Tarixshunoslik fanining nazariy-uslubiy asoslari - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	67.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	12 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

103 Продаж

Tarixshunoslik fanining nazariy-uslubiy asoslari

Купить

MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………………… 4
I BOB. TARIXSHUNOSLIK FANINING NAZARIY – USLUBIY
ASOSLARI ………………………………………………………………….... 7
I.1. Tarixshunoslik haqida tushuncha ……………………………………….. 7-10
I.2. Tarixshunoslik fanining predmeti, uning maqsad va vazifalari ……... 10-20
II BOB. TARIXIY TADQIQOTLARDA TARIXSHUNOSLIKNING
AHAMIYATI ……………………………………………………………….. 20
II.1. O‘zbekistonda tarixshunoslikni fan sifatida shakilanishi ………………. 20-22
II.2. Tarixshunoslik tadqiqotlari uslublari …………………………………… 22-28
XULOSA ……………………………………………………………………. 29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………………… 31
1

KIRISH .
«Shaxsda shunday yaxlit tug’ma va orttirilgan psixik xususiyatlar borki, u
individni xarakterlab beradi va qaytarilmasligini ifodalaydi. Shaxs xususiyatlari -
temperament, qobiliyat, hissiy-irodaviy sifatlar va xarakterni o‘z ichiga oladi.
Ammo, shaxsning mohiyati - bu uning yo‘nalganligi, uning motivatsiyalari,
ijtimoiy munosabatlari va ustanovkalari (ko‘rsatmalari), shu bilan birga albatta o‘z-
o‘ziga munosabatidir».
Sh.Mirziyoyev
Tarixshunoslik fanining nazariy asoslari tarix fanining qadimgi, o‘rta
asrlar, yangi va eng yangi davridagi siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy hayoti
bilan tanishtiradi. Ulami falsafiy yondoshuv asosida bilish haqidagi nazariyalar,
umumiy ilmiy uslublar, tarixni bilish yo‘llari, ilmiy tadqiqotlami amalga oshirish
uslublari va tamoyillari bilan tanishtirish, talabalami tarix fani tadqiqoti uslublari
boyicha horijiy mamlakatlari tarixi va 0 ’zbekiston tarixi adabiyotlari bilan
tanishtirish hamda tadqiqot jarayonida tarixchining aniq vazifasini ko‘rsatib berish
hamda etarli ma’lumotga ega bo‘lish bilan tanishtiradi. Talabalarda metodologiya
tushunchasi, metodologiya tarixiy bilish faoliyatini nazariyasi sifatida qoyilishi,
uslub, uslubni aniqlash, uslubning strukturasi, uslublar darajasi - falsafiy, umumiy
fan maxsus tarixiy-aniq muammoli, uslublaming o‘zaro bog’liqlik darajasi, tarix
fani metodologiyasining rivojlanishidagi asosiy bosqichlarini orgatadi. ‘Tarix
fanining nazariy asoslari kursi: ‘klassik”, ‘noklassik”, ‘postnoklassik” bosqichlari
to‘g’risida tarixiy bilimlar, ko‘nikma va malakalarini hosil qilishdir. XIX asr oxiri
- XX asr boshlarida dastlabki tarix fani metodologiyasiga oid ilmiy ishlar, ikkinchi
jahon urushidan keyin metodologiya masalalari boyicha qarashlar, fanlararo
yondoshuv, tarixni anglashda lingvistik burilish, to‘g’ris to‘g’risida bilim ko‘nikma
va malakalarini shakllantirish kabilami tahlil qilinadi .
Kurs ishining dolzarbligi : Tarixshunoslik fanining vujudga kelishi va o‘tmishni
o‘rganishdagi dastlabki malakalar.
2

Tarix fanining tarkibiy qismlari. «Tarixshunoslik» atamasi. Tarixshunoslikning
obyekti, predmeti va vazifasi. Tarixshunoslikning rivojlanish bosqichlari.
Tarixshunoslikda tadqiqotlarning tahlil qilish usullari. Qiyosiy tarixiy usul. Aniq
tahliliy usul. Mantiqiy tahliliy usul. Xronologik usul. Davriylashtirish usuli.
Retrospektiv tahlil. Tadqiqotlarda mavzuning o‘rganilish darajasini tadqiq qilish.
Tadqiqotlarni davrlashtirish.
Kurs ishining maqsadi: Tarixshunoslik fanining maqsadi va vazifasi sifatida
talabalarini tarix fanining tadrijiy rivojlanish bosqichi, antropologik yondoshuv,
tarix fanining tarmoqlari va tuzilmalari, siyosiy, harbiy, diniy tarix, fanning tarixi,
ayollar tarixi va gender tadqiqoti, san’at tarixi, intelektual tarix, madaniyat tarixi,
diplomatiya tarixi, milliy tarix va tarixchilaming baynalmilal aloqalari labilar
haqida yetarli bilim va ma’lumot berishdan iborat. ‘Tarix fanining nazariy asoslari’
fanini o‘zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida talaba:
- Bilish ob’ekti, tarix fanini bilish ob’ektini; - insoniyat tarixi, tarix fanining
umumiy tasnifl;
- tarix fanida fanlararo yondoshishdan foydalanish to‘g‘risida bittmga;
- tadqiqot predmeti, tadqiqot masalalarining qamrovi va xususiyatlarini bilishi
kerak;
- tarix fani haqidagi falsafiy yo‘nalishlami xisobga olingan holda umumiy va
maxsus bilimlari haqida ko 'nikmaga; -
Kurs ishining vazifalari: Tarixshunoslikni o‘qitish usullari fanining mazkur
dasturi O‘zbekiston Respublikasining "Ta'lim to‘g’risida"gi qonuni asosida va
‘Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” asosida kyelib chiqib, davlat standartlari
bo‘yicha bakalavriat darajasidagi malakali mutaxassislar tayyorlashni, ularga
Jahon miqyosida o‘tmishidagi va hozirgacha bo‘lib o‘tgan tarixiy voqyealar bilan
bir qatorda san’at to‘g’risidagi bilimlar byerishni maqsad qilib qo‘yadi. Jahon
san’atini o‘rganish shuning uchun kyerakki, u soxta tarixiy tushuncha va tarixiy
xotirasizlikka barham byeradi, milliy g’oya va mafkura takomillashuvini
3

tyezlashtiradi. Yurtboshimiz aytganlaridyek: «O‘z tarixini bilgan , undan ruhiy
quvvat oladigan xalqni yyengib bo‘lmaydi». Tarixni o‘qitish usullari fani ijtimoiy-
gumanitar fanlar blokiga kirib, barcha bakalavriat ta'lim yo‘nalishlarida Vatanimiz
tarixi chuqurroq, ilmiy jihatdan asoslangan holda manbalarga tayanib o‘rganiladi.
Kurs ishining predmeti. Tarixshunoslik fanining nazariy – uslubiy
asoslarini o‘rganish.
Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati: Tarixni o‘qitish usullari fani
ijtimoiy-gumanitar fanlar blokiga kirib, barcha bakalavriat ta'lim yo‘nalishlarida
Vatanimiz tarixi chuqurroq, ilmiy jihatdan asoslangan holda manbalarga tayanib
o‘rganiladi.
Kurs ish tadqiqotning tuzilishi: Ikki bob,to‘rt paragraf, xulosa, tavsiyalar,
foydalanilgan adabiyotlar va ilova ro'yxatidan iborat.
4

I-BOB TARIXSHUNOSLIK FANINING NAZARIY-USLUBIY ASOSLARI.
1.1.Tarixshunoslik haqida tushuncha. Tarixshunoslik - tarix fanining
tarixini o rganuvchi fan. U tarixiy bilimlar taraqqiyotini, muayyan tarixiyʻ
bosqichda yaratilgan ilmiy mahsulotlarni yoki ma lum bir muammoga
ʼ
bag ishlangan tarixiy tadqiqotlarni o rganadi va tahlil qiladi.
ʻ ʻ Nafaqat tarix, balki
maxsus tarix fanlari (masalan: sharqshunoslik , etnologiya , arxeologiya va
boshqalar) tarixi bilan ham shug ullanadi. Bu fanning asosiy vazifasi tarix fani
ʻ
rivojini chuqur va har tomonlama xolisona anglashdan, muayyan taraqqiyot
davrida to plangan tarixiy bilimlarni tahliliy tadqiq etishdan, amalga oshirilgan
ʻ
ishlarning natijasini chiqarishdan hamda shu asosda tadqiq etilgan dolzarb
muammolarni aniqlab, kelgusi tadqiqotlarning yo nalishlarini belgilashdan,
ʻ
tarixchilarni muayyan tarixiy-ilmiy muammo doirasidagi adabiyotlarga
yo naltirishdan iborat. Tarixshunoslik o tmishda kechgan va bugungi kunda sodir
ʻ ʻ
bo layotgan voqea-hodisalarning odamlar ongida qanday aks etishini, tarixiy
ʻ
adabiyotlar orqali ijtimoiy-tarixiy rivojlanish jarayonini kuzatish; jamiyat tarixiy
rivojining turli bosqichlarida tarixiy bilimlarning o sib borishi jarayonini kuzatish
ʻ
imkonini beradi.
Boshqacha aytganda, ma lum bosqich yoki davrda tarix fanining rivojini
ʼ
jamiyat taraqqiyotining asosiy yo nalishi bilan bog liqlikda ifodalaydi, ijtimoiy-
ʻ ʻ
siyosiy, mafkuraviy muhitning tarix faniga ta sirini, u yoki bu yo nalishdagi
ʼ ʻ
rivojlanish va tanazzulga yuz tutish sabablarini aniqlaydi. Shuningdek, fan
taraqqiyotida o z o rniga ega bo lgan markazlar tarixini, unda faoliyat ko rsatgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
ilmiy kadrlarning salohiyati, ularning fan rivojiga qo shgan hissalarini o rganish
ʻ ʻ
kabi vazifalarni ham bajaradi. Tarixshunoslik fanining nazariy asoslari tarix
fanining qadimgi, o‘rta asrlar, yangi va eng yangi davridagi siyosiy, iqtisodiy,
ijtimoiy, madaniy hayoti bilan tanishtiradi. Ulami falsafiy yondoshuv asosida
bilish haqidagi nazariyalar, umumiy ilmiy uslublar, tarixni bilish yo‘llari, ilmiy
tadqiqotlami amalga oshirish uslublari va tamoyillari bilan tanishtirish, talabalami
tarix fani tadqiqoti uslublari boyicha horijiy mamlakatlari tarixi va 0 ’zbekiston
5

tarixi adabiyotlari bilan tanishtirish hamda tadqiqot jarayonida tarixchining aniq
vazifasini ko‘rsatib berish hamda etarli ma’lumotga ega bo‘lish bilan tanishtiradi.
Talabalarda metodologiya tushunchasi, metodologiya tarixiy bilish faoliyatini
nazariyasi sifatida qoyilishi, uslub, uslubni aniqlash, uslubning strukturasi, uslublar
darajasi - falsafiy, umumiy fan maxsus tarixiy-aniq muammoli, uslublaming o‘zaro
bog’liqlik darajasi, tarix fani metodologiyasining rivojlanishidagi asosiy
bosqichlarini orgatadi. ‘Tarix fanining nazariy asoslari kursi: ‘klassik”,
‘noklassik”, ‘postnoklassik” bosqichlari to‘g’risida tarixiy bilimlar, ko‘nikma va
malakalarini hosil qilishdir. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida dastlabki tarix fani
metodologiyasiga oid ilmiy ishlar, ikkinchi jahon urushidan keyin metodologiya
masalalari boyicha qarashlar, fanlararo yondoshuv, tarixni anglashda lingvistik
burilish, to‘g’ris to‘g’risida bilim ko‘nikma va malakalarini shakllantirish kabilami
tahlil qilinadi .
Tarixshunoslik tadqiqotlarining bir qancha tahlil usullari mavjud: qiyosiy
tarixiy usul —turli tarixiy davrlarda tarixiy ma lumotlar qanday paydo bo ldi,ʼ ʻ
harakatlandi, o zgardi va rivojlandi, jamiyat taraqqiyotida tarixiy fikrlarning paydo
ʻ
bo lishi va rivojlanishi jarayonini aniqlashda qo llaniladi; aniq tahliliy usul — olib
ʻ ʻ
borilgan tarixshunoslik tadqiqoti voqea-hodisalar tafsilotini kelib chiqish sabablari,
rivojlanish jarayonini nazariy va faktik materiallarning o zaro aloqasida tahlil
ʻ
qiladi, ularning fanda qanday yoritilganligini o rganadi; mantiqiy tahliliy usul —
ʻ
katta imkoniyatlarga ega bo lib, tarixiy muammoning o ziga xos xususiyatlari,
ʻ ʻ
tuzilishi, boshqa tarixiy hodisalar bilan bog liqligini o rganishda qo llaniladi.
ʻ ʻ ʻ
Boshqacha aytganda, ma lum bosqich yoki davrda tarix fanining rivojini jamiyat
ʼ
taraqqiyotining asosiy yo nalishi bilan bog liqlikda ifodalaydi; xronologik usul -
ʻ ʻ
voqea-hodisalar haqida turli bosqich yoki davrda to plangan tarixiy faktlarni o zaro
ʻ ʻ
bog liqlikda o rganishda qo llaniladi.Bu esa turli zamonda ilmiy fikrlarning
ʻ ʻ ʻ
harakatini, muammoga yondashuvda konsepsiyalar, qarashlar, g oyalarning
ʻ
o zgarib borishini xronologik tartibda takroriy yoki xilma-xil jihatlarini ochib
ʻ
beradi; davriylashtirish usulida ma lum bir tarixiydavriy chegarada tarix fanining
ʼ
6

sifat, uslub va xususiyatlarining o zgarishiga ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarningʻ
ta siri, har bir yangi bosqichda vujudga kelgan ilmiy g oyalarni harakatlantiruvchi
ʼ ʻ
omil va yo nalishlar aniqlanadi; retrospektiv tahlil
ʻ
— har bir ilmiy adabiyot o z davriga taalluqli bo lib, uning kuchli va
ʻ ʻ
kuchsiz jihatlarini o zida aks ettiradi. Tarixshunoslikka doir tadqiqotlarda
ʻ
tadqiqotchining vazifasi o zidan avvalgi bosqichlarda yaratilgan ilmiy asarlarni
ʻ
zamonaviy bilimlar nuqtai nazaridan o rganish, ularning ijobiy va salbiy jihatlarini
ʻ
tahlil qilishdan iborat.Tarixshunoslik tarix faniga nisbatan yangi fan hisoblanadi.
O rta asrlarda yaratilgan ba zi tarixiy asarlarda, jumladan, Abu Rayhon
ʻ ʼ
Beruniyning „Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar’ va „Hindiston’ , Abu Bakr
Narshaxiyning „Tarixi Buxoro’, Sharafuddin Ali
Yazdiyning „Zafarnoma’, Boburning „Boburnoma’ , Muhammad Yusufbek
Bayoniyning „Tarixi Xorazm’, „Shajarai Xorazmshohiy’, Ahmad Donishning
„Buxoro amirlarining tarjimai hollari’ va boshqalarda muayyan ma lumotlarni
ʼ
umumlashtirishga, fakt va tarixiy jarayonlar bayonida tahliliy yondashuvga
bo lgan harakatlar kuzatiladi.O zbekistonda tarixshunoslik tarix fanining maxsus
ʻ ʻ
sohasi va alohida tadqiqot predmeti sifatida XX asrning ikkinchi yarmida
shakllandi. O zbekiston Fanlar akademiyasi Tarix instituti tashkil topgach, bir
ʻ
qator tarixshunoslar, jumladan, V.Ya. Nepomnin, R.N.Nabiyev, I.K. Dodonov,
L.M.Landa, X.I.Inoyatov, B.V.Luninlar muayyan muammolarning
tarixshunosligini tadqiq qilishga kirishdilar. 1968-yil Tarix instituti qoshida
„Tarixshunoslik’’ sektori, keyinroq bo lim tashkil etilishi bu sohaning rivojiga
ʻ
katta hissa qo shdi (bo limni 1968—1988 yillarda tarix fanlari doktori B.V.Lunin,
ʻ ʻ
1988—1992 yillarda tarix fanlari nomzodi V.A.Germanov boshqargan, 1992-
yildan tarix fanlari doktori, professor D.A.Alimova rahbarlik qilib
kelmoqda).O zbekistonda tarix fani va uning ba zi sohalari rivoji dinamikasini
ʻ ʼ
yorituvchi asarlar [Axunova M.A., Lunin B. V., Istoriya istoricheskoy nauki v
Uzbekistane, T., 1970; XX asrning dastlabki o ttiz yilligi O zbekistonda tarix fani
ʻ ʻ
(tarixshunoslik ocherklari), 1— 2qism, T., 1994; Alimova D. A., Ivanova L. S, 50
7

let izucheniya istorii Uzbekistana v godo voyno 1941—1945 gg. sovremennieʻ ʻ
zadachi i perspektivo yeye istoriografii, T., 1995; Lunin B. V., Istoriografiya
ʻ
obhestvenno x nauk v Uzbekistane, T., 1974; Saidqulov T. S, O rta Osiyo xalqlari
ʻ ʻ
tarixining tarixshunosligidan lavxalar, T. S, 1992; Doniyorov A. X., Mustaqil
O zbekiston etnografiyasi tarixshunosligining ayrim masalalari, T., 2003] yaratildi.
ʻ
Sharqshunos olimlar (Lunin B. V., Biobibliograficheskiye ocherki o deyatelyax
obhestvenno x nauk Uzbekistana, t. 1, T., 1976; t. 2, T., 1977), mustamlakat
ʻ
totalitar tuzum sharoitida O zbekiston tarix fani sohasida xizmat qilgan
ʻ
tarixchilarning hayoti va faoliyati (Alimova D. A., Rashidova D., Mahmudxo ja
ʻ
Behbudiy va uning tarixiy tafakkuri, T., 1999; Germanov V. A., Istoriki
Turkestana v usloviyax politicheskogo terrora 20—30x godov, T., 2000;
Germanov V. A, Professor Pulat Saliyev i yego vremya, T., 2002) asarlarda aks
ettirildi; xotinqizlar muammosi tarixshunosligi [Alimova D. A., Jenskiy vopros v
Sredney Azii: istoriya izucheniya i sovremennie problemo (20—80e gg.), T.,
ʻ
1991]; milliy ozodlik harakatlari, ularning xorijda o rganilishi (Ziyayeva D. H.,
ʻ
Turkistonda milliy ozodlik harakati, T., 2000) asarlarda o z ifodasini topdi.Tarix
ʻ
fanining boshqa muammolari ko plab maqolalarda o zining tahliliga
ʻ ʻ
erishd.Tarixshunoslik bo limi tomonidan o tkazish an anaviy bo lib qolgan
ʻ ʻ ʼ ʻ
„Tarixshunoslik o qishlari’ O zbekiston tarix fani sohasida amalga oshirilayotgan
ʻ ʻ
ishlarni sarhisob qilib boradi. O zbekistonda tarixshunoslik fani ilmiy maktablariga
ʻ
B. V. Lunin, G.I.Jeltova, F.H.Qosimov, R. Rajapova, D.A. Alimova kabi olimlar
tomonidan asos solindi.Tarixshunoslik fani doirasida o tkaziladigan tadqiqotlar
ʻ
mustaqillik yillarida ancha kengaydi. 5 ta doktorlik, 20 dan ortiq nomzodlik ishlari
himoya qilindi. Ayniqsa, xorijiy tadqiqotchilar (AQSH, Koreya, Turkiya, Rossiya,
Buyuk Britaniya, Germaniya) O zbekiston tarixshunoslari bilan ilmiy-amaliy
ʻ
aloqalar o rnatib, O zbekiston tarixshunosligining muhim muammolarini
ʻ ʻ
o rganishda davom etmoqdalar.
ʻ
8

1.2. Tarixshunoslik fani predmeti , uning maqsad va vazifalari. Tarixshunoslikni
o‘qitish usullari fanining mazkur dasturi O‘zbekiston Respublikasining "Ta'lim
to‘g’risida"gi qonuni asosida va ‘Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” asosida kyelib
chiqib, davlat standartlari bo‘yicha bakalavriat darajasidagi malakali mutaxassislar
tayyorlashni, ularga Jahon miqyosida o‘tmishidagi va hozirgacha bo‘lib o‘tgan
tarixiy voqyealar bilan bir qatorda san’at to‘g’risidagi bilimlar byerishni maqsad
qilib qo‘yadi. Jahon san’atini o‘rganish shuning uchun kyerakki, u soxta tarixiy
tushuncha va tarixiy xotirasizlikka barham byeradi, milliy g’oya va mafkura
takomillashuvini tyezlashtiradi. Yurtboshimiz aytganlaridyek: «O‘z tarixini bilgan ,
undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yyengib bo‘lmaydi».Tarixshunoslikni o‘qitish
usullari fani ijtimoiy-gumanitar fanlar blokiga kirib, barcha bakalavriat ta'lim
yo‘nalishlarida Vatanimiz tarixi chuqurroq, ilmiy jihatdan asoslangan holda
manbalarga tayanib o‘rganiladi.Fanni o‘qitishdan maqsad – talabalarda vatanimiz
tarixi va madaniyatini tanish talabalarda xolisona ilmiy dunyo qarashni, ko‘nikma
va malaka shakllantirishdir.
Fanning vazifasi – Vatanimiz tarixi va uning asosiy bosqichlarini
o‘rgatishdan vazifasi, predmeti va obyekti, tadqiqot va manbalarning turlarini va
tadqiqotlar natijalarini jamlash , manbashunoslikning nazariy masalalarini,
manbalarni ichki va tashqi tahlil qilishni hamda, manbalarni har tomonlama ilmiy-
qiyosiy tahlil qilishga oid bilim, ko‘nikma va malaka shakllantirishdir.’Tarix
o‘qitish metodikasi va ta’lim texnologiyalari” o‘quv fanini o‘zlashtirish jarayonida
amalga oshiriladigan masalalalar doirasida bakalavr:
- jahon va O‘zbekiston tarixi kursining maqsad va vazifalari, O‘zbekistonda
xususan maktablarda o‘qitiladigan tarix ta’limi shakllanishi va taraqqiyoti, asosiy
me’zonlari, o‘qitish pedagogik turlari va uslublari,
ta’limning nazariyasini bilishi kerak;
- Talaba tarixiy ma’lumotlarni xolis, tarixiylik asosida tahlil qilishi, tarixdan dars
berish, mustaqil tadqiq qilishi, jahon tarixini o‘qitishga oid tadqiqotlar
haqida ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak;
9

- talaba tarix ta’limini o‘qitishdagi muammolari va taraqqiyot vazifalari, hozirgi
sharoitda O‘zbekistondagi maktablarning rivojlanishi va taraqqiyoti jihatlarini
ilmiy jihatdan o‘rganishi, tarix bilimlarini rivojlanishi va o‘zgarishlarini aniqlovchi
omillar, tarix bilimi , tarix fanidagi izchillik, tarix fanida mavjud bo‘lgan maktablar,
tarix fani tarixidagi ijtimoiy va siyosiy tarkibiy qismlar, tarix fanining vujudga
kelishiga oid malakalariga ega bo‘lishi kerak.
Agar tarix insoniyat yashab rivojlanishi uchun ijtimoiy zaruriyat va
ma’naviy-ma’rifiy ehtiyoj bo‘lsa, tarix fani esa, bu ehtiyojlarni ro‘yobga chiqishi
uchun ma’sul bo‘lgan yuksak intellektual ilmiy-amaliy faoliyatdir. Buning
samarali bo‘lishi, ya’ni tarix fani rivojlanishida metodologik ilmiy g‘oya va
nazariyalar hamda usul va uslubiy tamoyillarning ahamiyati benihoya kattadir.
Chunki bular tarixning mazmun va mohiyati hamda falsafasini chuqurroq ochib
berishga, shuningdek, tarix fanining maqsad va vazifasini to‘laroq ro‘yobga
chiqishiga bevosita yordam beradi. Shuning uchun ham O‘zbekiston tarixi fanining
metodologik ilmiy-nazariy asoslari, g‘oya va ta’limotlari nimalardan iborat bo‘lishi
o‘ta muhim masala hisoblanadi. Buyuk jadid Abdulla Avloniy so‘zi bilan
aytganda, jadidlar umuman tarbiyani, shuningdek, tarix ta’limi tarbiyasini millat
uchun «yo hayot- yo najot, yo halokat – yo saodat, yo falokat masalasidir» deb
bildilar. «Qaysi millat yashashni (ravnaqu, taraqqiyotni) istasa, - deydi Abdurauf
Fitrat – tarixini bilishi lozim bo‘ladi, zero, tarix bir ko‘zguga o‘xshaydi». Tarix
falsafasi tarix fanining metodologik ilmiy-nazariy asoslari to‘g‘ri va haqqoniy
belgilanishida o‘ta muhim ahamiyatga ega. Tarixchi olimlar tarix falsafasini
qanchalik chuqur va to‘g‘ri anglasalar, ular tarix fani metodologiyasini shunchalik
mukammal qilib belgilay oladilar. Tarix falsafasi tarix va umuman tarixiy jarayon
olimlar tomonidan aqlan har tomonlama to‘g‘ri tasavvur va his etilishidir.
Yanada aniqroq aytsak , tarix falsafasi tarixiy jarayonning mazmuni va
mohiyati hamda rivojlanish qonuniyatlarini o‘zida aks ettirish bilan birga, ularni
bilish va o‘rganish, yozishning eng qulay, to‘g‘ri hamda maqsadga muvofiq yo‘li-
usullarini belgilaydi. Umuman olganda, tarix falsafasi tarix sabog‘i va tajribasidan
kelib chiqib, belginlangan obyektiv xulosadir. Lekin, bu obyektivlik subyektiv
10

xarakter va mazmun hamda mohiyatga ega bo‘ladi. Chunki har bir subyekt, ya’ni
olim o‘z intellektual bilim salohiyati, tafakkur doirasidan kelib chiqib,
obyektivlikka harakat qiladi. Buning uchun esa , tarixchi olimlar butun insoniyat,
millat, xalq va o‘rganish obyekti (ma’lum mavzu) evolutsiyasini, uning ma’no va
mazmunini to‘g‘ri bilishi, tahlil qila olishi kerak. Agar tarix falsafasi tarixiy
voqealiklar tahlilidan kelib chiqadigan haqiqat (xulosa)larning so‘zdagi aniq
ifodasi bo‘lsa, tarix fani metodologiyasi mana shu tarixiy haqiqatlarni ro‘yobga
chiqishi – tarix haqiqiy yozilishi uchun birdan-bir to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatuvchi
dasturamaldir. Eng qisqa va tushunarli qilib aytsak, umuman metodologiya
fanlarning fani ya’ni dirijori.
Dastlabki paytda hozirgi mustaqil davlatlar hamjamiyati tarkibidagi sobiq
ittifoqdosh mamlakatlar, shuningdek, O‘zbekistonda ham g‘oyaviy-nazariy,
mafkuraviy-falsafiy bo‘shliq paydo bo‘ldi.
Bu esa, o‘z-o‘zidan boshqa mamalakatlarda bo‘lganidek, bizning Vatanimiz
– O‘zbekiston tarixi fani uslubiyati (metodolgiyasi) qayta ishlanishi, aniqrog‘i,
butunlay yangidan yaratilishini ilmiy-hayotiy zaruriyatga aylantirib qo‘ydi.Bu o‘ta
muhim ilmiy –amaliy masalani ishlab chiqish, o‘z-o‘zidan tarixchi va boshqa
olimlar eski , majburan, qon va qatag‘onlik bilan singlirilgan kommunistik g‘oya,
ta’limot va mafkuradan holi bo‘lishi uchun tarixan o‘tish davrini talab etishi tabiiy
bir hol bo‘ldi. Mana shuning uchun ham istiqloldan so‘ng tarix va boshqa
gumanitar fanlardan yozilgan dastlabki darsliklarda bu fanlarning metodologik
ilmiy –nazariy va g‘oyaviy asoslari hamda usullarini ko‘rsatishning iloji bo‘lmadi.
O‘tgan istiqlol yillarida tarixchi olimlarimiz Vatanimiz tarixini butunlay yangidan
o‘rgandi va o‘zlashtirdi, uni darsliklar asosida qayta yozishga muvaffaq bo‘ldilar.
Bir qator monografik asarlar yozildi va eng dolzarb mavzularda o‘nlab ilmiy
tadqiqot ishlari olib borildi hamda dissertatsiyalar himoya qilindi. O‘zbekiston
Prezidenti Islom Karimov va hukumat Vatan tarixini qayta yozish va uni asosiy
tarbiya quroliga aylantirish uchun «yangi tarix» g‘oyasini olg‘a surdi. O‘zbekiston
tarixi yetakchi fan sifatida maktab, litsey, kollej va oliy o‘quv yurtlarida ilk bor,
keng miqyosda, eng qadimgi davrdan boshlab to hozirgacha o‘rganila boshlandi.
11

Bularning samarasi o‘laroq, keyingi paytda O‘zbekiston tarixi fani
metodologiyasini yaratish imkoniyati paydo bo‘ldi. Avvalo, metodologiya haqida
to‘xtalsak, metodologiyaning lug‘aviy ma’nosi grekcha «methodos» va «logos»
degan ikki so‘z birikmasidan iborat bo‘lib, metod ya’ni usul – tadqiqot olib borish
usuli (yo‘li), nazariya, ta’limot, logiya esa fan deganidir.
Demakki, metodologiya, ya’ni uslubiyat ilmiy tadqiqot olib borish yoki biror
bir masalani ilmiy o‘rganishning eng qulay usullari, eng to‘g‘ri va mukammal
g‘oyasi, nazariyasi va ta’limotlari majmuyidan iborat bir butun fandir. Boshqa
ma’noda esa, metodologiya ilmiy bilish yoki ma’lum bir ilmiy faoliyatni tashkil
etish va amalga oshirishda qo‘llaniladigan usullar haqidagi fandir.
Demak, tarix fani metodologiyasi tarixni o‘rganuvchi va o‘qituvchilarni aniq
maqsad sari to‘g‘ri yetaklaydi , ya’ni tarix haqqoniy yozilishi va o‘rganilishiga
yo‘l-yo‘riq ko‘rsatadi. Tarix fanining rivoji, uning metodologiyasi rivojiga bog‘liq
bo‘lganidek, tarix fani metodologiyasi yuksak darajada takomil topishi tarix fani
qay darajada ekanligiga ham bog‘liq. Bu holdagi uzviy ikki tomonlama bog‘liqlik
umumiy qonuniyatidir. Bizning tariximiz ham, jahon tarixi ham din (aniqrog‘i
dinlar) tarixi bilan uzviy bog‘liq. Ijtimoiy hayotni dindan , dinni ijtimoiy hayotdan
ajratib bo ‘ lmaydi . Agar ajratilsa , tarixga ham , dinga ham mantiqqa ham zid
bo ‘ ladi . Ma ’ lumki , sovet tarix fani tarixni soxtalashtirdi , din ilmga zid , tarixiy
taraqqiyotga to ‘ sqinlik qiladi degan dahriylikka amal qildi . Tarix qanday bo‘lsa,
uni shundayligicha o‘rganish ustivor bo‘lmog‘i kerak. Shuning uchun ham u din
bilan mo‘tadil, mutanosiblik asosida o‘rganilmog‘i hozir eng asosiy zaruriyat
bo‘lib turibdi. Bu esa, yoshlarni har xil din niqobidagi dinga aloqasi yo‘q
terroristik guruhlarga adashib kirib qolishlarining oldini oladi, shuningdek,
tariximizni haqqoniy va to‘la yozilishiga imkon berad.Tarixiy-tanqidiylik ilmiy
usul tamoyili tariximizda qadimdan muarrixlar tomonidan qo‘lanib kelingan eng
qulay usul hisoblanadi. Chunki tarixiy haqiqat hikmatlari bilan sug’orilgan yosh
avlod kelajakka tarixiy tajribaga asoslangan holda dadil qadam qo‘yadi. Tarixiy
haqiqatning sinalgan jihatlaridan biri o‘tmish voqealarini, sahifalarini o‘rganmay
12

kelajak hayotimiz quriladigan poydevorni anglash mumkin emasligi hisoblanadi.
Mashhur Xitoy faylasufi, tarixchi Konfutsiy tarix kelajakning manbai degan fikri
asrlar davomida o‘zining hayotiyligini isbotlab berdi. Shu bois tarixiy bilimlarga,
ularning ichki qonuniyatlari va xususiyatlarini o‘rganishga dunyoning barcha
xalqlari intilishi doimiy mezonga aylanib bormoqda.
Yangi O‘zbekistonning tarix fanlari sohasidagi muhim jihatlaridan biri
mustaqillik yillarida sovet mafkurasi ta‘siridan xalos bo‘lishga erishish uchun
ijobiy natijalarga erishildi. Tarixchi olimlar, oliy o‘quv yurtlari mutaxassis
o‘qituvchilari tomonidan olib borilgan ilmiy, ilmiy-pedagogik tadqiqotlar o‘rtasida
aloqalar yetarlicha bo‘lmadi. O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi tarix institutining
tarixshunoslik-manbashunoslik bo‘limi yetakchi mutaxassislari tomonidan dunyo
e‘tirof etgan yangi tarixshunoslik va manbashunoslik sahifalari yaratildi.
Biroq shuni ta‘kidlash kerakki tarixchi olimlarning ilmiy natijalari oliy
ta‘lim tizimidagi tarixshunoslik-manbashunoslik ixtisoslik fani darajasida
mukammal darsliklar yaratilganligi ob‘ektiv haqiqatdir. Oliy ta‘lim tizimida
tarixchi talabalar tomonidan tarixshunoslik va manbashunoslik fanini
o‘zlashtirishdagi uslubiy qiyinchiliklarning asosiy sababi darslik va o‘quv
qo‘llanmalarning yetishmasligi yaqqol namoyon bo‘ldi. Tarixiy izlanishlar,
erishilshgan natijalarning oliy ta‘lim tizimi darsliklarida o‘z aksini topish uchun
uzoq vaqt o‘tishi kerak bo‘lmoqda. Buning asosiy sabablaridan biri tarixshunoslik
va manbashunoslik sohasidagi o‘zaro bir-biri bilan bo‘lgan bog’liqlik jihatlarini
uzviy aloqadorligi tarixchi olim va pedagoglarda shijoat yetarli bo‘lmadi. Sababini
aytish lozimki tarixchi olim va pedagoglar tomonidan darslik yozilgan bo‘lsada,
ularning yaratilishidan keyingi turli mulohazalar, takliflar, ayniqsa tanqidiy fikrlar
darsliklar yaratishga bo‘lgan intilishlarni bir oz susaytirdi. Tarixshunoslik-
manbashunoslik darsligining yaratilishi yuqorida bildirilgan fikr va zaruratdan
kelib chiqqan holda bajarilgan darslikdan biri hisoblanadi. Darslikda Samarqand
davlat universiteti tarix fakulteti bakalavriatida ―Tarixshunoslik-manbashunoslik‖
fanini sohasidagi manbalarning o‘rganilishi 5 asosidagi tarixiy ma‘lumotlar
13

umumlashtirishga harakat qilingan. Unda o‘quv yili yuklamalarida ajratilgan
soatlar hajmida mavzular tanlangan.
Darslikdagi mavzular O‘zbekiston tarixi sahifalaridagi qadim davr
tarixshunosligi va manbashunosligidan rivojlangan o‘rta asrlarda markazlashgan
feodal davlatlari, xonliklarda tarix fani, mustabid sovetlar tarixshunosligi va
manbashunosligi hamda o‘rganilishi jihatdan dolzarb hisoblangan mustaqillik
davri tarixiga e‘tibor berilgan. Mazkur darslik Oliy ta‘lim vazirligi tomonidan
ishlab chiqilgan fanlarning malaka talablariga muvofiq yaratildi. Darslikda ta’lim
oluvchi talaba va mutaxassis o‘qituvchilarda fanga oid umumiy tushunchalarni
jamlashga harakat qilinib, O‘zbekiston tarixining barcha davriga oid tarixiy
ma‘lumotlarning o‘rganganlik darajasini yoritishga harakat qilingan.
E’tiborlisi shundaki tarixning davrlariga oid o‘zbek va xorij tarixchi
olimlarining tarixiy asarlari, monografiyalardan foydalangan holda yaratilgan va
tarixshunoslik va manbashunoslik fanining uslublarini ochib barishga erishilgan.
Darslikda tarixiy bilimlarning shakllanishi, ularning turlari, O‘rta Osiyo
tarixnavislik maktablari, ulardagi tarixiy tadqiqot uslublari shakllanishi tarixi
yoritilgan. Bu usul tarixiy voqea va hodisalarning nechog’liq to‘g‘ri hamda
noto‘g‘riligini aniqlashga, tarixni haqqoniy va to‘g‘ri yozilishiga yaqindan yordam
beradi. Istiqlol tufayli o‘z tariximizni o‘zimiz yozish va tarix fani metodologiyasini
ishlab chiqish imkoniyatiga ega bo‘ldik. O‘tgan davr ichida O‘zbekistonning yangi
tarixi yozildi va tarix fani tez rivojlandi. Butunlay yangi ruh va mazmundagi ilmiy
qarash (konsepsiya)lar paydo bo‘ldi, o‘quv qo‘llanma va darsliklar , tarixiy asarlar
chop etildi. Bu o‘rinda yuqoridagi metodologik ilmiy-nazariy asos va ularning
ahamiyati katta bo‘ldi. Demakki, metodologiya, ya’ni uslubiyat ilmiy tadqiqot olib
borish yoki biror bir masalani ilmiy o‘rganishning eng qulay usullari, eng to‘g‘ri
va mukammal g‘oyasi, nazariyasi va ta’limotlari majmuyidan iborat bir butun
fandir. Boshqa ma’noda esa, metodologiya ilmiy bilish yoki ma’lum bir ilmiy
faoliyatni tashkil etish va amalga oshirishda qo‘llaniladigan usullar haqidagi
fandir.Demak, tarix fani metodologiyasi tarixni o‘rganuvchi va o‘qituvchilarni aniq
14

maqsad sari to‘g‘ri yetaklaydi , ya’ni tarix haqqoniy yozilishi va o‘rganilishiga
yo‘l-yo‘riq ko‘rsatadi. Tarix fanining rivoji, uning metodologiyasi rivojiga bog‘liq
bo‘lganidek, tarix fani metodologiyasi yuksak darajada takomil topishi tarix fani
qay darajada ekanligiga ham bog‘liq. Bu holdagi uzviy ikki tomonlama bog‘liqlik
umumiy qonuniyatidir. Bizning tariximiz ham, jahon tarixi ham din (aniqrog‘i
dinlar) tarixi bilan uzviy bog‘liq.
Ijtimoiy hayotni dindan , dinni ijtimoiy hayotdan ajratib bo‘lmaydi. Agar
ajratilsa, tarixga ham, dinga ham mantiqqa ham zid bo‘ladi. Ma’lumki, sovet tarix
fani tarixni soxtalashtirdi, din ilmga zid, tarixiy taraqqiyotga to‘sqinlik qiladi
degan dahriylikka amal qildi. Tarix qanday bo‘lsa, uni shundayligicha o‘rganish
ustivor bo‘lmog‘i kerak. Shuning uchun ham u din bilan mo‘tadil, mutanosiblik
asosida o‘rganilmog‘i hozir eng asosiy zaruriyat bo‘lib turibdi.
Bu esa, yoshlarni har xil din niqobidagi dinga aloqasi yo‘q terroristik
guruhlarga adashib kirib qolishlarining oldini oladi, shuningdek, tariximizni
haqqoniy va to‘la yozilishiga imkon berad.Tarixiy-tanqidiylik ilmiy usul tamoyili
tariximizda qadimdan muarrixlar tomonidan qo‘lanib kelingan eng qulay usul
hisoblanadi. Boshqa ma’noda esa, metodologiya ilmiy bilish yoki ma’lum bir ilmiy
faoliyatni tashkil etish va amalga oshirishda qo‘llaniladigan usullar haqidagi
fandir.Demak, tarix fani metodologiyasi tarixni o‘rganuvchi va o‘qituvchilarni aniq
maqsad sari to‘g‘ri yetaklaydi , ya’ni tarix haqqoniy yozilishi va o‘rganilishiga
yo‘l-yo‘riq ko‘rsatadi.Tarix fanining rivoji, uning metodologiyasi rivojiga bog‘liq
bo‘lganidek, tarix fani metodologiyasi yuksak darajada takomil topishi tarix fani
qay darajada ekanligiga ham bog‘liq. Bu holdagi uzviy ikki tomonlama bog‘liqlik
umumiy qonuniyatidir. Bizning tariximiz ham, jahon tarixi ham din (aniqrog‘i
dinlar) tarixi bilan uzviy bog‘liq. Ijtimoiy hayotni dindan , dinni ijtimoiy hayotdan
ajratib bo ‘ lmaydi . Agar ajratilsa , tarixga ham , dinga ham mantiqqa ham zid
bo ‘ ladi . Ma ’ lumki , sovet tarix fani tarixni soxtalashtirdi , din ilmga zid , tarixiy
taraqqiyotga to ‘ sqinlik qiladi degan dahriylikka amal qildi . Agar tarix insoniyat
yashab rivojlanishi uchun ijtimoiy zaruriyat va ma ’ naviy - ma ’ rifiy ehtiyoj bo ‘ lsa ,
15

tarix fani esa , bu ehtiyojlarni ro ‘ yobga chiqishi uchun ma ’ sul bo ‘ lgan yuksak
intellektual ilmiy - amaliy faoliyatdir . Buning samarali bo ‘ lishi , ya ’ ni tarix fani
rivojlanishida metodologik ilmiy g ‘ oya va nazariyalar hamda usul va uslubiy
tamoyillarning ahamiyati benihoya kattadir . Chunki bular tarixning mazmun va
mohiyati hamda falsafasini chuqurroq ochib berishga , shuningdek , tarix fanining
maqsad va vazifasini to ‘ laroq ro ‘ yobga chiqishiga bevosita yordam beradi .
Shuning uchun ham O ‘ zbekiston tarixi fanining metodologik ilmiy - nazariy
asoslari , g ‘ oya va ta ’ limotlari nimalardan iborat bo ‘ lishi o ‘ ta muhim masala
hisoblanadi . Buyuk jadid Abdulla Avloniy so ‘ zi bilan aytganda , jadidlar umuman
tarbiyani , shuningdek , tarix ta ’ limi tarbiyasini millat uchun « yo hayot - yo najot , yo
halokat – yo saodat , yo falokat masalasidir » deb bildilar .
« Qaysi millat yashashni ( ravnaqu , taraqqiyotni ) istasa , - deydi Abdurauf
Fitrat – tarixini bilishi lozim bo ‘ ladi , zero , tarix bir ko ‘ zguga o ‘ xshaydi ».
Tarix falsafasi tarix fanining metodologik ilmiy - nazariy asoslari to ‘ g ‘ ri va
haqqoniy belgilanishida o ‘ ta muhim ahamiyatga ega . Tarixchi olimlar tarix
falsafasini qanchalik chuqur va to‘g‘ri anglasalar, ular tarix fani metodologiyasini
shunchalik mukammal qilib belgilay oladilar. Tarix falsafasi tarix va umuman
tarixiy jarayon olimlar tomonidan aqlan har tomonlama to‘g‘ri tasavvur va his
etilishidir. Yanada aniqroq aytsak , tarix falsafasi tarixiy jarayonning mazmuni va
mohiyati hamda rivojlanish qonuniyatlarini o ‘ zida aks ettirish bilan birga , ularni
bilish va o ‘ rganish , yozishning eng qulay , to ‘ g ‘ ri hamda maqsadga muvofiq yo ‘ li -
usullarini belgilaydi . Umuman olganda, tarix falsafasi tarix sabog‘i va tajribasidan
kelib chiqib, belginlangan obyektiv xulosadir. Lekin, bu obyektivlik subyektiv
xarakter va mazmun hamda mohiyatga ega bo‘ladi. Chunki har bir subyekt, ya’ni
olim o‘z intellektual bilim salohiyati, tafakkur doirasidan kelib chiqib,
obyektivlikka harakat qiladi. Tarix fanining rivoji, uning metodologiyasi rivojiga
bog‘liq bo‘lganidek, tarix fani metodologiyasi yuksak darajada takomil topishi
tarix fani qay darajada ekanligiga ham bog‘liq. Bu holdagi uzviy ikki tomonlama
bog‘liqlik umumiy qonuniyatidir. Bizning tariximiz ham, jahon tarixi ham din
(aniqrog‘i dinlar) tarixi bilan uzviy bog‘liq.
16

Ijtimoiy hayotni dindan , dinni ijtimoiy hayotdan ajratib bo‘lmaydi. Agar
ajratilsa, tarixga ham, dinga ham mantiqqa ham zid bo‘ladi. Ma’lumki, sovet tarix
fani tarixni soxtalashtirdi, din ilmga zid, tarixiy taraqqiyotga to‘sqinlik qiladi
degan dahriylikka amal qildi. Agar tarix insoniyat yashab rivojlanishi uchun
ijtimoiy zaruriyat va ma’naviy-ma’rifiy ehtiyoj bo‘lsa, tarix fani esa, bu
ehtiyojlarni ro‘yobga chiqishi uchun ma’sul bo‘lgan yuksak intellektual ilmiy-
amaliy faoliyatdir.
Buning samarali bo‘lishi, ya’ni tarix fani rivojlanishida metodologik ilmiy
g‘oya va nazariyalar hamda usul va uslubiy tamoyillarning ahamiyati benihoya
kattadir. Chunki bular tarixning mazmun va mohiyati hamda falsafasini chuqurroq
ochib berishga, shuningdek, tarix fanining maqsad va vazifasini to‘laroq ro‘yobga
chiqishiga bevosita yordam beradi. Shuning uchun ham O‘zbekiston tarixi fanining
metodologik ilmiy-nazariy asoslari, g‘oya va ta’limotlari nimalardan iborat bo‘lishi
o‘ta muhim masala hisoblanadi. Buyuk jadid Abdulla Avloniy so‘zi bilan
aytganda, jadidlar umuman tarbiyani, shuningdek, tarix ta’limi tarbiyasini millat
uchun «yo hayot- yo najot, yo halokat – yo saodat, yo falokat masalasidir» deb
bildilar.
Buning uchun esa , tarixchi olimlar butun insoniyat, millat, xalq va o‘rganish
obyekti (ma’lum mavzu) evolutsiyasini, uning ma’no va mazmunini to‘g‘ri bilishi,
tahlil qila olishi kerak. Agar tarix falsafasi tarixiy voqealiklar tahlilidan kelib
chiqadigan haqiqat (xulosa)larning so‘zdagi aniq ifodasi bo‘lsa, tarix fani
metodologiyasi mana shu tarixiy haqiqatlarni ro‘yobga chiqishi – tarix haqiqiy
yozilishi uchun birdan-bir to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatuvchi dasturamaldir. Eng qisqa va
tushunarli qilib aytsak, umuman metodologiya fanlarning fani ya’ni
dirijori.Dastlabki paytda hozirgi mustaqil davlatlar hamjamiyati tarkibidagi sobiq
ittifoqdosh mamlakatlar, shuningdek, O‘zbekistonda ham g‘oyaviy-nazariy,
mafkuraviy-falsafiy bo‘shliq paydo bo‘ldi. Bu esa, o‘z-o‘zidan boshqa
mamalakatlarda bo‘lganidek, bizning Vatanimiz – O‘zbekiston tarixi fani
uslubiyati (metodolgiyasi) qayta ishlanishi, aniqrog‘i, butunlay yangidan
yaratilishini ilmiy-hayotiy zaruriyatga aylantirib qo‘ydi.
17

II-BOB MANBASHUNOSLIK VA TARIXSHUNISLIK FANI O‘QUV
JARAYONLARIDA FARQI.
2.1Manbashunoslik va tarixshunoslik fani yurtimiz qadim tarixiy
jarayonlarda. Bu shakllangan bilimlar taraqqiyoti haqida asoslangan va batafsil
tasavvurga ega bo‘lish, tarix sahifalari bosqichlari to‘g’risida tushunchalar berish,
hozirgi davrda kelajagimizni ko‘zlab, munosib bilimli yoshlarni har tomonlama
kamol topishi muhim ijtimoiy vazifa hisoblanadi. Chunki tarixiy haqiqat hikmatlari
bilan sug’orilgan yosh avlod kelajakka tarixiy tajribaga asoslangan holda dadil
qadam qo‘yadi. Tarixiy haqiqatning sinalgan jihatlaridan biri o‘tmish voqealarini,
sahifalarini o‘rganmay kelajak hayotimiz quriladigan poydevorni anglash mumkin
emasligi hisoblanadi. Mashhur Xitoy faylasufi, tarixchi Konfutsiy tarix kelajakning
manbai degan fikri asrlar davomida o‘zining hayotiyligini isbotlab berdi. Shu bois
tarixiy bilimlarga, ularning ichki qonuniyatlari va xususiyatlarini o‘rganishga
dunyoning barcha xalqlari intilishi doimiy mezonga aylanib bormoqda. Yangi
O‘zbekistonning tarix fanlari sohasidagi muhim jihatlaridan biri mustaqillik
yillarida sovet mafkurasi ta‘siridan xalos bo‘lishga erishish uchun ijobiy
natijalarga erishildi. Tarixchi olimlar, oliy o‘quv yurtlari mutaxassis o‘qituvchilari
tomonidan olib borilgan ilmiy, ilmiy-pedagogik tadqiqotlar o‘rtasida aloqalar
yetarlicha bo‘lmadi. O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi tarix institutining
tarixshunoslik-manbashunoslik bo‘limi yetakchi mutaxassislari tomonidan dunyo
e‘tirof etgan yangi tarixshunoslik va manbashunoslik sahifalari yaratildi.
Biroq shuni ta‘kidlash kerakki tarixchi olimlarning ilmiy natijalari oliy
ta‘lim tizimidagi tarixshunoslik-manbashunoslik ixtisoslik fani darajasida
mukammal darsliklar yaratilganligi ob‘ektiv haqiqatdir. Oliy ta‘lim tizimida
tarixchi talabalar tomonidan tarixshunoslik va manbashunoslik fanini
o‘zlashtirishdagi uslubiy qiyinchiliklarning asosiy sababi darslik va o‘quv
qo‘llanmalarning yetishmasligi yaqqol namoyon bo‘ldi. Tarixiy izlanishlar,
erishilshgan natijalarning oliy ta‘lim tizimi darsliklarida o‘z aksini topish uchun
uzoq vaqt o‘tishi kerak bo‘lmoqda.
18

Buning asosiy sabablaridan biri tarixshunoslik va manbashunoslik
sohasidagi o‘zaro bir-biri bilan bo‘lgan bog’liqlik jihatlarini uzviy aloqadorligi
tarixchi olim va pedagoglarda shijoat yetarli bo‘lmadi. Sababini aytish lozimki
tarixchi olim va pedagoglar tomonidan darslik yozilgan bo‘lsada, ularning
yaratilishidan keyingi turli mulohazalar, takliflar, ayniqsa tanqidiy fikrlar darsliklar
yaratishga bo‘lgan intilishlarni bir oz susaytirdi. Tarixshunoslik-manbashunoslik
darsligining yaratilishi yuqorida bildirilgan fikr va zaruratdan kelib chiqqan holda
bajarilgan darslikdan biri hisoblanadi. Darslikda Samarqand davlat universiteti
tarix fakulteti bakalavriatida ―Tarixshunoslik-manbashunoslik fanini sohasidagi‖
manbalarning o‘rganilishi 5 asosidagi tarixiy ma‘lumotlar umumlashtirishga
harakat qilingan. Unda o‘quv yili yuklamalarida ajratilgan soatlar hajmida
mavzular tanlangan.
Darslikdagi mavzular O‘zbekiston tarixi sahifalaridagi qadim davr
tarixshunosligi va manbashunosligidan rivojlangan o‘rta asrlarda markazlashgan
feodal davlatlari, xonliklarda tarix fani, mustabid sovetlar tarixshunosligi va
manbashunosligi hamda o‘rganilishi jihatdan dolzarb hisoblangan mustaqillik
davri tarixiga e‘tibor berilgan. Mazkur darslik Oliy ta‘lim vazirligi tomonidan
ishlab chiqilgan fanlarning malaka talablariga muvofiq yaratildi. Darslikda ta’lim
oluvchi talaba va mutaxassis o‘qituvchilarda fanga oid umumiy tushunchalarni
jamlashga harakat qilinib, O‘zbekiston tarixining barcha davriga oid tarixiy
ma‘lumotlarning o‘rganganlik darajasini yoritishga harakat qilingan. E’tiborlisi
shundaki tarixning davrlariga oid o‘zbek va xorij tarixchi olimlarining tarixiy
asarlari, monografiyalardan foydalangan holda yaratilgan va tarixshunoslik va
manbashunoslik fanining uslublarini ochib barishga erishilgan. Darslikda tarixiy
bilimlarning shakllanishi, ularning turlari, O‘rta Osiyo tarixnavislik maktablari,
ulardagi tarixiy tadqiqot uslublari shakllanishi tarixi yoritilgan. Darslikni
tayyorlashda O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Tarix institutida an’anaviy
o‘tkazilib kelinayotgani Yahyo G’ulomov nomidagi
―Tarixshunoslik o‘qishlari nashr materillaridan, shuning
‖
19

―O‘zbekiston tarixi jurnalining 2000 yildan ‖
―Tarixshunoslik ruknida e‘lon qilingan maqolaridan foydalangan holda
‖
tayyorlandi.
Ayniqsa O‘zbekistonning sovetlar davri, Mustaqil taraqqiyot bosqichlari
tarixshunosliligi va manbashunosligiga oid materiallar nisbatan ko‘proq berilishiga
sabab, talabalarda bu davrlarning mantiqiy davomiyligi masalasi ko‘plab
tushunmovchiliklarga sabab bo‘lganligi hisoblanadi. Darslikni yaratishda davriy
xarakterdagi tarixshunoslik va manbashunoslik ma’lumotlarni yoritish jarayonida
ayrim kamchiliklar uchrashi tabiiy. Shu sababli muallif darslikni yanada
takomillashtirishga xizmat qiladigan fikr va takliflarni kutib qoladi (baxegashev @
mail.ru). Muallif ushbu darslikni yaratilishida o‘zining qimmatli ma’lumotlarini
tavsiya qilgan ―Tarixshunoslik fani bilimdonlari D.A.Alimova, M.M.Is‘hoqov,
‖
I.M.Saidov va kafedra o‘qituvchilari J.Amirqulov, F.Mamatqulova va
M.Asatullaevlarga o‘zining samimiy minnatdorchiligini bildiradi.
2.2 Fanni o‘rganishning nazariy-uslubiy asoslari. Har qanday fan kabi
O‘zbekistonning eng yangi tarixi fani ham o‘zining metodologik ilmiy-nazariy
asoslari va tamoyillariga ega. Bular O‘zbekiston tarixi fanining asosini tashkil etib ,
uni rivojlanishi, jamiyat va millat manfaati yo‘lidagi nufuzining ortib borishi
uchun o‘ta muhim ahamiyatga ega. Eng muhimi, ilmiy-nazariy tamoyillar Vatan
tarixining haqqoniy yozilishi, tarixiy haqiqatni yuzaga chiqishiga xizmat qiladilar.
Agar tarix insoniyat yashab rivojlanishi uchun ijtimoiy zaruriyat va ma’naviy-
ma’rifiy ehtiyoj bo‘lsa, tarix fani esa, bu ehtiyojlarni ro‘yobga chiqishi uchun
ma’sul bo‘lgan yuksak intellektual ilmiy-amaliy faoliyatdir. Buning samarali
bo‘lishi, ya’ni tarix fani rivojlanishida metodologik ilmiy g‘oya va nazariyalar
hamda usul va uslubiy tamoyillarning ahamiyati benihoya kattadir. Chunki bular
tarixning mazmun va mohiyati hamda falsafasini chuqurroq ochib berishga,
shuningdek, tarix fanining maqsad va vazifasini to‘laroq ro‘yobga chiqishiga
bevosita yordam beradi. Shuning uchun ham O‘zbekiston tarixi fanining
metodologik ilmiy-nazariy asoslari, g‘oya va ta’limotlari nimalardan iborat bo‘lishi
20

o‘ta muhim masala hisoblanadi. Yurtboshimiz Islom Karimov tarixning eng
muqaddas milliy va umuminsoniy xotira hamda qadriyat ekanligini ta’kidlab,
‘Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q, “O‘zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi”,
“Tarix xalq ma’naviyatining asosidir” degan tarixiy haqiqatni to‘g‘ri anglatuvchi
o‘ta teran tarix falsafasiga oid fikrlarni olg‘a surdi. Bu kabi tarix falsafasiga oid
yuksak xulosalarni o‘z vaqtida buyuk millatparvar jadidlar ham juda aniq
anglagan holda Vatanni ozod etish , millatni ijtimoiy g‘aflat uyqusidan uyg‘otib
taraqqiy ettirish uchun asosiy e’tiborni tarixga qaratdilar. Va «tarixi yo‘qning o‘zi
yo‘q» degan falsafiy tushunchaga amal qilib, tarixda ilk bor tarixni o‘zlari tashkil
etgan jadid maktablarida o‘qita boshlashi bilan, millatni o‘z tarixidan bahramand
qilishdek o‘ta buyuk ma’rifat ishiga tarixda birinchi bor asos soladilar. Buyuk jadid
Abdulla Avloniy so‘zi bilan aytganda, jadidlar umuman tarbiyani, shuningdek,
tarix ta’limi tarbiyasini millat uchun «yo hayot- yo najot, yo halokat – yo saodat,
yo falokat masalasidir» deb bildilar. «Qaysi millat yashashni (ravnaqu,
taraqqiyotni) istasa, - deydi Abdurauf Fitrat – tarixini bilishi lozim bo‘ladi, zero,
tarix bir ko‘zguga o‘xshaydi». Tarix falsafasi tarix fanining metodologik ilmiy-
nazariy asoslari to‘g‘ri va haqqoniy belgilanishida o‘ta muhim ahamiyatga ega.
Tarixchi olimlar tarix falsafasini qanchalik chuqur va to‘g‘ri anglasalar, ular tarix
fani metodologiyasini shunchalik mukammal qilib belgilay oladilar. Tarix falsafasi
tarix va umuman tarixiy jarayon olimlar tomonidan aqlan har tomonlama to‘g‘ri
tasavvur va his etilishidir. Yanada aniqroq aytsak , tarix falsafasi tarixiy
jarayonning mazmuni va mohiyati hamda rivojlanish qonuniyatlarini o ‘ zida aks
ettirish bilan birga , ularni bilish va o ‘ rganish , yozishning eng qulay , to ‘ g ‘ ri hamda
maqsadga muvofiq yo ‘ li - usullarini belgilaydi . Umuman olganda, tarix falsafasi
tarix sabog‘i va tajribasidan kelib chiqib, belginlangan obyektiv xulosadir. Lekin,
bu obyektivlik subyektiv xarakter va mazmun hamda mohiyatga ega bo‘ladi.
Chunki har bir subyekt, ya’ni olim o‘z intellektual bilim salohiyati, tafakkur
doirasidan kelib chiqib, obyektivlikka harakat qiladi. Buning uchun esa , tarixchi
olimlar butun insoniyat, millat, xalq va o‘rganish obyekti (ma’lum mavzu)
evolutsiyasini, uning ma’no va mazmunini to‘g‘ri bilishi, tahlil qila olishi kerak.
21

Agar tarix falsafasi tarixiy voqealiklar tahlilidan kelib chiqadigan haqiqat
(xulosa)larning so‘zdagi aniq ifodasi bo‘lsa, tarix fani metodologiyasi mana shu
tarixiy haqiqatlarni ro‘yobga chiqishi – tarix haqiqiy yozilishi uchun birdan-bir
to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatuvchi dasturamaldir.
Eng qisqa va tushunarli qilib aytsak, umuman metodologiya fanlarning fani
ya’ni dirijori.Dastlabki paytda hozirgi mustaqil davlatlar hamjamiyati tarkibidagi
sobiq ittifoqdosh mamlakatlar, shuningdek, O‘zbekistonda ham g‘oyaviy-nazariy,
mafkuraviy-falsafiy bo‘shliq paydo bo‘ldi. Bu esa, o‘z-o‘zidan boshqa
mamalakatlarda bo‘lganidek, bizning Vatanimiz – O‘zbekiston tarixi fani
uslubiyati (metodolgiyasi) qayta ishlanishi, aniqrog‘i, butunlay yangidan
yaratilishini ilmiy-hayotiy zaruriyatga aylantirib qo‘ydi.Bu o‘ta muhim ilmiy –
amaliy masalani ishlab chiqish, o‘z-o‘zidan tarixchi va boshqa olimlar eski ,
majburan, qon va qatag‘onlik bilan singlirilgan kommunistik g‘oya, ta’limot va
mafkuradan holi bo‘lishi uchun tarixan o‘tish davrini talab etishi tabiiy bir hol
bo‘ldi. Mana shuning uchun ham istiqloldan so‘ng tarix va boshqa gumanitar
fanlardan yozilgan dastlabki darsliklarda bu fanlarning metodologik ilmiy –nazariy
va g‘oyaviy asoslari hamda usullarini ko‘rsatishning iloji bo‘lmadi.O‘tgan istiqlol
yillarida tarixchi olimlarimiz Vatanimiz tarixini butunlay yangidan o‘rgandi va
o‘zlashtirdi, uni darsliklar asosida qayta yozishga muvaffaq bo‘ldilar. Bir qator
monografik asarlar yozildi va eng dolzarb mavzularda o‘nlab ilmiy tadqiqot ishlari
olib borildi hamda dissertatsiyalar himoya qilindi. O‘zbekiston Prezidenti Islom
Karimov va hukumat Vatan tarixini qayta yozish va uni asosiy tarbiya quroliga
aylantirish uchun «yangi tarix» g‘oyasini olg‘a surdi. O‘zbekiston tarixi yetakchi
fan sifatida maktab, litsey, kollej va oliy o‘quv yurtlarida ilk bor, keng miqyosda,
eng qadimgi davrdan boshlab to hozirgacha o‘rganila boshlandi. Bularning
samarasi o‘laroq, keyingi paytda O‘zbekiston tarixi fani metodologiyasini yaratish
imkoniyati paydo bo‘ldi. Avvalo, metodologiya haqida to‘xtalsak,
metodologiyaning lug‘aviy ma’nosi grekcha «methodos» va «logos» degan ikki
so‘z birikmasidan iborat bo‘lib, metod ya’ni usul – tadqiqot olib borish usuli
22

(yo‘li), nazariya, ta’limot, logiya esa fan deganidir.Demakki, metodologiya, ya’ni
uslubiyat ilmiy tadqiqot olib borish yoki biror bir masalani ilmiy o‘rganishning eng
qulay usullari, eng to‘g‘ri va mukammal g‘oyasi, nazariyasi va ta’limotlari
majmuyidan iborat bir butun fandir. Boshqa ma’noda esa, metodologiya ilmiy
bilish yoki ma’lum bir ilmiy faoliyatni tashkil etish va amalga oshirishda
qo‘llaniladigan usullar haqidagi fandir. Demak, tarix fani metodologiyasi tarixni
o‘rganuvchi va o‘qituvchilarni aniq maqsad sari to‘g‘ri yetaklaydi , ya’ni tarix
haqqoniy yozilishi va o‘rganilishiga yo‘l-yo‘riq ko‘rsatadi. Tarix fanining rivoji,
uning metodologiyasi rivojiga bog‘liq bo‘lganidek, tarix fani metodologiyasi
yuksak darajada takomil topishi tarix fani qay darajada ekanligiga ham bog‘liq. Bu
holdagi uzviy ikki tomonlama bog‘liqlik umumiy qonuniyatidir. Chunki tarixiy
haqiqat hikmatlari bilan sug’orilgan yosh avlod kelajakka tarixiy tajribaga
asoslangan holda dadil qadam qo‘yadi. Tarixiy haqiqatning sinalgan jihatlaridan
biri o‘tmish voqealarini, sahifalarini o‘rganmay kelajak hayotimiz quriladigan
poydevorni anglash mumkin emasligi hisoblanadi. Mashhur Xitoy faylasufi,
tarixchi Konfutsiy tarix kelajakning manbai degan fikri asrlar davomida o‘zining
hayotiyligini isbotlab berdi. Shu bois tarixiy bilimlarga, ularning ichki
qonuniyatlari va xususiyatlarini o‘rganishga dunyoning barcha xalqlari intilishi
doimiy mezonga aylanib bormoqda. Yangi O‘zbekistonning tarix fanlari
sohasidagi muhim jihatlaridan biri mustaqillik yillarida sovet mafkurasi ta‘siridan
xalos bo‘lishga erishish uchun ijobiy natijalarga erishildi. Tarixchi olimlar, oliy
o‘quv yurtlari mutaxassis o‘qituvchilari tomonidan olib borilgan ilmiy, ilmiy-
pedagogik tadqiqotlar o‘rtasida aloqalar yetarlicha bo‘lmadi. O‘zbekiston Fanlar
Akademiyasi tarix institutining tarixshunoslik-manbashunoslik bo‘limi yetakchi
mutaxassislari tomonidan dunyo e‘tirof etgan yangi tarixshunoslik va
manbashunoslik sahifalari yaratildi.
Biroq shuni ta‘kidlash kerakki tarixchi olimlarning ilmiy natijalari oliy
ta‘lim tizimidagi tarixshunoslik-manbashunoslik ixtisoslik fani darajasida
mukammal darsliklar yaratilganligi ob‘ektiv haqiqatdir.
23

Oliy ta‘lim tizimida tarixchi talabalar tomonidan tarixshunoslik va
manbashunoslik fanini o‘zlashtirishdagi uslubiy qiyinchiliklarning asosiy sababi
darslik va o‘quv qo‘llanmalarning yetishmasligi yaqqol namoyon bo‘ldi. Tarixiy
izlanishlar, erishilshgan natijalarning oliy ta‘lim tizimi darsliklarida o‘z aksini
topish uchun uzoq vaqt o‘tishi kerak bo‘lmoqda. Buning asosiy sabablaridan biri
tarixshunoslik va manbashunoslik sohasidagi o‘zaro bir-biri bilan bo‘lgan
bog’liqlik jihatlarini uzviy aloqadorligi tarixchi olim va pedagoglarda shijoat
yetarli bo‘lmadi.
Sababini aytish lozimki tarixchi olim va pedagoglar tomonidan darslik
yozilgan bo‘lsada, ularning yaratilishidan keyingi turli mulohazalar, takliflar,
ayniqsa tanqidiy fikrlar darsliklar yaratishga bo‘lgan intilishlarni bir oz susaytirdi.
Tarixshunoslik-manbashunoslik darsligining yaratilishi yuqorida bildirilgan fikr va
zaruratdan kelib chiqqan holda bajarilgan darslikdan biri hisoblanadi. Darslikda
Samarqand davlat universiteti tarix fakulteti bakalavriatida ―Tarixshunoslik-
manbashunoslik fanini sohasidagi manbalarning o‘rganilishi 5 asosidagi tarixiy‖
ma‘lumotlar umumlashtirishga harakat qilingan. Unda o‘quv yili yuklamalarida
ajratilgan soatlar hajmida mavzular tanlangan. Mana shu o‘zaro aloqadorlik
qonuniyati, qadim mumtoz tarixshunosligimiz va hozirgi zamon tamadduni
sivilizatsiyasiga asoslangan holda O‘zbekiston tarixi fani metodologiyasini
quyidagi ikki qismga bo‘lish mumkin.
O‘zbekistonning eng yangi tarixi fanining uslubiy (metodologik) ilmiy-
nazariy, g‘oyaviy-mafkuraviy va falsafiy asoslari. Bunga quyidagilar kiradi:
tarixni milliy, umuminsoniy, muqaddas hodisa hamda qadriyat deb tushunmoq;
tarixga hozirgi zamon sivilizatsiyasi nuqtayi nazari va bag‘rikenglik asosida
yondashish;
tarixiy taraqqiyot asosini evolutsion – tadrijiy yo‘l va islohotchilik tashkil etadi deb
anglamoq;tarix va jamiyat taraqqiyotini markscha – lenincha soxta inqilobiy
ta’limotga bog‘lash, mutloq xato , yovvoiylik, aksilinsoniy hatti-xarakat bo‘lgan
deb tushunmoq;
24

 tarix, jamiyat va tabiat hamda insoniyat (barcha tarixiy voqelik va jarayonlar)
dialektika (Gegel) hamda sinergetika (Prigojin) qonuniyatlari asoslarida
rivojlanishi haqiqat ekanligi;
O‘zbekistonning eng yangi tarixi fanining metodologik (uslubiy) ilmiy-usul va
tamoyillari quyidagilardan iborat:

ilmiy xolislik (obyektivlik);

tarixiy tahliliylik;

mantiqiy uzviylik;

vorislik va izchillik;

xronologik izchillik;

g‘oyaviylik va vatanparvarlik ;

halollik va xolislik;

qiyoslash va kuzatish;

kuzatish va umumiylashtirish;

baxslashish, munozara yuritish va isbotlash;

matematik hisoblash;

shakllash va modellashtirish;

ayrimlikdan umumiylikka (induksiya) va umumiylikdan ayrim (juz’iy)likka
(deduksiya);
Bizning tariximiz ham, jahon tarixi ham din (aniqrog‘i dinlar) tarixi bilan
uzviy bog‘liq. Ijtimoiy hayotni dindan , dinni ijtimoiy hayotdan ajratib bo‘lmaydi.
Agar ajratilsa, tarixga ham, dinga ham mantiqqa ham zid bo‘ladi. Ma’lumki, sovet
tarix fani tarixni soxtalashtirdi, din ilmga zid, tarixiy taraqqiyotga to‘sqinlik qiladi
degan dahriylikka amal qildi.
25

Tarix qanday bo‘lsa, uni shundayligicha o‘rganish ustivor bo‘lmog‘i kerak.
Shuning uchun ham u din bilan mo‘tadil, mutanosiblik asosida o‘rganilmog‘i hozir
eng asosiy zaruriyat bo‘lib turibdi. Bu esa, yoshlarni har xil din niqobidagi dinga
aloqasi yo‘q terroristik guruhlarga adashib kirib qolishlarining oldini oladi,
shuningdek, tariximizni haqqoniy va to‘la yozilishiga imkon berad.Tarixiy-
tanqidiylik ilmiy usul tamoyili tariximizda qadimdan muarrixlar tomonidan
qo‘lanib kelingan eng qulay usul hisoblanadi.
Bu usul tarixiy voqea va hodisalarning nechog‘liq to‘g‘ri hamda
noto‘g‘riligini aniqlashga, tarixni haqqoniy va to‘g‘ri yozilishiga yaqindan yordam
beradi. Istiqlol tufayli o‘z tariximizni o‘zimiz yozish va tarix fani metodologiyasini
ishlab chiqish imkoniyatiga ega bo‘ldik. O‘tgan davr ichida O‘zbekistonning yangi
tarixi yozildi va tarix fani tez rivojlandi. Butunlay yangi ruh va mazmundagi ilmiy
qarash (konsepsiya)lar paydo bo‘ldi, o‘quv qo‘llanma va darsliklar , tarixiy asarlar
chop etildi. Bu o‘rinda yuqoridagi metodologik ilmiy-nazariy asos va ularning
ahamiyati katta bo‘ldi.
26

XULOSA
Ushbu kurs ishimdan xulosa qilishimiz mumkinki:
Yangi tarix -jahon tarixini davrlashtirishda, asosan, tarix fanida o rta asrlar tarixiʻ
bilan eng yangi tarix oralig idagi (17-asr o rtalaridan to 20-asr boshlarigacha
ʻ ʻ
bo lgan) davrning umumiy nomlanishi. Biroq jahondagi turli xalqlar va davlatlarda
ʻ
Yangi tarix tushunchasi boshqa tarixiy davrlarni o z ichiga olishi mumkin. Mas,
ʻ
O zbekiston tarixining Yangi tarix davri yuqorida ko rsatilgan xronologik
ʻ ʻ
chegaradan ancha farqqilib, u 19-asr o rtalaridan to 1991-yilgacha bo lgan davrni
ʻ ʻ
o z ichiga oladi. Bu davrda hozirgi O zbekiston hududi podsho Rossiyasi va sovet
ʻ ʻ
tuzumi mustamlakachiligi ostida bo lgan.
ʻ Tarixshunoslik fanining nazariy asoslari
tarix fanining qadimgi, o‘rta asrlar, yangi va eng yangi davridagi siyosiy, iqtisodiy,
ijtimoiy, madaniy hayoti bilan tanishtiradi. Ulami falsafiy yondoshuv asosida
bilish haqidagi nazariyalar, umumiy ilmiy uslublar, tarixni bilish yo‘llari, ilmiy
tadqiqotlami amalga oshirish uslublari va tamoyillari bilan tanishtirish, talabalami
tarix fani tadqiqoti uslublari boyicha horijiy mamlakatlari tarixi va 0 ’zbekiston
tarixi adabiyotlari bilan tanishtirish hamda tadqiqot jarayonida tarixchining aniq
vazifasini ko‘rsatib berish hamda etarli ma’lumotga ega bo‘lish bilan tanishtiradi.
Tarixshunoslik - tarix fanining tarixini o rganuvchi fan.
ʻ
U tarixiy bilimlar taraqqiyotini, muayyan tarixiy bosqichda yaratilgan ilmiy
mahsulotlarni yoki ma lum bir muammoga bag ishlangan tarixiy tadqiqotlarni
ʼ ʻ
o rganadi va tahlil qiladi.
ʻ Nafaqat tarix, balki maxsus tarix
fanlari(masalan: sharqshunoslik , etnologiya , arxeologiya va boshqalar) tarixi bilan
ham shug ullanadi. Bu fanning asosiy vazifasi tarix fani rivojini chuqur va har
ʻ
tomonlama xolisona anglashdan, muayyan taraqqiyot davrida to plangan tarixiy
ʻ
bilimlarni tahliliy tadqiq etishdan, amalga oshirilgan ishlarning natijasini
chiqarishdan hamda shu asosda tadqiq etilgan dolzarb muammolarni aniqlab,
kelgusi tadqiqotlarning yo nalishlarini belgilashdan, tarixchilarni muayyan tarixiy-
ʻ
ilmiy muammo doirasidagi adabiyotlarga yo naltirishdan iborat. Tarixshunoslik
ʻ
o tmishda kechgan va bugungi kunda sodir bo layotgan voqea-hodisalarning
ʻ ʻ
27

odamlar ongida qanday aks etishini, tarixiy adabiyotlar orqali ijtimoiy-tarixiy
rivojlanish jarayonini kuzatish; jamiyat tarixiy rivojining turli bosqichlarida tarixiy
bilimlarning o sib borishi jarayonini kuzatish imkonini beradi. Boshqachaʻ
aytganda, ma lum bosqich yoki davrda tarix fanining rivojini jamiyat
ʼ
taraqqiyotining asosiy yo nalishi bilan bog liqlikda ifodalaydi, ijtimoiy-siyosiy,
ʻ ʻ
mafkuraviy muhitning tarix faniga ta sirini, u yoki bu yo nalishdagi rivojlanish va
ʼ ʻ
tanazzulga yuz tutish sabablarini aniqlaydi. Shuningdek, fan taraqqiyotida o z
ʻ
o rniga ega bo lgan markazlar tarixini, unda faoliyat ko rsatgan ilmiy kadrlarning
ʻ ʻ ʻ
salohiyati, ularning fan rivojiga qo shgan hissalarini o rganish kabi vazifalarni ham
ʻ ʻ
bajaradi.Tarixshunoslik tadqiqotlarining bir qancha tahlil usullari mavjud: qiyosiy
tarixiy usul —turli tarixiy davrlarda tarixiy ma lumotlar qanday paydo bo ldi,
ʼ ʻ
harakatlandi, o zgardi va rivojlandi, jamiyat taraqqiyotida tarixiy fikrlarning paydo
ʻ
bo lishi va rivojlanishi jarayonini aniqlashda qo llaniladi; aniq tahliliy usul — olib
ʻ ʻ
borilgan tarixshunoslik tadqiqoti voqea-hodisalar tafsilotini kelib chiqish sabablari,
rivojlanish jarayonini nazariy va faktik materiallarning o zaro aloqasida tahlil
ʻ
qiladi, ularning fanda qanday yoritilganligini o rganadi; mantiqiy tahliliy usul —
ʻ
katta imkoniyatlarga ega bo lib, tarixiy muammoning o ziga xos xususiyatlari,
ʻ ʻ
tuzilishi, boshqa tarixiy hodisalar bilan bog liqligini o rganishda qo llaniladi.
ʻ ʻ ʻ
28

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Asqarov A. O’zbekiston tarixi. (Eng qadimgi davrlardan milodning V
asrigacha). - T. O’qituvchi. 1994.
2. Doniyorov A.X. Markaziy Osiyo xalqlari tarixi tarixshunosligi. Darslik. T.,
2020
3. Saidov Sh. Markaziy Osiyo xalqlari tarixi. T., TDSHI, 2010.
4. Абу Райх,он Беруний. Китоб ал-жамох,ир фи маърифат ал-жавох,ир
(Минералогия). Нашрга тайёрловчилар А.Хдсанов, М.Исхоков ва б.
ТSкент: Миллий энциклопедия. -2017.
5. Илхомов 3. Тарих фани мет…ологияси. - Т.: ТДПУ 2013.
6. Исхоцов М.М., Файзиев Х.Т. “Марказий Осиё халклари тарихи
тарихшунослиги ва манбашунослиги”. Укув кулланма. -Т., ТДШИ,
2017.
7. Мадраимов А.А., Фузаилова Г.С. Тарихий манбашунослик. Укув
кулланма. ТSкент: “Фан”, 2006.
8. Саидкулов Т. Урта Осиё хал клари тарихининг тарихшунослигидан
лавхдлар. -Т.: Фан, 1993.
9. Саидов Ш.Ж. Марказий Осиё хал клари тарихи. Укув кулланма.
ТДШИ., 2010.
Asosiy adabiyotlar
10)Hojiyev Sh.T.Norqobilov Y.F., Raxmataliyev Sh.A., Suyunova M.N. Yosh
metallurg [Matn]: savol-javoblar, qiziqarli ma’lumotlar va metallar ishlab chiqarish
texnologik jarayonlari. – Toshkent: ‘Tafakkur” nashriyoti, 2019. - 140 b. ISBN
978-9943-24-273-9
29

11)Ilhomov Z. XIX asming 50-yillarida Qo'qon xonligida ichki siyosiy
ziddiyatlaming kuchayishi (ma’naviy metodologik taxlil). Farg’ona vodiysi tarixi
yangi tadqiqotlarda. Mavzusidagi ikkinchi Respublika ilmiy anjumani. Ilmiy
maqolalar to‘plami. T.2012.
12) Ilhomov Z. Tarix fani tadqiqotlarida manbashunoslik masalalari (nazariy
metodologik mulohazalar). Tarix va ta’lim. Ilmiy amaliy konferensiY. T., 2012
13)Ilhomov Z. Tarix fani tadqiqotlarida manbalar bilan ishlashning metodologik
jihatlari. ‘O'zbekistonning betakror madaniy yodigorliklari: muammolar, yechimlar
va istiqbollar”. Ilmiy maqolalar to‘plami. T., 2012. 20.
14)Ilhomov Z. Qo'qon xonligi manbashunosligining ayrim masalalari (nazariy
metodologik mulohazalar). Farg'ona vodiysi tarixi yangi tadqiqotlarda.
Mavzusidagi ikkinchi Respublika ilmiy anjumani. Ilmiy maqolalar to‘plami. T.,
2012.
Internet saytlari
15. vyww.tdpu.uz
16. www . pedaeog . uz
17. www . Zivonet . uz
18. www.edu.uz
30

Купить

Похожие документы
Yunonlar va Fors urushlari
Xristianlikning paydo bo‘lishi va tarqalishi
Shumer-Akkad sivilizatsiyasi
Rim respuplikasi qulashi va imperiya ilk davri
Rim imperiyasining oltin va so’nggi davri