Tarjima taktikalari va strategiyalari

Mavzu:   Tarjima taktikalari va strategiyalari 
Mundarija
Kirish 
I BOB. Tarjimashunoslikning muhim asoslari va tarjimaning ketma ket usulidagi 
masalalar.
1.1. Tarjimashunoslikning muhim masalalari va og‘zaki tarjima turlari.  
1.2. Ketma – ket tarjimaning mohiyati va uning boshqa tarjimalardan farqli hamda
o‘xshash jihatlari.
II BOB. Tarjima taktikalari va strategiyalari
2.1. Sinxron tarjimada strategiya va taktikalar 
2.2. Og’zaki tarjimada duch keladigan muammolar va ularga   qoyiladian talablar
Xulosa 
Foydalanilgan adabiyotlar Kirish
                    Mavzuning   dolzarbligi:   XXI   asr   insoniyat   rivojlanishining   yangi
bosqichining boshlanishi bilan belgilanadi. Bu, inson jamiyatining rivojlanishidagi
eng   muhim   yo‘nalishlarni   belgilab   beruvchi,   globallashuvning   barqaror   jarayoni
bo‘lib   qoldi.   Ushbu   jarayondan   kelib   chiqqan   holda   ijtimoiyiqtisodiy,   siyosiy   va
ijtimoiy-madaniy   o‘zgarishlar   zamonaviy   dunyo   qiyofasini   sezilarli   darajada
o‘zgartirib,   yer   yuzidagi   deyarli   barcha   odamlarning   hayotiy   faoliyatiga   ta’sir
ko‘rsatdi.  
              Globallashuvdan   kelib   chiqqan   turli   aloqalarni   kengaytirish,   turizmning
o‘sishi,   chet   elda   ta’lim   olish   imkoniyati,   turli   talabalarning   fikr   almashinuvi,
xorijiy amaliyotlar va boshqa ko‘plab hodisalar va faktlar madaniyatlararo muloqot
va o‘zaro hamkorlik muammolarini dolzarblashtirdi. 
                Bu jarayon bizning mamlakatimizni ham chetlab o tmadi. O zbeklar toboraʻ ʻ
xalqaro siyosiy, iqtisodiy tashkilotlar, xalqaro tadbirlarda ishtirok etmoqdalar, ko‘p
millatli kompaniyalar faoliyati, ayrim talabalar chet elda ta’lim olmoqdalar hamda
o zbek   sayyohlari   butun   dunyo   bo‘ylab   sayohat   qilishmoqda.   Turli   mamlakatlar	
ʻ
vakillari bilan muvaffaqiyatli muloqot qilish uchun nafaqat tegishli tilni, balki chet
el   madaniyati   qoidalarini   ham   bilish   kerak:   xulq-atvor,   psixologiya,   madaniyat,
boshqa mamlakatlar  tarixi va eng muhimi, boshqa madaniyat  vakillarini  noto‘g‘ri
tushunishdan qochish uchun aloqa mexanizmini tushunish kerak. 
                        Tarjimon   kasbi   nafaqat   tarjimashunoslik   mavzusiga,   balki   kosmetik
kompaniyaning ma’nosiz broshyurasiga yoki shlangi kranning texnik tavsifiga ham
tegishli   bo‘lgan   har   qanday   adabiyotni   doimiy   ravishda   tayyorlash,   o‘zo‘zini
o‘qitish,   o‘qish   va   o‘qishdan   iborat.   Ha,   adabiyot,   aksincha,   tarjimashunoslik
nazariyasi   ufqni   kengaytirish   va   “tarjimonlar   dunyosida”so‘nggi   voqealar   haqida
bilish uchun o‘qilishi kerak. Tarjimon maqsadga  muvofiq bo‘lishi  kerak. U inson
bilimlari   va   inson   faoliyatining   turli   sohalari   haqidagi   ma’lumotlarning   noyob
“xotirasi” dir va u uchun jarayon yoki hodisaning mohiyatini va bularning barchasi
ona  tilida   va  shunga   mos   ravishda   chet   tilida  qanday   chaqirilganligini   bilish   juda
1 muhimdir. Yana bir muhim jihat - chiroyli, yaxshi ifoda etish qobiliyati, ya’ni chet
tilini   bilish   -   bu   juda   yaxshi,   lekin   gapirish,   ona   tilida   gapirish   -   katta   xato.
Tarjimonning oratorik mahoratga ega bo‘lishi muhimdir. 
              Kurs   ishining   maqsad   va   vazifalari:   Tarjima   taktikalari   va   strategiyalarini
tadqiq   qilish.   Tarjimashunoslikning   muhim   asoslari   va   tarjimaning   ketma   ket
usulidagi masalalar  haqidagi ma’lumotlarni umumlashtirish va qisqacha tavsiflash.
Sinxron tarjimada strategiya va taktikalarni  o’rganish va tahlil qilish. 
        Kurs ishi ob’yekti va predmeti:   Tarjima taktikalari va strategiyalari
                Kurs  ishning  tadqiqot   uslubi   va  uslubiyoti:   Ilmiy  ommabop  manbalardan
to’plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish.
                Kurs   ishi   tuzilishi:   Bajarilgan   kurs     ishi   kirish   qismi,   ikkita   bobdan   va
qilingan   xulosalardan   iborat.   Ishda   o’rganilishi   e’tiborga   olingan   ma’lumotlar
tushunarli   ravishda   ifodalash   uchun     chizma   jadvallar   va   rasmlar   berildi.Ishga
qo’yilgan maqsadga erishishi  uchun to’plangan adabiyotlar manbalarning nomlari
va elektron manzillari keltirildi. 
2 I BOB. Tarjimashunoslikning muhim asoslari va tarjimaning ketma ket
usulidagi masalalar.
1.1. Tarjimashunoslikning muhim masalalari va og‘zaki tarjima turlari.
                  Tarjimashunoslik - murakkab faoliyat. Uning murakkabligi muammolarga
boy   ekanligi   bilan   bevosita   bog‘liq.Ular   haqida   yetarli   tasavvurga   ega
bо‘lish,mazkur faoliyat mohiyatini teran tushunish imkonini beradi.             
            Madaniy at lararo t afov ut lar   muammosi  tarjimashunoslik ning dolzarb
muammolaridan biri sifatida e’tirof etilishi, imiy asosga ega. Chunki, muayya   xalq
vakillarining   tafakkur   tarzi   ular   qaysi   madaniyatga,   qaysi   din   hamda   millatga
tegishli  ekanliklariga bevosita bog‘liqligini  sira inkor etib   bо‘lmaydi.   Xalqlarning
tafakkur   tarzi   esa,   ularning   tillari   orqali   namoyon   bо‘ladi.   Demak,   tillararo
tafovutlar   ham   tarjima   muammolaridan   biri.   Tarjima   asliyatga   qay   darajada   mos
bо‘lishi,   mana   shunday   tafovutlar   oz   yoki   kо‘pligiga   bog‘liq.   Ma’lumki,   tillar
genetik,   morfologik   jihatdan   о‘zaro   farqlanadi.   Masalan,   odatda   ikki   flektiv   yoki
ikki  agglyutinativ tillararo tarjima, flektiv-agglyutinativ yoki  agglyutinativ-flektiv
tillararo  tarjimadan   aniqroq   chiqishi   tabiiy.  Chunki,   bunday   tillardagi   grammatik,
leksik,   fonologik   birliklar   kо‘pincha   bir-biriga   mos   keladi.   Bunday   afzallik,
ayniqsa,   she’riy   tarjimalarda   yaqqol   namoyon   bо‘ladi.   “Tarjimaniig   barcha
turlarini – og‘zaki, ilmiy, badiiy – avvalo tillar tafovutidan kelib chiqadigan, keyin
esa   tarjima   qilinayotgan   matnni   idrok   etib,   ma’lumotni   boshqa   tilda   berish   bilan
bog‘liq texnik, psixologik va boshqa muammolar birlashtiradi”, - deya uqdiradi I.
Leviy.   Tarjima   jarayonida   ikki   til,   ikki   madaniyatga   xos   tafakkur   tarzi   о‘zaro
tо‘qnashishi   tufayli,   asliyat   matnini   tarjimada   tо‘g‘ri   berish   kо‘pincha   oson
kechmaydi. Shuning uchun ham ayrim hollarda tarjimaga tegishli sharh va izohlar
ilova qilinishi ilmiy asosga ega.
          Tarjimashunoslikda tarjima original ijodga qiyoslangan hollar kо‘p uchraydi.
Bu   bejiz   emas,   albatta.   Chunki   tarjimaga   tegishli   muammolarning   aksariyati
original   ijodda   ham   uchraydi.   Masalan,   matnga   sharh   va   izohlar   ilova   qilinishi
hollari   original   ijodda   ham   kо‘p   uchraydi.   Shuningdek,   original   ijodga   taalluqli
3 tahrir,   tahlil,   tanqid   muammolari   tarjimaga   ham   tegishlidir.   “О‘zbek   tilining
izohli lug‘ati”da arabchadan о‘zlashtirilgan tahrir sо‘zi quyidagicha izohlangan: “1
Yozma   ishni,   asarni,   tuzatishlar   kiritib   yaxshilash,   tuzatish.   2   esk.   Yozish,   ijod
qilish”.   Xuddi   shu   lug‘atda   tahrirchi   sо‘zi   tahrir   qiluvchi,   muharrir,   redaktor
ekanligi   ham   qayd   etilgan.   Ta’kidlash   lozimki,   badiiy,   ilmiy   va   hokazo   asarlar
tahrirchisi   bilan   shu   sohalarga   oid   tarjima   adabiyotlari   tahrirchisi   о‘rtasida   katta
farq   bor.Chunki   muayyan   tarjima   adabiyoti   tahrirchisi   tegishli   sohanigina   emas,
balki tegishli tillarni ham bilishi kerak. Qolaversa, u tarjima ilmidan ham atroflicha
xabardor   bо‘lishi   shart.   Aks   holda   u   tarjima   adabiyoti   nufuzini   ancha   tushirib
yuborishi   mumkin.   Natijada,   tarjimonga   ham,   muallifga   ham   muyayan   darajada
ma’naviy   zarar   yetkaziladi.   Bunday   zarar   minglab,   millionlab   о‘quvchilarga   ham
yetib borishi  muqarrar. Ming afsuski, oxir-oqibatda asosiy aybdor mashaqqatli  va
halol mehnat sohibi tarjimon bо‘lib qolishi mumkin. Har qanday tarjimaning qadr-
qimmati,   uni   tahlil   qilish,   ya’ni   о‘rganish,   tekshirish   orqali   namoyon   bо‘ladi.
“Tegishli tarjima nusxasi  asliyatga mosligi haqida haqiqiy xulosa chiqarish uchun,
dastlab aynan qaysi matn tarjimonga   asliyat sifatida xizmat qilgani aniqlab olinishi
kerak”.   Tarjima   tahliliga   xuddi   shu   nuqtai   nazardan   yondashilishi   lozim.   Chunki
muayyan tarjima asliyat   tili orqali emas, biror vositachi til orqali amalga oshirilgan
bо‘lishi ham   mumkin. Agar vositachi tilda tegishli matnning bir nechta tarjimalari
bо‘lsa,   tanlangan   matn   asliyatga   qanchalik   yaqinligi   haqida   xulosa   chiqarilishi
kerak.   Umuman   olganda   tarjima   asliyatdan   bevosita   amalga   oshirilgan   bо‘lishi
maqsadga   muvofiqdir.   Vositachi   tildan   qilingan   tarjimani   asliyatdan   qilingan
tarjima   sifatida taqdim etadigan tarjimonlar ham uchraydi. Tarjima  tanqidi  bunday
hollarga chek qо‘yishi lozim.I.Leviy (1927-1967) yozishicha, - “Tarjima haqidagi
tanqidiy   mulohazalarning   aksariyati   haqiqiy   estetik   qarashdan   kelib   chiqilgan
holda   bildirilmaydi   va   kо‘pincha   shunchaki   qaydlar   tarzida,   shuningdek   tarjima
muvaffaqitli   va   silliq   chiqqanligi   haqidagi   umumiy   ifodalar   bilan   cheklanilgan
holda   bо‘ladi”   .   Shuningdek,   I.   Leviy   faqat   tarjima   nazariyasiga
oid   ishlardagina   (tezis,   monografiya   va   h.)   muayyan   tarjimaga   oid   xato   va
4 kamchiliklar   ochib   tashlanishini   ta’kidlaydi.A.   Fyodorov   esa   tarjima   tanqidi
borasida   amalga   oshirilgan   ishlarni   yuqori   baholaydi.“Badiiy   adabiyot–buyuk
san’at,   madaniyatimiz  hayotidagi   muhim   jabhadir,  -   deb   yozadi   u.  Ayni   paytdagi
tarjimalar tanqidi mantiqiy,   halol, xolisona.Tarjimalarga taqrizlar о‘quvchiga ham,
tarjimonning   о‘ziga   ham   kerak.   Qolaversa,   ular   bizning   kunlardagi
tarjimachilikning kelajakda   yaratiladigan tarixi uchun ham muhim materialdir”. A.
Fyodorovning   mulohazasiga   kо‘ra,   tarjima   tanqidi   -   san’at.   Tarjima   san’atidagi
muvaffaqiyatlarga tanqid san’ati ham bevosita bog‘liqligini u shunday   ifodalaydi:
«V uspexax iskusstva perevoda tak ili inache uchastvovalo i   uchastvuet  iskusstvo
yego   kritiki»   .   G‘.   Salomov   badiiy   tarjima   amaliyotida   hozirgacha   jiddiy
о‘rganilmagan   muammolardan   ba’zilari   sifatida   quyidagilarni   qayd   etadi:   “1.
Kitobxonga tushunarli til bilan tarjima qilish, tarjimada avtor va   asarning til, uslub
xususiyatlarini о‘zgartirish huquqini beradimi?     2. Aksincha, avtorning til va uslub
xususiyatlarini   aks  ettirish,  asarni   hijjalab tarjima qilish  lozimligini  kо‘rsatadimi?
3. Nima sababdan badiiy tarjima qilish prinsiplari qat’iy bо‘lsa ham,   bir asarni bir
necha kishi ag‘darsa, bir-biridan jiddiy tafovut qiladigan bir   necha xil tarjima hosil
bо‘ladi. Tarjimada bu taxlit xilma-xillikka yо‘l qо‘yish   mumkinmi?”   Tarjimaning
asl   mohiyatini   anglash   orqaligina,   bu   muammolarning   barchasini   hal   qilish
choralarini   topish   mumkin.   Tarjimaning   asl   mohiyatini   anglash   uchun,   mazkur
faoliyat   yana   qanday   muammolarga   ega   ekanligi   aniqlab   olinishi   maqsadga
muvofiqdir.   “Bugungi   kunda   tarjima   nazariyasida   muhokama   etilayotgan   tarjima
muammolari ichida - tarjima invarianti, tarjima b о ‘lish muammosi, tarjima   birligi,
tarjimaning   semantik   va   uslubiy   muammolari,   tarjima   amaliyoti   va   h.   –   biz
tarjimada   tushunish   muammosini   topa   olmaymiz”,   -   deb   yozadi   A.   Kryukov.
Shuningdek,   u   mazkur   muammoni   о ‘rganishga   falsafiy   hermenevtika   (matnni
tushunish   san’ati   haqidagi   ta’limot)   asosida   yondashishni   taklif   qiladi.   Shunday
mulohaza nemis tarjimashunoslari  Frits Paypke, Radegundis   Shtolse va boshqalar
tomonidan   ham   bildirilgan.   Tarjimaga   xos   yana   bir   muammo   tarjima   uslubi
5 muammosidir.   “Uslub   yozuvchining   о ‘zi,   uning   butun   borlig‘i,   vujudi,   yurak
tepishi,   badiiy   mushohada   formasi,   uning   ovozi   demakdir.   Binobarin,   agar
tarjimada   avtorning   uslubi   t о ‘g‘ri   aks   ettirilmagan   b о ‘lsa,   bunday   tarjimaning
t о ‘g‘riligiga   ishonib   b о ‘lmaydi:   unda   tarjimon   avtorning   о ‘rniga   о ‘zini   q о ‘ygan
b о ‘ladi”   ,   -   deb   yozadi   G‘.   Salomov.   Umuman   olganda,   bu   muammo   haqida
yozmagan   tarjimashunos   deyarli   b о ‘lmasa   kerak.   Biroq   tarjima   ilmida   tarjima
uslubi muammosi   nimalardan iborat ekanligi hanuzgacha t о ‘liq ochib berilgan, deb
b о ‘lmaydi.   Tarjimaning navbatdagi muammosi sifatida t arjimon omili  muammosi
e’tirof   etilishi   mumkin.   Chunki,   muayyan   matnni   tushunuvchi   ham,   uni   boshqa
tilda ifodalovchi ham aynan tarjimon yoki tarjima qiluvchi shaxsdir. Bu   muammo
haqida   I.   Leviy   shunday   yozgan:   “Asliyatni   yaratish   jarayoniga   nisbatan
tarjimonning   ijodiy   jarayonini   о ‘rganish   mushkulroq,   chunki   uning   izlari   bizga
faqat   til   orqali   ifodalangan   holda,   odatda   nozik   mazmunli   tuslarda,   berilgan
b о ‘ladi,   qolaversa,   aynan   tarjimonning   ijodiy   jarayoniga   k о ‘pincha   jurnal   yoki
nashriyot   tahrirchilari   va   boshqa   tuzatuvchilar   aralashishadi”.   Shunga   о ‘xshash
mulohaza   Ivan   Kashkin,   Givi   Gachechiladze,   A.   Fyodorov   va   boshqa
tarjimashunoslar   tomonidan   ham   bildirilgan.   Shunday   b о ‘lsa-da,   har   qanday
tarjimaning sifati aynan tarjimon omiliga, ya’ni uning bilimi va   mahoratiga bog‘liq
ekanligini   hech   kim   inkor   eta   olmaydi.   Tarjimonning   bilimi   va   mahorati   qay
darajada   ekanligi   esa,   u   tarjima   ilmidan   qanchalik   xabardor   ekanligiga   ham
bog‘liq.   Aks   holda   u   о ‘z   faoliyatiga   о ‘zi   bilgancha   yondashishi   mumkin.   Shu
nuqtai nazardan   tarjima ilmining ayni   paytdagi ahvoli   ham tarjimaning dolzarb
muammolaridan biridir. 
         Og‘zaki tarjima turlari. Tarjima xizmatlari juda ham turlichadir. Har qanday
matn -    yozma yoki og‘zaki, adabiy yoki texnik b о ‘lsin – tarjima qilinishi mumkin.
Tarjima og‘zaki va yozma b о ‘ladi. Og‘zaki tarjima sinxron va ketma-ket tarjimaga
b о ‘linadi.   Sinxron   tarjimada   tarjimon   ma’ruzachi   bilan   bir   vaqtda   gapiradi.
Tarjimaning   ushbu   turi   katta   audtoriyaga   m о ‘ljallangan   b о ‘ladi   va   xalqaro
konferensiyalar   va   seminarlar   о ‘tkazilayotganda   maxsus   qurilmalarning
6 ishlatilishini   taqozo   etadi.   Tarjima   xizmatlari   ichida   ushbu   tarjima   turi   eng   qiyin
hisoblanishi   muqarrar,   chunki   u   tarjimondan   nafaqat   ona   tili   va   chet   tilini
mukammal bilishni, balki tillar  о ‘zgarishi asnosida zarur monandliklarni bir zumda
topa olish, bunda ulkan ruhiy yuklanishga  bardosh  berish qobiliyatini  talab etadi.
Ketma-ket   tarjima   qilishda   ma’ruzachi   о‘z   chiqishida   tarjimon   aytilgan   matn
bо‘lagini   tarjima   qilishi   uchun   tо‘xtab   olishi   zarur.   Ushbu   tarjima   turi   kichikroq
tinglovchilar   davrasi   uchun   mо‘ljallangan   va   u   hamkorlik   uchrashuvlarida,
majlislarda   va   muzokaralarda   qо‘llaniladi.   Kо‘pincha   ketma-ket   tarjima   etuvchi
tarjimon  majburiyatiga  faqat   ikki   inson   о‘rtasidagi   muloqotni  tarjima  kilish    ham
kirishi   mumkin.   Sinxron   tarjima   tarjima   turi   boshqalaridan   tarjima
jarayonining   bir   paytning   о‘zida   sodir   bо‘lishi   bilan   farqlanadi,   u
bevosita   chet   tilida   eshitilayotgan   axborotning   lingvistik,   semantik
xususiyatlarini   tо‘g‘ri   anglash,   nutq   sodir   bо‘layotgan   vaziyatdagi
psixolingvistik   о‘ziga   xosliklarni   xisobga   olish,   ularni   tarjima   tilidagi
nutq   mexanizmlari   orqali  ifodalay   bilishni  talab  qiladi.   Sinxron   tarjima
—   tarjimaning   lingvistik   nazariyasiga,   nutq   vaziyatining   psixolingvistik
va   kommunikativ   asoslariga   tayanib,   bir   paytning   о‘zida   ham   eshitib,
ham   tushunib   tarjima   qilishning   qonun-qoidalarini   о‘rganadi.   Sinxron
tarjima   eshitib   tarjima   qilishning   bir   turi   sifatida   G.   V.   Chernovning
«Teoriya   i   praktika   sinxronnogo   perevoda»   (M.,   1978),   «Osnovi
sinxronnogo   perevoda»   (M.,   1987),   A.   F.   Shiryayevning   «Sinxronniy
perevod»   (M.,   1979)   nomli   asarlarida   maxsus   о‘rganilgan.   Bundan
tashqari,   tarjimashunoslarning   maxsus   ilmiy   tо‘plami   —   «Tetradi
perevodchika»   da   sinxron   tarjimaning   turli   soxalariga   oid   kо‘plab
maqolalar   e’lon   qilindi.   Afsuski,   chet   tilidan   о‘zbek   tiliga   va,   aksincha,
chet   tillariga   sinxron   tarjima   qilishning   lisoniy,   kommunikativ,
psixolingvistik   asoslari   yoki   ularni   о‘rgatishga   oid   ilmiy   tadqiqotlar
7 о‘zbek   tarjimashunosligida   kam   kuzatiladi.   Sinxron   tarjima,   asosan,
majlis,   uchrashuv   hamda   anjumanlarda   foydalanilishi   bilan   ketma-ket
tarjimaga   о‘xshashdek   tuyuladi.   Biroq   keyingi   yillarda   sinxron   va
ketma-ket   tarjimadan   foydalanishda   ixtisoslashuv   alomatlari   tobora
sezilyapti.   Masalan,   sinxron   tarjima,   asosan,   kо‘p   tilli   xalqaro
simpoziumlar,   xalqaro   tashkilotlar   ishtirokchilariga   notiq   nutqini
eshitish   jarayonida   uni   ikki   va   undan   ortiq   tillarga   tarjima   qilish   lozim
bо‘lgan vaziyatlarda shu soxa bо‘yicha maxsus tayyorlangan sinxronchi
tarjimonlar tomonidan amalga oshirilsa, ketma-ket tarjima tarjimon va
sо‘zlovchi   (notiq)   ning   bevosita   muloqoti   jarayonida   ikki   tomonlama
uchrashuv   va   konferensiyalarda,   diplomatik   sо‘zlashuvlarda   kо‘proq
amalga   oshirilyapti.   Bundan   tashkari,   sinxron   tarjima   ketma-ket
tarjimadan quyidagi jixatlari bilan ham farq qiladi: 1.Sinxron tarjimada
notiq   nutqi   nutq   tugashi,   gap   yakunlanishi   kо‘tilmasdan   tarjima
qilinadi.   Ketma-ket   tarjimada   esa   tarjimon   notiqning   xar   bir   jumlasini
tarjima   qilishga   urinadi.   Bunda   notiq   tarjima   amalga   oshirilguncha
nutqini   t о ‘xtatib   turadi.   2.Sinxron   tarjimada   tarjimon   о ‘zini
kommunikatsiya   ishtirokchilaridan   ajratib   turuvchi   turli-tuman   texnik
apparaturalardan foydalanadi. U notiq nutqini maxsus xonada quloqqa
taqiladigannaushnik orqali eshitib, tarjima qiladi va uni mikrofon orqali
shu   tilni   tushunadigan   tinglovchilarga   yetkazadi.   Bu   tarjima   maxsus
kanallar   orqali   faqat   shu   tilda   eshitib   tushunadigan   ishtirokchi-
tinglovchilarning  naushniklariga  yetkaziladi.   Faraz  qiling,   konferensiya
zalida   chet   tilida,   masalan,   frans о ‘z   tilida   gapirayotgan   notiqning
ma’ruzasini sinxronchi  о ‘zbek yoki rus tilini tushunadigan ishtirokchilar
8 uchungina  о ‘zbek yoki rus tiliga tarjima qilib  о ‘zatadi. Agar notiq  о ‘zbek
yoki   rus   tilida   gapirayotgan   b о ‘lsa,   sinxronchi   uni   fransuz   tilini
tushunadigan   ishtirokchilar   uchun   fransuzchaga   tarjima   qilib   uzatadi.
Agar   konferensiya   zalida   bir   necha,   masalan,   ingliz,   fransuz,   nemis
millatiga   mansub   vaqillar   ishtirok   etayotgan   b о ‘lsa,   maxsus
apparaturalar   oldida   ana   shu   tillarda   sinxron   tarjima   qiladigan   uchta
sinxronchi   ish   olib   borishi   kerak.   Bu   xolda   turli   tillarda   s о ‘zlashuvchi
ishtirokchilar naushniklarni   о ‘zlari tushunadigan tarjima tili kanallariga
ulaydi. Demak,sinxronchidan eshitilgan axborotni shu ondayok tarjima
tiliga   о ‘girish,   notiqning   nutq   tezligiga   moslashishga   ulgurish   talab
qilinadi.   Ketma-ket   tarjima   qiluvchi   tarjimon   esa   bevosita   chet   tilida
gapiruvchi shaxs yonida turib, uning gaplarini ketma-ket, muayyan gap
yoki   fikrning   tugashini   kutib   tarjima   qiladi.Sinxron   tarjimaga   о ‘rgatish
tinglab   tarjima   qilish   mexanizmini   shakllantirish,   shu   orqali
ixtisoslashgan   sinxronchi   faoliyatini   shakllantirishni   k о ‘zda   tutadi.   Xar
qanday   faoliyatga   о ‘rgatish   dastlab   k о ‘nikma,   malakalarni   xosil   qilish
orqali amalga oshiriladi. Bunday k о ‘nikma va malakani, ya’ni sinxronchi
faoliyatini   shakllantirish   uchun,   birinchi   navbatda,   undan   diqqatni
jamlashni   talab   qiladigan   faoliyat   turlarini   о ‘zlashtirish   va   ularni   ishga
tushirish   mexanizmlarini   shakllantirish   talab   qilinadi.   Xar   qanday
faoliyatni   shakllantirish   birlamchi   va   ikkilamchi   k о ‘nikmalarni
rivojlantirish   orqali   amalga   oshiriladi.   Birlamchi   k о ‘nikma
о ‘zlashtiriladigan   faoliyatning   elementar   asoslari,   ularni   bajarish
y о ‘llari, usullarini sekinlik bilan, ketma-ket xarakatlarni amalga oshirish
orqali   xosil   qilinadi.   Ikkilamchi   k о ‘nikma   turli   vaziyatlarda   amaliyot
9 usullaridan   foydalanishni   k о ‘zda   tutadi.   Birlamchi   va   ikqilamchi
k о ‘nikmalar   asta-sekin   avtomatlashgan   malakalarga,   ish   jarayonida
bemalol   foydalansa   b о ‘ladigan   qobiliyat   (tajriba)   ga   aylanadi.   Sinxron
tarjima   malakalarining   takomillashuvi   nostandart   tarjimalar   qilish,
sekin   va   tez   о ‘qilgan   nutqni   tarjima   qilish,   yangi   leksik,   grammatik
konstruksiyalardan   foydalanish   jarayonida   r о ‘y   beradi.   Oliy   о ‘quv
yurtlarida   sinxronchi   tarjimon   tayyorlash   chegaralangan   mavzular
(soxalar)   asosida   tashkil   qilinib,   keyinchalik   о ‘z   kasblarini   yanada
takomillashtirish   uchun   asos   yaratiladi.   Masalan,   adabiyot   va   san’at,
tibbiyot,   ekologiya,   ma’lum   bir   davlatning   tarixi,   sanoati,   qishloq
x о ‘jaligi   va   xokazo   soxalar   b о ‘yicha   aloxida,   maxsus   sinxronchilar
tayyorlash   rejalashtiriladi.   Bunda   b о ‘lajak   mutaxassislarda   mavzuni
umumlashtirish,   ongli   va   mantikiy   bayon   qilish   kabi   k о ‘nikma   va
malakalarni shakllantirish maqsad qilib q о ‘yiladi. Bu maqsadni amalga
oshirish   jarayonida   sinxronist   tarjimon   nutq   faoliyatining   aloxida   bir
turi   sifatida   egallanishi   bilan   bog‘liq   k о ‘plab   psixolingvistik
qiyinchiliklarni   yengib   о ‘tishiga   t о ‘g‘ri   keladi.   Chunki   b о ‘lajak
mutaxassislarda   perseptiv   (qabul   qilish),   diqqatni   jamlash,   xotirada
saqlash,   faraz   qilish,   fikrlash   va   boshqa   qobiliyatlarni
shakllantirmasdan turib, sinxron tarjimaga  о ‘rgatish mumkin emas. Bu
о ‘rinda   perseptiv   qobiliyatning   asosiy   k о ‘rsatkichlari:   diqqat,   xotira,
fikrlash,   tez   faxmlashni   takomillashtirmay,   aqliy   xarakatlarni
boshqaruv   tezligiga   о ‘rgatmay   sinxron   tarjimani   о ‘rgatish   mumkin
emas.   Sinxron   tarjimaga   о ‘rgatishning   ikkinchi   maqsadi   tarjimonni
10 eshitiladigan   nutqni   shu   ondayok   tushunib   tarjima   qilishning
psixolingvistik asoslariga  о ‘rgatishdir. 
1.2. Ketma – ket tarjimaning mohiyati va uning boshqa tarjimalardan farqli
hamda o‘xshash jihatlari.
              Og‘zaki   ketma   —   ket   tarjima   qilish   vazifasi,   boshqa   har   qanday   tarjima
faoliyati   kabi,   aslida   mavjud   bulgan   xabarni   etkazishdir.   (Shuni   esda   tutish
kerakki, bu xabar sо‘zlashuv muallifi tomonidan qabul qiluvchiga etkazish uchun
mо‘ljallangan ma’lumotdir). Ketma-ket tarjimada yozma tarjimadan farqli о‘laroq,
xabar   faqat   nutq   asarining   mazmunidan   ajralib   turishi   mumkin;   matnning   shakli
aloqa   bilan   bog‘liq   axborotni   olib   bormaydi,   badiiy   matn   shakli   xabarning   bir
qismini olib yurishi mumkin. Bu holat juda muhimdir: og‘zaki tarjimada dastlabki
xabarning   shakli   yozma   ravishda   kamroq   rol   о‘ynaganligi   sababli,   xabar   boshqa
shaklda   о‘tkazilishi   mumkin,   ya’ni   tarjima   shakli   asl   nusxadan   katta   farq   qilishi
mumkin.   Og‘zaki   aloqa   tarkibida   quyidagi   bosqichlar   (bosqichlar,   ulanishlar)
aniqlanishi mumkin): 
 Xabar matnining manbayi;
 Asl xabar tarjimonini qabul qilish va tushunish (dekodlash);
 Qabul qilingan xabarni rо‘yxatga olish tizimida kodlash-saqlash qurilmasi;
 Chiqish xabarini rо‘yxatdan о‘tkazish (kodlash);
 Qabul qiluvchi tomonidan tarjimani qabul qilish.
                      K о ‘pgina   tadqiqotchilarning   fikriga   k о ‘ra,   bu   erda   eng   muhim   narsa-
tarjimonning   dastlabki   xabarni   qabul   qilish   bosqichi   va   tarjimonning   tarjima
matnini ishlab chiqarish bosqichi. Shuni ta’kidlash kerakki, dastlabki xabarni qabul
qilish bosqichida tarjimon faoliyatining muvaffaqiyati asosan asl xabarning   о ‘ziga
xos xususiyatlari bilan belgilanadi. Shuning uchun, keling, asl  xabarning umumiy
11 xususiyatlarini   k о ‘rib   chiqaylik.   Izchil   tarjima-bu   og‘zaki   tarjima   turlaridan   biri
b о ‘lib,   unda   ma’ruzachi   vaqti-vaqti   bilan   tarjimonga   aytilganlarni   tarjima   qilish
uchun zarur b о ‘lgan nutqda pauza qiladi. Ushbu pauzalar odatda kichikdir, chunki
professional  tarjimon odatda nutqning ovozi davomida tarjimani  shakllantiradi  va
pauza paytida uni  aytadi. Izchil  tarjima maxsus va jiddiy ta’lim  va tayyorgarlikni
talab   qiladi.   Ketma-ket   tarjima-bu   tarjimonning   og‘zaki   nutqini   tugatib,   butun
nutqni   yoki   uning   bir   qismini   tugatgandan   s о ‘ng   tarjimonni   tarjima   qilishni
boshlaydigan og‘zaki tarjima usuli. Nutqning tarjima qilingan segmentining hajmi
har   xil   b о ‘lishi   mumkin:   alohida   bayonotdan   20-30   va   undan   k о ‘p   daqiqalarda
ma’ruzachi aytgan katta hajmdagi matnga. Tarjima bu turi tarjima boshlanishidan
oldin   uzoq   vaqt   davomida   original   muhim   segmentlari   mazmunan   tarjimon
xotirasida saqlab talab qiladi. Agar asl nusxaning hajmi bir nechta s о ‘zlardan oshib
ketgan   b о ‘lsa,   asl   nusxani   qabul   qilish   jarayonida   tarjimon   kontentning   tugun
momentlarini   yozib   oladi,   bu   unga   xotirada   saqlangan   xabarni   tiklashga   yordam
beradi . 
              Boshqa har qanday tarjima kabi, og‘zaki ketma-ket tarjima “muloqot sodir
b о ‘ladigan nutq faoliyati bilan belgilanadi”. T. S. Serova ta’kidlaganidek, og‘zaki
ketma-ket   tarjima-bu   kamida   uchta   subyektning   ishtirokida   amalga   oshiriladigan
va nutq  faoliyatining  bir   necha  turlari  va  shakllarini   о ‘z ichiga  olgan vositachilik
nutqi   faoliyati:   tinglash,   fikrlash,   yozish,   о ‘qish   va   gapirish.   Protsessual   og‘zaki
ketma-ket   tarjima   quyidagicha   ta’riflanishi   mumkin:   tarjimon,   spikerning   yonida
b о ‘lish,   nutqni   tinglash,   yozishni   davom   ettirish   va   pauzada   nutqini   boshqa   tilda
takrorlash, uning yozuvlariga asoslangan. 
Shunday qilib, ketma-ket tarjima bir qator temporal, texnik, uslubiy, mazmunli va
mekansal   xususiyatlar   bilan   tavsiflanadi.   Ketma-ket   tarjimaning   temporal
xususiyatlariga quyidagi xususiyatlar kiradi:
 axborotni qabul qilishning yagona va aniqligi;
 nutq tezligiga bog‘liqlik va spikerni pauza qilish;
 asl nusxaning juda uzoq ovozi;
 asl fragmentning asl tili va tarjima tilida ovoz berish vaqtida ajratish;
12  har   xil   harakatlarning   bir   vaqtning   о ‘zida   bajarilishi   (tinglash   va   tuzatish,
yozuvni  о ‘qish va gapirish). 
                Tarjimonning  nutq  tezligi   juda  yuqori:  spikerning  nutqiga  teng,  agar  u  tez
gapirsa   va tezroq  b о ‘lsa,  asl   nutq  tezligi  sekin   b о ‘lsa.  Texnik  jihatdan,  ketma-ket
tarjima axborotni yodlash va tahlil qilish uchun yordamchi sifatida maxsus yozuv
yordamida   og‘zaki   tarjimaning   boshqa   turlaridan   farq   qiladi.   Ketma-ket   tarjima
qilinishi   kerak   b о ‘lgan   nutqlarning   janriga   kelsak,   aksariyat   hollarda   ular   yuqori
darajadagi   rasmiyatchilik   (k о ‘p   sonli   nutq   klişesi,   barqaror   inqiloblar),   hissiylik
(baholash   s о ‘z   birikmalarining   mavjudligi,   taqqoslashlar)   va   kontseptuallik
(semantik   t о ‘yinganlikning   katta   darajasi)   bilan   tavsiflanadi.rasmiy   uslub   va
jamoat nutqlariga xosdir. Nutqning t о ‘liq qismini tinglash qobiliyati tufayli, ketma
– ket tarjima mahsuloti, sinxron tarjimadan farqli   о ‘laroq, bir tomondan, ma’noga
katta   kirib   borishi   va   boshqa   tomondan,   tarjima   qismining   qisqarishi   (taxminan
uchdan   bir   qismi)   asl   nusxaning   takrorlanishini   bartaraf   etish   orqali   dastlabki
xabarga   nisbatan   xarakterlanadi.   Tarjimonning   tinglovchilarga   nisbatan   fazoviy
joylashuvi nuqtai nazaridan uning ishi (sahnada yoki muzokaralar stolida) va qabul
qiluvchilar   tarjimaning   og‘zaki   va   og‘zaki   b о ‘lmagan   qismlarini   bir   vaqtning
о ‘zida   baholash   imkoniyatiga   ega.   Kommunikatorlar   bilan   bevosita   aloqa   qilish,
qayta   s о ‘roq   qilish   va   qiyinchiliklar   yuzaga   kelgan   taqdirda   ma’ruzachi   yoki
tinglovchilarning   yordamiga   murojaat   qilish   imkonini   beradi   .   Dialogik   nutqni
izchil tarjima qilishda kichik s о ‘zlar tarjima qilinadi. Monologik nutqning ketma-
ket   tarjimasi   bilan   segmentlarning   uzunligi   ikki   dan   7-8   daqiqagacha   о ‘zgarib
turadi, k о ‘proq vaqt zerikishga olib keladi, diqqatni tortadi . Iloji b о ‘lsa va vaqtni
tejash   uchun   ishlash   ba’zan   oldindan   tarjima   qilinadi.   Og‘zaki   ketma-ket   tarjima
odatda nisbatan kam sonli ishtirokchilar bilan faoliyat olib borishda ishlatiladi.
         Ushbu turdagi tarjima juda k о ‘p sonli harakatlar, harakatlar bilan muloqotning
“mobil ь ”   tabiatida   juda   samarali:   sanoat   obyektlarida   ishlayotganda,   keyingi
ekskursiyalar   bilan   muzokaralar   va   h.   k.   odatda   ketma-ket   tarjima   orqali   amalga
oshiriladigan   tadbirlar:   biznes   muzokaralari,   telyefon   muzokaralari,   seminarlar,
13 uchrashuvlar,   kichik   ishtirokchilar   bilan   davra   suhbatlari,   brifinglar,     matbuot
anjumanlari, taqdimotlar, k о ‘rgazmalar, bufet, bayram tadbirlari va boshqalar;
 q о ‘shimcha   texnik   uskunalar   talab   qilinmaydi,   bu   esa   tadbirning
harakatchanligini oshiradi;
 masalan,   sanoat   obyektlarida   ishlayotganda,   prezentatsiyalar   b о ‘yicha
muzokaralar olib borilganda, delegatsiyalar hamrohligida amalga oshirilishi
mumkin;
 ishtirokchilar   masalani   k о ‘rib   chiqish   uchun   foydali   b о ‘lishi   mumkin
b о ‘lgan q о ‘shimcha vaqtga ega (masalan, biznes muzokaralarida);
 k о ‘p hollarda sinxron tarjimadan farqli  о ‘laroq, bitta malakali tarjimonni jalb
qilish kabilar; 
Bu yerda kamida ikkita sinxronni jalb qilish kerak ketma-ket tarjima kamchiliklari
sinxronga nisbatan:
 ketma-ket tarjima qilishni t о ‘xtatib turish sababli, tadbirni  о ‘tkazish k о ‘proq
vaqt talab etadi;
 tarjima qilish imkoniyati, odatda, faqat bitta xorijiy til;
 original matnning amalga oshirish shakliga qarab, tadbir ishtirokchilarining
cheklangan soni farqlanadi; 
 og‘zaki matnni yozish bilan ketma-ket tarjima qilish; 
 og‘zaki matnning paragraf-phrasal tarjimasi; 
 yozma matnning inglizcha varianti;
                      Tarjima   tarjimasi   og‘zaki   tarjima   turi   bо‘lib,   unda   ma’ruzachi   kichik
tugallangan   jumla   yoki   jumlani   aytadi   va   keyin   tarjimonga   ularni   tarjima   qilish
imkoniyatini beradi. Tarjimani tarjima qilishda tarjimon, odatda, an’anaviy ketma-
ket   tarjima   bilan   tez-tez   sodir   bо‘ladigan   katta   davrlarni   xotirada   saqlashga   hojat
yo q. Internetda bunday ta’rifni topdim:ʻ
Paragraf-phrasal tarjimasi-matnni tinglashdan keyin butunlay emas, balki jumlalar
yoki paragraflar b о ‘yicha tarjima qilingan ketma-ket tarjimaning soddalashtirilgan
turi.   Bir   martalik   tarjimaning   bir   turi,   ehtimol,   о ‘qituvchi   yoki   boshqa   talaba
taklifni   о ‘qigan   “ta’lim   tarjimasi”   deb   hisoblanishi   mumkin,   undan   keyin   talaba
14 ushbu   taklifni   tarjima   qilish   imkoniyatini   oladi.   Agar   u   darhol   ishlamasa,
о ‘qituvchi taklifni yana bir bor   о ‘qishi mumkin. Kasb-hunarga asoslangan tarjima
sharoitida   tarjimon   ba’zan   ma’ruzachidan   yangi   s о ‘zlarni   t о ‘liq   takrorlashini
s о ‘rashi mumkin. Tarjimon juda muhim joylarni yoki birinchi marta eshitilmagan
raqamlarni s о ‘rasa, hech qanday aybdor b о ‘lmaydi. Izchil tarjima bilan, bu, odatda,
chiqarib   tashlanadi   va   juda   istalmagan.   Tarjimada,   shuningdek,   ketma-ket
tarjimada, tarjimonning oldindan tarjima qilingan matnga ega b о ‘lgan holatlar juda
kam uchraydi va egozadacha spikerning nutqi orasidagi intervalda uni aniq   о ‘qish
uchun kamayadi. Bir  martalik yoki ketma-ket  tarjima foydasiga tanlov vaziyatga,
ta’qib   qilinadigan   maqsadlarga   va   tarjimonning   tegishli   malakaga   ega   b о ‘lishiga
bog‘liq.   Tarjimonlar   t о ‘liq   izchil   tarjimaga   ega   b о ‘lib,   ishonchli   va   noaniq   holda
katta davrlarni jamoatchilikka tarjima qila olishadi. Shuning uchun haqiqiy tarjima
amaliyotida   maxsus   sinxron   uskunalarsiz   tarjima   yoki   ma’lum   bir   tezlashtirilgan,
yarim sinxron tarjima ustunlik qiladi. Tarjima qilinganida, tarjimonning jonli yuki
ushbu ketma-ket tarjimaga qaraganda ancha past. Shu ma’noda, tarjima tarjimasi,
ehtimol,   ketma-ket   tarjimaning   soddalashtirilgan   versiyasi   sifatida   qaralishi
mumkin. Shu bilan birga, vaqt  о ‘tishi bilan va ketma-ket tarjima bilan, ma’ruzachi
tarjimon   bilan   ishlash   qobiliyatiga,   pauza   qilish   va   semantik   akslarni   aniq
belgilashga bog‘liq.
             Tarjima paytida yozib olish jarayoni puxta tayyorgarlikni talab qiladi. Shu
bilan birga, bir vaqtning   о ‘zida bir nechta omillarni ta’kidlash kerak, ular orasida
yozuvlar   olib   boriladigan   vositalar,   shuningdek,   qog‘ozda   taqdim   etilgan
ma’lumotni   qabul   qilishning   funksionalligi   va   qulayligi.   Yozib   olishga
tayyorgarlik tugagach, siz  asosiy  bosqichga   о ‘tishingiz mumkin -  kursning yozuv
usullarini   о ‘rganishingiz mumkin. Rus tiliga asoslangan kursiv tizimining muallifi
Minyar-Beloruchevning s о ‘zlariga k о ‘ra, uning asosiy afzalligi shundaki, tarjimon
kursning yordami bilan bayonning asosiy g‘oyasini qisqacha tuzatishi va keyin uni
iloji boricha qog‘oz nuqtalarida asl nusxaga k о ‘chirishi mumkin. 
Yozib olish tizimini   о ‘rganishga kirishdan oldin, vositalarni t о ‘plash va vaziyatni
tahlil qilish orqali unga ehtiyotkorlik bilan tayyorgarlik k о ‘rish kerak.                
15                       Tadqiqotchilar   yozuvlarni   tashkil   qilishning   turli   xil   variantlarini   taklif
qilishadi, ulardan birini E. Alikina taklif qilgan.
            Tarjima kursivi ketma-ket tarjimada, shuningdek, ikki tomonlama tarjimada
q о ‘llaniladi.   Bunday   holatlarga   misollar:   konferensiyalarda,   prezentatsiyalarda,
ma’ruzalarda (monologik ketma-ket tarjima uchun); rasmiy suhbatlar, intervyular,
muzokaralar (ikki tomonlama tarjima uchun).
Yozishni nutqning boshlanishi bilan birga boshlash tavsiya etiladi, ammo shu bilan
birga   suhbatdoshning   g‘oyasini   q о ‘lga   kiritish   uchun   boshida   pauza   qilish
taqiqlanmaydi.
Asosiysi,   nutq   va   yozuv   bir   vaqtning   о ‘zida   tugaydi   va   tarjimon   pauza   paytida
qog‘ozga yozilgan fikrni aytdi.
Ovozga kelsak, birinchi jumlalarga alohida e’tibor qaratish tavsiya etiladi, chunki
ular   juda   k о ‘p   ma’lumotlarni   о ‘z   ichiga   oladi.   Bayonotning   birinchi   qismini
batafsil   yozgandan   s о ‘ng,   tarjimon   quyidagi   iboralarni   qisqa   qilib   yozish
imkoniyatiga   ega   b о ‘ladi,   chunki   k о ‘p   narsa   allaqachon   aniq   b о ‘ladi.Imtiyozli
vositalarni   e’tiborsiz   qoldirib   b о ‘lmaydi.   Dastlab,   bu   savol   muhim   emas.   Shunga
qaramay,   har   bir   tafsilot   yozib   olishda   muhim   ahamiyatga   ega   ekanligini   yodda
tutish   kerak   va   tarjimon   ishini   oqilona   qiladigan   har   qanday   vositalardan
foydalanish   kerak.Ikki   tomonlama   tarjima   sharoitida,   tarjimon   stolda   о ‘tirish
imkoniyatiga ega b о ‘lganda, gorizontal ravishda yotqizilgan va uchta teng qismga
b о ‘lingan   holda   A4   varag‘idan   foydalanish   kerak.   Ushbu   tartibga   solish   sizga
ancha   uzun   bayonni   yozib   olishga   imkon   beradi,   yozilgan   nutqning   har   qanday
lahzasini   osongina   topib,   uni   aylantirmaslik   kerak.   Bu   yerda   YE.V.   Alikina
yozuvlarning   bir-biriga   yopishmasligi   uchun   varaqning   bir   tomoniga   ma’lumot
yozishni maslahat beradi.Agar tarjimon mikrofon oldida turgan b о ‘lsa va u stolga
suyanib,   kichikroq   formatdagi   daftarni   yozib   olish   imkoniga   ega   b о ‘lmasa,   lekin
har doim qattiq qoplamali b о ‘lsa, og‘irlikdagi yozuv uchun qulaydir. Shuningdek,
E.V.   Alikina   sahifani   tezlashtirish   uchun   qayddaftarni   (bloknot)   olishni   maslahat
beradi   .Yozish   vositasining   о ‘ziga   kelsak,   buning   uchun   о ‘chirg‘ichli   qalamlar
(ma’lumotni   о ‘chirib   tuzatish   uchun)   aynan   qulaydir.   Bu   eng   munozarali
16 masalalardan   biri.   Bir   nechta   qarama-qarshi   fikrlar   mavjud.   Ba’zi   bir
mualliflarning fikricha, yozuv dastlabki tilda, boshqalari esa tarjima qilingan tilda
b о ‘lishi   kerak.   Uchinchisiga   k о ‘ra,   r о ‘yxatga   olish   tizimi   о ‘rganilgan   tilda   va
t о ‘rtinchidan,   ingliz   tilida   eng   k о ‘p   s о ‘zlashadigan   til   sifatida,   k о ‘pchilik
tomonidan qabul qilingan qisqartmalar. Beshinchisi, aralash til eng maqbul variant
deb   о ‘ylashadi.   Lekin,   bu   holda,   albatta,   hamma   narsa   tarjimonning   xohishiga
bog‘liq.     Tarjimadagi   eng   t о ‘liq   rasmni   qayta   tiklash   uchun   ma’nosi   kontekstdan
aniq   b о ‘lgan   yoki   xotirada   osongina   takrorlanadigan   “b о ‘sh”   s о ‘zlarni   yozishdan
bosh tortish kerak. Tarjimon uchun yozayotganda bayonning asosiy g‘oyasini, aniq
s о ‘z   birikmalarini   (t о ‘g‘ri   nomlar,   hafta   va   oy   kunlari   nomlari,   raqamlar)
etkazadigan s о ‘zlar muhimdir. Moddiy va mantiqiy aloqalarni elementlar  о ‘rtasida
etkazish ham muhimdir. Tarjimon uchun yozishda rol modeli telegraf uslubi, aniq
va tushunarli. Hodisalarning vaqt ketma-ketligini eslash kerak (semantik davrlar).
Asosiy tez yozuv usullari:
1)     semantik   tahlil   Semantik   tahlil   -   bu   matnning   asosiy   g‘oyasini,   xotiraning
asosy nuqtalaridan tashkil topgan “iqtisodiy” s о ‘z birikmasini tanlash.  Xotirani
qо‘llab-quvvatlash nuqtalarini yaratishning uchta usuli mavjud.
1) Katta semantik yuklamaga ega sо‘zlarni tanlash (xorijiy nomlar va familiyalar,
geografik nomlar va boshqa atoqli nomlar, shuningdek raqamlar);
2)Transformatsiya   usuli   (shaxssiz   jumlalarni   aniq   shaxsiy   tarkibga   aylantirish,
murakkab sо‘zlar va konstruksiyalarni sodda sinonimlarga almashtirish);
3)Ehtirosli sо‘zlarni tanlash (alohida hissiy rangga ega bо‘lgan yoki haqiqatga ega
bо‘lgan sо‘zlarga urg‘u berish). 
                “Iqtisodiy” sо‘zlar о‘z navbatida qisqartirilishi mumkin bо‘lgan sо‘zlardan
iborat.   Shu   sababli,   kо‘p   sо‘zlarda   (ayniqsa   uzun   sо‘zlarda)   qо‘shimcha   harflar
borga   о‘xshaydi.   Shu   sababli,   barcha   harflarni   bir   s о ‘z   bilan   yozmaslik   taklif
etiladi.   Shu   bilan   birga,   rus   tilining   о ‘ziga   xos   xususiyati   ma’lumot   olishning
boshlang‘ich   nuqtalari   b о ‘lgan   birinchi   harflarsiz   bajarishga   imkon   bermaydi.
Masalan,   ruschada   rus   tilidan   boshlanadigan   s о ‘zlar   2500   tadan   oshadi.   Buning
о ‘rniga, masalan, s о ‘zning tarjimasida butun s о ‘zni takrorlashga imkon beradigan
17 s о ‘zlar   orasidagi   unli   tovushlardan   voz   kechishingiz   mumkin.   Bundan   tashqari,
ikki   unli   harflari   istisno   qilish   mumkin   va   eng   keng   tarqalgan   old   va
q о ‘shimchalari   (bir   necha   belgilardan   iborat   s о ‘zlarni   bosh   harflarini   yozish   yoki
qisqartirib yozib q о ‘yishdan iborat).
II BOB. Tarjima taktikalari va strategiyalari
2.1. Sinxron tarjimada strategiya va taktikalar
              Sinxron   tarjimaning   (ST)   umumiy   tarjimashunoslik   tizimidagi   о‘rni   va
xususiyatlari juda keng va sinxronist tarjimada chuqurroq bilim va kо‘nikma talab
qilinadi. Sinxron tarjimada  bir vaqtning о‘zida og‘zaki tarjima turlarining, xususan
ketma-ket   tarjimadan   semantagrafik   tarjima   va   turli   xil   shakl   va   ussullardan
foydalanadi.   Shuningdek,   tarjima   bu   madaniyatlarni   bog‘lovchi   о‘ziga   xos
kо‘prikdir.   Xoh   yozma   tarjima   bо‘lsin,   xoh   og‘zaki   tarjima   baribir   qaysidir
ma’noda   madaniyatlar   almashinuvi   va   tanishuvini   yuzaga   keltiradi.   Har   bir   tilda
о ‘sha   millatning   dunyoqarashi,   ruhiyati,   о ‘zligi   aks   etadi.   Tarjimani   amalga
oshirishda   tarjimonga   yanada   og‘ir   vazifani   yuklaydi.   Bugungi   kunda   davlat
rahbarlarining uchrashuvlarida, xalqaro konferensiyalarda sinxron tarjimadan keng
foydalaniladi.   Bu   kabi   sinxron   tarjima   jarayonlarining   asosiy   mavzusi   siyosat,
q о ‘shni va xalqaro maydondagi siyosiy muhit haqida b о ‘lishi tabiiy holdir. Siyosiy
tarjimani   amalga   oshirishda   tajribali   tarjimon   doim   notiq   nutqidagi   yashirin   ikki
taraflamalikni  hisobga   oladi.  Chunki  bir   davlat   siyosiy   kontekstida  pozitiv  ma’no
anglatgan     s о ‘z   ikkinchi   bir   tilga   sinxron   tarjima   qilinayotganda   negativ   ma’no
kasb   etish   holatlari   k о ‘p   uchraydi.   ”Siyosat   –   bu   san’at”   degan   gap   bejiz
aytilmagan.   Negaki,   siyosatda   turli   xil   siyosiy   metaforalar,   evfemizmlar   k о ‘p
q о ‘llaniladi.   Shuning   uchun   ham,   sinxron   tarjimon   tarjima   jarayonida   bir
tomondan, u amaliy, yordamchi  mohiyati unga aniq b о ‘lgan qliplar   va an’anaviy
iboralar bilan ish olib boradi. Ikkinchi tomondan, siyosatchi yuborayotgan xabar va
18 mazkur xabar birinchi navbatda haqiqatda kimga yo’nalganligini aniq anglab olish
zaruriyati   bilan   ishlaydi.   Siyosiy   kontekst   va   diplomatik   tilga   xos   nozikliklar
borasidagi   bilimli   tarjimonga   xabarning   barcha   urg‘u   berilgan   qirralarini   aniq
yetkazib   berishi   va   zarur   b о ‘lsa   matnga   ana   shu   emosionalifodali   ohangni
kiritishiga imkon beradi. Ushbu maqolada sinxron tarjimaning arabcha- о ‘zbekcha
kombinasiyasida   siyosiy   leksikaning   berilishi,   siyosiy   mavzudagi   sinxron   tarjima
jarayonida davlat rahbarlari va arab davlatlatlarida mansabdor shaxslarga nisbatan
ishlatiladigan   arabcha   murojaat   birliklari   turli   xil   misollar   va   dalillar   orqali   tahlil
qilingan. 
           Ta’riflangan mexanizmlar ST insonning kommunikativ faoliyatining alohida
turi sifatida mavjudligiga imkon beradi, uning eng xarakterli xususiyati nutq aktida
tarjimonning   alohida   roli   b о ‘lib,   tarjimaning   kommunikativ   modelini   k о ‘rib
chiqishda - ma’lumotlar tushunchalarining s о ‘zma-s о ‘z ma’nosida ma’ruzachi yoki
tinglovchining   roli   bilan   t о ‘liq   bog‘liq   emas.   Tarjimon   nutqni   takrorlashi   va
axborotni faol idrok etishiga qaramay, nutq aktida vositachi sifatida ishtirok etadi.
            U vositachi b о ‘lib, ma’ruzachi va tinglovchi  о ‘rtasida  о ‘rnatilgan ma’lumot
kanalini   ta’minlaydi.   Bundan   kelib   chiqadiki,   tarjimon   о ‘z   faoliyati   davomida
axborot   oqimini   о ‘zgartirmaydigan,   balki   tezlashtiradigan   shunday   strategiya   va
taktikalarni   tanlashi   kerak.   Bunday   holda,   q о ‘shma   korxonaga   xos   b о ‘lgan
ergonomik xususiyatlarni hisobga olish muhimdir. 
Ushbu   turdagi   tarjimadan   foydalanish   shartlari   bilan   belgilanadigan   va   sinxron
tarjimonga   yuklangan   vazifani   hal   qilishda   ma’lum   strategiya   va   taktikalarni
tanlashga ta’sir qiluvchi SPning ergonomik xususiyatlariga quyidagilar kiradi: 
 maxsus jihozlardan foydalanish zarurati (naushniklar va mikrofon); 
 tarjimonning   stress   holatini   rag‘batlantirishi   mumkin   b о ‘lgan
ekstremal ish sharoitlari 
          G. E. Miramning fikriga k о ‘ra, "Sinxron tarjimon tomonidan doimo boshdan
kechiriladigan   ruhiy   stress   va   fiziologik   noqulaylik   bu   kasbni   sinovchi   uchuvchi
19 kasbi   bilan   bir   qatorga   q о ‘yadi" 1
  SP   ning   ekstremal   shartlariga   tarjimaning
qaytarilmasligi   bilan   bog‘liq   b о ‘lgan   sinxron   tarjimon   ishining   quyidagi
xususiyatlari kiradi: tinglash va gapirish jarayonlarining bir vaqtdaligi, vaqt birligi
uchun   cheklangan   ma’lumotlar   va   tarjimani   oxirigacha   bajarish   zarurati.
bayonotning   manba   tilda   idrok   etilishi,   spontanlik   (nutq   matni   oldindan
tayyorlanib, tarjimonga taqdim etilgan hollar bundan mustasno). Bundan tashqari,
sinxron   tarjimonning   ishi,   qoida   tariqasida,   yopiq   makonda   sodir   b о ‘ladi.
Yuqoridagi barcha xususiyatlar q о ‘shma korxonani muvaffaqiyatli amalga oshirish
uchun zarur b о ‘lgan strategiya va taktikalarni tanlashga ta’sir qiladi. 
                    Natija va mulohaza: Bugungi kunda davlatlar   о ‘rtasida iqtisodiy, siyosiy,
madaniy, fan, tibbiy va boshqa bir qator sohalarda aloqalarning kuchayishi sinxron
tarjimaga b о ‘lgan talabni kuchayishiga sabab b о ‘lmoqda. Albatta sinxron tarjimaga
b о ‘lgan   talabning   kuchayishi   uning   bir   qator   muammolariga   javob   topishga   olib
keladi.   Har   xil   mavzularda   b о ‘ladigan   konferensiyalar   tilini   sinxron   ravishda
tarjima   qilib   berishning   о ‘ziga   xos   qiyinchiliklari   bor.   Chunki   bunday   sinxron
tarjima   jarayonlarida   aynan   shu   sohaga   doir   b о ‘lgan   terminlargina   q о ‘llaniladi
xolos. Eng k о ‘p b о ‘ladigan sinxron tarjima jarayonlaridan biri bu siyosiy mavzuda
b о ‘ladigan sinxron tarjimam  jarayonidir. Davlat  rahbarlari, hukumat rahbarlari  va
davlat hokimiyatining turli mansabdor  shaxslari   о ‘rtasida b о ‘lib   о ‘tadigan siyosiy
konferensiyalar nutqini tarjima qilib berish sinxron tarjimondan katta mahorat talab
qiladi.   Chunki   sinxron   tarjima   badiiy   tarjimadan   tubdan   farq   qilib,   sinxron
tarjimonning   oldiga   k о ‘plab   vazifalarni   yuklaydi.   Bundan   tashqari,   tarjima
strategiyasi va taktikasini q о ‘llashda uchta bosqichni ajratib k о ‘rsatish mumkin: 
1) oldingi tarjima (istiqbolli); 
2) haqiqiy (sinxron); 
3) keying tarjima (retrospektiv). 
1   Мирам ,   Г .   Э .   Профессия :   переводчик   /   Г .   Э .   Мирам . -   Киев :   Ника - Центр , 1999. -   Введение   (« Хорошая   ли
профессия   переводчик »). - 160  с . (Miram, G. E. Profession: translator / G. E. Miram. - Kyiv: Nika-Center, 1999. -
Introduction ("Is a translator a good profession"). - 160 s.) 
20                     Tarjimagacha   bо‘lgan   bosqichda   asosiy   strategiya   va  taktika   tarjimaning
barcha   turlari   uchun   bir   xil   bо‘ladi.   Asosiy   strategiya   ST   jarayoniga   tayyorgarlik
strategiyasi   bo lib,   u   STning   asosiy   mexanizmlari   faoliyatini   optimallashtirishgaʻ
qaratilgan   bir   qator   taktikalarni   o z   ichiga   oladi.   Ushbu   taktikalar   ST,   sinxron	
ʻ
tarjimaning   komunikativ   holati,   aloqaning   semantik-stilistik   tuzilishini   hisobga
olishni о‘z ichiga oladi, bu STKH va ASS tarkibiy qismlarining barcha omillarini
aniqlash   va   bog‘lash   orqali   amalga   oshiriladi.   Bu   tarjimon   ongida   tarjima
holatining   nisbatan   aniq   tasviri   paydo   bо‘lishi   uchun   zarur   bо‘lib,   bu   ehtimollik
prognozi mexanizmi uchun zaruriy shartdir. T. I. Golikova va A. A.      
                      Elistratovaning   " Tarjima   jarayonida   istiqbolli   va   dolzarb   taktikalar "
nashrida   tarjimadan   oldingi   bosqichda   q о‘ llaniladigan   taktika   psixologik
tayyorgarlikni   о‘ z   ichiga   oladi ,   bu   stressni   engillashtirishning   bir   qator   usullarini
о‘ z   ichiga   oladi ,  masalan : " langar ".  (ongni ma’lum bir holatga mahkamlash), ijobiy
tasvirlar va kelajakka bog‘lanish  2
 
Sinxron   tarjimaning   hozirgi   bosqichida   bir   qator   strategiya   va   taktikalar
q о ‘llaniladi,   ular   tarjima   holatiga   bevosita   tayyorgarlik   k о ‘rish,   mashg‘ulotlar   va
jismoniy   chidamlilik   tufayli   mumkin   b о ‘lib,   ular   ST   funksionalligini   tashkil
etuvchi   SP   mexanizmlarining   ishlashi   uchun   asos   yaratadi.   tizimi.   V.M.Ilyuxin
o zining   nomzodlik   ishida   SPda   strategiyaga   quyidagi   ta rifni   beradi:   “STda	
ʻ ʼ
strategiya   -   bu   tarjima   vazifasini   bajarish   usuli   bo lib,   u   jo natuvchining	
ʻ ʻ
kommunikativ   niyatini   manba   tili   MTdan     tarjima   tili   TTga   adekvat   tarzda
o tkazishdan   iborat.   s	
ʻ о ‘zlovchining   madaniy   va   shaxsiy   xususiyatlari,   asosiy
darajasi,   til   superkategoriyasi   va   pastki   kategoriyalari" 3
.   "Taktika"   tushunchasi
Ilyuxin   tomonidan   kiritilmagan,   chunki   bu   holda   u   strategiyani   amalda   amalga
oshirish   deb   tushuniladi.   Biz   ushbu   kontseptsiyani   strategiyani   amalga   oshirish
2  Гофман, Е. К истории синхронного перевода / Е. Гофман // Тетради переводчика - 1963. - с. 20 - 26; 
( электронный   источник ).   (Hoffman,   E.   On   the   history   of   simultaneous   translation   /   E.   Hoffman   //   Translator's
Notebooks - 1963. - p. 20 - 26; (electronic source).) 
3  Голикова, Т. И. Проспективные и актуальные тактики в процессе устного перевода / Т. И. Голикова, А. А. 
Елистратова   //   Материалы   ежегодной   научной   конференции   преподавателей   и   аспирантов   университета,
часть 4ая. - Минск: МГЛУ, 2007. - С.155 - 156.(   Golikova, T. I. Prospective and actual tactics in the process of
oral 
21 imkoniyatini   ta’minlaydigan   harakat   sifatida   k о ‘rib   chiqamiz,   biz   buni   tarjima
vazifasini hal qilishga qaratilgan harakatlar majmui sifatida tushunamiz. 
V. M. Ilyuxin q о ‘shma korxonada strategiyaning ikki turini ajratib k о ‘rsatadi: vaqt
omili bilan bog‘liq strategiyalar va statik omillar tufayli strategiyalar. Keling, ular
uchun "dinamik" va "statik" strategiyalar tushunchalarini kiritamiz. 
Dinamik   strategiyalar   sinov   va   xato   taktikasini   va   pauza   taktikasini   о ‘z   ichiga
olgan   kutish   strategiyasini,   shuningdek,   t о ‘xtatib   turish   taktikasini,   STda
chiziqlilikni   saqlash   taktikasini   va   ehtimollik   prognozlash   mexanizmi   (EPM)
ishlashiga   asoslangan   ehtimollik   prognozlash   taktikasini   о ‘z   ichiga   olgan   vaqtni
oshirish strategiyasini   о ‘z ichiga oladi. Statik strategiyalar belgilarni tarjima qilish
strategiyasini   va   siqishni   va   dekompressiya   taktikasini   о ‘z   ichiga   olgan   chiziqli
matnni  о ‘zgartirish strategiyasini  о ‘z ichiga oladi. 
              Kutish strategiyasi  ma’lum  bir  vaqtni   о ‘tkazib  yuborish  orqali  imkon qadar
k о ‘proq ma’lumot olishga qaratilgan harakatlardan iborat. Sinov va xato taktikasi,
A.D.Shvaytserning   fikriga   k о ‘ra,   "tanlovning   ma’lum   mezonlariga   javob
bermaydigan   variantlarni   rad   etish   orqali   optimal   yechimga   ketma-ket
yaqinlashish"   taktikasidir   1
  Bunday   holda,   sinxron   tarjimon,   keng   kontekst
b о ‘lmaganida,   ma’lum   bir   tushunchaning   t о ‘g‘ri   tarjimasiga   ishonchi   komil
b о ‘lmagan   holda,   uning   ramziy   tarjimasi   t о ‘g‘risida   qaror   qabul   qiladi,   bu   xato
b о ‘lishi   mumkin.   Keyinchalik,   tarjimon   t о ‘g‘ri   variantni   kiritish   orqali   yo’l
q о ‘ygan   xatosini   tuzatadi.   Ushbu   taktika   k о ‘pincha   sinxron   tarjimonda   nutqning
transkripti   b о ‘lmaganda   q о ‘llaniladi.   Pauza   taktikasi   shundan   iboratki,   tarjimon
tarjima   paytida   qisqa   pauza   qiladi,   bu   gapning   ma’nosini   tushunish   uchun   zarur
b о ‘lgan kengroq kontekstni olish uchun etarli. 
                  Vaqtdan yutish strategiyasi  vaqtni tejashga qaratilgan va stressli  vaziyatda
izchil   axborot   oqimini   ta’minlashga   imkon   beradigan   taktikalar   t о ‘plamini   о ‘z
ichiga   oladi.   V.M.Ilyuxinning   nuqtai   nazari   b о ‘yicha,   t о ‘xtash   taktikasi   "tarjima
qilingan   materialni   etkazib   berishni   sekinlashtirish   yoki   juda   uzun   pauzani
t о ‘ldirish   uchun   yangi   hech   narsa   b о ‘lmagan   mavzuli   ma’lumotlarni   takrorlash
orqali   vaqtni   yutishga   urinishdan   iborat” 2
  .   Ushbu   strategiya   tarjimon   b о ‘shliqni
22 t о ‘ldirish   uchun  etarli   ma’lumotga   ega  b о ‘lganda   q о ‘llaniladi.   ST   da  chiziqlilikni
saqlab qolish taktikasi simultane tarjimoni matnning minimal qayta tuzilishi bilan
manba matnidan ma’lumotni uzatadi, ya’ni. u “bir semantik guruhni birin-ketin, bir
vaqtning   о ‘zida   uzatilayotgan   ma’lumotlarning   uyg‘unligi   va   izchilligini   saqlab,
murakkab   jumlalarni   sodda   komponentlarga   ajratgan   holda”   tarjima   qiladi   3
.
Ehtimoliy   prognozlashning   taktikasi   shundan   iboratki,   ST   davomida   sinxron
tarjimon   keyingi   ma’lumotlarni   oldindan   k о ‘rishga   harakat   qiladi   va   shu   bilan
vaqtni   oladi.   Ushbu   taktikani   q о ‘llash   keng   kontekst   mavjudligi   tufayli   mumkin
b о ‘ladi.   Imo-ishorali   tarjima   strategiyasi,   ba’zi   hollarda,   bir   vaqtning   о ‘zida
tarjimon bir qator sabablarga k о ‘ra, matnning u yoki bu tarkibiy qismlarini s о ‘zma-
s о ‘z, s о ‘zma-s о ‘z tarjimasiga murojaat qilish zarurati bilan bog‘liq. nutq matnining
ma’lum bir qismini etarlicha yaxshi tushunmaslik, shu bilan birga uni tarjima qilish
kerak.   Ta’riflangan   strategiyadan   faqat   oxirgi   chora   sifatida   foydalanish   kerak,
chunki uni haddan tashqari ishlatish literalizmga olib kelishi mumkin. 
                  Chiziqli   matnni   о ‘zgartirish   strategiyasi   matnni   yanada   ixcham   (siqish
taktikasi)   yoki   kengaytirilgan   shaklga   (dekompressiya   taktikasi)   aylantirishga
qaratilgan.   Ushbu   strategiya   matnning   turli   darajalarida   ishlaydigan   siqish
mexanizmining ishlashi bilan ta’minlanadi. 
ST ning tarjimadan keyingi bosqichi xatolar ustida ishlash, q о ‘shimcha ma’lumot
t о ‘plash   va   olingan   ma’lumotlarni   tizimlashtirish,   shuningdek,   ST   davridagi
psixologik   holatni   baholashni   о ‘z   ichiga   olgan   tarjimadan   keyingi   tahlil
strategiyasidan foydalanish bilan tavsiflanadi. 
              Sinxron tarjima tarjimaning yana bir murakkab jixati bu nutq faoliyatining
psixolingvistik   xususiyatlari,   shu   jumladan   kiruvchi   signalni   idrok   yetish
xususiyatlari,   lingvistik   axborotni   qayta   ishlashning   turli   bosqichlarida   xotiraning
ishlashi,   tarjima   tilida   s о ‘zlashuvchining   yaratish   xususiyatlari,   shuningdek,
qilingan   tarjima   yechimini   nazorat   qilish   xususiyatlari   bilan   bog‘liq.   Tarjima
odatda   tarixiy-madaniy,   adabiyotshunoslik,   lisoniy-uslubiy,   ruxshunoslik
y о ‘nalishlarida tadkik etiladi. Ammo bu y о ‘nalishlarning barchasi yo bevosita, yo
23 bilvosita   mazkur   soxalarning   biri   —lisoniyuslubiy   y о ‘nalishida   о ‘z   aksini   topadi,
chunki   tarjima   hamma   vaqt   til   materiallari   bilan   ish   k о ‘rishni   taqozo   etadigan
jarayondir.   Binobarin,   tarjima   nazariyasida   ikki   til   lingvistik-stilistik   vositalari
bilan   bog‘lik   lisoniy   tadqiq   y о ‘nalishi   alohida   о ‘rin   tutadi. 4
  Demak   tarjima
amaliyotini   hatto   adabiyotshunoslik   y о ‘nalishida   ham,   aksariyat   hollarda   til
xodisalarini tahlil qilish orqali amalga oshiriladi. 
            Tarjima xususida gap borar ekan, bir tildan ikkinchi tilga alohida s о ‘zlarni,
s о ‘z   birikmalarini,   butun   bir   asarni   tarjima   qilish   nazarda   tutiladi.     Tarjima   teng
ma’nolilik   (muqobillik)   ni   taqozo   qiladi,   boshqacha   qilib   aytganda,   amalga
oshirilgan tarjima asliyatga mazmun jihatdan muvofiq b о ‘lishi lozim. 
Bu yesa mazkur tarjima turining boshqa xususiyatlarini va birinchi navbatda qat’iy
vaqt   chegarasini   belgilaydi:   sinxron   tarjimonga   faqat   s о ‘zlovchi   tomonidan   nutq
yetkazish vaqti beriladi. Bu jarayon tarjimonning ketma-ket tarjimasi  uchun biroz
vaqt   beriladi.   .   Shuning   uchun,   sinxron   muvaffaqiyat   uchun   asos   tahlil   va   sintez
(ya’ni, fikrlash) orqali yemas, balki shartli reflekslar orqali tarjima qilish imkonini
beradi.   Tarjimon s о ‘zlovchining nutqi qanday b о ‘lishidan qat’iy nazar, uni tarjima
qilishi   kerak.   Shuning   uchun   tarjimon   bilan   s о ‘zlovchining   о ‘rtasida   о ‘zaro   bir-
birini   tushunish   yotadi. 5 6
  Bundan   tashqari,   sinxron   tarjimaning   о ‘ziga   xos
xususiyati   segmentli   xarakter   deb   ataladi:   sinxron   tarjimon   matnni   qabul   qilib
segmentlarda tarjima qiladi, ketma-ket tarjimada esa  tarjimon avval butun matnni
tinglaydi. 
                Tarjimon   bir   vaqtning   о ‘zida   ham   tinglab   va   gapirish   sharoitida   doimiy
konsentratsiyani   va   uzluksiz   gapirishni   talab   qiladi.       A.   F.   Shiryayev   sinxron
tarjimaning   psixolingvistik   modelini   b о ‘yicha   bir   qancha   takliflar   bergan.     Har
4   Вендина, Т.И. Введение в языкознание:  Учеб. пособие. — М.:  Высш. шк., 2008. — 391 с. 920 «Молодой
учёный» .  № 6 (110)  Филология  .  Март , 2016  г . (Vendina, T.I. Introduction to linguistics: Proc. allowance. - M .:
Higher. school, 2008. - 391 p. 920 "Young Scientist" .  No. 6 (110) Philology . March, 2016) 
5   Гурин,   И.В.   Приёмы   речевой   компрессии   при   синхронном   переводе   с   русского   языка   на   английский
[Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://rudocs.exdat.com/docs/index-88396. html (дата обращения: 
6  .03.2016). (Gurin, I.V. Methods of speech compression during simultaneous translation from Russian into English 
[Electronic   resource].   —   Access   mode:   http://rudocs.exdat.com/docs/index-88396.   html   (date   of   access:
03/10/2016). 
24 birini uch turga b о ‘lib chiqgan:  tarjimaning maqsad  vazifasi va yechimni qidirish,
amalga oshirish bosqichlari 7
. 
                Mazkur   ta’rifning   tarkibiy   qismlarini   batafsilroq   k о ‘rib   chiqamiz.
Tarjimonning   birinchi   bosqich   vazifasi   sharoitidan   kelib   chiqib   y о ‘nalishni   о ‘z
ichiga   oladi.   Sinxron   tarjima,   asosan   majlis,   uchrashuv   hamda   anjumanlarda
foydalanilishi   bilan   ketma   ket   tarjimaga   о ‘xshatishdek   tuyuladi.   Biroq   s о ‘ngi
yillarda   sinxron   va   ketma   ket   tarjimadan   foydalanishda   ixtisoslashuv   alomatlari
tobora   sezilmoqda.   Masalan   sinxron   tarjima   asosan   k о ‘p   tilli   xalqaro
simpoziumlar,   xalqaro   tashkilotlar   ishtirokchilariga   notiq   nutqini   eshitish
jarayonida uni ikki va undan ortiq tillarga tarjima qilish lozim b о ‘lgan vaziyatlarda
shu soha b о ‘yicha maxsus tayyorlangan sinxronchi tarjimonlar tomonidan amalga
oshirilsa,   ketma   ket   tarjima   tarjimon   va   s о ‘zlovchi   (notiq)ning   bevosita   muloqoti
jarayonida   ikki   tomonlama   uchrashuv   va   konferensiyalarda,   diplomatik
uchrashuvlarda k о ‘proq amalga oshiriliyapti. 
  Bundan   tashkari,   sinxron   tarjima   ketma-ket   tarjimadan   quyidagi   jixatlari   bilan
ham farq qiladi:  
1. Sinxron   tarjimada   notiq   nutqi   nutq   tugashi,   gap   yakunlanishi   k о ‘tilmasdan
tarjima   qilinadi.   Ketma-ket   tarjimada   esa   tarjimon   notiqning   xar   bir   jumlasini
tarjima   qilishga   urinadi.   Bunda   notiq   tarjima   amalga   oshirilguncha   nutqini
tо‘xtatib turadi.  
2. Sinxron tarjimada tarjimon   о ‘zini kommunikatsiya ishtirokchilaridan ajratib
turuvchi turli-tuman texnik apparaturalardan foydalanadi 8
.  
U notiq nutqini maxsus xonada quloqqa taqiladigan naushnik orqali eshitib, tarjima
qiladi va uni mikrofon orqali shu tilni tushunadigan tinglovchilarga yetkazadi. Bu
tarjima   maxsus   kanallar   orqali   faqat   shu   tilda   eshitib   tushunadigan
ishtirokchitinglovchilarning  naushniklariga yetkaziladi.  Faraz  qiling,  konferensiya
7  Швейцер, А.Д. Теория перевода. Статус, проблемы, аспекты. — М.: Либроком, 2009. — 216 ( 
Schweitzer, A.D. Translation theory. Status, problems, aspects. — M.: Librokom, 2009. — 216) 
8   Сдобников ,   В . В .   Теория   перевода   ( учебник   для   студентов   лингвистических   вузов   и   факультетов
иностранных   языков )/ Петрова   О . В . —  М .:  АСТ :  Восток  —  Запад , 2006. — 448  с .(  Sdobnikov, V.V. Translation
theory (textbook for students of linguistic universities and faculties of foreign languages) / Petrova O.V. - M.: AST: 
East - West, 2006. - 448 p) 
25 zalida   chet   tilida,   masalan,   xitoy   tilida   gapirayotgan   notiqning   ma’ruzasini
sinxronchi  о ‘zbek yoki rus tilini tushunadigan ishtirokchilar uchungina  о ‘zbek yoki
rus   tiliga   tarjima   qilib   о ‘zatadi.   Agar   notiq   о ‘zbek   yoki   rus   tilida   gapirayotgan
b о ‘lsa,   sinxronchi   uni   xitoy   tilini   tushunadigan   ishtirokchilar   uchun   xitoychaga
tarjima qilib uzatadi. Agar konferensiya zalida bir necha, masalan, ingliz, fransuz,
nemis   xitoy   millatiga   mansub   vaqillar   ishtirok   etayotgan   b о ‘lsa,   maxsus
apparaturalar oldida ana shu tillarda sinxron tarjima qiladigan uchta sinxronchi ish
olib   borishi   kerak 9
.   Bu   xolda   turli   tillarda   s о ‘zlashuvchi   ishtirokchilar
naushniklarni   о ‘zlari   tushunadigan   tarjima   tili   kanallariga   ulaydi.   Demak,
sinxronchidan   eshitilgan   axborotni   shu   ondayok   tarjima   tiliga   о ‘girish,   notiqning
nutq tezligiga moslashishga ulgurish talab qilinadi. 
Sinxron   tarjimaga   о ‘rgatishning   ikkinchi   maqsadi   tarjimonni   eshitiladigan   nutqni
shu ondayok tushunib tarjima qilishning psixolingvistik asoslariga  о ‘rgatishdir.  
R о ‘yxatda   keltirilgan   strategiya   va   taktikalarni   sinxron   tarjimon   tomonidan
malakali q о ‘llash STni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun asosdir. 
Ularni amalda q о ‘llash imkoniyati sinxron tarjimonga tarjima vazifasini bajarishga,
izchil matn yaratishga imkon beradi. 10  
Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, ST jarayoni tarjimaning eng murakkab turi
hisoblanib, ST jarayonida tillardagi farqni hisobga olgan holda, ularning bir-biriga
ta’sir   qilishi,   adekvat,   ekvivalent   interferentsiya   tarjima   sifatida   tavsiflaydi.   ST
ning   о ‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, tarjiman asarga jilo berishi,
ushbu   tarjimaga   olingan   manbanitinglovchiga   asl   holicha   yetkazib   berishda   ilmiy
mahoratga   ega   b о ‘lihi   va   matn   mazmuninisaqlab   qolgan   holda   ifodalashi   zarur
b о ‘ladi. 
2.2. Og’zaki tarjimada duch keladigan muammolar va ularga   qoyiladian
talablar
9   Кузнецова,   И.Н.,   Метковская   А.И.   Механизм   речевой   компрессии   в   процессе   синхронного   перевода   //
Экология ЦЧО РФ. — 2012. — № 1 (28). — c. 60–68.  
10   Миньяр-Белоручев, Р. К. Как стать переводчиком / Р. К. Миньяр- Белоручев. - М.: Готика, 1999. - 176 с.
( 6. 
Minyar-Beloruchev, R. K. How to become a translator / R. K. Minyar- Beloruchev. - M.: Gothic, 1999. - 176 p.) 
26                  Tarjimaning yuqori sifatini ta’minlash uchun tarjimon tarjima matnini asl
nusxa   bilan   solishtirish,   yuzaga   kelishi   mumkin   bo‘lgan   xatolarni   baholash   va
tasniflash, zarur tuzatishlar kiritish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak. Agar tarjimon
ba'zi  talablarni bajarishi  kerak bo'lsa, u holda uning ishining natijalarini  baholash
uning   ushbu   talablarni   qanchalik   to'liq   va   muvaffaqiyatli   bajarganligi   bilan
belgilanadi. 
                  Tarjima  sifatiga  qoyiladigan  talablar  majmui   tarjima  normasi   deb  ataladi.
Tarjimaning   sifati   uning   tarjima   normasiga   muvofiqlik   darajasi   va   bu   meyordan
beixtiyor yoki ongli ravishda chetlanish xarakteri bilan belgilanadi. 
Normativ   talablar   prinsiplar   yoki   tarjima   qoidalari   shaklida   shakllantiriladi.
Normativ   qoidalar   umumiy   yoki   maxsus   bo'lishi   mumkin,   alohida,alohida
holatlarni  qamrab oladi  yoki tarjimaning muayyan turiga yoki umuman tarjimaga
tegishli   bo'lishi   mumkin.   Ular   yagona   qoida   sifatida   shakllantirilishi   yoki   ushbu
qoida   qo'llanilishi   mumkin   bo'lgan   shartlar   yoki   uni   qo'llash   mumkin   bo'lmagan
holatlarning ko'p yoki kamroq holatlari (qoidalardan istisnolar) bilan birga bo'lishi
mumkin. 
                        Tarjima   jarayonining   natijalari   (tarjima   sifati)   tarjimaning   asl   nusxaga
semantik   yaqinlik   darajasi,   asl   nusxa   va   tarjima   matnlarining   janr   va   uslubiy
mansubligi,   tarjima   variantini   tanlashga   ta’sir   etuvchi   pragmatik   omillar   bilan
belgilanadi.   Tarjimaning   barcha   bu   jihatlari   bevosita   meyoriy   xarakterga   ega
bo‘lib,   ular   tarjimonning   strategiyasini   va   uning   ishini   baholash   mezonlarini
belgilaydi.   Tarjima   normasi   tushunchasi   tarjimonning   maqsadli   tildan   meyoriy
foydalanish   talabini,   shuningdek,   tarjima   jarayoni   natijalarining   tarjima
faoliyatining   maqsad   va   vazifalari   to‘g‘risidagi   umume’tirof   etilgan   qarashlarga
mos   kelishi   zarurligini   o‘z   ichiga   oladi.   muayyan   tarixiy   davr.   Shunday   qilib,
tarjima   normasi   besh   xil   turdagi   normativ   talablarning   o'zaro   ta'siri   natijasida
shakllanadi. 
Tarjima ekvivalentligi normasi 
Tarjima   ekvivalentligi   normasi   yoki   manba   matn   (MM)   va   tarjima   matn   (TM)
mazmunining barcha darajalarining maksimal identifikatsiyasi. 
27 MM   va   TM   mazmunining   ekvivalentligi   ularning   kommunikativ
ekvivalentligining   asosi   bo'lib   xizmat   qiladi,   ularning   taxminiy   mavjudligi   ushbu
matnni tarjima qiladi. Tarjima ekvivalentligi normasi qat'iy parametr emas. Bu asl
nusxaning   mazmuni   va   tarjima   o'rtasida   mumkin   bo'lgan   eng   katta   umumiylikka
erishish   zarurligini   anglatadi, lekin  faqat  tarjimaning adekvatligini   ta'minlaydigan
boshqa me'yoriy talablarga mos keladigan darajada. 
Ekvivalentlik   me'yorining   buzilishiga   ko'pincha   yangi   tarjimonlar,   talabalar
tomonidan   yo'l   qo'yiladi:   asosan   leksik   tarkib   va   sintaktik   tuzilma   darajasida
ekvivalentlikni   ta'minlash   istagi   literalizmga,   tushunishning   noaniqligiga   olib
keladi. Shu bilan birga, muloqot maqsadi va vaziyatni tavsiflash usuli darajalarida
ekvivalentlikka erishilmasligi mumkin. 
Tarjimaning janr-stilistik normasi 
V.N.Komissarov   tarjimaning   janr-uslubi   meyorini   tarjimaning   dominant   vazifasi
va   uslubiy   xususiyatlariga,   tarjima   tegishli   matn   turiga   mos   kelishi   talabi   deb
belgilaydi.   Ushbu   turni   tanlash   asl   nusxaning   tabiati   bilan   belgilanadi   va   tarjima
qilish   kerak   bo'lgan   stilistik   talablar   matn   tilidagi   o'xshash   turdagi   matnlarni
tavsiflovchi   me'yoriy   qoidalardir.   Janr   va   stilistik   me'yor   ko'p   jihatdan
ekvivalentlikning   zarur   darajasini   ham,   dominant   funktsiyani   ham   belgilaydi,
ularning   ta'minlanishi   tarjimonning   asosiy   vazifasi   va   uning   ish   sifatini
baholashning asosiy mezoni hisoblanadi. 
Tarjima nutqining normasi 
Tarjima matni tarjima tilidagi  nutqiy asar  bo lib, bu tilning me yori va qo llanishʻ ʼ ʻ
qoidalari   uning   uchun   majburiydir.   Biroq,   bu   qoidalar   til   faoliyatining   barcha
holatlari uchun bir xil emas. Ular turli funksional uslublarda ham, umumiy adabiy
tilning   xilma-xilligiga   qarab   ham   farqlanadi.   Ikkinchisi   orasida   odatda   so'zlashuv
nutqi   (norasmiy   muloqot)   va   badiiy   adabiyot   tili   ajralib   turadi.   Tilshunoslik
adabiyotida fan tili ham tilning alohida turini tashkil qiladi, degan fikr bildirilgan. 
Tarjimaning pragmatik normasi 
                  Tarjimaning   pragmatik   normasini   tarjimaning   pragmatik   qiymatini
ta’minlash talabi sifatida belgilash mumkin. Bu so'zning to'liq ma'nosida "norma"
28 emas, chunki tarjima aktining pragmatik super vazifasi individual bo'lishi mumkin
va umuman tarjimaga xos emas. Biroq, tarjima jarayonining natijalarini pragmatik
maqsadlarda   o'zgartirish   juda   keng   tarqalgan   hodisa   bo'lib,   uni   hisobga   olmagan
holda tarjimalarni me'yoriy baholash mumkin emas. 
Tarjimaning an'anaviy an'anaviy normasi 
Hozirgi   vaqtda   tarjimaning   an'anaviy   normasi   deb   tarjimaning   asl   nusxaga
maksimal darajada yaqinligi, uning tarjima amalga oshirilgan vazifalarni bajargan
holda, asl nusxani ham umumiy, ham batafsil o'rnini to'liq o'zgartirish qobiliyatiga
bo'lgan talab sifatida belgilash mumkin. 
Amaliy   ma’noda   tarjima   meyorining   turli   jihatlari   o‘rtasida   ma’lum   bir   ierarxiya
mavjud:   tarjimon   va   tarjimadan   foydalanuvchilar,   birinchi   navbatda,   tarjimaning
pragmatik   qiymatiga,   pragmatik   “super”   muammosini   hal   etishdagi
muvaffaqiyatga   e’tibor   berishadi.   vazifa”,   agar   shunday   vazifa   qo'yilgan   bo'lsa.
Amalda,   bu   tez-tez   sodir   bo'lmaydi   va   ko'p   hollarda   pragmatik   me'yor   talablari
etarli darajada yuqori darajadagi tarjima ekvivalentini ta'minlash orqali qondiriladi.
1. Aniqlik va tartiblilik 
Tarjimonda yo'qotishlar mumkin bo'lsa-da, tarjimon asl xabarni iloji boricha to'liq
saqlashi kerak. 
2. Tarjima birligining – asosini aniqlash 
Tarjimonda   asosiy   vazifa   yangi,   asosiy   ma’lumotlarni   tarjima   qilishdir.   Tarjimon
har   bir   bayonotning   ma'nosini   (maqsadini)   ajratib   ko'rsatishi   va   kerak   bo'lganda,
asosiy ma'lumotni o'tkazib yuborishi kerak. 
3. Xotirjamlik 
Tarjimon   biror   narsani   o'tkazib   yuborganini,   unutganini   yoki   tushunmaganligini
hech   qanday   tarzda   ko'rsatmasligi   kerak.   Keng   kontekstga   asoslanib,   tarjimon
keyinroq o'tkazib yuborilgan ma'lumotlarni to'ldirishi mumkin. 
4. To'g'ri nutq 
Tarjimon   ba'zan   manba   matnni   mantiqiy   va   izchil   bo'lishi   uchun   tahrir   qilishi
kerak. Shuningdek, tarjimon parazit so'zlarni, tovush pauzalarini ("xo’sh", "yaxshi"
va   hokazo)   ishlatmasligi   kerak.   Agar   so‘zlovchi   gap   yoki   fikrni   tugallanmagan
29 holda   qoldirgan   bo‘lsa,   ba’zida   tarjimon   o‘zi   tugatishga   majbur   bo‘ladi.   Tarjima
tabiiy   bo'lishi   uchun   tarjimon   leksik   va   grammatik   o'zgarishlardan   mohirona
foydalanishi   kerak:   so'zlarning   tartibini   o'zgartirish,   nutq   qismlarini   almashtirish,
sabab-oqibat munosabatlari va boshqalar. 
5. Tarjima vaqti 
Tarjima   asl   nusxa   bilan   taxminan   bir   xil   vaqtni   olishi   yoki   undan   biroz   qisqaroq
bo'lishi kerak. 
6. To'g'ridan-to'g'ri nutq 
Tarjima   qilishda   shaxsning   grammatik   kategoriyasini   saqlab   qolish   kerak:   agar
matn muallifi “men” desa, tarjimon “men”ni tarjima qiladi. 
7. Gapning modalligi 
Fe'l yoki modal fe'lning zamonini noto'g'ri tarjima qilish jiddiy xatodir. 
8. Xalqaro   so‘zlar   saqlanishi   kerak.   Tarjimonning   soxta   bo’lmagan,
ammo   o'xshash   (global   -   "global"   -   "dunyo   bo'ylab")   so'zlarni   o’zbekcha
sinonimlar bilan almashtirmasdan qoldirish kerak. 
9. Neytrallik 
Tarjimon   tarjima   qilingan   matnga   nisbatan   his-tuyg'ularini   ko'rsatmasligi   kerak   -
na ma'qullash, na shubha, na inkor. 
10. Tarjima tehnikasi 
Tarjimon   tarjima   qilingan   materialga   imkon   qadar   ko'proq   kirish   uchun   barcha
imkoniyatlardan   foydalanishi   kerak.   U   undan   test,   nutqning   tezislarini   taqdim
etishni,   muzokaralar   qanday   mavzularda   bo'lishini   bilishni   so'rashi   mumkin.   U
atamalar lug'atini tuza oladi va shu kabi mavzulardagi matnlarni ko'rib chiqadi 
11. Sinonimlardan foydalana olish 
Agar   tarjimon   biror   so'zni   unutgan   bo'lsa,   uni   tezda   sinonim   bilan   almashtirishi
kerak. 
12. Klishelarni bilish 
Uchrashuvlarning   boshida   va   oxirida,   shuningdek,   minnatdorchilik,   tabriklar,
hamdardlik   bildirish   va   hokazolarda   tarjimon   oldindan   bilishi   kerak   bo'lgan
standart iboralar qo'llaniladi. 
30 13. “Tarjima oshxonasi” 
Tarjimon   o'z   ishiga   izoh   bermasligi   va   xatolarini   ko'rsatmasligi   kerak,   masalan,
"esimda yo'q", "buni ingliz tilida qanday aytishim mumkin?". 
Yaxshi tarjimani qondirishi kerak bo'lgan asosiy talablar quyidagilardan iborat: 
1. Asl   matnning   to'g'ri   uzatilishi.   Muallifning   fikrlarini   to'liq   etkazgan
holda, o'zidan hech narsa qo'shilmasligi kerak. 
2. O’zbek   ilmiy-texnik   adabiyoti   uslubiga   xos   bo'lgan   eng   ixcham   va
ixcham   shakl   bilan   fikrni   taqdim   etishning   qat'iy   ravshanligi.   Tarjima   qilishda
ingliz tilining o'ziga xos xususiyatlari o’zbek tilidagi matnga o'tkazilmasligi kerak. 
3. Tarjima o’zbek adabiy tilining umume'tirof etilgan me'yorlariga to'liq
mos   kelishi   kerak.   O’zbek   tilida   mavjud   bo'lmagan   va   ingliz   tiliga   xos   bo'lgan
sintaktik   konstruksiyalarni   tarjima   qilishda   buni   hisobga   olish   kerak.   Bundan
tashqari,   har   doim   esda   tutish   kerakki,   ingliz   tilidagi   semantik   to'yinganlik
jumlaning   oxirigacha   zaiflashadi,   o’zbek   tilida   esa,   aksincha,   semantik   o'sish
jumlaning boshidan oxirigacha boradi. Shunday qilib, diqqat  qaratilayotgan narsa
inglizcha jumlada birinchi o'rinda, o’zbek tilida esa oxirgi o'rinda turadi. 
To'liq   huquqli   tarjimani   olish   uchun   tarjimon   quyidagi   talablarga   javob   berishi
kerak: 
1. Asl matnda ko'rib chiqilgan mavzu bilan to'liq tanishish; 
2. Asl   til   va   uning   leksik-grammatik   xususiyatlarini   ona   tiliga   nisbatan
yetarli darajada yaxshi bilish; 
3. Tarjima   nazariyasi   asoslarini,   shuningdek,   tarjima   texnikasi
texnikasini va ulardan foydalana bilish; 
4. Ilmiy-texnik funksional uslubning mohiyatini asl tilda ham, ona tilida
ham aniq tushunish; 
5. Qabul   qilingan   belgilar,   qisqartmalar,   o‘lchov   va   vaznlar   tizimi   va
boshqalar bilan asl tilda ham, ona tilida ham tanishtirish; 
6. Ona tilini yaxshi bilish va atamalardan to‘g‘ri foydalanish. 
31 Xulosa
                    Tarjima –  yangi   axborot   manbasidir  va  ushbu  yangi   axborot   nomlanishi,
lisoniy   belgi   olishi   zarur.   Mazkur   zaruratning   qondirish   maqsadi   ijodkorlik,
kreativlikni uyg‘otadi. Bu turdagi ijodkorlikka yangi muhit va diskursiv sharoitga
moslashayotgan   asliyat   matni   undaydi,   tarjimon   esa   yangicha   shakl   va   mazmun
munosabatini   tanlaydi.   Natijaga   erishish,   о ‘z   navbatida,   tarjima   vaziyati   bilan
bog‘liq. Situativlik xususiyati oldingi (asliyat yaratilish payti) va yangi vaziyatlarni
birxilda aks ettiradi. Tajribali tarjimon yuzaga keladigan vaziyatlarni tezda farqlash
va ularga mos ravishda faoliyat yuritishga qodir, albatta. Vaziyatlarning muntazam
о ‘zgarib   borishi   esa   tarixiylik   (historicity)   xususiyatini   yuzaga   keltiradi.
Belgilangan   rejani   amalga   oshirishning   turli     y о ‘llari   mavjud,   lekin   muayyan
vaziyatda tarjimon eng t о ‘g‘ri va ma’qul y о ‘lni tanlashga majbur. Demak, zamon
va makon tarjima jarayoni samarali kechishiga turtki beradigan omillardir.  
            Tarjima kompetensiyasining sanab  о ‘tilgan yetti k о ‘rsatkichi birbiridan ayri
holda namoyon b о ‘lishini tasavvur qilish qiyin, ular  о ‘zaro bog‘liqlikda faollashib,
yagona   bir   majmuani   tashkil   qiladilar.   S о ‘zsiz,   aniq   bir   maqsad,   tarjima   rejasi
umumiy   kompetensiyaning   u   yoki   bu   qismini   oldingi   о ‘ringa   surishi   mumkin.
Tarjimonning lisoniy faoliyati boshqa tildan foydalanuvchi shaxslarnikidan tubdan
farq   qilishi   aniq.   Lekin   tarjimonlar   zimmalaridagi   murakkab   vazifani   bajarish
uchun aynan boshqalardan farqlovchi bilim va tajribaga ega b о ‘lishlari shart.  
                            Hozirgina   sanab   о ‘tilgan   xususiyatlarni   tarjima   kompetensiyasining
ikkilamchi   belgilari   deb   hisoblaydigan   b о ‘lsak,   unda   birlamchi   (zotiy)
komponentlarni   izlashga   majburmiz.   Leypsig   universiteti   professori   Albrext
Noybert tarjima kompetensiyasining asosiy birlamchi tarkibiy qismlari (1) lisoniy
kompetensiya   (language   competence),   (2)   matn   kompetensiyasi   (textual
32 competence),   (3)   mavzu     (soha)   kompetensiyasi     (subject   competence),   (4)
madaniy kompetensiya (cultural competence), (5)  о ‘girish kompetensiyasi (transfer
competence)   singari   komponentlardan   iborat   deb   hisoblaydi   (9,   6).   Voqean,
mazkur   kompetensiyalarning   harakatga   tushishi   tarjimani   boshqa   turdagi
kommunikativ   jarayonlardan   chegaralaydi,   ulardan   birortasining   faollashmasdan
qolishi tarjima jarayonining kechishiga t о ‘siq q о ‘yadi. Ajratilgan kompetensiyalar
orasida   beshinchisining   roli   о ‘ziga   xos,   u   kommunikativ   harakatlardan   faqat
tarjima   jarayonida   faollashib,   lisoniy   bilim   birga   matn,   mavzu,   madaniyatga   oid
bilimlarni  о ‘z ixtiyoriga oladi.  
                                Tarjimashunoslikning   muhim   vazifalaridan   biri   mazkur
komponentlarning   о ‘zaro   munosabatga   kirishuv   shartlarini   aniqlash   hamda   shu
asnoda   tarjima   faoliyati   samarasini   ta’minlash   uchun   yaroqli   b о ‘lgan   umumiy
kompetensiyani shakllantirish mumkinligini yoritishdan iborat. Boshqa tomondan,
umumiylik   xususiylikdan   uzoqlashib   ketmaydi:   tarjima   kompetensiyasining
murakkabligi uni tarkib toptiruvchi qismlarning individualligini taqozo etishi bilan
birga, shu individual xususiyatlarsiz mavjud b о ‘la olmaydi. Shunga binoan,  о ‘zaro
aloqadorlikdagi   alohida   komponentlar   va   ularda   aks   topadigan   bilim   hamda
k о ‘nikmalarning yoritilishi turli metodlar tatbiqida kechadi.  
33 Foydalanilgan adabiyotlar
1.Komissarov. V.N “ Tarjima nazariyasi” M.: - Visshaya shkola – 1990 
2.Latishev L.K “Tarjima: tarjima nazariyasi,amaliyoti va metodikasi muammolari 
“   M.: - Ma’rifat,1988 
3.Latishev L.K “ Tarjima tehnologiyalari” M.: - Akademiya 2008 
4.Nelyubin L.L “ Tarjimaning izohli lug’ati” M.: - Fan, 2003 
5.Musayev.Q.   Tarjima   nazariyasi   asoslari   .T   2005.    
6.Sirojiddinov Sh., Odilova G. Badiiy tarjima asoslari. – T.: Mumtoz so‘z, 2011.
7.   Ochilov.E   Tarjima   nazariyasi   va   amaliyoti   T.2012  
8.G‘ofurov.I,     Mo‘minov.O,     Qambarov,N.     Tarjima     nazariyasi.”Tafakkur  
Bo‘stoni”   T–2012.215b.  
9.     O‘zbek   tilining   izohli   lug‘ati”.   2–jild   Moskva   1981.451–b    
10.   Salomov   G‘.   “Tarjima   nazariyasiga   kirish”.T:”O‘qituvchi”.   1983.117–b    
11.   Salomov,G‘.   Til   va   Tarjima.   T–1966   259–b.  
12.   Salomov.G.   Tarjima   nazariyasi   asoslari.   T–O‘qituvchi–   1983,   116–121– 
betlar.    
34

Tarjima taktikalari va strategiyalari 

Kirish 

I BOB.Tarjimashunoslikning muhim asoslari va tarjimaning ketma ket usulidagi masalalar.

1.1.Tarjimashunoslikning muhim masalalari va og‘zaki tarjima turlari. 

1.2.Ketma – ket tarjimaning mohiyati va uning boshqa tarjimalardan farqli hamda o‘xshash jihatlari.

II BOB.Tarjima taktikalari va strategiyalari

2.1.Sinxron tarjimada strategiya va taktikalar 

2.2.Og’zaki tarjimada duch keladigan muammolar va ularga qoyiladian talablar

Xulosa 

Foydalanilgan adabiyotlar