllantirishning eng zamonaviy va qulay yo’nalishlarini
topib joriy etishga bog`liq. Ushbu Kontseptsiya ham xuddi shu maqsadda, shaxs
kamoloti bosqichlarini belgilab olishga yo’naltirilgan.
Hozirgi davr talabi maktabdagi o‘quv-tarbiya ishlarini amalga oshirayotgan
pedagogik jamoa oldiga juda katta vazifalar qo‘ymoqda. Maktab yosh avlodning
dunyoqarashini tarkib toptirishi, g‘oyaviy, siyosiy jihatdan chiniqtirishi, yuksak
axloqiy fazilatlarga ega qilishi, mehnatga va ongli kasb tanlashga tayyorlashi
lozim. Bu vazifalarni hal qilishda sinf rahbari muhim rol o‘ynaydi. Chunki u bir
sinf sharoitida tarbiyaviy vazifalarni amalga oshirishga qaratilgan ishlarni tashkil
etadi va boshqaradi.Sinf rahbari quyidagi vazifalarni bajaradi:
1. O‘ziga yuklatilgan sinfdagi tarbiyaviy ishlarni amalga oshiradi. Bu
vazifani bajarayotganda u yolg‘iz o‘zi emas, balki shu sinfda dars berayotgan turli
fan o‘qituvchilari bilan hamkorlikda va ularga suyangan holda o‘quvchilarda
milliy dunyoqarash asoslarini shakllantiradi, axloqiy tarbiyasini
rivojlantiradi. O‘quvchilarning darsdan tashqari tadbirlarini tashkil etadi va
sinf jamoasini mustahkamlaydi.
2. O‘quvchilarning bilimga bo‘lgan qiziqish va qobilyatini o‘stirish, har bir
o‘quvchining individual-psixik xususiyatlarini hisobga olgan holda kasbga
yo‘naltirish va hayotiy maqsadlarini shakllantirish sinf rahbarining alohida
20

vazifasidir. Ayni paytda har bir o‘quvchining sog‘lig‘ini mustahkamlashga ham
alohida e’tibor beradi.
3. Sinf rahbarining diqqat markazida o‘quvchilarning darsni yuqori
o‘zlashtirishlarini ta’minlash masalasi turadi. Buning uchun u har bir o‘quvchining
kundalik o‘zlashtirishidan voqif bo‘lib turadi. Orqada qolayotganlarga o‘z vaqtida,
kechiktirmay yordam uyushtiradi.
4. Sinfdagi o‘quvchilarning o‘z-o‘zini boshqarish ishlarini yo‘naltirib turadi.
Ular ishtirokida sinf jamoasining ijtimoiy foydali ishlardagi ishtirokini hamda
maktab miqiyosida uyushtirilayotgan muhim tadbirlarda o‘z sinfining faol
qatnashishini ta’minlaydi.
5. Sinf o‘quvchilarining ota-onalari, kuni uzaytirilgan guruhlarning
tarbiyachilari, korxonalar va muassasalardagi, turar joylardagi otaliqqa oluvchilar
bilan yaqin aloqa o‘rnatadi.
6. Sinf rahbari shu sinfda dars berayotgan barcha fan o‘qituvchilari o‘rtasida
o‘quvchilarga nisbatan yagona talablar o‘rnatilishiga erishadi, ota-onalarga
pedagogik bilimlar tarqatib, oila bilan maktab o‘rtasidagi aloqani mustahkamlaydi.
7. Sinf rahbari o‘z sinfidagi turli hujjatlarini: sinf jurnali, o‘quvchilarning
kundaliklari, tabellar, shaxsiy ma’lumotlari, turli xil reja va hisobotlarni yuritadi.
Ko‘rinib turibdiki, vazifa keng va murakkab, ularni muvaffaqiyatli hal qilish
sinf rahbarining shaxsiy sifatlariga ham bog‘liqdir. Sinf rahbarining shaxsiy
sifatlariga qo‘yiladigan talablar o‘qituvchiga qo‘yiladigan talablardan farq
qilmaydi. Lekin, sinf rahbari asosiy tarbiyachi, bolalar ma’naviy jihatdan andoza
oladigan shaxs bo‘lganligi uchun ham, bu talablar uning shaxsiy fazilatiga aylanib
ketishi bilan tarbiyada alohida rol o‘ynaydi. Tarbiyaviy ishlarning sifat va
samaradorligi, avvalo tarbiyachining g‘oyaviy ishonchiga va siyosiyligining
darajasiga bog‘liq. Buning uchun sinf rahbari fan yangiliklarini muntazam egallab
borishi bilan o‘zining bilimini, ongini oshiradi.
Sinf rahbarining axloqiy obro‘si g‘oyat darajada yuqori bo‘lishi ham bu
o‘rinda muhimdir. Sinf rahbari ana shundagina tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishga ega
bo‘ladi. Tarbiyachining shaxsiy fazilatlari, ma’naviy qiyofasi o‘quvchilar ongining
21

va xulqining shakllanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Sinf rahbari uchun malaka va
ko‘nikmalarga ega bo‘lishning o‘zi yetarli emas. U o‘z tarbiyaviy faoliyatida
yuksak darajadagi insonparvarlik fazilatlari, o‘z ishiga sadoqati, intizomi,
odamiyligi, axloqiy sifatlari bilan ham ta’sir o‘tkazadi. Chunki, tarbiyachilik
qobilyati juda ko‘p sifatlarni: chuqur bilim, keng fikrlilik, ishga jon-dildan ko‘ngil
qo‘yish, bolalarga bo‘lgan cheksiz muhabbat, muomalada nazokatlilik, qalb
yoshligi, oqil va adolatlilik namunasi, alohida nazokat, sipolik va vazminlik kabi
fazilatlarning bo‘lishini taqozo qiladi. Bunga yana tarbiyachilik texnikasi qo‘shilsa,
ishda muvaffaqiyat ta’minlanishi tabiiydir. Tarbiyachilik texnikasi sinf rahbarining
asosiy qurolidir.
Sinf rahbarlaridan madaniyat darajasining kengligi, pedagogik odob
talablariga rioya qilish, har bir bola shaxsini inson sifatida hurmat qilish bilan unga
nisbatan talabchanlikni unutmaslik, tashkilotchilik malakalariga ega bo‘lish, ishga
ijodiy yondashish talab qilinadi. Muhimi shundaki, sinf rahbarining o‘zi bolalarni
tarbiyalamoqchi bo‘lgan g‘oyaviy-axloqiy barkamollikka mos bo‘lishi kerak.
Tarbiyadagi xatolarning ko‘pchiligiga asosiy sabab, bolaning oldiga qo‘yilayotgan
talablar tarbiyachi xarakterida hamisha ham namoyon bo‘lavermasligidadir.
22

2.2. Tarbiya texnologiyalari va ularni qo’llashda pedagogik vositalardan
foydalanish
So'nggi yillarda sinf rahbarining faoliyati turli shakl va metodlar bilan
boyitildi. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va o'tkazishda o'quv yurti jamoat
tashkilotlarining roli tobora oshirildi. Ushbu ishni tayyorlashdan maqsad o'quv
yurtining sinf rahbariga hozirgi vaqtda mamlakatda uzluksiz ta'limning yagona
tizimini yaratish borasidagi ish uslublarini har tomonlama keng joriy qilish va
metodik yordam ko'rsatishdan iboratdir. Ideologik muassasalar sifatida o'quv yurti
oldiga muhim tarbiyaviy vazifalar qo'yilgan, bu esa ayni vaqtda har bir sinf
rahbarining asosiy vazifalarni xisoblanadi, shunday qilib. Alohida sinf birlashib
o'quv yurtini tashkil etadilar. Alohida sinf jamoalari qo'lga kiritgan ta'lim va
tarbiya borasidagi muvaffaqiyatlar butun o'quv yurti jamoasining muvaffaqiyatini
ta'minlaydi.
O'zbekiston Respublikasining bundan keyingi rivojlanishi bevosita
ta'lim-tarbiya natijasiga bog'liqligi barchaga ayon. Ta'lim-tarbiyani
takomillashtirmay, ma'naviy boy barkamol insonni tarbiyalash mushkul. Bu haqda
O'zbekiston Respublikasining Ta'lim to'g'risidagi Qonun va Kadrlar tayyorlash
milliy dasturida belgilab berilgan ijtimoiy vazifalardan kelib chiqib yosh avlod
ta'lim-tarbiyasini tashkil etishni kundalik hayotning o'zi talab qilmoqda.
Jamiyatda o'qituvchi, birinchidan, o'sib kelayotgan avlodni tarbiyalash,
ularga har tomonlama bilim berishdan iborat bo'lgan faxrli hamda ma'sul
vazifalarni bajaradi. Yurtboshimiz ham ta'lim-tarbiyani dolzarb masala sifatida
ko'tarmoqda.
Yani, mustaqil dunyoqarashga ega, ajdodlarimizning bebaho merosi
va zamonaviy taffakurga tayanib yashaydigan barkamol shaxs - komil insonni
tarbiyalashdan iborat degan fikrlari yana bir bor boshlang'ich talim o'qituvchilariga
masuliyat yuklaydi va vazifalarni ado etish pedagogning alohida ijtimoiy roli va
uning jamiyatdagi faxrli o'rnini belgilaydi. Jamiyatda o'qituvchi faoliyati yuksak
baholanmoqda va uning obro'si yuksaltirilmoqda.
23

Sinf rahbarining muhim vazifalaridan biri-bu o'quvchining o'qishga
bo'lgan havasi, e'tiqodi va bilim, qobilyatini rivojlantirish, kasb-hunarga bo'lgan
layoqatini, yosh va ruhiy xususiyatlar asosida rivojlantirish, har bir o'quvchining
bo'lg'usi hayoti rejalarini amalga oshirish, o'quvchilarning salomatligini muhofaza
qilishdan iborat. Faollarga ishonish, ularning sinf jamoasi orasida obro'sini
ko'tarish, o'z vaqtida ularga tegishli yordam ko'rsatish sinf rahbarining bevosita
asosiy vazifasidir.
Shuningdek,sinf rahbarining tashkilotchilik funksiyasi tarbiya jarayonida
muhim vosita sanaladi. Chunki, tashkilotchilik tushunchasining o'zi keng ma'noga
ega. Maxsus bir maqsadni ko'zlab u yoki bu ishni tadbiriy choralarni tashkil etish
sinf rahbaridan katta malaka va maxsus mahoratni talab qiladi. Tashkilotchilik
funksiyasi bir necha elementlarga bog'liqdir:
A. O'tgan ishlarni tashkil qilish, uning muvaffaqiyati yoki
muvaffaqiyatsizligi sabablarini belgilab olish.
B. Sinfda o'tkaziladigan barcha ishlar tarbiyaviy harakterga ega bo'lib,
ma'lum maqsadni ko'zlab o'tkazilishi va sinf rahbari turli tarbiyaviy ishlarni
o'tkazishda oldin shu ishning modelini tuza bilish lozim.
D. Sinf rahbari oldiga qo'yilgan maqsadga yetishish uchun o'z oldiga aniq
vazifa qo'ya bilish lozim.
E. Sinf rahbari har bir tadbiriy choralarni amalga oshirishda o'qituvchi va
o'quvchilarning qobiliyatlariga qarab, vazifalarni taqsimlash, ma'lum reja asosida
tarbiyaviy tadbirlarning o'tazish o'rni, vaqti, soati, javobgar shaxslar va tizimligini
aniqlash lozim.
F. Ma'lumki tarbiyaviy ish bajarishda bajaruvchi kishilarni to'g'ri taqsimlash,
ishga boshqa o'qituvchilarni, ota-onalar, o'quvchilar, otalik tashkilotlari va ish
obektini aniqlash lozim.
Tarbiyaning maqsadlari, vositalari va natijalari o'rtasida, shuningdek,
tarbiyalanuvchi va tarbiyachi tafakkuri, motivlari o'rtasida g'oyat murakkab
bog'liqlik bor. Kattalarning maqsadi, odatda, yoshlarning maqsadlari (hatto
strategik maqsadlari) bor. O'quvchining rivojlanish mantiqi, uning tafakkuri,
24

harakatlari bitta nuqtai nazarda, tarbiyachining mantiqi boshqa nuqtai nazarda
turishi mumkin. Bunday variantda hech qanday tarbiyaviy ta'sir ko'rsatib
bo'lmaydi.
Tarbiyaviy ishlarning sifat va samaradorligi, avvalo tarbiyachining g'oyaviy
ishonchiga va siyosiy ongining darajasiga bog'liq.
Sinf rahbari o'zining g'oyaviy-siyosiy ongini oshiradi. Bu sinf
rahbariga bolalarni onglilik ruhida tarbiyalashga, ular orasiga begona ideologiya va
yomon xulqning kirib borishiga qarshi kurasha olish imkoniyatini bera oladi. Sinf
rahbarining axloqiy obro'si g'oyat darajada yuqori bo'lishi ham bu o'rinda
muhimdir. Sinf rahbari ana shundagina tarbiyaviy ta'sir kuchiga ega bo'ladi.
Tarbiyachining shaxsiy fazilatlari, ma'naviy qiyofasi o'quvchilar ongining va
xulqining shakllanishida katta ta'sir ko'rsatadi. Sinf rahbari uchun kasbiy malaka va
ko'nikmalarga ega bo'lishning o'zi yetarli emas. O'z tarbiyaviy faoliyatida yuksak
darajadagi fuqarolik fazilatlari, intizomi va odamiyligi, axloqiy sifatlari bilan ham
ta'sir o'tkazadi.
Tarbiyachilik texnikasi sinf rahbarining asosiy qurolidir.Chunki
tarbiyachilik talanti juda ko'p sifatlarni chuqur bilish, keng fikr doirasi, ishga jon
dildan ko'ngil qo'yish bolalarga bo'lgan cheksiz muhabbat, muomalada
nazokatlilik, qalb yoshligi, serzavq, temperament, aql va odoblilik namunasi,
aloqada nazokat va sipolik, vazminlik va kamtarlik kabi fazilatlarning bo'lishini
taqozo qiladi. Bunda yana tarbiyachilik texnikasi qo'shilsa ishda muvaffaqiyat
ta'minlanishi tabiiydir.
Pedagogik faoliyatda vositalar, maqsadlar va natijalarning nisbatini doimo
tashkil qilib borish zarur. Ular uzviy birlikni tashkil etadi, bir - biriga bog'liq
bo'ladi va alohida tarzda amalga oshirilmaydi. Maqsadni amalga oshirish usuli -
bo'lajak natijadir. Natija yangi vositalarni tanlash, yangi maqsadlarni qo'yish uchun
amaliy asos hisoblanadi. Tajribada ma'lum darajada qo'llanilgan har qanday vosita
natija beradi, hatto biror sababga ko'ra maqsad aniq ifodalanmagan bo'lsa ham
natija bervermaydi.
25

Tajribada mavjud bo'lgan pedagogik vositalarning ikkitasini ko'rib
chiqamiz.
Birinchisi: har qanday pedagogik vosita hamisha bir qator boshqa vositalar,
usullar, shartlar bilan bog'liq bo'ladi, ular pedagogik jarayoning muayyan
bosqichida ta'sir ko'rsatish natijasini belgilab beradi. Masalan rag'batlantirish bir
xil jarayonlarni tezlashtirish va boshqarishga to'siqnlik qilish, turli salbiy va ijobiy
hissiyotlarning turli - tuman ko'rinishlarini vujudga keltirishi mumkin.
Ikkinchi: ayrim vositalarni qo'llanish pedagogning ular ta'sirini, mumkin
bo'lgan o'zgarishini anglash qobiliyatlariga butunlay bog'liq bo'ladi. jamoa
muomala sharoitida vositalarni qo'llash minut sayin o'zgarib turadigan vaziyatni
hisobga olish zarurligini taqazo qiladi.
Pedagoglarda biz albatta oliyjanoblik hissini tarbiyalashimiz shart.
Oliyjanoblik qalbning o'ziga xos holatidir. Bu holat insonda sokinlik, hurmat,
mehr, g'urur hislarining qo'shilishidan hosil bo'ladi.
26

XULOSA
Hozirgi paytda fan va madaniyatning eng so‘nggi yutuqlari asosida yosh
avlodni hayotga tayyorlashning samarali shakl va uslublarini izlash nihoyatda
zarurdir. Ayniqsa o‘smirlar orasida axloqiy va ma’naviy jihatdan tarbiyaviy
ishlarni kuchaytirish muhimdir. Zero, axloq yo‘q ekan, inson ongli ijtimoiy shaxs
bo‘la olmaydi. Shuning uchun ham axloqiy tarbiya shaxsning har tomonlama va
erkin shakllanishida asosiy o‘rinni egallaydi.
Maktab va maktabdan tashqari ta’lim muassasalari tarbiya-chilari
(o‘qituvchilar, sinf rahbarlari, ma’naviy-ma’rifiy tarbiya ishlari bo‘yicha direktor
o‘rinbosarlari, bolalar yetakchilari va boshqalar) jamoasi oldida o‘quvchilarga
umuminsoniy axloq qoidalari asosida hayot kechirishni o‘rgatishdek muhim vazifa
turadi. Fanni o‘rganishga muhabbat uyg‘otish, bilimga tashnalik fazilatlari axloqiy
tarbiyaning ajralmas tarkibiy qismidir. Bolalarning o‘qishdagi muvaffaqiyatidan
uning guruhdagi o‘rni aniqlanadi, atrofdagilarning u bilan munosabati belgilanadi,
o‘qishdagi muvaffaqiyat bolaning axloqiy tarbiyasini yuqori darajaga ko‘taradi.
O‘quvchilar qalbida yuksak ma’naviyatlilikni shakllantirishda kitob va
kitobxonlikning ahamiyati beqiyosligini tushuntirish kerak. Kitob yoshlar uchun
hayot maktabidir. Bilim manbai bo‘lgan kitobni sevish, uni o‘qish va ko‘z
qorachig‘idek saqlay bilish lozim, o‘qish uchun uni tanlay olish va o‘qish
madaniyatini bilish kerak. Bu ishda ustoz-u murabbiylar va kutubxona xodimlari
yordam berishlari lozim.
Tarbiya – bu insonni ijtimoiy tajribalar bilan, uning barcha shakllarida bilim,
his-hayajon, estetika, odob-axloq qoidalari bilan tanishtirish va individning ichki
o‘ziga hos jihatlarini, imkoniyatlari va layoqatlarini rivojlantirish bo‘yicha faoliyat
hisoblanadi. Mana shu tarbiyaning asosiy manbai–shaxslar bo‘lib qoladi–bu
jamiyat va individning o‘zidir. Tarbiyalanayotgan shaxs maqsadlari va qadriyatlari
tizimida individual va ijtimoiylik nisbatlari muammosi tarbiya nazariyasida
markaziy muammo hisoblanadi. Jamiyat va shaxs bir-biri bilan qanday
munosabatda bo‘ladi? Shaxs jamiyatdan tashqarida yuzaga kelmaydigan jonzot
hisoblanadi, jamiyat esa o‘z navbatida shaxslardan tashkil topadi. U shaxslar
27

$o‘zaro munosa-batlari jarayoni natijasi va jarayonining o‘zidan iborat. Shaxssiz jamiyat yo‘q va demak, jamiyat ularga bog‘liq bo‘ladi. Ba’zida, shaxsni mikrosotsitsi, jamiyatni esa makrosotsitsi, deb ataydilar. Bu bilan materiya harakatlanishining ijtimoiy shakli, ikki asosiy tarkibiy qismi to‘g‘risida gap borayotganligini ta’kidlaydilar. Shaxs va jamiyatning yaqin bir-biriga bog‘liqligi turli tomonlardan qaralishi mumkin. Biroq, shaxs va jamiyat bir narsa va bir xilda o‘xshash bo‘lishi nimasi bilan farq qiladi? Uning farqi hajmiga aloqador bo‘ladimi (kichik shaxs–katta jamiyat qabilida) yoki yana boshqa muhim farqi bormi, degan savollarga javob berish uchun o‘zaro bog‘liqlik mana shu doiradan chiqishi muhim. Mana shu ijtimoiy subyektlar funksiyalarining o‘ziga xosligi nimalardan iborat?\Shaxs jamiyat emas. U jamiyatda paydo bo‘lib, o‘zini amalga oshirish jarayonida madaniyatini o‘zgartiradi, ba’zan madaniyati rivojlanishida shunchalik ilgarilab ketadiki o‘n yillar, ba’zida hatto asrlar davomida jamiyat xotirasida qoladi. 28$

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. I.A.Karimov., «O‘zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining
asosiy tamoyillari»
2. Shavkat Mirziyoev., “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalkimiz bilan
birga ko’ramiz” Toshkent «O’zbekiston» 2017
3. Mavlonova R.A., To‘raeva O.T., Holiqberdiyev K.M. Pedagogika, T.,
O‘qituvchi, 2010
4. Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. Ibragimova G.,
To‘raqulov X.A., Alibekova R. T.: «Cho‘lpon» 2004.
5. S.Ochilov., "Mustaqillik ma’naviyati va tarbiya asoslari"
6. R.Mavlonova, O.To'rayev, K.Xoliqberdiyev. Pedagogika. Toshkent. 2012
7. D.O.Kamalovaning "Tarbiyaviy ishlar "metodikasi. Toshkent. 2019
8. A.Musurmonova, X.Ibrogimova.Umumiy pedagogika. Toshkent. 2007
9. Ismoilova Z, Tarbiya ishlar metodikasi. T:. Istiqlol, 2003
10. Hasanboyev J:, To‘raqulov X., Alqarov I., Usmanov N. Pedagogika. T:.Fan va
texnologiya, 2010
11. Matmuratova. N.B. O`qituvchilarga psixologik yordam beruvchi o`yin va
mashqlar. (o`quv. met. qo`l. T., 2006.)
12. Umumiy psixologiya. M.G.Davletshin., S.M.To`ychieva.-T., 2002.
13. Petrovskiy. A.V.Vozrastnaya i pedagogicheskaya psixologiya.–M.“Pr”1997g.
14. Muomala treningi (Tuzuvchilar : G`oziev. E. Toshimov. R.) –T.”Univ.”94y.
15. Rogov E.I. Nastolnaya kniga prakticheskogo psixologa T. 1-2-M.,1999g.
16. Adizova T.M. O`quvchilarning shaxslararo munosabatlari psixologik
17. «Diagnostikasi va korrekstion ishlar».-T.,1995 y.
29

Tarbiyaviy treninglar va ularning ahamiyati

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Tarbiyaviy treninglar va ularning ahamiyati

O'xshash dokumentlar