Tarix darslarida badiiy adabiyotlardan foydalanish metodlari - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	66.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	15 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

284 Sotish

Tarix darslarida badiiy adabiyotlardan foydalanish metodlari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
Mavzu: Tarix darslarida badiiy adabiyotlardan foydalanish metodlari .
1

Mudarija
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
Asosiy qism .................................................................................................................................................. 4
1. Tarix fanini o'qitishda tarixiy-badiiy adabiyotlardan foydalanishning mazmuni va mohiyati ................... 4
2. Tarix darslarida badiiy adabiyotdan foydalanishning asosiy maqsadlari, badiiy adabiyotning o‘rni va uni
tanlash tamoyillari ..................................................................................................................................... 10
3. Tarix fanini o’qitilishida tarixiy- badiiy asarlardan foydalanishning asosiy usullari ................................ 13
4. Tarix fanini o’qitishda pedagogik texnologiyalarning roli ....................................................................... 20
Xulosa ........................................................................................................................................................ 24
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 26
Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Prezidentimizning 2017- yil 20- apreldagi «Oliy ta’lim tizimini
yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida »gi PQ- 2909-sonli qarorida ham “ta’lim
jarayonini, oliy ta’limning o‘quv reja va dasturlarini yangi pedagogik texnologiyalar va o‘qitish
usullarini keng joriy etish..., yangi avlod o‘quv adabiyotlarini yaratish va ularni oliy ta’lim
2

muassasa larining ta’lim jarayoniga keng tatbiq etish, oliy ta’lim muassasalarini
zamonaviy o‘quv, o‘quv-metodik va ilmiy adabiyotlar bilan ta’minlash...,”
masalalariga alohida etibor qaratilgan.
Yuqoridagi me’yoriy-huquqiy hujjatlar mazmunidan kelib chiqqan holda
bugun ta’lim muassasalari oldiga zamon talablariga to‘la javob bera oladigan, har
tomonlama yetuk shaxsni tarbiyalash, “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun va “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi”da aks etgan vazifalarni amalga oshirish respublikamizda
faoliyat olib borayotgan ta’lim xodimlari, xususan, Oliy ta’lim muassasalari
professor-o‘qituvchilari zimmasiga o‘ta mas’uliyatli vazifalarni yuklaydi. Bu
vazifalarni amalga oshirish jarayoni o‘quvchilarni o‘qitishga yangicha yondashish,
o‘qituvchilarni o‘z kasbiga va ta’lim oluvchilarga o‘ta talabchanlik bilan
munosabatda bo‘lishni taqozo etadi.
Shu o‘rinda tarix fanini o‘qitishda ham ilg‘or xorijiy tajribalardan biri bo‘lgan
o‘yinli texnologiyalardan foydalanish va undan kutiladigan natija ham bo‘lajak
tarix fani o‘qituvchilarining kasbiy tayyorgarligini rivojlantirish, pedagogik
tafakkurini kengaytirish, ularda mazkur fanni o‘qitishda zamonaviy pedagogik
texnologiyalarni qo‘llash uchun zarur bo‘lgan metodik bilim, ko‘nikmalarni
shakllantirishdan iboratdir.
Badiiy adabiyot ta’limning g‘oyat qimmatli elementi bo‘lib, u tarixning ilmiy
materialini tasvirlash, uni badiiy syujetlar bilan sharhlash, idrokni chuqurlashtirish,
hayot hodisalariga katta qiziqish uyg‘otish, emotsional kechinmalarni uyg‘otishga
qodir. Zamonaviy maktabda uni qo'llash ta'limning asosiy va yuqori bosqichlarida
tarixni o'rganishning ajralmas qismi hisoblanadi.
Kurs ishning ob'ekti: Tarix darslarida metodistlarning berilgan mavzu
bo'yicha ishlariga asoslangan badiiy adabiyot bilan ishlashni tashkil etish va
jarayoni.
Kurs ishning maqsadi. Tadqiqotning maqsadi tarix darslarida badiiy
adabiyotdan foydalanishning ahamiyati va samaradorligini ko‘rsatishdan iborat.
3

Kurs ishning vazifalari. Ishning vazifalari quyidagilardan iborat: o‘qituvchi
va metodistlar ishini tahlil qilish asosida muammoning asosiy nazariy qismini
ochib berish. Badiiy adabiyotning amaliy samaradorligini isbotlash maqsadida
badiiy adabiyotdan foydalangan holda aniq tarix darsini rejalashtirish va
tarixshunoslik. Bu borada ko‘plab olimlar – metodistlar o‘z fikrlarini bildirdilar.
Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan
to‘plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish.
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, Asosiy qism va
qilingan xulosalardan iborat. Ishda o‘rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar
tushunarli ravishda ifodalab berildi.Ishga qo‘yilgan maqsadga erishishi uchun
to‘plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va elektron manzillari keltirildi.
Asosiy qism
1. Tarix fanini o'qitishda tarixiy-badiiy adabiyotlardan foydalanishning
mazmuni va mohiyati
4

Tarixni o’qitishda qo’llaniladigan matnlarga - darslik matni, tarixiy hujjatlar,
asarlar, ilmiy-ommabop va badiiy, tarixiy adabiyotlar va boshqalar kiradi. Bosma
matnlar ta’lim oluvchilar tarixiy bilimlarining asosiy manbai bo’lgani kabi ta’lim
beruvchining bilim manbaini, bayonining asosini tashkil etadi. Tabiiydirki,
o’qituvchi shu manbalardan to’g’ri va unumli foydalangan taqdirdagina, uning
bayoni didaktika talablariga, umuman tarix ta'limining yuksak talablariga javob
berishi, o’qituvchi bayonining o’quvchilarga tushunarli, mazmundor, maroqli,
g’oyaviy va ilmiy jihatdan ishonarli, obrazli va ta'sirli bo’lishi mumkin.
Tarixiy-badiiy adabiyotlar tarixiy jarayonlarni o’zlashtirishda muhim omil
hisoblanadi. Tarix ta’limida tarixiy - badiiy adabiyotlardan foydalanishda ta’lim
oluvchilarning psixologik yosh xususiyatlarini hisobga olish va ularning, fanga oid
qiziqishlarini ham inobatga olish kerak.
Adabiy manbaalardan tarix ta’limida foydalanishning bir qator usullari
keltirilib o’tilgan:
 mavzuga oid adabiy manbalarni tavsiya etish,
 manbalardagi mavzuga oid shaxs va tarixiy voqealar xususida
 suhbatlashish,
 manbalardan foydalanish metodlari
Badiiy adabiyot yoshlarni komil inson qilib tarbiyalashda ahamiyatli bo’lib,
badiiy adabiyotning qimmati ta’lim oluvchi voqelikni adibning iste'dodi darajasida
idrok etishga, uni ko’zi bilan ko’rishga, uning shaxsi orqali, ma'naviy dunyosi
orqali tasavvur etishga, u olg’a surgan o’z amaliy faoliyatida ongli ravishda amal
qilishga erishishi bilan belgilanadi.
Ta’lim oluvchi asarda tasvirlangan timsollar galereyasi va badiiy vositalarni
faqat ko’zatuvchisiga aylanmasligi, balki adib olg’a surgan ta'limtarbiyaviy
g’oyani qanday natijaga erishganligi nuqtai nazaridan baholashga o’rgangan
taqdirdagina uning mohiyatini to’liq, chuqur anglab yetishi muqarrar.
Badiiy asarni to’g’ri tanlay bilish ham asar g’oyasini ta'lim-tarbiyaviy
tomondan chuqur o’zlashtirishning muhim omillaridan biri bo’lib, uni tanlashda
ma'lum mezonlarga asoslaniladi, ya'ni badiiy asarning yuksak g’oyaviy-badiiy
5

qimmati, adib ijodida asarning xarakterli o’rni asarning yaratilgan va
o’rganilayotgan davr uchun ahamiyati badiiy asarning ta'limiy, tarbiyaviy,
rivojlantiruvchi xususiyati ega bo’lib; badiiy asarning ta’lim oluvchilar yoshiga
mosligi, munosibligi; o’quvchida qiziqish uyg’otishi; o’quvchining ma'naviy
qiziqishi; talabi, ehtiyojlariga javob bera olish darajasidan iboratdir.
Proza yo’lida yozilgan asarlar hayotning keng va ob'ektiv manzarasini
tasvirlashi, ma'naviy qadriyatlar mohiyatini atroflicha ochib berishi, poeziyada
bunday tasvirga keng imkoniyat yo’qligi, dramatik asarlarda esa voqelik yozuvchi
nutqi orqali emas, balki obrazlarning hatti-harakati, so’zlari orqali ifodalanishi
bilan farq qiladi. Adabiy turlar o’rtasidagi bunday farqlanish ularning tarbiyaviy
imkoniyatlari jihatidan ham farqlanishiga olib keladi.
Mazkur janrlardagi asarlarning ahamiyatli jihatlari e’tiborli bo’lib, u ta’ilm
oluvchiga:
birinchidan, o’tmishning madaniy merosi, uning rang-barangligi, o’zbek
xalqining takrorlanmas iste'dod egalari bo’lgan ajdodlari haqida aniq va qiziqarli
ma'lumot beradi;
ikkinchidan ta’lim oluvchilarning o’zligini anglashi uchun boy ma'naviy
oziq beradi;
uchinchidan, o’zbek millati, sharq xalqlari tarixi, dini madaniyati, urf-
odatlari,
an'analari; udumlari haqida badiiy ifoda vositalari asosida ilmiy, haqqoniy, tarixiy
ma'lumotlarni egallashga muvaffaq bo’ladi;
to’rtinchidan, sharq xalqlari, o’zbek xalqi ruhiy holati, axloq-odob
mezonlaridan qahramonlik, jasurlik, mehnatsevarlik insonparvarlik,
mehmonnavozlik, imon e'tiqod, sevgida sadoqat kabi qadriyatlar haqida atroflicha
ma'lumot olishga muyassar bo’ladi.
Badiiy adabiyot obrazlaridan foydalanish o’qituvchi bayoniing
ko’rsatmaliligini ta'minlaydi, uni aniqlashtiradi, o’quvchilar o’tmish haqida jonli
tasavvur hosil qiladi. Badiiy adabiyotning roli bu bilan tugamaydi. Ma'lum
davrning ijtimoiy hodisalarini real aks ettiruvchi haqiqiy badiiy obraz, tipik
6

obrazlar o’sha ijtimoiy hodisaning mohiyatini ifodalaydi. O’qituvchi bayonida
badiiy adabiyotdan olingan namunalar bayonning emotsional bo’lishini ham
ta'minlaydi, o’rganilayotgan tarixiy voqealarga nisbatan o’quvchilarda xayrixohlik,
zavqlanish, afsuslanish kayfiyatlarini, nafrat yoki hayrat tuyg’ularini tug’diradi. 1

Tarix o’qitishda foydalaniladigan badiiy adabiyotlarni ikki guruhga bo’lish
mumkin:
 o’rganilayotgan davrning adabiy yodgorliklari;
 tarixiy belletristik asarlar
Adabiy yodgorliklariga tarixiy hodisa va voqealarni o’z zamondoshlari
yozib qoldirgan asarlar kiradi. Bu guruhga kirgan asarlar tarix fani uchun
o’tmishning o’ziga xos manbai bo’lib xizmat qiladi. Badiiy adabiyot yodgorliklari
yozib olingan og’zaki ijodiyot asarlarini: afsonalar, dostonlar, qo’shiqlar, masallar
va boshqalarni o’z ichiga oladi. Bunday asarlarning juda ko’pida voqelik qayta-
qayta ishlangan, xalq fantaziyasi bilan boyitilgan va bezatilgan bo’ladi. Voqelikni
ob'ektiv suratda tasvir qilgan asarlar, yodgorliklar bizgacha yetib kelmagan
taqdirda o’zoq o’tmishni, masalan qadimgi Gretsiya tarixini yoritib berishda ana
shunday asarlardan ham tanqid g’alviridan o’tkazib foydalaniladi. 2

Gomer davridagi jamiyat tarixi Gomer dostonlaridan va qisman Grek
afsonalaridan olingan epizodlarni tahlil qilish asosida ta'riflab beriladi, Badiiy
yodgorliklarning asosiy ahamiyati shundan iboratki, ular o’z zamonidagi
jamiyatning g’oyasini aks ettiradi va buni o’quvchilarning tushunib olishlariga
tarixiy hodisalar va arboblarning yorqin badiiy obrazlarini ravshan tasavvur
qilishlariga yordam beradi. Shu bilan birga o’quvchilar badiiy adabiyotning
jamiyat hayotidagi roli bilan ham aniq misollarda tanishadilar. Masalan, “Roland
haqida qo’shiq” nomli asarda Karlning o’zi va uning jangchilari ideallashtirilib u
olib borgan urushlar tarixi buzib ko’rsatiladi. Shu bilan birga, bu asar ritsarlarning
mardligi, o’z senyoriga sodiqligi, fidokorligi bilan, shuningdek o’rta asrlar
adabiyotining ana shu turi bilan tanishtiradi. “Roland haqida qo’shiq” shu adabiyot
1
Ishmuhamedov R., Abduqodirov A., Pardaev A. Ta’limda pedagogik texnologiyalar. – Toshkent: Iste’dod, 2008.
2
Ganieva M., Fayzullaev D. Kichik guruhlarda hamkorlikda ishlash pedagogik texnologiyalar to‘plami. – Toshkent:
Iqtisodiyot, 2013.
7

turining eng yaqqol namunasidir. Roland uydirma obraz bo’lsada undagi ajoyib
fazilatlar o’quvchilarga ijobiy tarbiyaviy ta'sir ko’rsatadi.
O’rta asrlarda yaratilgan “Tulki haqida roman” dan shaharliklarning
feodallarga munosabatini, ular o’rtasida keskinlashib borayotgan kurashini hamda
uni yoritishda hajviyadan qanday foydalanilganligini o’quvchilar tushunib oladi.
Qadimgi dunyo va o’rta asrlarda yaratilgan afsonalardan, qahramonlik dostonlari
va boshqa adabiy asarlardan tarix darslarida foydalanganda, o’quvchilarni bu
asarlarga tanqidiy ko’z bilan qarashga o’rgatib borish kerak. Shuningdek, ularga bu
asarlar o’tmishdan qolgan badiiy yodgorliklar ekanligini, ulardan o’sha davrlarda
bo’lib o’tgan voqealarga oid ba'zi ma'lumotlardan foydalanish va qay tariqa
foydalanish mumkinligini, bu asarlarning qaysi joyi uydirma va qaysi joylarida
real voqelik aks etganini tushuntirish lozim.
Qahramonlik eposlarida turkiy xalqlarga xos qahramonlik, vatanparvarlik,
Shiroqning - jasurlik , To’marisning - xalqparvarlik, sevgida sadoqat Alpomish,
Tohir va Zuhra, Yusuf va Zulayho, Farxod va Shirin obrazi tarbiyaviy ahamyati
kattadir, jangnoma xarakteridagi dostonlarda o’tmish qahramonlar, tarixiy va
hayotiy haqiqatning aks etadi, pandnoma xarakteridagi dostonlarda kishining
kundalik hayotida amal qilishi lozim bo’lgan xulq-atvor mezonlari diniy va
dunyoviy axloq qonun-qoidalari Qutadg’u bilig sharq xalqlarining turmush tarzi,
tarixiga xos voqealar tasviri ko’proq o’z ifodasini topadi. Shuning uchun ham bu
janrlarda yaratilgan adabiyot namunalari ta’lim oluvchilarga ma'naviy
madaniyatimizning tarixiy boy qirrallari haqida sharq xalqlari, shu jumladan
o’zbek xalqining o’tmishi, qadriyatlari, axloq-odob mezonlari haqida atroflicha
ma'lumot berish imkoniyatiga ega.
Belletristik asarlarga — tarixiy romanlar, tarixiy temalarda yozilgan
povestlar, o’rganiladigan davr haqidagi badiiy asarlar, hikoyalar kiradi. Bu asarlar
tarixiy manbalar, memuarlar va hujjatlar, ilmiy tekshirish ishlari va
monografiyalarni o’rganish asosida yozilgan bo’lib, ularda o’tmish voqealari
badiiy tasvirlar va badiiy obrazlar orqali ifodalanadi. Belletristika tarix fani uchun
hujjatli manba bo’la olmasada, o’quvchilarga o’tmishni aniq tushuntirishda muhim
8

vosita bo’lib xizmat qiladi. Tarixiy roman va povestlarni o’qish natijasida
o’quvchilarda tarixga qiziqish uyg’onadi.
O’rganilayotgan davrga doir adabiy yodgorliklar tarix darslarida ko’pincha
dars materialini xulosalash va umumlashtirish uchun asos bo’lib xizmat qiladi.
Belletristika bayon qilinayotgan o’quv materialini aniqlashtirishga va bayonni
maroqli qilishga yordam beradi. O’qituvchi badiiy adabiyotni tanlashda
materialning ta'lim-tarbiya jihatidan qimmati tarixiy hodisalarning naqadar
haqqoniy real va ilmiy qilib yoritilganligini e'tiborga oladi.
O’qituvchi tarix darslarida foydalanish uchun badiiy adabiyotdan:
o’rta ta'lim va o’rta maxsus ta'lim tizimida dasturida ko’zda tutilgan tarixiy
voqealarning tasviriga;
tarixiy arboblar va xalq ommasi vakillarining obrazlarini, xalq ommasining
rolini ko’rsatishga;
muhim tarixiy voqealar bo’lib o’tgan joylarni va u yerlarning aniq sharoitini
tasvirlashga va sh. k. larga bag’ishlangan asarlarni tanlaydi.
O’qituvchi o’z bayonida badiiy adabiyotlardan foydalanish bilan birga
o’quvchilarning sinfda va sinfdan tashqari badiiy asarlarni o’qishlari ustidan olib
boradigan ishlariga doim nazorat qilib boradi. Badiiy adabiyot vositasida ma'naviy
madaniyatini shakllantirishning pedagogika talablaridan biri, uning tarbiyaviy ta'sir
kuchidan foydalanishda unga davr nuqtai nazaridan yondashishdir. Klassik
adabiyot namunalari mazmunida chuqur falsafiylik, farosatlilik ta’lim oluvchini
uzoq o’tmishga sayohat qildiradi. 3

Mualliflar o’z davrlarining turmush tarzlarini, hayotiy muammolarini,
falsafiy ildizlarini badiiy ifodalashga, shu usuldan foydalangan holda xalqning
moddiy va ma'naviy hayotini bir o’z bo’lsa-da, tashvishli masalalardan, bezovta
kechinmalardan yiroqlashtirishga muvaffaq bo’lganlar. Klassik adabiyot
namunalarining katta qismi poetik tarzda bunyod etilgan bo’lib, ular asosan g’azal,
ruboiy, fard, tuyuq, to’rtlik, qissa, hikoyat, doston, qasida, muhammaslardan
iborat, shuning uchun o’quvchidan nozik did, qunt, teran fikr asosida ularni
3
Ganieva M., Fayzullaev D. Kichik guruhlarda hamkorlikda ishlash pedagogik texnologiyalar to‘plami. – Toshkent:
Iqtisodiyot, 2013.
9

o’rganish talab etiladi. Ahli zamon o’rtasidagi insonpavrvarlik, shirinsuxanlik,
qadr-qimmat, do’stlik va birodarlik, Vatan ishqi, xalq farovonligi va komil inson
masalasi klassik adiblar ijodidagi bosh mavzusi hisobladi.
Xulosa qilib aytganda, o‘qitish jarayonida badiiy manbalardan foydalanish
usullarining samaradorligi ta’lim oluvchi tomonidan ta’lim beruvchilarning tarixiy
ma’lumotlarni bilish faoliyatini o‘qitish vazifalari va maqsadlariga muvofiq tashkil
eta olish ko‘nikmalarini egallaganlik darajasiga bog’liq bo‘ladi.
2. Tarix darslarida badiiy adabiyotdan foydalanishning asosiy maqsadlari,
badiiy adabiyotning o‘rni va uni tanlash tamoyillari
Badiiy adabiyot barcha maktab darsliklarida har bir tarix kursi uchun tavsiya
etiladi va darslarda ifodali material sifatida foydalaniladi. Badiiy adabiyot esa
hamisha o‘quvchilarning tarixiy o‘tmish bilan tanishishida muhim manbalardan
biri, ularni axloqiy-estetik tarbiyalashning samarali vositalaridan biri bo‘lib xizmat
qiladi. Chunki badiiy obrazning jonli va konkretligi hikoyaning tasviriyligini
oshiradi va shu orqali o‘quvchilarda aniqroq tarixiy g‘oyalar yaratadi.
Badiiy obraz, qoida tariqasida, aniqlik va ishonarliligi bilan ajralib
turadi. Bu esa tarixiy o‘tmishni idrok etishni osonlashtiradi. Badiiy obrazning
yakuniy kuchi maktab o‘quvchilarida o‘rganilayotgan tarixiy hodisalarga ma’lum
munosabatni shakllantiradi, ularda hamdardlik, nafrat, hayrat va g‘azabni
uyg‘otadi. Yorqin, ifodali badiiy obraz o‘quvchi shaxsiga har tomonlama ta’sir
qiladi: uning ongi, hissi, irodasi, xulq-atvori, chunki axloqiy me’yorlar jonli
misollarda va muayyan vaziyatlarda namoyon bo‘ladi.
Mana bir aniq misol. 5-sinf tarixi kursida "Brest qal'asi" mavzusi
mavjud. Darsda talabalarga Ulug' Vatan urushining boshlanishi, dastlabki
kunlarning og'irligi, Brest qal'asi himoyachilarining jasorati haqida gapirib berish
kerak deb o'ylayman. Ammo darslik materiali menga quruq va hissiy emasdek
tuyuladi. Shunung uchun, "U qat'iy va to'g'ri yurdi, hech narsani ko'rmadi, lekin
ishlaydigan dvigatelning ovozini aniq boshqardi. Va hamma o'z joylarida turdi va
u shishgan, muzlab qolgan oyoqlarini qiynalib, yolg'iz yurdi.
10

Va to'satdan nemis leytenanti paradda bo'lgani kabi baland ovozda va
zo'ravonlik bilan buyruq berdi va askarlar tovonlarini bosib, qurollarini aniq
"qo'riqlash" ga tashladilar. Nemis generali esa biroz ikkilanib turgach, qo‘lini
kepkasiga ko‘tardi.
Va u tebranib, endi unga eng yuqori harbiy sharaflarni taqdim etayotgan
dushmanlar safini asta-sekin bosib o'tdi. Lekin u bu sharaflarni ko‘rmadi, ko‘rsa,
endi parvo qilmasdi. U barcha mumkin bo'lgan sharaflardan, shon-shuhratdan,
hayotdan va o'limdan ustun edi.
Dahshatli, ovoz bilan, go'yo o'lgan odamdan keyin qichqirishdi, ayollar
yig'lashdi. Ular birin-ketin aprel oyining sovuq loyiga tiz cho‘kishdi. Ular yig‘lab,
qo‘llarini cho‘zib, unga, bo‘ysunmagan qal’aning so‘nggi himoyachisiga yerga
ta’zim qilishdi... U yuraverdi va yurdi, yashagandek mag‘rur va o‘jarlik bilan
yurdi va yetgandagina yiqilib tushdi.
Mashina yaqinida.
U chalqancha yiqildi, qo'llarini keng yoydi ... U ozod bo'ldi va hayotdan
keyin o'limni o'lim bilan oyoq osti qildi. 4

Ushbu parchani tinglagandan so'ng, o'quvchilarda hayrat, qo'rquv, nafrat,
mag'rurlik tuyg'ulari paydo bo'lishi kerak. Maktab darsligi, afsuski, bolada bunday
hissiyotlar bo'ronini qo'zg'atolmaydi.
Tarix darslarida qo'llaniladigan badiiy obrazlar o'qitishning g'oyaviy
yo'nalishini kuchaytiradi, o'qituvchiga mavzuning g'oyaviy mazmunini aniq
shaklda o'quvchilar ongiga etkazish imkoniyatini beradi, talabalar xotirasida
mustahkam saqlanishiga yordam beradi. tarixiy materialni o‘rgangan. Xo'sh,
qanday qilib misolsiz qila olamiz? Beshinchi va Yettinchi sinflarda ham Pyotr
islohotlari, Sankt-Peterburg qurilishi, bu shaharning Rossiyaning tarixiy kelajagi
uchun ahamiyati mavzusi bor. Bu mavzuni uzoq va uzoq muhokama qilish
mumkin. Lekin nega? Axir, Pushkin bor.
"Cho'l to'lqinlari qirg'og'ida
U turdi, buyuk fikrlarga to'la,
4
Vasilev B.L. "Men ro'yxatlarda ko'rinmadim" ... - M .: Bolalar adabiyoti, 1986. - 220-bet.
11

Va uzoqlarga qaradi ...
Va u o'yladi:
Bu yerdan biz shvedga tahdid qilamiz.
Bu erda shaharga asos solinadi
Takabbur qo'shniga achinish.
Bu yerdagi tabiat biz uchun mo'ljallangan
Evropaga derazani kesib tashlang
Dengiz bo'yida qattiq oyoq bilan turing.
Mana, ularning yangi to'lqinlarida
Barcha bayroqlar bizga tashrif buyuradi,
Keling, ochiq havoda dam olaylik.
Yuz yil o'tdi va yosh shahar,
Yarim tun mamlakatlari go'zallik va hayrat,
O'rmonlar zulmatidan, botqoqlik blatidan
Ajoyib, g'urur bilan ko'tarildi ...
Neva granit bilan bezatilgan;
Suvlar ustida osilgan ko'priklar;
To'q yashil bog'lar
Orollar uni qoplagan
Va yosh poytaxt oldida
Xira eski Moskva
Badiiy adabiyotda biz, qoida tariqasida, darsliklarda yo'q bo'lgan aniq
materiallarni - davrning atmosferasi va rangi, kundalik hayotning aniq
xususiyatlari va tafsilotlari, yorqin faktlar va o'tmishdagi odamlarning tashqi
qiyofasining tavsifini topamiz. Misol uchun, ettinchi sinf o'quvchilari Emelyan
Pugachevning tashqi qiyofasini aniqroq tasavvur qilishlari uchun siz Pushkinning
"Kapitanning qizi" dan parcha o'qishingiz mumkin deb o'ylayman.
“... odam karavotdan tushdi. Uning tashqi ko'rinishi menga ajoyib bo'lib
tuyuldi: u qirqlarga yaqin, o'rta bo'yli, ozg'in va keng yelkali. Qora soqolida kul
rang bor edi; katta ko'zlarini yashab, yugurdi. Uning yuzida juda yoqimli, ammo
12

qo'pol ifoda bor edi. Uning sochlari aylana shaklida kesilgan; U yirtiq palto va
tatar shimini kiygan edi ... "
Shunday qilib, badiiy adabiyot tarixning ilmiy materialini tasvirlaydi, uni
badiiy syujetlar bilan sharhlaydi, idrokni chuqurlashtiradi, hayot hodisalariga katta
qiziqish uyg‘otadi, hissiy kechinmalar uyg‘otadi.
O‘quvchilar tarix bo‘yicha asosiy bilimlarni o‘qituvchining hikoyasi orqali
oladilar. Hikoya iplari bolalar ongiga xalq va mamlakat o'tmishi bilan
bog'langan. O'qituvchining o'ta to'g'ri, jo'shqin fikrlar va samimiy his-tuyg'ularga
to'la so'zi ko'p jihatdan ta'lim muvaffaqiyatini belgilaydi. Biroq, o'qituvchi har
doim ham bilimlarni o'ziga xos va majoziy uzatish uchun yorqin vizual
vositalarning to'g'ri doirasini topa olmaydi. Yozuvchi va shoirlarning asarlari unga,
shuning uchun talabalarga yordam berishi kerak.
Ammo tarix darslari uchun badiiy asarlarni tanlashda ikkita jihatni hisobga
olish kerak. Birinchidan, materialning kognitiv va tarbiyaviy ahamiyati (ya'ni,
tarixiy hodisalarning haqiqiy taqdimoti).
S.P.Borodin ta'kidlaganidek, fantastika "Tarixiy va kundalik haqiqiylik
doirasida bo'lishi kerak" 5
.
Ikkinchidan, uning yuksak badiiy qiymati.
Tarix darslarida ishlatiladigan badiiy asarlardan parchalar quyidagilardan
iborat bo'lishi kerak:
1. o'rganish maktab o'quv dasturida nazarda tutilgan tarixiy voqealarning
jonli tasviri;
2. tarixiy shaxslar obrazlari va omma obrazi;
3. o'tmishdagi voqealar sodir bo'lgan vaziyatning rasmli tavsifi.
Bular badiiy adabiyot tarixiy voqealarni yaxshiroq o‘zlashtirishga yordam
beradi. Lekin tarix darsida har bir badiiy asardan foydalanish mumkin
emas. Ehtiyotkorlik bilan tanlash kerak.
3. Tarix fanini o’qitilishida tarixiy- badiiy asarlardan foydalanishning asosiy
usullari
5
Borodin S.P. Yo'llar. - Kitobda: Borodin S. Chaqmoq Bayazet. - M .: 1976, 528-529-betlar
13

Tarix fanining dolzarb muammolarini hal etishda bugungi kun talablari ya’ni
o’quvchilarda shakllantiriladigan tayanch kompetensiyabilan uyg‘unlikda olib
borishni, tahlil qilishni talab etadi. Bu muammolarni, bo‘lib o‘tgan voqeliklarni
o‘quvchilarga yetkaza olish o‘qituvchining kasbiy mahoratiga bog‘liq. Ma’lumki,
milliy va umum madaniy kompetensiyaning shakllantirishda tarix darslarida
o‘quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, ulardagi og‘zaki nutq va siyosiy
voqealarni to’g’ri baholay olishorqali ishonch hissinitarbiyalash, tarix fani
o‘qituvchisi oldidagi muhim vazifadir.Xo‘sh, ushbu kompetensiya talablarini
amalga oshirishda o‘qituvchi darslikda berilgan ma’lumot bilan yuqoridagi
ko‘zlangan maqsadlarga qanday erisha oladi? 6
Yillar davomidadarslikdagi mavzular hajmi, ma’lumotlari qisqarib, ba’zida
o‘zgarib kelmoqda, shu bois ham o‘qituvchi qo‘lida xrestomatiya va qo‘shimcha
ma’lumotlar bazasi shakllangan. Darslarda mavzu yuzasidan qo‘shimcha
ma’lumotni yana qayerdan olish mumkinligini aytib o‘tish, o‘quvchilarni
axborotlar bilan ishlash kompetensiyasini shakllanishiga ma’lumotlar bazasini
yarata olish, asosiylarini tanlay olish va tahlil qila bilishiga yordam beradi. 7

“Bibliotarix”metodi hisoblangan ushbu yo’nalishda o’quvchiga tushuncha
berish, mavzuga doirtarixiy badiiy asarni targ’ib qilishga erishiladi. Eng muximi
ko’rsatib o’tilgan ushbukitobni o’quvchilardan jilla qursa 5-6 o’quvchi topib o’qib
chiqgan bo’lsada, olingan ta’surotlarini tengdosh - tengdoshga tamoyili asosida
sinfdosh do’stlariga tavsiya etsa, o’qib ko’rib o’rtoqlashsa, biz ko’zlagan
maqsadimizga erishgan bo’lardik.
Tarixdek soxasi keng qamrovli fanni o‘rgatishda pedagog, fanlararo uzviy
bog‘lanishdan unumli foydalansa bo‘ladi.
Adabiyot o‘qitilishida nasr va nazm yo‘nalishida ko‘plab tarixiy ma’lumotlar
berilishi va umumta’lim darsliklarida majmua turkumida o‘qitilishi, so‘nggi
yillarda maktabdaaxborot resurs markazining takomillashuvi, yuqorida aytilgan
barcha kompetensiya talablarini amalga oshirishda tarix fanida badiiy
6
Ganieva M., Fayzullaev D. Kichik guruhlarda hamkorlikda ishlash pedagogik texnologiyalar to‘plami. – Toshkent:
Iqtisodiyot, 2013.
7
Yo‘ldoshev J.G‘., Usmonov S. Ilg‘or pedagogik texnologiyalar. – T.: O‘qituvchi, 2004.
14

adabiyotlardan foydalanish imkoniyatini beradi.nO‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev ta’kidlaydilar: «Men shunga aminmanki, kitobsiz
taraqqiyotga, yuksak ma’naviyatga erishib bo‘lmaydi. Kitob o‘qimagan odamning
ham, millatning ham, kelajagi yo’q».
Darhaqiqat, kitobxonlik inson ma’naviyatini, dunyo qarashini o‘sishiga,
tarixiy voqeahodisalarni daliliy va tahliliy o‘rganishga imkoniyat beruvchi
vositadir. O‘quvchi biror bir tarixiy voqea- hodisani o‘rganish jarayonida o‘sha
voqeani bilishining o‘zi kifoya qilmaydi, balki hodisani tahlil qila bilish yo‘li
orqali jamiyat rivojlanishi yoki uning tanazzulining sabab oqibatlarini o‘rganishi
zarurdir. Bu yo‘nalishda maqsadga erishish uchun tarix darslariga o‘quvchini
qiziqishini oshiradigan yagona mezon mutloqo lektorning – o‘qituvchining chiroyli
va ta’sirli nutqiga bog‘liq. O‘qituvchining nutq madaniyati yuksak bo‘lishi ko‘proq
so‘z boyligi bilan belgilanadi. Buning uchun albatta badiiy adabiyotni - tarixiy
badiiy asarlarni o‘qib chiqqan bo‘lishi kerak.
Prezidentimiz Sh. M. Mirziyoyevning “Kitob maxsulotlarini chop etish va
kitob mutolasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamdatarg‘ibot qilish”
bo‘yicha komissiya tuzish to‘g‘risidagi farmoyishi pedogoglarga o‘ziga xos
kompetensiyaviylikni talab qiladi. Tarix o’qitilishida tarixiy-badiiy adabiyotdan
foydalanish ko‘rgazmali vositalarbilan birga tarixiy voqealarnilo‘nda va yorqin
tushuntirish zarur.
Masalan: 7-sinf “O‘zbekiston tarixi” fanidan “Muhammad Xorazmshoxning
mamlakat mudofasiga oid tadbirlari va uning oqibatlari” mavzusini olaylik.
Darsning tarbiyaviy maqsadiga erishishda o‘quvchilarni vatanparvarlik,
tinchliksevarlik, insonparvarlik, do‘stlik, jasorat va mardlik kabi hislarini
tarbiyalashuchun imkoniyatlar mavjud. O‘quvchi mavzuni o‘zlashtira olgani bilan,
ularda yuqoridagi aytilgan his tuyg‘ular rivojlantirilmasa, o‘qituvchi o‘zoldiga
qo‘ygan maqsadiga erisha olmaydi. Buning uchun o‘qituvchi Mirkarim Osimning
tarixiy asari “O‘tror”dan foydalanishi mumkin yoki Baxtiyor Abdug’afforovning
“Sulton Jaloliddin Manguberdi” asaridan parcha o‘qib berishi yoki diskka yozilgan
parchani eshittirishi mumkin.
15

Parcha g‘oyat ta’sirli his-tuyg‘u va hayajonlar bilan o‘qilgan bo‘lishi zarur.
O’qituvchi « Jaloliddin Manguberdi –vatan qaxramoni»mavzusihaqida gapirar
ekan, Mirkarim Osimning “Singan setor” asarining 49-betidag iquyidagi parchani
keltirishi mumkin Amaldagi bu kabi tadbirlar “Bibliotarix” metodini tengdosh-
tengdoshga tamoyili asosida tavsiya etilayotgan asarlarni ommalashishiga sabab
bo’ladi.
Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyev: “Jaxolatga qarshi ma’rifat bilan kurashish,
yosh avlodni gumanistik g‘oyalar, milliyg‘urur va iftixor ruxida tarbiyalash zarur”,
deb ta’kidlaganidek, o‘quvchilarda mafkuraviy immunitetni xosil qilishda,
ma’rifatli shaxs etib tarbiyalashda tarixiy voqealarni badiiy talqini orqali, tarixiy
shaxslar hayotini yorqin ranglarda ochib berish bilan, farzandlarimizda
mintalitetimizni chuqurroq anglab etish, vatan taqdirini o‘z taqdiri deb bilish
ko‘nikmasini xosil qilishga erishamiz.
Tarix fanini o’qitilishida badiiy adabiyotlardan foydalanishda yana quyidagi
tartibga amal qilish kerak: foydalanilayotgan asar, roman, she’r yoki ilmiy-
ommabop nashrning, iloji boricha darsgaolib kirib ko‘rsatilishi va tavsiya
etilayotgan kitob maktab kutubxonasida mavjudligiga e’tibor berilishi kerak. Shu
ma’noda mavjud kitoblardan kelib chiqib, mavzu yuzasidan quyidagi kitoblardan
foydalanish tavsiya etiladi. 8

Quyida davlat ta’lim standartlari asosida tuzilgan o’quv rejasi mavzulariga
mos ba’zi tarixiy asarlardan parchalar va ularga qisqacha izoh berib o’tamiz.
6-sinf Tarix fanida «O‘rta Osiyoda ahmoniylarning bosqinchilik yurishlari».
«Shiroq».
Tarixiy qissasida ayni mavzuni keng yoritgan parcha bo’lib, asar shu tarixiy
voqea haqidagi eng ishonarli qo’shimcha afsona va bo’rtirishlarsiz yozilgan tarixan
aniq dalillar asosidagi qissa bo’lib, o’quvchiga u o’zi turli adabiyotlardan va
bolalar ro’znomalarida o’qigan hikoyalari orasida siz tarixchi sifatida aynan shu
adabiy talqini eng to’g’risi deb tavsiya berishingiz mumkin. Shuning
o’zio’quvchida o’tmishhaqidagi kitoblarnitarix nuqtai nazaridan bohalab borish
8
Boynazarov F.A. Qadimgi dunyo tarixi. O‘quv qo‘llanma. T.:“A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti”, 2004
16

kerakligini tushunish vabu borada tanlovni to’g’ri tashkillash malakasin iyuzaga
kelishiga sabab bo’ladi.
7-sinf “O‘zbekiston tarixi” darsligidagi»Mavoraunnhr va Xorazmning
madaniy hayoti. «mavzusida Ibn Sinova Abu Rayhon Beruniy haqidagi Mirkarim
Osimning “ Jayhun ustida bulutlar” qissasi
7-sinf “O‘zbekiston tarixi” fanidagi Amir Temur saltanatiningtashkil topishi
mavzusida» Jangga kirish usuli «, «Amir Temurning harbiy yurishlari», «Temur
tuzuklari» singari rejalarda sizga Xurshid Davronning «Sohibqiron nabirasi «Sharq
nashriyoti 1995yil va’»Tarixiy hikoyalar» kitobi asqotadi. Kompetensiyada
qo’yilgan talab Tarixiy manba va adabiyotlar bilan ishlashdagi A2 va B1
ko’rsatkichidagi mezon amalga oshadi.
Asarni kulmanitsion nuqtasida to’htatib qo’yish, tavsiya qilingan asarni
o’quvchiningo’zi izlab topishiga turtki bo’ladi Bu esa kompetensiyadagi B1-da
ko’zlagan maqsadga ko’ra tarixiy manbalarni mustaqil o’rganishi mavzuga oid
ma’lumotlarni to’play olish, xulosa chiqarish va boshqalar mezonini yo’zaga
chiqaradi.
6-sinf: Tarix darsligidagi»Eng qadimgi odamlarning rivojlanish bosqichlari»
mavzusida «Diniy e’tiqodni vujudga kelishi», «totemizm»haqidagi rejalariga
tushuncha berishdabu aqidalar Chingiz Aytmatovning «Oq kema « asaridan qirg’iz
xalqida hozirgacha saqlanib kelayotganini misol qilib ko’rsatish mumkin
8-sinf O‘zbekiston tarixi XIX-asr I-yarmi Qo’qonxonligi ijtimoiy iqtisodiy
hayot. Abdulla Qodiriyning»Mehrobdan chayon»romanida Qoqon xonligi
boshqaruv tizimi so’ngi xon Xudoyorxonninghayoti yurgizgan siyosatito’g’risida
ishonarli ma’lumotlar berilgan. Ushbu tavsiya qilingan tarixiy asarlar qaysi sinf
tarixi ekanligi berilayotgan mavzudagi tarixiy davr va voqelikni dolzarbligi uning
o‘tmish va kelajagda qoldirgan izi nechog‘li muhim ekanligi inobatga olingan. Shu
bilan ayni ko‘rsatilayotgan davr tarixiga oid yozilgan badiiy asarni qanchalik tarix
faktlari va tasvirlari to‘g‘ri va yorqin rangda bayon etilganligini inobatga olsak
yozuvchi ta’riflagan shaxslar tarixiy prototip ekanligi bois kitobxon estetik zavqi
badiiy talqin orqali ma’nan yuksalishi munkinligi va shu bilan berilgan tarix
17

ma’lumotlari bazasiga shu davr nafasini his qilishiga olib keladi. Ayniqsa, qadimda
ishlatilgan atamalar joy nomlari toponimikasi o’quvchi xotirasida yaxshi
shakllanib qoladi.
Tarixiy - badiiy adabiyotlar tarixiy jarayonlarni o’zlashtirishda muhim omil.
Tarixiy – badiiy adabiyotlardan tarix darslarida foydalanishda
o’quvchilarning psixologik yosh xususiyatlarini hisobga olish.
Badiiy adabiyotlar va ularning turlari.
Adabiy manbalar ulardan tarix darslarida foydalanish metodlari: Mavzuga oid
adabiy manbalarni tavsiya etish, manbalardagi mavzuga oid shaxs va tarixiy
voqealar xususida suhbatlashish, manbalardan foydalanish metodlari.
Badiiy adabiyotning yoshlarni komil inson qilib tarbiyalashdagi ahamiyati.
Badiiy adabiyotning qimmati o’quvchi voqelikni adibning iste'dodi darajasida
idrok etishga, uni ko’zi bilan ko’rishga, uning shaxsi orqali, ma'naviy dunyosi
orqali tasavvur etishga, u olg’a surgan o’z amaliy faoliyatida ongli ravishda amal
qilishga erishishi bilan belgilanadi. 9

O’quvchi asarda tasvirlangan timsollar galereyasi va badiiy vositalarni faqat
ko’zatuvchisiga aylanmasligi, balki adib olg’a surgan ta'lim-tarbiyaviy g’oyani
qanday natijaga erishganligi nuqtai nazaridan baholashga o’rgangan taqdirdagina
uning mohiyatini to’liq, chuqur anglab yetishi muqarrar. 10
Badiiy asarni to’g’ri tanlay bilish ham asar g’oyasini ta'lim-tarbiyaviy
tomondan chuqur o’zlashtirishning muhim omillaridan biri bo’lib, uni tanlashda
ma'lum mezonlarga asoslaniladi, ya'ni badiiy asarning yuksak g’oyaviy - badiiy
qimmati, adib ijodida asarning xarakterli o’rni (asosan yuqori sinflarda): asarning
yaratilgan va o’rganilayotgan davr uchun ahamiyati ( bu ham asosan yuqori
sinflarda hisobga olinadi);
 badiiy asarning ta'limiy, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi xususiyati;
 badiiy asarning o’quvchi yoshiga mosligi, munosibligi;
 badiiy asarning o’quvchi yoshiga mosligi, munosibligi;
9
Ganieva M., Fayzullaev D. Kichik guruhlarda hamkorlikda ishlash pedagogik texnologiyalar to‘plami. – Toshkent:
Iqtisodiyot, 2013.
10
Yo‘ldoshev J.G‘., Usmonov S. Ilg‘or pedagogik texnologiyalar. – T.: O‘qituvchi, 2004.
18

 o’quvchida qiziqish uyg’otishi;
 o’quvchining ma'naviy qiziqishi;
 talabi, ehtiyojlariga javob bera olish darajasidan iboratdir.
Proza yo’lida yozilgan asarlar hayotning keng va ob'ektiv manzarasini
tasvirlashi, ma'naviy qadriyatlar mohiyatini atroflicha ochib berishi, poeziyada
bunday tasvirga keng imkoniyat yo’qligi, dramatik asarlarda esa voqelik yozuvchi
nutqi orqali emas, balki obrazlarning hatti-harakati, so’zlari orqali ifodalanishi
bilan farq qiladi. Adabiy turlar o’rtasidagi bunday farqlanish ularning tarbiyaviy
imkoniyatlari jihatidan ham farqlanishiga olib keladi. Mazkur janrlardagi asarlar
o’quvchiga birinchidan, o’tmishning madaniy merosi. Bu merosning rang-
barangligi, o’zbek xalqining takrorlanmas iste'dod egalari bo’lgan ajdodlari haqida
aniq va qiziqarli ma'lumot beradi.
Ikkinchidan o’quvchining o’zligini anglashi uchun boy ma'naviy oziq beradi.
Uchinchidan, o’zbek millati, sharq xalqlari tarixi, dini madaniyati, urf-
odatlari, an'analari; udumlari haqida badiiy ifoda vositalari asosida ilmiy,
haqqoniy, tarixiy ma'lumotlarni egallashga muvaffaq bo’ladi.
To’rtinchidan, sharq xalqlari, o’zbek xalqi ruhiy holati, axloq-odob
mezonlaridan qahramonlik, jasurlik, mehnatsevarliq insonparvarlik,
mehmonavozlik, imone'tiqod, sevgida sadoqat kabi qadriyatlar haqida atroflicha
ma'lumot olishga muyassar bo’ladi.
Masalan,qahramonlik eposlarida turkiy xalqlarga xos qahramonlik,
vatanparvarlik, jasurlik (“Shiroq” , “To’maris”), xalqparvarlik, sevgida sadoqat
(“Alpomish”, ”Tohir va Zuhra”, ”Yusuf va Zulayho”,“Farxod va Shirin”),
jangnoma xarakteridagi dostonlarda o’tmish qahramonlar, tarixiy va hayotiy
haqiqatning kuylanishi (”Shohnoma”, ”Jangnomai Jamshid”...), pandnoma
harakteridagi dostonlarda kishining kundalik hayotida amal qilishi lozim bo’lgan
xulq-avor mezonlari diniy va dunyoviy ahloq qonun-qoidalari ( “Qutadg’u bilig”,
“Saddi Iskandariy”...), qissalarda (“Badoe'-ul vaqoe”,“Qissai Yusuf va Zulayho”,
“Qissasul anbiyo”, “Qissai Rabg’uziy” va h.k.) sharq xalqlarining turmush tarzi,
tarixiga xos voqealar tasviri ko’proq o’z ifodasini topadi. Shuning uchun ham bu
19

janrlarda yaratilgan adabiyot namunalari o’quvchiga ma'naviy madaniyatimizning
tarixiy boy qirrallari haqida sharq xalqlari, shu jumladan o’zbek xalqining
o’tmishi, qadriyatlari, axloq-odob mezonlari haqida atroflicha ma'lumot berish
imkoniyatiga ega.
4. Tarix fanini o’qitishda pedagogik texnologiyalarning roli
Ma’lumki, hozirgi zamon har bir fan o’qituvchisi zimmasiga inson, uning
jamiyatdagi o’rniga haqqoniy baho berish vazifasini yuklaydi. Buning uchun
o’qituvchi ta’lim tarbiyaning yangi shakllari, vositalari va usullarini egallashi va
shu bilan birga o’zi zamonaviy pedagogik texnologiyalarni yaratishga, shaxsni
tarbiyalashning yangi a’nanaviy, samarali usullarini tanlashga harakat qilishi
hamda ijodkor bo’lmog’i lozim. Maktablarda o’qitilayotgan ijtimoiy, shu jumladan
tarix fani o’zida oliyjanob fazilatlarni mujassamlashtirilgan insonni tarbiyalashda
benihoya ahamiyat kasb etadi. Maktabda o’quvchi kishilik jamiyati bosib o’tgan
yo’lni, ularning chet el bosqinchilariga qarshi, o’z ozodligi va baxt-saodati, porloq
kelajagi uchun olib borgan kurashlari haqidagi asosiy ma’lumotlarni tarix
darslaridan bilib oladi. Shu bilan birga tarix darslari o’quvchining hozirgi ijtimoiy-
siyosiy jarayonlarni to’g’ri anglashga yordamlashadi.
Ta’lim amaliyoti ko‘rsatishicha, maktab ta’limida fanlararo aloqadorlikni
yo‘lga qo‘yish fan va jamiyat hayotida bugungi kunda sodir bo‘layotgan
integratsion jarayonlarning yorqin ifodasidir. Ushbu aloqadorlik o‘quvchilarning
bilimlarni ongli o‘zlashtirishi, dunyo haqidagi yaxlit tasavvurlarini rivojlantirish va
amaliy va ilmiy- metodik tayyorgarligini oshirishda muhim o‘rinni egallaydi.
Bunday tayyorgarlik umumiy o‘rta ta’lim bitiruvchilarini darsda va darsdan
tashqari mashg‘ulotlarda, ishlab chiqarishda va umuman har qanday faoliyatda
o‘zlashtirgan bilim, ko‘nikma va malakalarini erkin qo‘llash imkoniyatini beradi 11
.
O‘quv fanlariaro aloqadorlikni ta’minlash bo‘yicha o‘qituvchilar tajribalarini
umumlashtirib, fanlararo aloqadorlikda tashkil etiladigan darslarni uch guruhga
bo‘lish mumkin:
11
Ishmuhamedov R. Innovatsion texnologiyalar yordamida ta'lim samaradorligini oshirish yo`llari. – Toshkent:
Nizomiy nomidagi TDPU, 2009. – B. 122.
20

Ko‘rgazmalilik asosida tashkil etiladigan dars da o‘rganilayotgan mavzu
yuzasidan alohida topshiriqlarni bajarish uchun qo‘llaniladigan o‘quv fanlariaro
aloqador elementlarning turli jadval va modellarda ifodalanganligi
asosida.Chunonchi, tarix darslarida O’zbekiston tarixiu va Jahon tarixi darslarida
mazmunan o‘xshash bo‘lgan “Osiyo mamlakatlari madaniyati”, “Yevropada o’rta
asr shaharlari”, “Osiyo mamlakatlarining o’rta asr shaharlari” kabi mavzularni
o‘rganish bo‘yicha.
Mavzularning bir-biriga o‘xshashligi : o‘quv jarayonining uzviy tarkibiy
qismida o‘quv fanlariaro aloqadorlikdan foydalanish asosida darsning
samaradorligini oshirish.
Umumlashtirish - o‘quv fanlarining umumiy qonuniyatlari va tamoyillarini
mukammal o‘rgatish maqsadida turli o‘quv fanlari bo‘yicha maxsus tashkil
etiladigan takrorlash-umumlashtirish darslarida o‘quvchilarning egallagan
bilimlarini takrorlashga imkon yaratish.
Agarda, dars jarayonida quyidagi didaktik shartlarga amal qilinsa,
o‘qitishga mujassam yondashishda samaradorlikka erishiladi: o‘rganilayotgan
o‘quv fanlari bo‘yicha mavzularni mazmunan uyg‘unlashtirish orqali o‘quv
rejalariga fanlararo aloqadorlik asosida tashkil topgan dars soatlarini kiritish; o‘quv
fanlariaro aloqadorlik asosida tashkil etilgan darslarning ta’lim sifatini ta’minlash
va uning tarbiyaviy jihatlarini kuchaytirish; darslarda mazmunan bir-biriga yaqin
yoki aralash o‘quv fanlari tarkibidagi tushunchalar yordamida o‘quvchilarning
ilmiy dunyoqarashi hamda muayyan ko‘nikma va malakalarini shakllantirish;
aralash o‘quv kurslari bo‘yicha, muammolilik, ko‘rgazmalilik, mustaqil ishlar,
individual topshiriqlar tashkil etish yordamida bunday maqsadga erishish mumkin.
Bizga ma’lumki tarix juda qadimiy fanlardan biri hisoblanadi.Tarix fanini
kelajakni ko’rsatuvchi „Ko’zgu” desak bo’ladi va bu ko’zguga qarab har qanday
inson,jamiyat, xalq o’z kelajagini belgilab olishi mumkin. Hozirgi kunda
O’zbekiston rivojlangan davlatlar qatoridan o’rin egallashi onson kechgani yo’q.
Shuning uchun tarixni o’qitish jarayonida o’quvchilar bugungi kunning qadriga
yetishini, o’tmishda yo’l qo’yilgan xatolarni takrorlamaslikni, o’tmishdagi
21

xatolardan xulosa chiqarib olishini o’rgatish lozimdir. Qolaversa maktabda tarix
fanini o’qitish orqali o’quvchilarda o’zlari mustaqil va ijodiy fiklashini
rivojlantirishga, miliy ong va tafakkurni o’stirishga , eng asosiysi ma’naviy
barkamol shaxsni, haqiqiy vatanparvar insonni tarbiyalab voyaga yetkazishga
ahamiyat berish lozim.
Hozirgi kunda ta’lim jarayonida interfaol uslublar (innovatsion pedagogik va
axborot texnologiyalari) dan foydalanib, ta’limning samaradorligini ko`tarishga
bo`lgan qiziqish, e’tibor kundan-kunga kuchayishi tabiiy. Zamonaviy
texnologiyalar qo`llanilgan mashg`ulotlar o‘quvchilar egallayotgan bilimlarlarni
o`zlari qidirib topishlariga, mustaqil o`rganib, tahlil qilishlariga, hatto xulosalarni
ham o`zlari keltirib chiqishlariga qaratilgan. Bugungi kunda ta’lim
muassasalarining o`quvtarbiyaviy jarayonida pedagogik texnologiyalardan
foydalanishga alohida e’tibor berilayotganligining asosiy sababi quyidagicha
izohlashimiz mumkin:
Birinchidan, pedagogik texnologiyalarda shaxsni rivojlantiruvchi ta’limni
amalga oshirish imkoniyatining kengligida. 12
Ikkinchidan, pedagogik texnologiyalar o`quv-tarbiya jarayoniga tizimli
faoliyat yondashuvini keng joriy etish imkoniyatini beradi.
Uchinchidan, pedagogik texnologiya o`qituvchini ta’limtarbiya jarayonining
maqsadlaridan boshlab, tashxis tizimini tuzish va bu jarayon kechishini nazorat
qilishgacha bo`lgan texnologik zanjirni oldindan loyihalashtirib olishga undaydi.
O’quvchilarga tarix fanini chuqur o’rgatish yuzasidan ijtimoiy fan
o’qituvchilariga rivojlanib borayotgan jamiyatning o’zi qator talablar qo’ygan.
Zamonaviy tarix fani o’qituvchisi ta’lim olishga butun umr davom etadigan
jarayon sifatida qaraydi. O’quvchilarda tarixiy ong va tarixiy taffakurni
shakllantirish, dunyo xalqlari hamda ko’p millatli xalqimizning tarixi va bugungi
kuniga, milliy va ummumsoniy qadriyatlariga hurmat hisida tarbiyalash,
o’quvchilarga davlatchiligimiz tarixi jahon sivilizatsiyasining ajralmas qismi
ekanligini anglatish, o’quvchilarga tayanch va tarix faniga oid umumiy va
12
Ganieva M., Fayzullaev D. Kichik guruhlarda hamkorlikda ishlash pedagogik texnologiyalar to‘plami. –
Toshkent: Iqtisodiyot, 2013.
22

kuchaytirilgan kompetensiyalarni shakllantirishdan iborat maqsadni amalga
oshirishi lozim.
Tarix fanining samaradorligini oshirish maqsadida quyidagi tavsiyalarga
amal qilish yaxshi samara beradi:
Dars jarayonida qo‘llaniladigan metodlarning uyg‘unligiga alohida e’tibor
qaratish;
Og‘zaki bayon; hikoya, monolog, dialog, suhbat, syujetli hikoya, analitik
syujet usullaridan unumli foydalanish;
Dars jarayonida sinflarning o‘ziga xoslik xususiyatidan kelib chiqqan holda
tarixiy manba bilan ishlashni shakllantirish-tarixiy adabiyotlar, tarixiy hujjatlar,
tarixiy ma’lumotlar;
Darslarda badiiy va tarixiy adabiyotlardan foydalanish natijasida
o‘quvchilarda kitobxonlik madaniyatini shakllantirish;
Mavzuga oid ko‘rgazmali va shunga o‘xshash vositalardan dars jarayonida
foydalanish;.
Yangi yaratilgan darsliklardan unumli foydalanish, faqat o‘qib yoki
o‘quvchilarga o‘qitish emas, tarixga oid bo‘lgan rasm va materiallardan kengroq
foydalanish;
Dars jarayonida (an ֹ ’ anaviy va noan’anaviy darslar, seminar mashg‘ulotlari,
o‘quv ekskursiyalari, anjumanlar) larni tashkillashtirish;
Ta’lim sifatini oshirishda o‘qituvchilarning ehtiyojlarini o‘rganish, ta’lim
jarayonini uning mazmunidagi yangiliklar hamda o‘qitish metodikasiga oid
so‘nggi yutuqlar asosida shakllantirish 13
.
Ilg‘or tajribalarni ommalashtirish va targ‘ib qilish maqsadida oliy ta’lim
muassasalarining hamda hududiy malaka oshirish insitutlari professor-
o‘qituvchilari, metodistlar, ilg‘or tajribali, tashabbuskor o‘qituvchilarni jalb qilgan
holda joylarda “Tayanch maktablar”ning imkoniyatlaridan keng foydalanish
maqsadga muvofiq.
13
Abduqodirov A., R.Ishmuhammedov. “Ta’limda innovatsion texnologiyalar” Toshkent: 2008. – B. 81.
23

Dars o’tishda “Aqliy hujm”,“BBB”,“Bingo”, “Claster”, “Toj”,“Zinama-
zina“, “Marra sari olg’a”,“Shar” va boshqa usullardan foydalanish tavsiya etiladi,
ammo tavsiya etilayotgan metod va shakllar bilan cheklanib qolishi kerak emas.
Ta’lim va tarbiya berishga qaratilgan har qanday uslubiy yondashish tarix
o’qituvchisining shaxsiy tajribasining kamol topishiga xizmat qilishi kerak.
O’quvchilarning tarix faniga qiziqishini shakllantirish va rivojlantirish har bir
darsning qanday saviyada tashkil qilinishiga bog’liq.
Xulosa
Badiiy tarixiy asarlar, yoshlarni tarixiy haqiqatlarni chuqur va atroflicha
bilishga, ayniqsa, diniy ekstremizm xavfi mavjud bo‘lgan hozirgi paytda, ularning
diniy va milliy adovatlarni yo‘qotish borasidagi, insoniyat istiqboliga daxldor
masalalarni tushunib etishiga ko‘maklashadi.Ana shu muammolar orasida inson
zotiga juda ko‘p azoblar bergani - turli davlatlar va mafkuralar adovatidan kelib
chiqadigan qirg‘in urushlardir.Ayniqsa, hozirgi dunyoda hokim bo‘lish
ishtiyoqida yurgan diniy oqimlar, teroristik tashkilotlar inson hayotiga tajovvuz
solmoqda. Bunga qarshi barcha taraqqiyparvar kuchlar safarbar etilmoqda.
Ayniqsa, yoshlarni bu xavfdan ogoh etishda, ularni komil inson qilib tarbiyalashda
badiiy tarixiy asarlar ibrat vazifasini bajarmoqda. Ayniqsa, badiiy tarixiy
asarlarning yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga qo‘shayotgan hissasi
katta bo‘lmoqda. Jaloliddin Manguberdi, Temur Malik sigari xalq qahramon-
larining faoliyatini tarixiy romanlarda o‘rganib, yoshlarimiz asar qahramonlariga
taqlid qilish, ulardek vatanparvar bo‘lishga intilmoqda.
24

Keyingi yillarda global taraqqiyot yangi kashfiyot va fan-texnika
sohasida keng imkoniyatlarni o‘zi bilan olib kirmoqda. Ikkinchi tomondan esa
xalqimizga yot “ommaviy mdaniyat” ning kirib kelishiga ham sabab bo‘lmoqda.
Bu jarayonni to‘xtatib qolishning iloji yo‘q. Lekin milliy g‘oya va uning ruhiyati
bilan sug‘orilgan badiiy tarixi asarlar bilan yoshlar qalbiga xalq qadriyati,
ajdodlarimiz o‘gitlarini, xalqimiz boy madaniy merosiga tayanib singdirish
mumkin.O‘zgarib borayotgan XXI asr saboqlaridan ma’lum bo‘lmoqdaki, yoshlar
tarbiyasiga talabchanlik bilan yondoshish va bu yo‘lda duch kelinajak
golobolizastsiya mentalitet bosimlarini engib o‘tib, milliy urf-odat, zamonaviy
qarashlarimizdagi noaniq ilmiy-nazariy qirralarini bartaraf eta olishimiz,
muammolarning to‘la to‘kis yechilishiga erishishimiz kerak. Badiiy tarixiy
asarlarning bu o‘rinda roli va ahamiyati nihoyatda cheksizdir.
Tarixiy badiiy asarlar orqali yoshlarda insoniylik, rostgo‘ylik, o‘z-haq
huquqi uchun kurasha oladigan kishini tarbiyalashdek muhim insoniy fazilatlarni
qaror toptirish mumkin.Binobarin, tarixiy haqiqatlarni bilish va badiiy talqin
qilish orqali ajdodlarimizning milliy qadriyatlari va umuminsoniy an’analarini
bir butun holda bilishga yo‘l ochadi.Yoshlarda milliy g‘urur shakllanadi. Hayotda
o‘z o‘rnini topishga ko‘maklashadi.
Badiiy tarixiy asarlar yoshlarni ma’naviy yetuk, sog‘lom va barkamol
bo‘lib tarbiyalanishiga ko‘maklashadi. Asar qahramonlari odatda mard, sog‘lom
va tanti sifatida tasvirlanganligi tufayli o‘quvchi aha shu qahramonlar orqasidan
ergashadi, ularga taqlid qiladi. Tarix bilan yuzma-yuz bo‘lish oson emas, tarix
qonuniyatlari faqat hozirgi davr va kelajak emas, ijodkorning ma’naviy
ma’rifiy darajasi, ruhiy imkoniyati, ixlos e’tiqodi, tafakkuri va iste’dodini ham
o‘z adolati tarozisiga solib turadi.Tarix ta’limi jarayonida badiiy tarixiy
asarlardan ijodiy foydalanilgan holda dars tashkil etish an’ana tusini olmoqda.
Ko‘rinadiki, o‘quvchi shaxsini rivojlantirishd badiiy tarixiy asarlardan
foydalanish, ma’naviy-madaniy uyg‘unlik hamda ijodkorlikni rivojlantirishga
keng yo‘l ochadi . O‘tmishni o‘rganish, uni asl holida ko‘rish o‘quvchi qiziqishini
oshiradi. Tarixiy mavzularni o‘zlashtirishiga yordam beradi.
25

Xulosa qilib ta’kidlash o‘rinliki, tarix fanlari mavzulari, davrlari hamda
undagi sahifalarni o‘rganishda badiiy tarixiy asarlarning ahamiyati beqiyos.
Yoshlar nafaqat o‘z bilimlarini boyitadilar, balki o‘zlari ham komil inson
sifatida tarbiyalanib boradilar. Eng muhimi badiiy tarixiy asarlar yozhlarda
insoniylik fazilatlarinini qaror toptirishga ,hayotda o‘z o‘rnini topishiga,
ajdodlarimiz merosiga hurmat bilan qarashga, ulardek faoliyat yuritish, sezgir
va hushyor bo‘lishga,Vatan mustaqilligini mustahkamlash ushun yonib yashashga
yordam beradi.Zero,ota-bobolarimiz merosini o‘rgangan, ular qoldirgan qadriyatlat
asosida tarbiyalangan shaxsni hech qachon bukib bo‘lmaydi.Birinchi Prezidentimiz
ta’kidlaganlaridek, “Tarixiy xotirasi mustahkam inson - irodali insondir”
Foydalanilgan adabiyotlar
1. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. T. “Sharq”
2001. Oliy ta’lim me’yoriy hujjatlari. 3-18 betlar.
2. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. T. “Sharq” 2001. Oliy ta’lim me’yoriy
hujjatlari. 18-52 betlar.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi
to‘g‘risida”gi PF-4947-son Farmoni //O‘zbekiston Respublikasi qonun
hujjatlari to‘plami, 2017 y., 6-son.
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi “Oliy ta’lim
tizimini yanada rivojlantirish choratadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2909-sonli
qarori.
26

5. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi “Ta’lim sifatini
nazorat qilish davlat inspeksiyasi faoliyatini tashkil etish to‘g‘ risida”gi 2017
yil 18 iyuldagi № 515 – sonli Qarori.
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ma’lumotli mutaxassislar
tayyorlash sifatini oshirishda iqtisodiyot sohalari va tarmoqlarining
ishtirokini yanada kengaytirish chora-tadbirlari to‘g‘ risida”gi 2017 yil 27
iyuldagi № PQ 3151 – sonli Qarori.
7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim muassasalarida
pedagogika yo‘nalishida maxsus sirtqi bo‘limlarni tashkil etish to‘g‘risida”gi
2017 y il 9 avgustdagi №PQ 3183 – sonli Qarori.
8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 22 yanvarda “2017-2021
yillarda O‘zbekiston Respublikasini Rivojlantirishning beshta ustuvor
yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Faol tadbirkorlik, innovatsion
g‘oyalar va texnologiyalarni qo‘llab quvvatlash yili”da amalga oshirishga
oid Davlat Dasturi to‘g‘risida”gi PF-5308 sonli Farmoni.
9. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T., “Ma’naviyat”, 2008.
10. Azizxodjaeva N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat – Toshkent,
2006.
11. Golish L.V., Xashimova D.P. Ta’lim jarayonida interfaol ta’lim uslublari va
zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish. –
Toshkent: TDIU, Iqtisodiyot. 2013.
12. Ishmuhamedov R., Abduqodirov A., Pardaev A. Ta’limda pedagogik
texnologiyalar. – Toshkent: Iste’dod, 2008.
13. Ishmuhamedov R. O‘quv jarayonida interfaol uslublar va pedagogik
texnologiyalarni qo‘llash uslubiyati. - Toshkent: RBIMM, 2008.
14. Ganieva M., Fayzullaev D. Kichik guruhlarda hamkorlikda ishlash
pedagogik texnologiyalar to‘plami. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2013.
15. Ro‘zieva D., Usmonboeva M., Holiqova Z. Interfaol metodlar: mohiyati va
qo‘llanilishi / Metod.qo‘ll. – T.: Nizomiy nomli DTPU, 2013.
27

16. Yo‘ldoshev J.G‘., Usmonov S. Ilg‘or pedagogik texnologiyalar. – T.:
O‘qituvchi, 2004.
17. Абдиев В . И . Қадимги Шарқ тарихи . Т., « Ўрта ва олий мактаб давлат
нашриёти » , 1964 й.
18. Axmedshina F. Qadimgi Yunoniston tarixiga kirish. Egey sivilizatsiyasi.
Jizzax, 2004.
19. Boynazarov F.A. Qadimgi dunyo tarixi. O‘quv qo‘llanma. T.:“A.Qodiriy
nomidagi xalq merosi nashriyoti”, 2004
20. Kosteskiy V.A. Tarix. Qadimgi dunyo. 6-sinf. O‘qituvchi uchun metodik
qo‘llanma. T., 2003.
21. Muxammedov X. Xorijiy mamlakatlar davlati tarixi va qadimgi dunyo
tarixi. 1-qism. T., 1999.
22. Qosimov E. Jahon tarixi. Qadimgi va o‘rta asrlar davri. Darslik. T.: TDPU.,
2013.
23. Редер Д.Г., Черкасова Е.А. Қадимги дунё тарихи. Т., « Ўқитувчи » , 1974
й.
24. Rаjаbov R. Q аdimgi dunyo tаrixi xrestomаtiyasi. – T.: Nаvoiy Dаvlаt
pedаgogikа instituti, 2008 .
25. Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. O‘quv qo‘llanma.T.:“Fan va texnika
nashriyoti”, 2009.
26. Rajabov R.R. Jahon tarixi. Toshkent. “Yangi asr avlodi”. nashriyoti 2015
27. Rajabov R.R. Ibtidoiy jamoa tarixi. Toshkent.“Fan va texnologiya”
nashriyoti. 2013
Internet saytlari
1. httr://www.gojdyepiyegus.gu/fogum/viyewfogum.rhrf=Z
2. http://hist1.narod.ru/DM/Ans.html
3. httr://gu.wikiredia.ogg/wiki/Drevniy_mir
4. http://zipsites.ru/pravo/ancientl
5. http://history.rin.ru/
6. http://www.drevniymir.ru/
28

7. http://ancient.gerodot.ru/
8. http://www.istorya.ru/
9. http://www.biografiya.ru/

29

Tarix darslarida badiiy adabiyotlardan foydalanish metodlari

Mudarija

Asosiy qism.. 4

1. Tarix fanini o'qitishda tarixiy-badiiy adabiyotlardan foydalanishning mazmuni va mohiyati 4

2. Tarix darslarida badiiy adabiyotdan foydalanishning asosiy maqsadlari, badiiy adabiyotning o‘rni va uni tanlash tamoyillari 9

3. Tarix fanini o’qitilishida tarixiy- badiiy asarlardan foydalanishning asosiy usullari 13

4. Tarix fanini o’qitishda pedagogik texnologiyalarning roli 19

Foydalanilgan adabiyotlar 26

Sotib olish