Tarjima nazaryasi va amaliyoti tarixi - Ingliz tili - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	50.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	07 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Ingliz tili

Sotuvchi

ALLAMBERGANOVA HULKAR

Ro'yxatga olish sanasi 01 Noyabr 2024

13 Sotish

Tarjima nazaryasi va amaliyoti tarixi

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH.................................................................................................................3
I.BOB. Tarjima nazariyasi tarixi………………………….................................5
1.1. Tarjimaning dastlabki namunalari ....................................................................5
1.2. O`rta asr va Renessans davrida tarjima ............................................................9
II.BOB. Yangi davrdagi tarjima ……………………………………...….......15
2.1. XX asrdagi tarjima nazariaysi ........................................................................15
2.2. Tarjimaning zamonaviy tendensiyalari ..........................................................20
XULOSA..............................................................................................................22
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................23
ILOVALAR..........................................................................................................24

KIRISH
Tarjima nazariyasi va amaliyoti tarixi, tilshunoslik va madaniyatlararo
muloqot sohasida muhim o'rin tutadi. Tarjima jarayoni, turli tillar va madaniyatlar
o'rtasidagi aloqalarni o'rnatishga yordam beradi va global muloqotda muhim rol
o'ynaydi. Tarjima nafaqat axborotni bir tildan boshqasiga o'tkazish, balki
madaniyatlarni birlashtirish, bilim almashinuvi va xalqaro hamkorlikni
rivojlantirishda ham muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun, tarjima nazariyasi va
amaliyoti tarixi haqida chuqur bilimga ega bo'lish, zamonaviy jamiyatda
muvaffaqiyatli ishlash uchun zarurdir.
Mavzuning ahamiyati : Tarjima nazariyasi va amaliyoti tarixi, tarixiy
kontekstda tarjima faoliyatining qanday rivojlanganini tushunishga yordam beradi.
Tarjimaning dastlabki namunalari qadimiy davrlarga borib taqaladi, bu esa uning
insoniyat tarixidagi ahamiyatini ko'rsatadi. Tarjima jarayoni orqali diniy matnlar,
ilmiy asarlar va badiiy adabiyotlar boshqa tillarga o'tkazilib, yangi madaniyatlar
bilan tanishtirilgan. O'rta asrlar va Renessans davrida tarjima faoliyati yanada
rivojlanib, Yevropada ilm-fan va san'atning taraqqiyotiga hissa qo'shgan. XX asrda
esa tarjima nazariyasi mustaqil fan sifatida shakllanib, o'zining asosiy tamoyillari
va metodologiyasini ishlab chiqdi. Bu jarayonlarning barchasi tarjima nazariyasi
va amaliyotining rivojlanishiga olib keldi.
Mavzuning o'rganilganlik darajasi ;Tarjima nazariyasi sohasida ko'plab
tadqiqotlar mavjud bo'lib, ular tarjima jarayonining murakkabligini,
metodologiyasini va amaliyotini o'rganishga qaratilgan. O'zbekistonning o'zida
ham tarjima nazariyasi va amaliyoti bo'yicha ilmiy ishlar olib borilmoqda. Tarjima
jarayonining nazariy asoslari, uning turlari, tamoyillari va tarixiy rivojlanishi
haqida ko'plab maqolalar va monografiyalar yozilgan. Biroq, bu sohada hali ham
ko'plab ochiq savollar mavjud bo'lib, yangi tadqiqotlar olib borilishi zarur. Tarjima
nazariyasining zamonaviy tendensiyalari ham e'tiborga olinishi kerak;
texnologiyaning ta'siri va avtomatik tarjima dasturlarining rivojlanishi bu sohada
yangi yondashuvlarni kiritmoqda.
2

Kurs ishining amaliy ahamiyati: Ushbu kurs ishining amaliy ahamiyati
shundaki, u talabalar uchun tarjima nazariyasi va amaliyoti tarixi haqida keng
qamrovli ma'lumot berishga qaratilgan. Kurs ishida olingan bilimlar nafaqat
akademik faoliyatda, balki kelajakda professional tarjimon sifatida ishlashda ham
muhim ahamiyatga ega bo'ladi. Talabalar tarjima jarayonining murakkabligini
tushunishlari va turli tillar o'rtasidagi aloqalarni yanada chuqurroq anglashlari
mumkin. Ushbu ish orqali talabalar tarjimaning nafaqat til bilimi, balki
madaniyatlarni birlashtirishdagi roli haqida ham fikr yuritish imkoniyatiga ega
bo'lishadi.Shuningdek, kurs ishida keltirilgan tavsiyalar kelajakdagi tadqiqotlar
uchun asos bo'lishi mumkin. Tarjima nazariyasi va amaliyoti tarixi haqida chuqur
bilimga ega bo'lish orqali talabalar muloqotning samaradorligini oshirishga hissa
qo'shishlari mumkin. Umuman olganda, ushbu kurs ishi tarjima sohasidagi
bilimlarni oshirishga qaratilgan muhim bir qadamdir.
3

I.BOB. Tarjima nazariyasi tarixi.
1.1. Tarjimaning dastlabki namunalari.
Tarjima — bir tildagi matnni boshqa tilda qayta yaratishdan iborat adabiy ijod
turi. Tarjima millatlararo muloqotning eng muhim ko rinishi. Asliyat va qaytaʻ
tiklangan matn xususiyatiga qarab badiiy tarjima, ilmiy tarjima va boshqa turlarga
ajratiladi. Asl nusxani aks ettirish tarziga ko ra tafsir, tabdil, sharh kabi
ʻ
ko rinishlarga ham ega bo lishi mumkin. Tarjima qadimgi davrlarda, turli qabilaga
ʻ ʻ
mansub kishilar orasidagi o zaro aloqa, muloqot ehtiyoji tufayli yuzaga kelgan.
ʻ
Tilmochlik deb ataladigan bu og zaki turi hozirda ham saqlanib qolgan. Zamonlar
ʻ
osha tarjimaga bo lgan talablar yangilana boradi. Ammo uning ijodiy xarakteri,
ʻ
qayta yaratish san ati ekanligi o zgarmaydi. Tarjimaning ko lami va taraqqiyoti har
ʼ ʻ ʻ
bir xalqning ma rifiy darajasiga bog liq va, o z navbatida, u millatning ijtimoiy
ʼ ʻ ʻ
tafakkuriga samarali ta sir etadi. “Tarjima” termini bir tildan ikkinchi tilga o girish
ʼ ʻ
jarayonini, shuningdek, tayyor tarjima asarini anglatadi. Badiiy tarjimaning asosiy
xususiyati tilning badiiy vazifasidan kelib chiqadi. Til badiiy asarda estetik hodisa,
san at faktiga aylanadi. Adabiy asar tili — aloxida “badiiy voqelik” unsuridir.
ʼ
Tarjimada ana shu obrazli ifodaviy tildagi badiiy ma noni boshqa tilning obrazli
ʼ
ifodaviy zaminiga o tkazish, obrazni obraz bilan qayta ifodalash jarayoni yuz
ʻ
beradi. Shuning uchun tarjimon asardagi voqealarning badiiy tafakkur jarayonini
yangidan idrok etadi.
Tarjima haqida ilk nazariy fikrlar dastlab qadim Rimda yuzaga kelgan edi.
Yunon va lotin tillarini mukammal o zlashtira olgan Aristotel, Sitseron va Goratsiy
ʻ
tarjima jarayonida so z ketidan quvish yaramaydi, ularning ma no ifodalarini avval
ʻ ʼ
tarozida o lchab, keyin tarjima qilish ma qul, degan fikrlarni olg a surishgan.
ʻ ʼ ʻ
Undan
so ng Italiyada Bartolomeo va Manetti, Fransiyada Dyu Belle va Malerb,
ʻ
Angliyada
Bekon va Drayden, Germaniyada Gyote va Gumboldt, Rossiyada Lomonosov va
Sumarokov tarjima borasida o z nazariy tushunchalarini olg a surib borishganlar.
ʻ ʻ
4

Xullas, to XX asrga qadar “tarjima” so zi muayyan ma no kasb etib, faqat tarixiy,ʻ ʼ
falsafiy va adabiy asarlar o girmasiga nisbatan qo llanilib kelingan, og zaki
ʻ ʻ ʻ
tarjimonga nisbatan esa turkiyda “tilmoch”, slavyanlarda “tolmach”, nemis tilida
“dolmetschen”, ingliz va fransuz tillarida “interpret” atamalari ishlatilgan. Tarjima
nazariyasi xususida aytilgan fikrlar ham shu yo sinda umumiy ma noga ega
ʻ ʼ
bo lgan.
ʻ
Xalqlar hech qachon bir-birlaridan mutlaq ajralgan holda yashahslari
mumkin
bo lmaganligi singari, ularning moddiy va ma’naviy yodgorliklari, adabiyoti va
ʻ
san’ati hech qachon faqat bir milliy chegara doirasida “sof holda” saqlanib
qolmagan. Insoniyat yaratgan eng yaxshi adabiyot namunalari chegara bilmagan,
goh o zgarib, goh qo shilib-chatishib ellardan-ellarga, tillardan-tillarga ko chib
ʻ ʻ ʻ
yurgan. Shuning uchun bunday umuminsoniy madaniy yodgorlik bo lib qolgan
ʻ
asarlarning aniq tekstologik nusxasi-aslini tiklash u yoqda tursin, ba’zan hatto
ularning “vatanini” aniqlash ham mushkul bo lib qoladi. Eramizdan oldingi
ʻ
uchinchi ming yillikda, tosh davrining tugashi, metall davrining endigina
boshlanishida bobillar yaratgan “Gilgomish” haqidagi, ibtidoiy moddiy madaniyat
yodgorliklari, odamlar o rtasidagi “dag al” munosabatlarni aks ettiruvchi dostonni
ʻ ʻ
hozirgi zamon tillariga tarjima qilish, asarda tasvirlangan hayratomuz voqealarga
sidqidil “ishonish”dan hamon o zimizni tiya olmaymiz. “Gilgomish”dan ming yil
ʻ
keyin yaratilgan, qadimgi yunon mifologik va ijtimoiy voqeligini takrorlanmas bir
tarzda badiiy aks ettiruvchi “Iliada” va “Odisseya” dostonlarini o z tiliga tarjima
ʻ
qilish ayni millatning nimaga qodir ekanligini ko rsatish timsoliga aylandi. Bu kabi
ʻ
dostonlar (Ming bir kecha, Mahobharata, Manas, Alpomish, Ilya Muromets, Igor
jangnomasi va boshqalar) dunyodagi juda ko p tillarga qayta-qayta tarjima
ʻ
qilinadi, tarjima vositasi bilan asarlarni o z milliy madaniyatlari hodisasiga
ʻ
aylantirish uchun butun umrlarini sarf qilgan tarjimonlar, zukko kishilar, aql va
iste’dod egalari ko plab topiladi. Buyuk o zbek olimi Abu Rayxon Beruniy ham
ʻ ʻ
Gomerning “Iliada” dostonidan xabardorgina emas, undan ayrim parchalarni
tarjima qilganligi ham ma’lum.
5

Boshqa qadimiy tarjima ishlariga hind matnlarini xitoy tiliga tarjima qilgan
buddist rohiblar kiradi. Aytishlaricha, birinchi mashhur tarjima 3-asrga oid
ibroniycha Injil bo'lgan. Ma'naviy nazariyalar va diniy matnlarning kengayishi
bilan ko'proq tarjimaga bo'lgan ehtiyoj ortib bordi. Dinning natijasi dinni yoyish va
e'tiqodni mustahkamlash uchun harakatni keltirib chiqardi, ya'ni diniy mazmunni
ko'p tillarga tarjima qilish zarurati paydo bo'ldi.Ma'lum bo'lgan birinchi diniy
tarjimalar orasida Eski Ahd Injilining yunon tiliga tarjimasi miloddan avvalgi III
asrda qilingan. Tarjima "Septuaginta" deb ataladi, Bibliyaning ibroniy tilidan
yunon tiliga tarjimasi. Muqaddas Kitobning yunon tiliga tarjimasi kelajakdagi
Bibliya tarjimalari uchun asos bo'ldi va keyinchalik ko'p tillarda bo'ldi.
Tarjimaning rivojlanishida din katta rol o'ynaganligi sababli, ilk cherkov Jeromni
tarjimaning homiysi deb atagan. Milodiy IV asrda Avliyo Jerom Injilni lotin tiliga
tarjima qildi va Lotin Injili asosan Rim-katolik cherkovida qo'llanila boshlandi.
Protestantizm kirib keldi, bu esa Injil va boshqa diniy mazmunni boshqa tillarga
tarjima qilishni davom ettirish zaruratini ham keltirib chiqardi. Katoliklik va
protestantizm o'rtasidagi muhim farqlardan biri muhim parchalar va tarjima
paytidagi nomutanosiblik o'rtasidagi qarama-qarshilik edi. 1
1
https://language.network/blog/brief-history-of-translation-everything-you-need-to-know
6

1.2. O`rta asr va Renessans davrida tarjima.
Uyg'onish davri 12-15-asrlardagi ba'zi voqealar natijasida o'rta asrlardan
so'ng paydo bo'ldi. Bunday hodisalarga katolik cherkovining ta’sirining pasayishi
va feodal tuzumning barham topishi misol bo‘la oladi. Bular tarixiy davrda keng
tarqalgan ijtimoiy o'zgarishlar edi. Ammo yana bir muhim voqea turli milliy
tillarning rivojlanishi edi. O'rta asrlardagi turg'unlikni tugatishda til ayniqsa hal
qiluvchi rol o'ynadi va shu bilan Uyg'onish davriga yo'l ochdi. Ko'proq matnlar
ko'proq tillarda mavjud bo'lganligi sababli, olimlar e'tiborini lotin va yunon tillarini
o'rganishga qaratdilar. Uyg'onish davri rassomlari jamiyatdagi o'zgarishlar va yangi
g'oyalarni o'rganishni aks ettirdilar, Uyg'onish davri rassomlari asta-sekin mavhum
o'rta asr rasmlaridan tabiiy dunyo go'zalligini aks ettiruvchi real tasvirlarga o'tishdi.
Kitoblarga bo'lgan talabning ortishi Uyg'onish davrining burilish nuqtasi bo'ldi.
Shu bilan birga, Yevropa milliy davlatlarining mustahkamlanishi provinsiya
tillarining mavqeini oshirdi. O‘z navbatida, bu lotin tilining jamiyatdagi rolini
pasaytirib, Yevropa tillariga tarjimalarga bo‘lgan talabni oshirdi. Shunday qilib,
matnlarni moslashtirish uchun to'satdan ko'proq tarjimon olimlarga ehtiyoj paydo
bo'ldi. Tarjima harakati birinchi navbatda Angliya, Germaniya va Fransiyada 1400-
yillarning boshlarida boshlangan. Bu mamlakatlardagi tarjimon olimlar Uyg'onish
davri rassomlari hisoblangan. O'rta asrlardagi tarjima an'analaridan farqli o'laroq,
bu Uyg'onish davri rassomlari ma'noni saqlab qolish uchun "so'zma-so'z" emas,
balki "ma'no uchun ma'no" matnini moslashtirgan. Uyg'onish davri tarjimonining
mashhur namunasi - Rim dramaturgi Plavt asarlarini tarjima qilish bilan mashhur
nemis tilshunosi Albrext fon Eyb. Nemis tarjimonlari Bokkachcho va Ezop
asarlarini ham moslashtirgan. Frantsiyada shoir va Ovid she'rlari va Etyen Dolet
tarjimoni Yoaxim du Bellay tarjima bilan shug'ullangan. Dolet 1546-yilda Sokrat
so zlarini erkin tarjima qilish qobiliyati tufayli ustunga qo yildi. Tarjimon olimlarʻ ʻ
7

tarjima harakatini yanada rivojlantirish uchun 15-asr o rtalarida Florensiyadaʻ
Platon akademiyasini tuzdilar. Florensiyadagi Platon akademiyasining qurilishi
Uyg'onish davri rassomlari uchun burilish nuqtasi bo'ldi. Jamiyat Uyg'onish davri
rassomlari va adabiyotshunoslarini ilhomlantirgan taniqli falsafiy va diniy asarlarni
tarjima qilishni boshladi. Marsilio Ficino akademiyaning Uyg'onish davrining
birinchi olimlaridan biri edi. Ficino Platonning butun asarlarini lotin tiliga
muvaffaqiyatli tarjima qila oldi[1]. Bunga Plotinusning Enneads va boshqa ko'plab
neoplatonik asarlari kiradi. Tomas Mallori Platonik akademiyaning yana bir taniqli
a'zosi edi, uning asosiy yutug'i qirol Arturning ertaklarini tarjima qilish edi. 16-
asrda til va tarjimashunoslik yanada rivojlandi, bunda aholining katta qismi adabiy
mashg ulotlarga bo lgan qiziqishi sabab bo ldi. Xuddi shu asrda ingliz
ʻ ʻ ʻ
tarjimashunos olimlaridan biri Uilyam Tindal tarjima harakatida o'z hissasini
qo'shdi. U va boshqalar o'limga hukm qilinishidan oldin Yangi Ahdning Tudor
tarjimasini yaratish ustida ishlagan. Muqaddas Kitobni litsenziyasiz yoki ruxsatsiz
tarjima qilgani uning kamchiliklariga sabab bo'lgan. 2
Aytish mumkinki, Uyg'onish davrida qayd etilgan eng katta yutuq manba
tilini tasvirlashda realistik yondashuv edi. Yuqorida aytib o'tilganidek,
tarjimashunoslik to'g'ridan-to'g'ri tarjimadan bir xil kontekstni saqlaydigan
tarjimalarni yaratishga o'tdi. Tarjimonlar Uyg'onish davri rassomlariga aylanishdi
va matnlarni ko'plab Evropa tillariga moslashtirish uchun ijodiy yondashuvlardan
foydalanishdi. Ushbu tarjima usuli Uyg'onish davrida turli G'arbiy Yevropa milliy
tillariga tarjima qilingan Bibliya kabi asarlarda yaqqol namoyon bo'ladi. Nemis
Injili 1522 yilda Martin Lyuter tarjimasidan foydalangan holda tarjima olimlari
tomonidan yaratilgan birinchi til edi. Bu o'sha paytda juda g'ayrioddiy edi, chunki
Martin Lyuter o'zining Bibliyaga moslashuvida faqat nemis tilidan foydalanishga
murojaat qilgan, ya'ni Lyuter Injil deb nomlanadi. 16-asr oxirida tarjimon olimlar
va tilshunoslar Injilni golland, sloven, frantsuz va ispan tillariga tarjima qildilar.
Uyg‘onish davri rassomlari qo‘llagan ijodiy tarjima usuli bugungi kunda ham
2
https://renaissance-translations.com/the-history-of-translation-in-the-renaissance-period/
8

zamonaviy tarjimalarda qo‘llanilmoqda. Inson tarjimonlari so'zma-so'z tarjimadan
foydalanish o'rniga, uni ikkinchi tilga o'tkazishdan oldin uning ma'nosi va
kontekstini diqqat bilan ko'rib chiqadilar.
Bugungi kunda tarixiy-ilmiy ahamiyatga ega bo lib qolgan katta tarjimaʻ
adabiyotini yaratgan adiblar nazariya sohasida hamma narsani faqat jumboq holida
qoldirib ketganlar, deb hisoblash umuman to g`ri emas. Ba’zan ular tarjima
ʻ
qilinayotgan muallif va uning ijodiga munosabat bildirganlar, tarjima qilish yo l-
ʻ
yo riqlari haqida fikr bayon qilganlar, baxslashganlar, asl nusxaning barcha badiiy-
ʻ
estetik xususiyatlarini kitobxonga mukammal yetkazish uchun o z tarjimalariga
ʻ
muqaddima, sharxlar yozganlar. Masalan, mulla Murodho ja shayx Sa’diyning
ʻ
“Guliston” asarini o zbek tilida nashr qilar ekan, undagi tushunilishi qiyin bo lgan
ʻ ʻ
arabcha-forscha so z va tarkiblarga izoh beradi. Murodho ja “Sababi tarjimai
ʻ ʻ
“Guliston” degan muqaddima yozib, unda Sa’diyning hayotini yoritishdan
tashqari, bu asarni tarjima qilsih xususiyatlarini bayon etadi. 1557 – yilda
Venetsiyada tabrizlik arman yozuvchisi Xristofor Armaniy tomonidan italyan tiliga
o girilgan “Shox Sarandibning uch navqiron o g lonlarining qanday qilib
ʻ ʻ ʻ
ziyoratg a borg oni” asari Husrav Dehlaviyning “Hasht bihisht” Alisher
ʻ ʻ
Navoiyning “Sab’ai sayyor” dostonlari asosida yaratiladi va bu asar yevropalik
kitobxonlar orasida shuhrat topadi, shu boisdan uni ikkinchi marta nashr qiladilar.
Oradan chorak asr o tgach, 1583 - yilda o sha narsaning o zi nemischa tarjimada
ʻ ʻ ʻ
bosiladi. Endi nomi bunday o zgarishga uchragan edi: “Sarandib shohi Ja’farning
ʻ
uch o g loni boshidan kechirgan hayratomuz sarguzashtlarning birinchi qismi
ʻ ʻ
g oyat nafosat va fasohat birlan hikoya qilinmish, endilikda Bazel shahrining
ʻ
fuqarosi Iogann Vetsel tomonidan italyan tilidan nemischaga yangidan tarjima
qilinmish”. Nemis tilida bu kitob qayta-qayta nashr etilgan. 18 asrgacha 15 marta
turli tillarda qayta nashr qilingan. Huddi shu matn fransuz (1719), golland (1766)
tillariga o girilgan. Bu asar ikki qismdan tashkil topgan. Birinchi qismida qanday
ʻ
qilib Sarandib shohi o zining uch o g lini oqil va dono qilib tarbiyalagani hikoya
ʻ ʻ ʻ
qilinadi. Bolalar voyaga yetgach, shoh ularni hayot tajribasidan o tkazish
ʻ
9

maqsadida sayohatga yuboradi. Ko p sarguzashtlardan so ng ular Bahromʻ ʻ
Go rning qo liga tushadilar. Kitobning ikkinchi qismida Bahrom Go r va Dilorom
ʻ ʻ ʻ
haqida hikoya qilinadi. Yevropa olimlari mazkur sarguzasht asarning muallifini
aniqlay olmaydilar. Bu muammoga Professor YE.E.Bertels javob beradi.
“Xristofor kitobining birinchi qismiga Amir Xisravning “Hasht Behisht” dostoni
manba bo lgan, ikkinchi qismiga Navoiyning “Sab’ai sayor” dostonidagi Bahrom
ʻ
va Dilorom voqeasi asos bo la oladi. Shu tariqa A.Navoiy Yevropa mamlakatlariga
ʻ
tashrif buyurgan. Tarjima tarixida qilingan ishlarning ham ijobiy, ham salbiy
jihatlari zamonlar o tishi bilan ro yobga chiqib kelgan. Badiiy tarjima va adabiy
ʻ ʻ
an’ana. Badiiy tarjimani ilmiy tavsiflash shundan iboratki, bunda so zni so z bilan
ʻ ʻ
emas, balki ma’noni ma’no bilan, ohangni ohang bilan, obrazni obraz bilan,
yumorni yumor bilan berish muhim ahamiyatga egadir. “Badiiy tarjimaning boshqa
turdagi tarjimalaridan farqi shundaki, so z, jumla yoki butun bir asarni to g ri
ʻ ʻ ʻ
o girish kifoya emas. Bunda tarjimon ham san’atkor bo lishi lozim” Tarjimonlar
ʻ ʻ
o zga milliy adabiyotlarda mavjud bo lgan eng sara, katta ijtimoiy, adabiy-estetik
ʻ ʻ
va tarbiyaviy ahamiyatga ega bo lgan kitoblarni o z tillariga ag darishga
ʻ ʻ ʻ
oshiqadilar. Badiiy tarjima, o z navbatida, she’riy va nasriy tarjima turlariga
ʻ
bo linadi. Ular ham badiiy adabiyotning janrlariga qarab she’r, dramatik asarlar,
ʻ
roman, qissa, hikoya va hokazo tarjima yo nalishlariga bo linadi. Har bir
ʻ ʻ
yo nalishning yuqoridagi ikki tur talablaridan kelib chiqib, umumiy va farqli
ʻ
jihatlari mavjud. Bu jihatlar asliyat mansub bo lgan qonun-qoidalarni belgilab
ʻ
beradigan mezonlarga bog liq yondashuvlar mohiyatidan kelib chiqadi. Badiiy
ʻ
tarjimaning boshqa turlariga qaraganda she’riy tarjima “ko proq” san’atdir. She’riy
ʻ
tarjima badiiy tarjimaning oliy navi desa bo ladi. Nasriy asarlar tarjimasiga
ʻ
yozuvchilardan tashqari professional tarjimonlar ham jur’at etadilar. Ammo she’riy
tarjima – bu aksariyat shoirlar, shoir-tarjimonlar ishidir. To g ri, ahyon-ahyonda
ʻ ʻ
ilgari nasriy asarlar tarjimasi bilan tanilgan tarjimonlar yoxud olimlar ham nazm
tarjimasiga qo l urganlar. Masalan, atoqli turkolog olim Sergey Nikolaevich Ivanov
ʻ
Alisher Navoiyning “Lisonut-tayr” dostonini qadimgi o zbek tilidan ruschaga
ʻ
tarjima qildi. Talantli tarjimon Qodir Mirmuhammedov Gomerning mashhur
10

“Illiada”sini, atoqli yozuvchi Oybek A.S.Pushkinning “Evgeniy Onegin” she’riy
romanini o zbek tiliga o girdilar. Abulqosim Firdavsiyning “Shohnoma”sidan uchʻ ʻ
jildi Hamid G ulom, Shoislom Shomuhammedov, Jumaniyoz Jabborov, Nazarmat
ʻ
tarjimasi tufayli xalqimizning qo liga tegdi. Badiiy tarjima nazariyasi tarjimonga
ʻ
aniq tamoyillar asosida harakat qilish, o z mahoratini takomillashtirishga yordam
ʻ
beradi. Tarjima tarixini kuzatadigan bo lsak, badiiy tarjimada ikki yondashuv –
ʻ
tilshunoslik va adabiyotshunoslik yo nalishi mavjudligini aytib o tishga to g ri
ʻ ʻ ʻ ʻ
keladi. Tilshunoslar tarjima qonuniyatlarini leksik, grammatik va matniy
muvofiqliklar ichidan izlaydilar. Adabiyotshunoslar esa asosiy e’tiborni
tarjimaning aksiologik jihatlariga, ya’ni matnning g oyaviy estetik va badiiy
ʻ
fasohatiga qaratadilar. Ular uchun muhimi badiiy matnda estetik ekvivalentlikka
erishishdir. Tarjimada asliyatdagi kabi estetik ta’sirni hosil qilish, badiiy obrazni
to liq gavdalantirish ayrim hollarda tarjimonni jumla qurilishlarini o zgartirishga,
ʻ ʻ
tarjimaning turli usullarini qo llashga majbur qilishi mumkin. Biroq ekvivalentlik
ʻ
tamoyillarini buzishi va holatiy manzaradan uzoqlashishi mumkin emas. Ko p
ʻ
asrlik adabiy an’anaga ega bo’lgan milliy adabiyotlarning hammasida ham tarjima
o’ziga munosib o rinni ishg ol qiladi. Binobarin, dadil aytish mumkinki, tarjima
ʻ ʻ
tarixini yaratmay, tarjimaning har bir davrda qanday qonuniyatlar asosida
rivojlangani, ayni milliy adabiyot taraqqiyotida qanday tarjima maktablari tashkil
topganligi va bu tarjimalar jahon madaniyatini rivojlantirishda qanday ro l
ʻ
oynaganini aniqlamay turib, o sha milliy adabiyot tarixini to la, mukammal
ʻ ʻ
yoritish mumkin emas. O zbek klassik adabiyotida ayrim badiiy-estetik hodisalar
ʻ
original ijodga qaraganda ertaroq, badiy tarjima tufayli sodir bo lganligi ko zga
ʻ ʻ
tashlanadi. Chunonchi fors-tojik adabiyotida an’ana tarzida shuhrat qozongan
xamsachilik o zbek adabiyotida ilk daf ’a tarjima adabiyoti sifatida kirib keldi.
ʻ
Alisher Navoiyning zabardast “Xamsa”si yozulguncha Nizomiy Ganjaviyning
“Panj ganj” tarkibida “Mahzanul asror”, “Xusrav va Shirin”, “Iskandarnoma”
dostonlari o zbek tiliga XIV asrning o rtalari va XV asrning boshlarida o girilgan
ʻ ʻ ʻ
edi. Bu tarjimalar o zbek adabiyotida xamsachilik an’anasining qaror topishida
ʻ
muhim omil bo lganligi shubhasiz. O zbek-nemis adabiy aloqalarining
ʻ ʻ
11

shakllanishi, ilk tarjima manbalari. Dunyodagi har bir xalq o’z odati, an’analari va
madaniyatiga ega. Ma’naviy madaniyatning ajralmas bir qismi bo lgan adabiyotʻ
ham shular jumlasiga kiradi. Adabiyot – hayot ko zgusi ya’ni bu xalqning orzu
ʻ
umidlari, o y hayollari va turmushdagi real voqe’likni o zida aks ettirgan bebaho
ʻ ʻ
xazinadir. O zbekiston va Germaniyaning adabiy aloqalari – ikki qardosh xalqni
ʻ
tenglikka asoslangan serqirra aloqalarining muhim sahifalaridan biri bo lib
ʻ
hisoblanadi. Adabiy va madaniy aloqalar va ularning xalqlarni yaqinlashtirishdagi
roli qanday? Hech kimga sir emaski, adabiy va madaniy aloqalar – o z–o zidan
ʻ ʻ
xalqlarning ma’naviy xazinasining boyishida asosiy manba bo lib hisoblanadi.
ʻ
Yevropaning, jumladan olmon xalqining adabiy me’rosini o rganish va tadqiq
ʻ
qilish biz uchun qanchalik maroqli va foydali bo lsa ajdodlarimizning bizga
ʻ
qoldirgan bebaho ma’naviy merosi Yevropaliklar uchun ham shunday ahamiyatga
egadir. Bu aloqalar tarixiga nazar tashlar ekanmiz, yuqorida ta’kidlab
o tganimizdek, Evropada O rta Osiyo adabiy merosini o rganilishi ancha uzoq
ʻ ʻ ʻ
davrlarga borib taqalganining guvohi bo lamiz.
ʻ 3
3
M.Sh.Omonova. Tarjima nazariyasi va amaliyoti_Toshkent-2023
12

II.BOB. Yangi davrdagi tarjima
2.1. XX asrdagi tarjima nazariaysi
Tarjima nazariyasiga bag ishlangan ilk tadqiqotlar o tgan asrning yigirmanchiʻ ʻ
yillarida yuzaga kela boshladi. Bu davrda nashr qilingan F. R. Amos, J. P. Postget,
O. M. Finkel, M. P. Alekseev kitoblarida, Sanjar Siddiqning “Adabiy tarjima
san ati” (1936 y.) risolasida ham tarjima nazariyasini fan sifatida e tirof qiluvchi
ʼ ʼ
aniq fikrlar bildirilmagan edi. Tarjima nazariyasini fan sifatida ta riflovchi va
ʼ
bunga da vat etuvchi tadqiqotlar asrning elliginchi yillariga kelib e lon qilina
ʼ ʼ
boshlandi. Aniqrog i, 1952 yil “Inostranni e yazi ki v shkole” jurnalida taniqli
ʻ ʼ ʼ
tarjimon I. Kashkinning “Ishonchsiz tamoyil va noaniq xulosalar” va taniqli
tilshunos A. A. Reformatskiyning “Tarjimaning lingvistik masalalari” nomli
maqolalarining chop qilinishi bu sohada bahs-munozaralarning boshlanishiga
sabab bo ldi. Masalan, professor A. A. Reformatskiy o z maqolasida “tarjima
ʻ ʻ
amaliyoti barcha fanlar uchun xizmat qilsa-da, tarjima nazariyasi mustaqil fan
bo la olmaydi.
ʻ U tilshunoslikning bir bo limigina bo lishi mumkin”, degan da vo ʻ ʻ ʼ
bilan chiqadi. Tez orada olimning bu fikriga qarshi tarjimashunos A. V. Fedorov:
“Tarjima nazariyasi fan sifatida e tirof qilinishi zarur. Faqat u qurilishi jihatidan
ʼ
tilshunoslik yo nalishiga vobasta bo lmog i kerak” degan g oyani ilgari suradi. Bu
ʻ ʻ ʻ ʻ
yillarda O zbekistonda ham tarjima nazariyasi xususida dadil fikrlar aytila
ʻ
boshlandi. Asqad Muxtor, Jumaniyoz Sharipov, G aybulla Salomov, Ninel
ʻ
Vladimirovalarning tarjima nazariyasidan bahs yurituvchi risola va maqolalari
nashr qilindi. 1953 yili Xalqaro tarjimonlar uyushmasi – FIT (Federation
Internationale des Traducteurs) ning tashkil qilinishi tarjimon va tarjimashunoslar
faoliyatining yanada ravnaq topishida muhim rol o ynadi. 1955 yildan uyushma
ʻ
organi “Babel” (“Bobil”) jurnali nashr etila boshlandi. Bu yillarda turli mamlakat
olimlarining tarjima nazariyasi muammolariga bag ishlangan tadqiqotlari birin-
ʻ
13

ketin bosilib chiqdi. Ular orasida fransuz Jorj Munenning “Go zal, ammo bevafo”,ʻ
ingliz Teodor Savorining “Tarjima san ati” kitoblari o sha davrda muhim ahamiyat
ʼ ʻ
kasb etdi. Ayniqsa, kanadalik tilshunoslar J. P. Vinye va J. Darbelnening 1958 yilda
nashr qilingan “Fransuz va ingliz tillarining qiyosiy stilistikasi. Tarjima tadorigida”
monografiyasida tarjima nazariyasi qiyosiy tilshunoslik yo sinida talqin qilinib,
ʻ
mualliflar uni sof tilshunoslik izmidagi fandir, degan tezisni ilgari surdilar. Ular o z
ʻ
fikrlarini taniqli tilshunos olim Sharl Balli ta limotiga yaqinlashtirib, tarjima ham
ʼ
ikki tilga mansub sistemadir, u asliyat va tarjima tilining o zaro yaqinlashuvi
ʻ
jarayonida yuzaga keladi. Bu jarayonda asliyat tili o z holatini o zgartirmaydi,
ʻ ʻ
tarjima tili esa mavjud sharoitga qarab o zgaradi va asliyat tilining lisoniy
ʻ
holatlarini o zida ifoda etishga majbur bo ladi, degan to xtamga keladilar. O tgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
asrning oltmishinchi yillari boshida fransuz olimi E. Karining “Tarjima nazariyasi
sari” va amerikalik tilshunos Yu. Naydaning “Tarjima nazariyasi xususida” nomli
mazmunan bir-birini to ldiruvchi tadqiqotlari bosilib chiqdi. E. Kari o z kitobida
ʻ ʻ
tarjima nazariyasini mustaqil fan tarzida e tirof etish bilan birga umumiy “tarjima
ʼ
nazariyasini yaratmoq payti keldi”, degan fikrni bildirgan bo lsa, Yu. Nayda
ʻ
tarjima amaliyoti va nazariyasining vobasta ilmiy tamoyillarini ishlab chiqmoq
lozimligini uqtirish bilan, tarjima nazariyasiga “dinamik ekvivalent” (so zlarning
ʻ
teng ma noli muqobillari) tushunchasini olib kirdi. Bu davrga kelib sobiq Ittifoqda
ʼ
ham tilshunos va adabiyotshunos olimlarning tarjima nazariyasi talqiniga
bag ishlangan tadqiqotlari e lon qilindi. Masalan, A. V. Fedorov “Tarjima
ʻ ʼ
nazariyasiga kirish” kitobini 1958 yil kayta nashr ettirarkan, unga “lingvistik
ocherk” tagsarlavhasini ilova qilgan edi. Ko p o tmay ushbu nashr mazmuni va
ʻ ʻ
mundarijasi atrofida qizg in bahs-munozaralar boshlandi. Ittifoq olimlari o rtasida
ʻ ʻ
tarjima nazariyasiga ikki tomonlama: tilshunoslik va adabiyotshunoslik ilmi nuqtai
nazaridan talqin qilish muammosi yuzaga keldi. 1959 yildan ittifoq Yozuvchilar
uyushmasi tashabbusi bilan “Tarjima mahorati” almanaxi va 1963 yildan
tilshunoslik ilmining markazlaridan biri sanalgan Moskva Davlat chet tillar
pedagogika instituti olimlari sa y-harakati bilan “Tarjimon daftarlari” ilmiy
ʼ
to plami nashr etila boshlandi. “Tarjima mahorati” almanaxida taniqli
ʻ
14

adabiyotshunoslarning tarjima – bu adabiy jarayon va badiiy ijod, tarjima
nazariyasi esa adabiyotshunoslikka asoslangan fandir, deguvchi maqolalari
muntazam chop qilinib kelingan bo lsa, “Tarjimon daftarlari” to plamida ko plabʻ ʻ ʻ
tilshunoslarning tarjima – bu matn bilan bog liq lingvistik jarayon, tarjima
ʻ
nazariyasi ham lisoniy tahlilga asoslangan fandir, deya e tirof etguvchi tadqiqotlari
ʼ
bosilib kelindi. 4
O rta Osiyoda esa bu ishlar asosan XX asrning 20 – yillarida jadidlar
ʻ
tomonidan yo lga qo yildi va rivojlantirildi. Shu yillarda yashab, faoliyat
ʻ ʻ
ko rsatgan Mahmudxo ja Behbudiy, Abdulla Avloniy, Abdurauf Fitratlarning bu
ʻ ʻ
borada olib borgan ishlari albatta diqqatga sazovar va taxsinga loyiqdir. Jumladan
yuqorida ta’kidlab o tganimizdek, Abdurauf Fitratning “Hind ixtilochilari” asari
ʻ
1923 – yil Berlinda nashr qilinishi ham bu aloqalarning rivojlanishiga muhim hissa
bo lib qo shildi. Agar jadidlik harakati Sobiq Sovet Ittifoqi tomonidan barham
ʻ ʻ
berilmaganda edi, bu borada juda ko p keng ko lamli ishlar amalga oshirilgan
ʻ ʻ
bo lur edi. Zero, jadidlar boshqa xalqlarning ilmi, jumladan adabiy merosini
ʻ
o rganish orqali xalqimizning ma’naviy ongi va madaniyatini yuksaltirish va shu
ʻ
yo l bilan yuksak taraqqiy etgan, ozod va obod davlat qurishni o z oldilariga
ʻ ʻ
maqsad qilib qo ygan edilar. O zbekiston Sobiq SSSR tarkibida bo lgan
ʻ ʻ ʻ
davrlardagi adabiy aloqalari haqida to xtaladigan bo lsak bu davrda ko pgina
ʻ ʻ ʻ
nemis yozuvchilari asarlari asosan rus tilidan tarjima qilindi. Bunga misol qilib
Erkin Vohidov tomonidan Iogann Volfgang Gyotening “Faust” asarini o zbek tiliga
ʻ
tarjima qilinganligini ko rsatishimiz mumkin. O zbekiston istiqlolga erishgandan
ʻ ʻ
so ng ikki davlat o rtasidagi adabiy va madaniy aloqalar yana ham yuqori
ʻ ʻ
rivojlanish bosqichiga ko tarildi. Istiqlol yillarida tarjimonlar tomonidan olmon
ʻ
adabiyoti yetuk vakillarining durdona asarlari o zbek tiliga tarjima qilindi.
ʻ
Jumladan, tarjimon Mirzaali Akbarov tomonidan mashhur olmon yozuvchisi
Xermann Xessening “Cho l bo risi” (Der Steppenwolf) asarini o zbek tiliga
ʻ ʻ ʻ
tarjima qilishi ham ikki xalq adabiy aloqalari tarixidagi muhim voqea hisoblanadi.
4
Translation and Its History: A Historical Overview" - Translation Studies Journal
15

Bu asarning o zbek tiliga tarjima qilinishi olmoniyalik mutaxassislar tomonidanʻ
juda katta xursandchilik bilan qabul qilindi. Jumladan Germaniyaning
O zbekistondagi elchixonasida xizmat qiluvchi mutaxassis (attashe) Raban Richter
ʻ
asar tarjimasi haqida quyidagi fikrlarni bildirib o tdi: “Asarning xalqaro miqyosda
ʻ
qabul qilinishi hamda olamshumul ahamiyati nuqtai nazaridan uning o zbek tiliga
ʻ
ilk bor tarjima etilishi o ziga xos madaniy voqeadir: birinchidan, o zbek kitobxoni
ʻ ʻ
uchun nafaqat olmon adabiyoti, balki jahon adabiyotiga ham mansub mumtoz
asarlardan biri bilan oshno bo lish, qolaversa Xermann Xessening ruhiy ma’naviy
ʻ
dunyosi, shuningdek, uning ijodi bilan yaqindan tanishish imkoni tug ildi. Amir
ʻ
Temurning nabirasi, Shohruh Mirzo va Gavharshod og aning 3 - o g li G iyosiddin
ʻ ʻ ʻ ʻ
Boysung ur Mirzoning shaxsi (15.07.1397 – 19.12.1433) mahalliy
ʻ
sharqshunoslarda qiziqish uyg otmagan, ular o zlarining tadqiqotlarida Boysung ur
ʻ ʻ ʻ
mirzoga unchalik e’tibor qilmaganlar. Biroq Temuriylar avlodining ikkinchi vakili
bo lmish bu serg ayrat va qobiliyatli insonning XV asrning 1 – yarmida Eron
ʻ ʻ
madaniyati, qolaversa o rta asr sharq madaniyati tarixiga qo shgan xissasi shunday
ʻ ʻ
ahamiyatli va yorqinki, mumtoz fors adabiyoti va o rta asrlar madaniyati va
ʻ
san’atiga tarixchilar e’tibor bermasliklari mumkin emas edi va ular Boysung ur
ʻ
faoliyatining aynan shu qirrasiga murojaat 24 qilganlar. Taxminan 823/1420 yilda
Boysung ur Mirzo saroy qoshida kutubxona tashkil qildi va keyinchalik uni
ʻ
kengaytirdi. O sha vaqtlarning andozalari bo yicha bu kutubxona juda ulug joy
ʻ ʻ ʻ
bo’lib, u aynan Temurga xos ko lamda tashkil qilingan edi. Bu erda faoliyat
ʻ
ko rsatgan ustalardan 17 xil ro yxat bizgacha etib kelgan va ular dunyoning turli
ʻ ʻ
mamlakatlarida saqlanmoqda. Shunisi ma’lumki, XV asr 20 – yillarining oxirlarida
bu yerda 5 ta xattot, 2 ta miniatyurachi va naqsh uslubini maxsus ishlab chiqadigan
2 ta usta, hammasi bo lib 25 kishi ishlagan. Simpoziumning boshqa ishtirokchilari
ʻ
ham Temur va temuriylar davri san’ati va adabiyoti haqida qimmatli ma’lumotlarni
berdilar. 1997 yil Toshkentda xalqaro simpozium haqidagi kitob nashr qilindi.
Bundan tashqari istiqlol yillarida adabiy aloqalarning rivojiga muhim xissa bo lib
ʻ
qo shilgan voqealardan biri shubhasiz Uchqun Nazarovning “Chayon yili” (das
ʻ
Jahr des Skorpions) asarining Ingeborg Baldauf xonim tomonidan olmon tiliga
16

o girilishi va nashr qilinishi bo ldi. Asar Olmon kitobxonlari tomonidan juda iliqʻ ʻ
qarshi olindi. Bu asar orqali Olmon kitobxonlari o zlari uchun o zbek xalqining
ʻ ʻ
turmush tarzi, madaniyati, urf-odatlari, mentaliteti haqida yangi ma’lumotlarga ega
bo ldilar. Yuqorida keltirgan misolimizning o zi ham xalqlarning yaqinlashuvida
ʻ ʻ
adabiy aloqalarning roli qanchalar muhim ekanligining isbotidir. Asar muallifi
Uchqun Nazarov Olmoniyaga taklif qilindi va ushbu kitobning olmon tiliga nashr
qilinganligiga bag ishlab matbuot anjumani o tkazildi. Jahon hamjamiyatida
ʻ ʻ
o zining munosib o rniga ega bo lib borayotgan mustaqil vatanimiz boshqa
ʻ ʻ ʻ
aloqalar bilan bir qatorda ilmiy aloqalarni ham rivojlantirishga alohida e’tiborini
qaratmoqda. Har tomonlama rivojlangan davlatni shakllantirish uchun jahon
davlatlarining davlatchilik sohasidagi tajribalarini o rganish juda ham muhim va
ʻ
zarur. Shu maqsadda O zbekiston Davlat va jamiyat qurilishi Akademiyasi,
ʻ
Fransiya Respublikasining O zbekistondagi elchixonasi va Gyote instituti
ʻ
hamkorligida olmon-fransuz seminari tashkil qilindi. Seminar quyidagi mavzularni
o zida qamrab olgan edi. Yana shu o rinda keyingi 20 – 30 yil ichida olmon
ʻ ʻ
tadqiqotchilari tomonidan Sharq adabiyotini o rganish bo yicha olib borilgan
ʻ ʻ
ishlarga ham to xtalib o tmoqchimiz. Jahon adabiyoti jurnalining 1998 – yil fevral
ʻ ʻ
oyiga bag ishlangan sonida filologiya fanlari nomzodi dotsent Shavkat Karimov
ʻ
tomonidan e’lon qilingan “E’tirof va e’tiqod.” Adabiyotimiz nemis tadqiqotchisi
talqinida nomli maqolada bu haqda quyidagi ma’lumotlar keltirilgan: Keyingi 20 –
30 yil ichida Germaniyada o zbek adabiyotini o rganishga bag ishlangan bir qator
ʻ ʻ ʻ
tadqiqotlar e’lon qilishdi. Ularning bir qismi Sobiq Sovet andozasi qolipidagi
yozuvchilar yozgan “shaklan milliy mazmunan sotsialistik” asarlar tadqiq
etilganini ko ramiz.
ʻ
17

2.2. Tarjimaning zamonaviy tendensiyalari.
Mashina tarjimasidagi yutuqlar kompyuterlarga Systran kabi dasturlardan
foydalangan holda tarjimonlarga matnni dastlabki ikki tarjima bosqichida va hatto
uchinchi bosqichda ham o'tkazish orqali tarjimonlarga yordam berish imkonini
berayotgani keng tarqalgan. Trados kabi kompyuter dasturlari tarjimonlarga o'rta
bosqichlarda ham tezroq ishlashga yordam beradi. Bugungi kunda tarjimonlar
odatda boshqariladigan tildan foydalanadilar, bu tilda tarjima qilingan iboralar
to g ri deb oldindan ma qullangan. Ular ushbu iboralarni yangi yoki yangilanganʻ ʻ ʼ
hujjatlarda qayta ishlatish uchun yagona manba dasturiy ta'minotidan
foydalanadilar. Yo'naltirilgan mualliflik yoki tuzilgan mualliflik uchun dasturiy
ta'minot qayta ishlatiladigan iboralar hali mavjud bo'lmagan yoki kontekstga mos
kelmaydigan yangi iboralarni kiritishga yordam beradi. To'liq va to'liq xotiraga
erishish juda muhim: tarjima xotirasi avtomatik til tarjimasining markazida.
Xotirani osonlashtirish uchun tarjima hamjamiyati endi standartlarga ehtiyoj bilan
kurashmoqda. Darhaqiqat, Mahalliylashtirish sanoati standartlari assotsiatsiyasi
(LISA) hujjat mazmuni uchun tarjima xotirasi almashinuvi standartlarini ishlab
chiqishda ishlamoqda. Tez sur'atlar bilan rivojlanayotgan bir paytda, ko'p o'tmay,
avtomatlashtirilgan til tarjimasi matnlarni Blyning sakkiz bosqichining dastlabki
olti yoki hatto etti bosqichidan o'tadimi, degan savol tug'iladi, bu esa inson
tarjimonlarini unidiomatik nuqsonlarni olib tashlashning oxirgi bosqichi bilan
shug'ullanishga majbur qiladi. Blyning sakkiz bosqichining aksariyatida
avtomatlashtirilgan mashina tarjimasini (MT) kutish yangilik emas. Darhaqiqat,
MT texnologiyasining rivojlanish tezligi insoniyat tarixi miqyosida ko'rib chiqilsa,
ajoyib narsa emas. 5
MT va tarjima jarayonidagi ajoyib o'zgarishlarga qaramay, Bly
bosqichlari ro'yxatidan pastga qarab MTni yanada takomillashtirish yanada
dahshatli ko'rinadi. Ushbu bosqichlarda talab qilinadigan insoniy mulohazalar va
donolik, chunki ular ko'pincha ijtimoiy va madaniy bilimlarga asoslangan bo'lib,
ular kompyuter dasturlashning oqim sxemalariga osonlikcha mos kelmaydigan
5
MODERN TRANSLATION TENDENCIES Mirqodirova Zilola Sherzod qizi
18

darajada murakkab ko'rinadi. Shunga qaramay, Hutchins (2004) yuqorida sanab
o'tgan kuchlar sanoatni MT bilan oldinga siljishga undashda davom etmoqda.
Inson tarjimonlari sabab bo'lgan tarjima xatolariga ko'plab misollar mavjud
bo'lsa-da, ular mashina tarjimasi xatolari bilan solishtirganda rangsiz. Va xato
qilgan odam xato qilgan mashina bilan birlashganda, hayratlanarli narsa yuz
beradi: tarjima o'z hayotini oladi va yakuniy natija manba matnga hech qanday
aloqasi yo'q bo'lib chiqadi .... Biroq, mashinani rad etish ahmoqlik bo'lardi. .
Murakkab mashina tarjimasi dasturidan ma'lum bir maqsadda malakali
foydalanilsa, u ajoyib natijalar berishi mumkin. Misol tariqasida, Barselonaning
ba'zi kundalik gazetalari bir vaqtning o'zida ispan va katalon tillarida nashr etiladi.
Bunga mashina tarjimasi orqali erishiladi, bu ikki tilning o xshash tuzilishi va so zʻ ʻ
boyligi tufayli minimal tahrirdan keyingi tahrirni talab qiladi. Bu inson tarjimonlari
tez orada murakkab dasturiy ta'minot bilan almashtirilishini anglatadimi? Bu
Amerikadagi mashina tarjimalari assotsiatsiyasining yaqinda bo'lib o'tgan
konferentsiyasida (www.amtaweb.org) berilgan savol edi. Javob jarangdor
“YO‘Q” bo‘ldi. Mashina tarjimasi inson tarjima makoniga juda arzimas darajada
mos keladigan mutlaqo yangi makonni to‘ldiradi. Aslida, mashina tarjimasi inson
tarjimonlari uchun ko'proq ish yaratadi, deb bahslashish mumkin. 6

6
https://www.researchgate.net/publication/305876011_Current_Trends_in_Translation
19

XULOSA
Ushbu kurs ishida tarjima nazariyasi va amaliyoti tarixi keng qamrovli tahlil
qilindi. Tarjima jarayoni, insoniyat tarixida muhim rol o'ynagan va turli tillar va
madaniyatlar o'rtasida muloqotni ta'minlagan faoliyat sifatida ko'rib chiqildi.
Tarjima nafaqat axborotni bir tildan boshqasiga o'tkazish, balki madaniyatlarni
birlashtirish, bilim almashinuvi va xalqaro hamkorlikni rivojlantirishda ham
muhim ahamiyatga ega. Tarjima nazariyasi va amaliyoti tarixi qadim zamonlardan
boshlangan. Diniy matnlar, ilmiy asarlar va badiiy adabiyotlar boshqa tillarga
o'tkazilib, yangi madaniyatlar bilan tanishtirilgan. O'rta asrlar davrida arab
tarjimonlari grek klassik asarlarini arab tiliga tarjima qilish orqali Yevropaga ilm-
fan va madaniyatni olib kelishdi. Renessans davrida esa badiiy asarlarni tarjima
qilishga katta e'tibor berildi. XX asrda tarjima nazariyasi mustaqil fan sifatida
shakllanib, o'zining asosiy tamoyillari va metodologiyasini ishlab chiqdi. Kurs
ishida yozma va og'zaki tarjima, badiiy va ilmiy tarjima turlari haqida keng
qamrovli ma'lumot berildi. Har bir turda o'ziga xos uslub va talablarga ega bo'lishi,
tarjimonning malakasi va tajribasi muhim ahamiyatga ega. Badiiy tarjima ijodiy
yondashuvni talab qilsa, ilmiy tarjima aniq bilimlarni va texnik terminologiyani
bilishni talab etadi. Tarjima jarayonida ekvivalentlik tamoyillari, jumladan nisbiy
va dinamik ekvivalentliklar haqida ko'plab tadqiqotlar olib borilgan. Bu tamoyillar
tarjimonlarga asl matnning ma'nosini saqlab qolish uchun zarur bo'lgan
ko'nikmalarni rivojlantirishga yordam beradi. Tarjimaning muvaffaqiyati ko'p
jihatdan asl matnning xususiyatlariga bog'liq bo'lib, bu jarayonda madaniyatlarni
hisobga olish ham muhimdir. Zamonaviy texnologiyalar, masalan, avtomatik
tarjima dasturlari, tarjima jarayonini qanday o'zgartirayotganini o'rganish
muhimdir. Ushbu tendensiyalar tarjimonlarning ish uslubini o'zgartirishi mumkin.
Texnologiyaning rivojlanishi bilan bir qatorda, tarjima nazariyasining yangi
yondashuvlari ham paydo bo'lmoqda. Bu jarayonlar nafaqat tarjimonlarning
malakasini oshirishga, balki ularning ishini yanada samarali qilishga yordam
beradi. Ushbu kurs ishining amaliy ahamiyati shundaki, u talabalar uchun tarjima
nazariyasi va amaliyoti tarixi haqida keng qamrovli ma'lumot berishga qaratilgan.
20

Olingan bilimlar nafaqat akademik faoliyatda, balki kelajakda professional
tarjimon sifatida ishlashda ham muhim ahamiyatga ega bo'ladi. Talabalar tarjima
jarayonining murakkabligini tushunishlari va turli tillar o'rtasidagi aloqalarni
yanada chuqurroq anglashlari mumkin. Kelajakda tarjima nazariyasi va amaliyoti
sohasida yangi tadqiqotlar olib borilishi zarur; bu sohada yangi metodologiyalar
ishlab chiqilishi mumkin. Tarjima jarayonidagi qiyinchiliklarni hal etish uchun
zamonaviy texnologiyalarni qo'llash imkoniyatlarini o'rganish ham
muhimdir.Umuman olganda, ushbu kurs ishi tarjima sohasidagi bilimlarni
oshirishga qaratilgan muhim bir qadamdir. Tarjima nazariyasi va amaliyoti tarixi
haqida chuqur bilimga ega bo'lish orqali talabalar muloqotning samaradorligini
oshirishga hissa qo'shishlari mumkin. Bu esa global muloqotda muvaffaqiyatli
ishtirok etishga imkon beradi.
21

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.Modern translation tendencies_Mirqodirova Zilola Sherzod qizi
2 . M.Sh.Omonova. Tarjima nazariyasi va amaliyoti_Toshkent-2023
3. G‘afurov I, Mo‘minov O, Qambarov N. Tarjima nazariyasi. –T.: Tafakkur –
Bo‘ston, 2012
4. Translation and Its History: A Historical Overview" - Translation Studies Journal
INTERNET SAYTLARI
1.https://language.network/blog/brief-history-of-translation-everything-you-need-
to-know
2.https://renaissance-translations.com/the-history-of-translation-in-the-renaissance-
period/
3.https://www.researchgate.net/publication/
305876011_Current_Trends_in_Translation
22

ILOVALAR
Ilova 1.
Marsilio Ficino-Platonning butun asarlarini lotin tiliga muvaffaqiyatli tarjima
qilgan.
23

Sotib olish