Sohaga oid matnlar tarjimasidagi muammolar - Ingliz tili - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9999UZS
Hajmi	37.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	26 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Ingliz tili

Sotuvchi

ALLAMBERGANOVA HULKAR

Ro'yxatga olish sanasi 01 Noyabr 2024

15 Sotish

Sohaga oid matnlar tarjimasidagi muammolar

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH................................................................................................................3
I.BOB.Sohalarga oid matnlar tarjimasining nazariy asoslari.........................5
1.1. Sohalarga oid matnlarning o`ziga xos xususiyatlari ........................................5
1.2. Terminologiya va uning tarjimadagi ahamiyati ..............................................10
II.BOB. Tarjima jarayonida uchraydigan muammolar……………...…......13
2.1. Terminologik moslik va uning talqini ............................................................13
2.2. Amaliyotda muammolarni hal qilish usullari ................................................18
XULOSA..............................................................................................................20
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................22

KIRISH
Tarjima bugungi globallashuv davrida xalqaro hamkorlikning ajralmas
qismiga aylanib, turli sohalar bo‘yicha ilmiy-texnik, iqtisodiy, tibbiy va huquqiy
matnlarni boshqa tillarga tarjima qilish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ayniqsa,
maxsus sohalarga oid matnlarning tarjimasi til bilishdan tashqari, o‘sha sohaga oid
chuqur bilim va tajribani ham talab qiladi. Shu sababli, mazkur mavzuning
dolzarbligi bugungi kunda yanada oshmoqda.
Mavzuning ahamiyati. Sohalarga oid matnlar tarjimasi jarayonida turli
terminlar, abbreviaturalar va iboralarni aniq tarjima qilish ko‘p hollarda muhim
ahamiyatga ega bo‘lib, matn mazmuni va mohiyatini noto‘g‘ri tushunishga olib
kelmaslikni talab etadi. To‘g‘ri tarjima xalqaro ilmiy hamkorlik, texnologik
rivojlanish va bilim almashinuvi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
O‘rganganlik darajasi . Tarjima nazariyasi va amaliyoti yuzasidan ko‘plab
mahalliy va xorijiy olimlarning tadqiqotlari mavjud. Jumladan, Vinay va
Darbelne, Peter Nyumark, L. Barkhudarov kabi olimlar tarjima jarayonidagi
lingvistik muammolarni o‘rgangan bo‘lsalar, maxsus sohalar tarjimasi bo‘yicha
tadqiqotlar ham bosqichma-bosqich rivojlanib bormoqda. Biroq, maxsus sohalarga
oid matnlar tarjimasida duch kelinadigan muammolar va ularning yechimlarini
o‘rganish hali to‘liq tadqiq etilmagan sohalardan biri hisoblanadi.
Amaliy ahamiyati . Ushbu kurs ishi tarjimonlar uchun maxsus sohalarga oid
matnlarni tarjima qilishda yo‘l-yo‘riq bo‘lishi mumkin. Unda ko‘rsatilgan
muammolar va ularning yechimlari ilmiy, texnik yoki iqtisodiy matnlar bilan
ishlayotgan tarjimonlar faoliyatini yengillashtiradi va sifatli tarjima uchun asos
yaratadi.
Mazkur kurs ishining maqsadi – maxsus sohalarga oid matnlarni tarjima
qilishda uchraydigan asosiy muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etishning
samarali usullarini ishlab chiqishdir. Ushbu ish jarayonida sohalarga oid matnlarni
2

tarjima qilish nazariyasi va amaliyoti o‘rganilib, real tarjima misollari orqali tahlil
qilinadi.
3

I.BOB.Sohalarga oid matnlar tarjimasining nazraiy asoslari
1.1. Sohalarga oid matnlarning o`ziga xos xususiyatlari.
Bugungi kunda o‘zbek xalqi o‘zining muloqot madaniyati va
kommunikativ yondashuvi bilan boshqa xalqlardan farq qiladi va biz bundan
faxrlanamiz. Hech bir millat o‘zini chuqur tushunmasdan boshqa millatni anglay
olmaydi. Butun dunyoda turli xalqlar o‘rtasida siyosiy, iqtisodiy, ilmiy va madaniy
hamkorlik kengaymoqda; bu munosabatlarni tarjimasiz tasavvur qilib bo‘lmaydi.
Tarjima jarayoni va uning natijasining sifatini taqdim etish, tarjima nazariyasi
haqida ma’lumot berish va mustaqil tarjima qilishga yo‘naltirish zarur. Ikki tildagi
matnlarni tarjima qilishni o‘rgatish, xalqaro konferensiyalar, muzokaralar va
ommaviy axborot vositalari nuqtai nazaridan tarjimaga e’tibor berilishi lozim
bo‘lgan muhim jihatlarni o‘rgatishdir. Tarjima jarayonida quyidagilarga e’tibor
berish va bilish muhim: xorijiy tillardan o‘zbek tiliga tarjima qilishda adabiyot
tarixi, tarjimashunoslik tarixi va ularning asosiy davrlari, tilshunoslik - tarjima -
ekstralingvistik fanlar bo‘yicha bilimga ega bo‘lish. Shuningdek:
-Sharq va G‘arb tillaridan o‘zbek tiliga, o‘zbek tilidan esa Sharq va G‘arb tillariga
tarjima qilishda grammatik, leksik, semantik, stilistik va frazeologik masalalarni
chuqur tushunish;
-Tarjima turlarining o‘ziga xos xususiyatlari va ularning qo‘llanilish sohasi haqida
ma’lumotga ega bo‘lish;
-Ona tiliga tarjimada grammatik muammolar, Sharq, G‘arb va o‘zbek tillarida bir
xil gap tuzilmalarining mosligi yoki nomosligini aniqlash; ona tiliga tarjimada
stilistik muammolarni hal qilish;
-Badiiy, siyosiy, ijtimoiy, tarixiy va ommabop ilmiy matnlarni tarjima qilishning
o‘ziga xos xususiyatlarini tushunish, Internetdan zarur ma’lumotlarni yig‘ish
ko‘nikmasiga ega bo‘lish va ilmiy yondashuv asosida tarjima qilish mahoratini
rivojlantirish;
-Tarjimaning pragmatik muammolari, tarjima turlari, leksik muqobillar, tarjimada
qo‘llaniladigan asosiy usullar haqida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lish; tarjima fanida
4

paydo bo‘lgan muammolar, shuningdek, tarjima bo‘yicha olimlarning
munozaralari va qarashlari, qadimgi tarjimonlar va tadqiqotchilarning tajribasini
o‘rganish, tarjimashunoslik sohasida olib borilgan muhokamalar haqida asosiy
masalalarni o‘rganish, tarjimani ob’ektiv baholash va tahlil qilish, yozma, og‘zaki
va vizual tarjimaning asosiy xususiyatlarini o‘rganish ko‘nikmalarini
shakllantirish.
Tarjimashunoslik sohasida ilmiy tadqiqot olib borish, tarjima tarixida buyuk
tarjimonlar yaratgan tajriba va usullarni zamonaviy tarjimada qo‘llay olish, nazariy
bilimlarni amaliyotda qo‘llay olish, tarjimashunoslik sohasida tadqiqot olib borish,
olingan nazariy bilimlarni tarjima asarlarini yaratishda qo‘llay olish, tarjima
qilishda lingvistik vositalarni ongli ravishda tanlash, ona tili va xorijiy tillardagi
matnlarning leksik, semantik, frazeologik va stilistik xususiyatlarini inobatga olish
hamda ularni qo‘llay olish ko‘nikmalarini egallash lozim. 1
Nazariy va amaliy asoslar, o‘rganilayotgan tilning so‘z boyligi, ilmiy va badiiy
adabiyotlarning ushbu tilga tarjimasi, Sharq va G‘arb tillarining o‘rganilishi va
ularning rivojlanish jarayonlari, bu tilning tarixiy lingvistik jihatlari, tarjima
amaliyoti asoslari, matn tarjimasi, sinxron tarjima, ketma-ket tarjima, badiiy
tarjima, terminologik tarjima, yozma tarjima, ommaviy axborot vositalari tarjimasi,
vizual tarjima, o‘qitish ko‘nikmalari va nutq madaniyatini o‘zlashtirish zarur.
Bundan tashqari, badiiy tarjima ishlari va namunaviy xizmat, intensiv o‘qitish,
o‘qitilayotgan tillarni o‘rgatish va xizmatni tashkil etish, xalqaro konferensiyalarda
sinxron, vizual va ketma-ket tarjima qilish, amaliyotda axborot texnologiyalarining
xalqaro darajada qo‘llanilishi kabi ko‘nikmalarga ega bo‘lish lozim. Professional
standartlar, zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini qo‘llashni o‘rganish
tarjimashunoslikdagi bu jihatlarning asosini tashkil etadi.
Shuningdek, bu asarlarni tarjima qilishda jahon adabiyoti namunalari va
ularning tarjima tarixini o‘rganish, tarjima ko‘nikmalarini tushunishga yordam
beradi hamda ba’zi nazariy savollar va muammolarni hal qilishga xizmat qiladi.
Tarjima tarixi qadim zamonlardan boshlangan. Har doim tarjima ilm-fan va xalqlar
1
Features of the field of translation studies Tashpolatova Nargizakhan Mamarizaevna
5

do‘stligini rivojlantirish manfaatlariga xizmat qilganini ko‘rishimiz mumkin.
Tarjima adabiyoti asl yozma adabiyot bilan birgalikda rivojlanib, uning ajralmas
qismiga aylangan. Qadim zamonlardan boshlab turli tillarda so‘zlashuvchi xalqlar
o‘zaro muloqotda tarjimonlar orqali bog‘langan. Savdo-sotiq, diplomatik
munosabatlar va madaniy aloqalarda tarjimonsiz ishlash qiyin bo‘lgan.
Adabiy til uslubi va til farqlari e’tibordan chetda qolishi mumkin emas. V.
Belinskiy aytganidek, “har qanday tarjima asl tilni bilmaydigan odamlar uchun
mo‘ljallangan.” Har qanday tarjimaning birinchi asosiy sharti – tarjima
qilinayotgan ob’ektni bilishdir, ya’ni ikki tilni mukammal bilishdan iboratdir.
Asarning mazmunini tushunish va unga oid bilimlar talab qilinadi.
Har bir davrda “tarjima qilingan” asarlardan mazmun, g‘oya va sifat talablari
o‘zgarib borgan. Tarjima – bu muayyan bir tilda og‘zaki yoki yozma ravishda
ifodalangan g‘oyani boshqa lingvistik vositalardan foydalanib qayta ifodalashdir.
Tarjima jarayonining asosiy xususiyati shundaki, u boshqa lingvistik vositalar
orqali qayta yaratish ijodiy jarayonidir, bu so‘z san’atidir. Asl nusxada ifodalangan
g‘oya tarjimada to‘liq, aniq va samarali aks ettirilishi kerak; tarjima mo‘ljallangan
til me’yorlariga mos bo‘lishi lozim.
Tarjima jarayonida ikki holat yuzaga keladi: birinchidan, tarjima qilinayotgan
narsani tushunish, aniqlash va talqin qilish lozim. Bu ona tilida yuzaga keladi –
tarjimaning elementlari paydo bo‘ladi. Ikkinchidan, tarjima qilish uchun asar
tarjima qilinayotgan tilning mos ifoda vositalarini topish zarur. Ammo bir tildan
boshqasiga tarjima qilishda ikki umumiy holat yuzaga keladi: tarjimonning
maqsadi o‘quvchini yoki asl tilni bilmaydigan tinglovchini matn yoki og‘zaki nutq
mazmuni bilan to‘liq tanishtirishdir. Tarjima – bu bir tilning ifodalayotgan
narsasini boshqa tilda aniq va to‘liq ifoda etishdir. Tarjima jarayoni uch bosqichdan
iborat:
1. Asl nusxani anglash;
2. Asl nusxani talqin qilish;
3. Asl nusxani qayta yaratish.
6

Tarjima qilinadigan asarni o‘z tiliga tarjima qilish maqsadida tarjimon
tomonidan tushunish uch bosqichda yuz beradi.
Birinchi bosqichda matn adabiy-tilshunoslik nuqtai nazaridan to‘g‘ridan-to‘g‘ri
qabul qilinadi. Ushbu bosqichda tarjima xatolari yuzaga kelishi mumkin: bir
tilning so‘zini boshqa tilda o‘xshash tovushli so‘z bilan aralashtirish; yaqin tillarda
yolg‘on tenglikka tushish, ba’zi maxsus so‘zlarning ma’nosini noto‘g‘ri tushunish,
muallifning mazmunini anglamaslik. Ikkinchi bosqichda metodologik omillarga
e’tibor qaratiladi; matnni to‘g‘ri o‘qigan o‘quvchi tilning ekspressivligi, kayfiyati,
ohangi va hikoyani quruq tarzda tasvirlashga moyilligini ham tushunadi. Tarjimon,
muallifning tegishli natijaga qanday erishganini aniqlab, o‘rganishi kerak. Tarjima
kitobga nisbatan oddiy o‘qishdan ko‘ra yuqori talablar bilan ongli yondashuvni
talab qiladi; Uchinchi bosqichda – ma’lum til vositalarining stilistik va semantik
mazmunini tushungan tarjimon asarning san’atiy yaxlitligini, hodisani, uning
san’atiy haqiqatga bo‘lgan munosabatini va muallifning ideologik niyatini
anglashga o‘tadi. San’atiy haqiqatni to‘liq tushunish esa, yanada murakkab jarayon
– bu muallif tomonidan yaratilgan san’atiy haqiqatdir. Buni to‘liq tushunish uchun
tarjimon kuzatish qobiliyatini kengaytirish zarur. Asl matnni to‘liq anglab olish va
tushunish uchun tarjimon, tarjimashunoslik fanining asrlar davomida erishgan
yutuqlari va kamchiliklari asosida, tarjimaning ma’lum printsiplari va qoidalarini
ishlab chiqqan tarjimashunoslik fanini o‘rganishi kerak. Tarjimon o‘zining aniq
muammolarini shaxsiy ravishda hal qilishda umumiy tavsiyalarni taqdim etadi.
Tarjimashunoslik fanining tarkibiy qismlari quyidagilar: Tarjimashunoslik tarixi,
Tarjima nazariyasi, Tarjimaning tanqidiy tahlili. Tarjimashunoslik tarixi tarjima
qilingan adabiyotning paydo bo‘lishi va rivojlanishini o‘rganadi. Tarjima
nazariyasi – tarjimaning qonuniyatlari va prinsiplari bilan shug‘ullanuvchi
filologik fan. Tarjima nazariyasining vazifasi tarjima amaliyoti yutuqlariga
asoslanib, asl va tarjima o‘rtasidagi munosabatlarda qonuniyatlarni aniqlash,
belgilangan qoidalarni umumlashtirish va ularni keyingi tarjimalarda qo‘llanilishi
uchun yo‘riqnomaga aylantirishdir.
7

Tarjima nazariyasining amaliy ahamiyati – har bir lingvistga o‘z tarjima
prinsiplari yaratishga imkon bermasdan ilmiy asoslangan prinsiplarga bo‘lgan
ehtiyojni qondirishdir. Tarjima nazariyasining ilmiy ahamiyati shundaki, tarjima
jarayonida ikki lingvistik vosita “to‘qnashuvi”dan kelib chiqadigan muammolar
natijasida tilni yanada rivojlantirish imkoniyatlari ochiladi. Tarjima tanqidi tarjima
jarayonini nazorat qiladi, chop etilgan asarlarni baholaydi va tarjimalarning sifatini
yaxshilashga yordam beradi. U tarjima ishining amaliy va tashkiliy masalalarini
hal qiladi va adabiy tanqid bilan o‘zaro aloqada rivojlanadi. Birinchi marta asarni
tarjima qilayotgan tarjimon qiyinchiliklar va imkoniyatlarga duch keladi – u o‘z
istagan tarzda, ko‘zga ko‘rinadigan ma’nolar bilan tarjima qiladi. Keyingi tarjimon
esa, o‘xshash bo‘lmaslik uchun turli so‘zlar va maxsus ifodalarni izlaydi. O‘zbek
tarjimasi tarixi turli uslublar, janrlar, mavzular va yo‘nalishlar bilan boydir. Ushbu
tarjimalar har davrning o‘ziga xos xususiyatlarini aks ettiradi. O‘zbekiston
tarjimasi tarixining ilmiy nuqtai nazardan umumlashtirilishi, tarjima tarixining
bosqichlari va asosiy prinsiplarini chuqur tahlil qilish va aniqlash alohida ilmiy
tadqiqot mavzusi bo‘ladi. Tarjima nazariyasining mustaqil fan sifatida shakllanish
jarayoni XX asrning 20-yillarida boshlandi. Klasik yozuvchilarning tarjimalariga
oid qimmatli izohlar muhimdir. Tarjima prinsiplarining shakllanish jarayonini va
tarjima nazariyasining ilmiy fan sifatida rivojlanishini o‘rganishda bir tildan
boshqasiga tarjima qilish amaliyoti o‘rganiladi va ilm-fandagi umumiy holatlar
umumlashtiriladi. Tarjima faqat til bilan bog‘liqdir. So‘zning aniq mazmuni va
estetik sifatlarini to‘liq anglab olish mumkin emas. Tarjima haqidagi mavjud
nazariy adabiyotlar nimani tarjima qilish mumkin va nimani tarjima qilish mumkin
emas degan muammoni tahlil qilishga bag‘ishlangan. Mavjud manbalar darajasida
biz o‘z fikrlarimiz va mulohazalarimizni yigirmanchi asrning 20-yillaridan keyingi
badiiy tarjima tarixi haqida taqdim etamiz. Ayni paytda zarur bo‘lgan bunday
tarixni yaratish mustaqil ilmiy ishning mavzusi bo‘lib, maxsus tadqiqotni talab
qiladi. 2
2
Features of the field of translation studies Tashpolatova Nargizakhan Mamarizaevna
8

1.2.Terminologiya va uning tarjimadagi ahamiyati
Bugungi kunda terminlar boshqa tillardan so z olish va ichki so z yasashʻ ʻ
hisobiga boyimoqda. U yoki bu soha terminologik tizimining barqarorligini
belgilovchi asosiy omili uning tartibga solinganligi va muntazamligidir. Shu
sababli ham terminalogiyasi ma lum darajada barqarorlashgan barcha tillarda
ʼ
terminlar doimiy tartibga solib turiladi. Tartibga solish ma lum terminologik
ʼ
me yorlar asosida amalga oshiriladi. Terminlar haqida keng ko lamda gapirishdan
ʼ ʻ
avval, termin bilan oddiy so zning farqini tushunib olish zarur. Biz bu farqlanish
ʻ
haqida fikr bildirishdan oldin o sha soha bilan shug ullangan olimlarning
ʻ ʻ
nazaryalariga e‘tibor qaratishimiz lozim. Ko plab olimlar terminlarning quyidagi
ʻ
belgilarini sanab o tishadi: 1) termin bir ma‘noli tendentsiyaga ega; 2) termin aniq,
ʻ
nominativ funktsiyaga ega bo‗lib, unga emotsionallik, ekspresivlik funktsiyalari
xos emas. Termin o‗zining bu xususiyatini jumlalarda ham, matnlardan tashqarida
ham saqlaydi; 3) terminning ma‘nosi tushunchaga tengdir; 4) termin stilistik
jihatdan neytraldir; 5) terminologik leksika alohida sistemadir 3
; Biz shuni bilib
oldikki, yuqoridagi belgilarga qaragan holda oddiy so z bilan terminning farqini
ʻ
ajrata olishimiz mumkin. Terminlarning yana bir xususiyati shundan iboratki, ular
o zi ishlatilinayotgan sohada maxsus termin sifatida, boshqa soha yoki tizimda
ʻ
oddiy so z yoxud boshqa ma‘noda ham qo llaniladi. Yuqoridagi fikrimning isboti
ʻ ʻ
o laroq, oddiy so z va terminning farqi mavjud, ammo bir so z termin ham, oddiy
ʻ ʻ ʻ
so z ham bo lib kelishi mumkin. Shu fikrlarimni tushuntirish uchun uch turga
ʻ ʻ
bo lib ko rsataman: 1. Oddiy so z 2. Termin
ʻ ʻ ʻ 3. Bir o rinda oddiy so z, bir o rinda ʻ ʻ ʻ
termin Oddiy so z – bu so zlar doimo o zining oddiy so zligini saqlaydi. Termin
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lib qo llana olmaydi. Bularga atoqli otlar, olmosh va yordamchi so zlar kiradi.
ʻ ʻ ʻ
Termin – ular haqiqiy terminlardir, bular jumlalarda va undan tashqarida ham
o zinig terminalogik xususiyatini saqlab qoladi, oddiy so z bilan qiyoslatilganda
ʻ ʻ
3
https://hozir.org/h-jamolxonov.html?page=12
9

tubdan farq qiladi. Bunday so zlarga tangenus, kotangenus, sinus, kosinus, affiks,ʻ
suffiks, prefiks, sutemizuvchilar, umurtqasizlar kabilarni misol qilishimiz mumkin.
Bir o rinda termin, bir o rinda oddiy so z – bunday so zlarni jumlalarda (kontekst)
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo llanilishiga qarab ajratish mumkin. Bunday so zlar termin ham bo lib kela
ʻ ʻ ʻ
oladi, oddiy so z o rnida ham ishlata olishimiz mumkin. Misol o rnida bo g in –
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tilshunoslikda termin, oddiy so z o rnida tana a‘zosi, to qima – biologiyada termin,
ʻ ʻ ʻ
oddiy so z o rnida to qilgan buyum (mn:jenfer), ildiz – biologiyada termin, oddiy
ʻ ʻ ʻ
so z o rnida daraxt tomiri, kuch – fizikada termin (ot kuchi, kuchlanish), oddiy
ʻ ʻ
so z o rnida bilakdagi kuch va shunga o xshash ko plab so zlarni aytishimiz
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
mumkin. Shu bilan birga, terminlarni oddiy so zlardan tashqari kasb-hunarga doir
ʻ
so zlardan ham farqlashimiz zarur. Kasb-hunarga oid so zlar termin bo la olmaydi.
ʻ ʻ ʻ
Ular o rtasida turli xil farqlar mavjud. Termin muayyan fan, ilm-texnika, qishloq
ʻ
xo jaligi, sanoat va boshqa sohalarda rasmiy ravishda qo llaniladigan,
ʻ ʻ
qonunlashtirilgan so zlar hisoblanadi. Kasb-hunarga oid so zlar esa turli xil kasb
ʻ ʻ
va hunar turlariga doir so zlar bo lib, ular termin hisoblanmaydi. Masalan, poliz
ʻ ʻ
ekinlari, meva va taom nomlarini aytishimiz mumkin. Terminlarning yildan yilga
o zgarishi va yangi terminlarning paydo bo lishi fan va texnika taraqqiyoti bilan
ʻ ʻ
uzviy bog liqdir. Tabiiy holda fan-texnika taraqqiyoti keng miqyosda
ʻ
yoyilayotganligi bois turli soha mutaxasislarining shu soha yutuqlaridan keng
foydalanishi sababli terminlarga bo lgan e‘tibor ortmoqda va yangi terminlar
ʻ
paydo bo lmoqda. Terminalogik nuqtai nazardan qaraydigan bo lsak ham boshqa
ʻ ʻ
sohalarga nisbatan fan-texnikaga doir terminlar ko p va keng miqyosda
ʻ
foydalaniladi. Boshqa xorijiy tillardagi turli sohalarga doir ilmiy matnlarni ya‘ni
terminlari mavjud bo lgan matnlarni o zbek tiliga tarjima qilish jarayonida yoki
ʻ ʻ
aksincha bo lganda turli xil muommolar paydo bo ladi. Ilk muommo va ayni
ʻ ʻ
paytda katta masalalardan biri qaysi tildan tarjima qilayotgan bo lsangiz o sha
ʻ ʻ
matndagi terminning ma‘nosiga mos terminni narigi tildan tarjima qilishda topib
bo lmay qoladi. Bu katta qiyinchilik tug diradi. Bundan avval kichik bir masalaga
ʻ ʻ
to xtalib o tsam, o zbek tiliga boshqa tillardan (mn:ingliz tili) ilmiy ishlar tarjima
ʻ ʻ ʻ
qilinayotganda duch kelinayotgan terminlarni tarjima qilish uchun o zbek tilida
ʻ
10

yaratilgan sohaviy terminlarga oid qo llanmalar mavjud emas, bo lsa ham to liqʻ ʻ ʻ
emas, bu esa tarjimon va til o rganuvchilari uchun terminlarni tarjima qilishda
ʻ
katta muommolarga sabab bo ladi. O ylashimcha yuqoridagi masalalar orqali bu
ʻ ʻ
uchinchi muommo paydo bo lmoqda, bu muommo shuki, o zga tildan termin
ʻ ʻ
tarjima qilinayotganda bizning tilimizda o sha so zga mosi topilmagandan so ng
ʻ ʻ ʻ
o sha chet so zni o z holicha (kalka) qabul qilishmoqda va o sha so zni tarjimasi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
orqali bizni tilda ko radigan bo lsak noto g ri ma‘no bermoqda. Bu ham katta xato
ʻ ʻ ʻ ʻ
deb aytolamiz. Hozircha terminlarga oid bu masalalar yechilganicha yo q ammo,
ʻ
shunday muommolar mavjud ekan izlanish, o rganish va bu masalalarni hal
ʻ
qilishga harakat qilish lozim. 4
4
Terminlarni tarjima qilish masalalari Geldiyeva Xursandoy
11

II.BOB. Tarjima jarayonida uchraydigan muammolar
2.1. Terminologik moslik va uning talqini
Terminologiya va tarjima bir qator o‘xshashliklarga ega. Birinchidan,
terminologiya va tarjima o‘zining qo‘llaniladigan fan sifatida uzoq tarixga ega
bo‘lishi bilan ajralib turadi, bu esa ularning yaqinda mustaqil fan sifatida
shakllanganligi bilan qarama-qarshilik tashkil etadi. Terminologiya va tarjima
maxsus fikrlarni ifodalash yoki tushunishdagi muammolarni hal qilish ehtiyojidan
kelib chiqqan amaliy faoliyatdan paydo bo‘lgan. Ikkinchidan, ilmiy e'tirofning
nisbatan yaqinda sodir bo‘lganligi tufayli, tarjima va terminologiya o‘zining
mustaqil fan sifatidagi maqomini mustahkamlashga harakat qilmoqda. Ular boshqa
fanlardan ajralib turadigan xususiyatlarga e'tibor qaratib va mustaqil bilim sohasi
sifatida ularning tabiatini tasdiqlovchi nazariyalarga tayanadi. Uchinchidan,
terminologiya va tarjima kognitiv, lingvistik va kommunikativ asosga ega bo‘lgan
fanlararo sohalar hisoblanadi. Shu sababli, ularning asosiy tamoyillari kognitsiya,
til va kommunikatsiya fanlaridan kelib chiqadi. Bundan tashqari, bu ikki soha
axborot va kommunikatsiya sohalari bo‘lib, ular bilim kategoriyalari va birliklarini
ifodalaydi hamda maxsus ijtimoiy kontekstlarga singdirilgan kommunikativ
aktlarda namoyon bo‘ladi. Va nihoyat, til ushbu ikki fan mohiyatini tashkil etadi.
Til - bu so‘zlovchilarning haqiqat haqidagi tasavvurini aks ettiradigan va odamlar
o‘z fikrlarini ifoda etib, o‘zaro muloqot qilishi uchun imkoniyat yaratadigan ifoda
tizimidir.
Shunga qaramay, tarjima va terminologiya bilimning ikki turli sohasi bo‘lib,
ular ikki xil ob'ektga qaratilgan. Tarjima tarjima jarayonini o‘rganish va tarjima
qilingan matnni tahlil qilish bilan shug‘ullansa, terminologiya ekspertlarning
ongida tuzilgan bilimni aks ettiruvchi leksik shakl va mazmun tugunlariga e’tibor
qaratadi. Tarjima va terminologiya maqsadlari bilan ham aniq farqlanadi. Tarjima
bir tilda yaratilgan semantik-pragmatik tuzilmani boshqa tilda ifodalashga
qaratilgan. Terminologiya esa maxsus atamalarni yig‘ib, ularni lug‘atlar,
glossariylar, ma’lumotlar bazasi kabi terminologik resurslar shaklida ishlab
12

chiqishga va ularni tarjima mutaxassislari hamda boshqa professionallar uchun
foydali qilishga qaratilgan. Va nihoyat, tarjima va terminologiya o‘rtasida
assimetrik munosabat mavjud. Maxsus tarjima adekvat matn yaratish uchun
terminologiyaga muhtoj, chunki mutaxassislar o‘z matnlarida maxsus atamalardan
foydalanadilar. Amaliy terminologik ishlarda atamalar mutaxassislar tomonidan
haqiqiy kommunikativ vaziyatlarda yaratilgan matnlardan olinadi. Boshqa
tomondan, glossariylarni tuzish jarayonida atamalarni tarjima qilingan matnlardan
emas, balki asl matnlardan ajratib olish ustuvor ahamiyat kasb etadi. Faqat biror
mavzu bo‘yicha ma’lum bir tilda nutq mavjud bo‘lmagan hollarda, tarjima qilingan
matnlar terminologik manba sifatida ishlatiladi.
Terminologiya va tarjima o‘rtasidagi munosabatda ikki holatni, ya’ni ikki
xil ehtiyojni ajratib ko‘rsatish mumkin. Birinchidan, har qanday tarjimaning
terminologiya talablarini (tarjimadagi terminologiya), ikkinchidan esa
tarjimonlarning terminologiyaga bo‘lgan ehtiyojlarini (tarjima uchun
terminologiya). Birinchi holatda tarjimon tomonidan amalga oshiriladigan
terminologik ish muayyan vaziyatga moslashgan ad-hoc terminologiya bo‘lsa,
ikkinchi holatda esa maqsad tarjimonlar uchun foydali bo‘ladigan lug‘atlar yaratish
bo‘lib, bu usul tizimli terminologiya ishlari orqali amalga oshiriladi.
Tarjima jarayonida tarjimonlar, tarjima qilinayotgan matn yoki asl va tarjima
matnining ishlab chiqarilishi va qabul qilinishi o‘rtasidagi turli kontekstlar sababli
yuzaga keladigan muammolar bilan to‘qnashadilar. Bu muammolarning faqat bir
qismi terminologik muammolar hisoblanadi. Tarjimonlar muammoning
terminologiya bilan bog‘liq ekanligini aniqlashlari va uni terminologik usul bilan
hal qilishlari zarur. Tarjima muammosi terminologik hisoblanadi faqat u
atamalarga ta’sir qilganda, ya’ni muayyan maxsus sohada aniq ma’noga ega
bo‘lgan leksik birliklarga bog‘liq bo‘lsa. Terminologik muammo, asosan, asl
matndagi atamaning ma’nosi va pragmatik xususiyatlarini tushunish yoki unga
ekvivalent qidirish bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Quyida har qanday tarjimon
duch kelishi mumkin bo‘lgan holatlar keltirilgan: Atama yoki uning ma’nosi,
13

grammatik qo‘llanilishi yoki manba tilidagi pragmatik qiymatini to‘liq bilmaslik.
Maqsad tilida asl matnda ishlatilgan atamaga semantik va pragmatik jihatdan teng
bo‘lgan leksik birlik mavjud yoki yo‘qligini bilmaslik. Topilgan muqobillar
orasidan qaysi biri maqsad tiliga eng mos ekanligiga shubha qilish. Maqsad tilida
muayyan maxsus sohada ishlatiladigan frazeologik birliklarni bilmaslik yoki ularga
shubha qilish.Manba matnni tushunish jarayonida tarjimonlar atamalarning
ma’nosini yoki ularning grammatik va pragmatik qo‘llanilish shartlarini o‘rganish
uchun ma’lumotnoma kitoblaridan foydalanadilar. Bunday ma’lumotnoma asosan
asl tilidagi maxsus monolingval lug‘atlar yoki ikki va ko‘p tilli terminologik
bazalardan iborat bo‘lishi mumkin. Tarjimonlar matnni to‘liq tushunish uchun
zarur bo‘lgan ma’lumotlarni topishga umid qiladilar va ba’zan manba tilini yaxshi
biladigan mutaxassislardan maslahat olishlari ham mumkin. Tarjima jarayonida
esa, tarjimonlar, asosan, ekvivalentlik muammolarini hal qilishlari kerak, ya’ni
muqobilni topish yoki eng mos keladigan ekvivalentni tanlash. Tarjima mantiqidan
farqli ravishda, terminologik muammolarni hal qilish ekvivalentlik strategiyasini
ishlab chiqish emas, balki ekvivalent atamani topishga qaratilgan. Ba’zi hollarda
terminologik resurslar tarjimonlarning shubhalarini hal qilishga yordam bermaydi.
Bu ba’zan tarjima tili uchun mos terminologiyaning yo‘qligi sababli yuzaga keladi,
lekin ko‘pincha sabab eskirgan lug‘atlar yoki ular tarjima ehtiyojlariga mos
kelmasligidadir. 5
Tarjima jarayonida yuzaga keladigan terminologik muammolarni hal qilish
uchun, asosan ekvivalentni qidirish yoki eng mos keladigan ekvivalentni tanlash
bilan bog‘liq holda, tarjimonlar uch asosiy turdagi resurslardan foydalanadilar: Bir
tildagi matnli hujjat manbalari: Ushbu manbalar mavzuga oid maxsus matnlarni
o‘z ichiga oladi, iloji boricha raqamli formatda bo‘lishi afzal, odatda internet
orqali.
Terminologik hujjat manbalari: Bunga ikki tilli va ko‘p tilli lug‘atlar,
terminologik va bilim bazalari kiradi. Ikki yoki ko‘p tilli matnli resurslar: Parallel
5
Terminology and translation M. Teresa Cabré Pompeu Fabra University
14

yoki ko‘p tilli taqqoslanadigan korpus. Tarjimonlar mavzu haqida umumiy
ma’lumot olish uchun bevosita mutaxassislarga murojaat qilishlari yoki umumiy va
maxsus asarlarni (qo‘llanmalar, monografiyalar va maqolalar), shuningdek,
ensiklopediyalar va hujjatli ishlar uchun vositalar (ierarxik tasniflar, mavzu
indekslari yoki tezaruslar)dan foydalanishlari mumkin. Ushbu resurslar, turli
darajada bo‘lsa-da, atamalar orqali mavzuning tushunchaviy tuzilishi haqida
ma’lumot beradi. Hozirgi kunda ko‘pchilik so‘rovlar internetda mavjud bo‘lgan
ilg‘or qidiruv tizimlari orqali amalga oshirilmoqda. Ushbu tizimlar terminologik
ma’lumotlarni maxsus matnli korpuslardan izlash imkonini beradi. Avtomatik
qidiruvlar nafaqat atamalarni, balki izlanayotgan atamani o‘z ichiga olgan
lingvistik kontekstlarni ham taqdim etadi. Ma’lumki, maxsus matnlarni baholash
mezonlari umumiy matnlarniki bilan bir xil. Umumiy matnlarda ifodalilik, xilma-
xillik va original bo‘lish kabi xususiyatlar ustuvor bo‘lsa, maxsus matnlarda
qisqalik, aniqlik va moslik eng muhim mezonlardir. Ekvivalentlarni aniqlash bilan
bog‘liq tarjima masalalarini hal qilish uchun, yuqorida sanab o‘tilgan matnli
hujjatlardan tashqari, tarjimonlar lug‘atlar, so‘zlashuv kitoblari yoki maxsus
leksikondan, terminologik standartlardan va terminologik bazalardan
foydalanadilar.
Leksikografik manbalar – umumiy yoki maxsus, onlayn, raqamli yoki bosma
formatda bo‘lishidan qat’i nazar – ma’lum bir mavzu bo‘yicha bilimlarni olish va
tekshirish uchun yaxshi manba hisoblanadi. Ayniqsa, ushbu mavzu
foydalanuvchining qiziqishlari nuqtai nazaridan yondashilgan bo‘lsa, u yanada
foydaliroqdir. Parallel bog‘langan korpuslar tarjimonlarga kontekstda terminologik
ekvivalentlarni taqdim etadi. Ushbu materiallardan tashqari, tarjimonlar
qidiruvlarini samaraliroq qilish uchun murojaat qilgan hujjatlar va ularning
manbalarining ishonchliligi va qiymatini ham hisobga olishlari kerak. Ushbu
mezon bo‘yicha informatsion yoki tavsiflovchi hujjatlar bilan o‘quv yoki
standartlashtirish maqsadiga ega bo‘lgan matnlar o‘rtasida farq qilish lozim. Ushbu
ikkinchi toifaga xalqaro va milliy standartlar, shuningdek, terminologiya bo‘yicha
15

vakolatli tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan standartlar kiradi. Terminologiya
banklari axborot jamiyatida muhim rol o‘ynaydi. Ular dastlab tarjima uchun asbob
sifatida yaratilgan bo‘lib, asosan ikki yoki ko‘p tilli edi va atamalar shakllariga
ko‘proq e’tibor qaratilgan. Keyinchalik, terminologiya kam tilga ega tillarni
standartlashtirish jarayonlariga yo‘naltirilganda, bir tilli banklar (ekvivalentlar
bilan yoki ularsiz) mazmun bilan bog‘liq jihatlarni chuqurroq o‘rganish imkonini
berdi. Terminologiya banklarining asosiy afzalliklari: Ularni doimiy ravishda
yangilab borish imkoniyati. Katta hajmdagi atamalar va ularning ma’lumotlarini
saqlash qobiliyati. Muayyan ma’lumotlarni yo‘naltirilgan va tanlab olish imkonini
yaratadi. Dastlab, tarjima uchun mo‘ljallangan terminologiya banklarining maqsadi
tarjimonlarga bir manbada ko‘plab ma’lumotlarni taqdim etish orqali qidiruv
ishlarini osonlashtirish edi. Shu bilan birga, ushbu ma’lumotlar ko‘pincha
lug‘atlarga murojaat qilishdagi ehtiyojlar bilan bog‘liq edi, masalan, atama
yozilishi, ma’nosi, grammatik ma’lumotlar, foydalanish sohalari, ekvivalentlar
yoki variantlarning normativligi.
16

2.2. Amaliyotda muammolarni hal qilish usullari.
Har bir sohada bo‘lgani kabi, tarjima sohasida ham bir qator muammolar
mavjud; ba’zilari tarjimonlar tomonidan, ba’zilari esa mijozlar tomonidan duch
kelinadi; shuningdek, ayrimlari tarkibiy muammolar sifatida ko‘riladi, chunki ular
tarjimaning o‘ziga xos muammolarni yuzaga keltiradi. Tillardagi tarkibiy farqlar,
madaniy tafovutlar, murakkab so‘zlar... Ushbu maqolada biz tarjimaning asosiy
tarkibiy muammolari va tarjimonlar, mijozlar hamda umuman sanoat duch
keladigan asosiy qiyinchiliklarni ko‘rib chiqamiz. Garchi barcha tarjima
muammolari uchun yagona yechimni taklif qila olmasak ham, tajribadan olingan
ba’zi maslahatlar orqali ularning ta’sirini kamaytirishga yordam berishimiz
mumkin. Keling, cho‘zmasdan, asosiy tarjima muammolari va ularning yechimlari
haqidagi eng muhim 10 tavsiyamizni boshlaymiz: Ingliz tilida va boshqa tillardagi
gap tuzilishi har xil bo‘lishi mumkin. Bu tarjimaning asosiy tarkibiy
muammolaridan biri hisoblanadi. Har bir til so‘zlashuvchilarining amalda
qo‘llaydigan madaniyati ham keskin farq qilishi mumkin. Ko‘plab tillarda ayrim
atamalar umuman mavjud emas… Bu esa tarjimonlarning kundalik hayotida duch
keladigan eng keng tarqalgan muammolardan biri bo‘lib, tarjimani
qiyinlashtiruvchi asosiy sabab hisoblanadi. Masalan, ingliz tilida sifat otning
oldidan keladi ("beautiful house"), lekin fransuz tilida sifat otning keyin keladi
("maison belle"). Arab va boshqa ba’zi tillarda esa ega olmoshi fe’lning bir qismi
hisoblanadi va u gapning jinsini hamda ovozini belgilaydi.
Til murakkab, keng qamrovli va doimiy ravishda o‘zgarib turadi. Tarjimon har
bir tilning aniq tarkibini bilishi, mos tuzilmani qo‘llashi va tarjimada ma’no
o‘zgarmasligini ta’minlashi kerak.Faqat bir nechta tilni chuqur o‘zlashtirishga
intiling. Ma’no va mazmunni o‘zgartirmasdan, maqsadli til tuzilmasini saqlash
uchun grammatika tekshiruvchilari, tarjima xotirasi vositalari va boshqa
texnikalardan foydalaning.
Madaniy tafovutlar.Har bir til so‘zlashuvchilarining madaniyati ham bir-biridan
keskin farq qilishi mumkin. Rasmiy tilda ko‘pincha so‘zlashuv uslubi aralashib
17

keladi, bu esa tarjimonning ishini yanada qiyinlashtiradi. Til keng tarqalgan
hududlarda lahjalar ko‘proq bo‘lishi va so‘zlashuvga oid so‘zlar ko‘proq uchrashi
ehtimoli yuqori – texnik hujjatlar, yuridik hujjatlar yoki tibbiy matnlar tarjimasi
bundan mustasno. Masalan, inglizlarning quruq va achchiq kinoyasi ularning
o‘ziga xos hazil turi hisoblanadi. Ammo bunday kinoya nafaqat boshqa tilda
gapiruvchi mamlakatlarda, balki hatto ingliz tilida gaplashadigan boshqa
mamlakatlarda ham qadrlanmasligi mumkin. Shu bois, qaysidir madaniyatni xafa
qilmaslik yoki auditoriyani g‘azablantirmaslik uchun tarjima aniqligini ta’minlash
muammosi yuzaga keladi.
Murakkab so‘zlar.Murakkab so‘zlar ikki yoki uchta ot va sifatning
birikmasidan iborat bo‘lishi mumkin. Ular uch xil shaklda bo‘ladi: yopiq shakl
(masalan, "notebook"), tireli shakl ("long-distance") yoki ochiq shakl ("fighter
pilot"). Ayrim murakkab so‘zlar juda oddiy bo‘lib, ular nimani anglatishini aniq
bildiradi (masalan, "afternoon"), ayrimlari esa qisman anglatadi ("bellboy"),
ba’zilari esa asl so‘zlarning hech qanday ma’nosini bildirmaydi (masalan,
"deadline"). Bunday holatlarda tarjimon uchun muammo ancha murakkab bo‘lishi
mumkin. 6
6
https://www.inlibrary.uz/index.php/eijmrms/article/view/4754
18

XULOSA
Sohaga oid matnlarni tarjima qilish jarayoni tarjimondan nafaqat yuqori
lingvistik bilimlarni, balki terminologiya, sohaning o‘ziga xos xususiyatlari va
texnologiyalardan foydalanish bo‘yicha malakani ham talab qiladi. Ushbu kurs
ishida soha matnlarini tarjima qilishda yuzaga keladigan terminologik muammolar,
ularni hal etish usullari va zamonaviy yondashuvlar har tomonlama o‘rganildi.
Avvalo, soha matnlarining o‘ziga xos xususiyatlari tahlil qilindi. Bu turdagi
matnlarning murakkabligi ularning maxsus terminlar va ilmiy atamalar bilan
to‘yinganligida namoyon bo‘ladi. Bunday matnlarni tarjima qilishda terminlarning
aniqligi, mantiqiy izchillik va matnning ma’naviy va ilmiy mazmunini saqlab
qolish birinchi darajali vazifa hisoblanadi. Sohaga oid matnlarni tarjima qilishda
duch kelinadigan muammolarni quyidagicha guruhlash mumkin: Terminlarni
tushunishdagi muammolar: Maxsus atamalarni to‘g‘ri talqin qilish qiyinchilik
tug‘diradi. Ekvivalent tanlashdagi qiyinchiliklar: Manba va nishon tilidagi mos
keluvchi terminlarni topish va tanlash murakkab jarayon. Frazeologik iboralar va
murakkab jumlalarni tarjima qilishdagi muammolar. Ushbu muammolarni hal etish
uchun bir qator samarali vositalar va yondashuvlar mavjudligi aniqlandi. Xususan:
1. Terminologik bazalar va lug‘atlar. Zamonaviy terminologik bazalar
tarjimonlarga maxsus atamalarni to‘g‘ri tarjima qilishda yordam beradi. Bunday
vositalar terminlarning izchilligi va aniqligini ta’minlaydi. 2. Kompyuter
yordamida tarjima qilish vositalari (CAT tools). SDL Trados, MemoQ kabi
dasturlar nafaqat tarjima jarayonini tezlashtiradi, balki terminologiyani bir xil
usulda qo‘llash imkonini ham beradi. 3. Mutaxassislar bilan maslahatlashish.
Sohaning mutaxassislari bilan hamkorlik qilish terminlarni tushunish va to‘g‘ri
tarjima qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. 4. Parallel matnlar bilan ishlash. Bir
xil matnlarning turli tillardagi versiyalarini tahlil qilish orqali terminlarning
kontekstual ma’nosini aniqlash imkoniyati mavjud. 5. Internet resurslaridan
foydalanish. Rivojlangan qidiruv tizimlari va onlayn platformalar tarjimonlarga
zaruriy ilmiy va terminologik ma’lumotlarni topishda yordam beradi. Zamonaviy
19

texnologiyalar, jumladan, sun’iy intellekt va mashina o‘rganish vositalaridan
foydalanish soha matnlarining tarjimasida yangi imkoniyatlarni ochib beradi. Bu
texnologiyalar terminologik bazalarni avtomatik yangilash, terminlarni tez va
samarali qidirish imkonini beradi.Biroq, zamonaviy vositalarning mavjudligiga
qaramay, tarjimonning bilim va tajribasi hal qiluvchi omil hisoblanadi. Tarjimon
terminologik bazalar bilan ishlash ko‘nikmalariga ega bo‘lishi, kontekstual tahlil
qilishni o‘zlashtirishi va o‘z bilimlarini doimiy ravishda oshirishi zarur.
Xulosa qilib aytganda, soha matnlarini tarjima qilishda yuqori sifatga erishish
uchun lingvistik va texnik ko‘nikmalarni birlashtirish talab qilinadi. Terminologik
muammolarni hal etishda zamonaviy texnologiyalar va an’anaviy yondashuvlarni
uyg‘unlashtirish orqali samaradorlikni oshirish mumkin. Shu bilan birga,
tarjimonlar soha mutaxassislari bilan hamkorlikni rivojlantirish, ilmiy manbalar va
zamonaviy vositalardan samarali foydalanishni davom ettirishlari lozim. Faqat shu
yo‘l bilangina soha matnlarini tarjima qilishda yuqori sifatli natijalarga erishish
mumkin.
20

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Features of the field of translation studies Tashpolatova Nargizakhan
Mamarizaevna
2. Terminlarni tarjima qilish masalalari Geldiyeva Xursandoy
3. Terminology and translation M. Teresa Cabré Pompeu Fabra University
4. M.Sh.Omonova. Tarjima nazariyasi va amaliyoti_Toshkent-2023
5. G‘afurov I, Mo‘minov O, Qambarov N. Tarjima nazariyasi. –T.: Tafakkur
–Bo‘ston, 2012
INTERNET SAYTLARI
1. https://hozir.org/h-jamolxonov.html?page=12
2. https://www.inlibrary.uz/index.php/eijmrms/article/view/4754
3. https://traducendo.net/en/how-culture-impacts-translation/
21

Sotib olish