Dokument ma'lumotlari

Narxi 19900UZS
Hajmi 304.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 09 Dekabr 2024
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tilshunoslik

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

66 Sotish

Tarjima taktikalari va strategiyalari

Sotib olish
Mavzu: Tarjima taktikalari va strategiyalari Mundarija Kirish I BOB. Tarjimashunoslikning muhim asoslari va tarjimaning ketma ket usulidagi masalalar. 1.1. Tarjimashunoslikning muhim masalalari va og‘zaki tarjima turlari. 1.2. Ketma – ket tarjimaning mohiyati va uning boshqa tarjimalardan farqli hamda o‘xshash jihatlari. II BOB. Tarjima taktikalari va strategiyalari 2.1. Sinxron tarjimada strategiya va taktikalar 2.2. Og’zaki tarjimada duch keladigan muammolar va ularga qoyiladian talablar Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Kirish Mavzuning dolzarbligi: XXI asr insoniyat rivojlanishining yangi bosqichining boshlanishi bilan belgilanadi. Bu, inson jamiyatining rivojlanishidagi eng muhim yo‘nalishlarni belgilab beruvchi, globallashuvning barqaror jarayoni bo‘lib qoldi. Ushbu jarayondan kelib chiqqan holda ijtimoiyiqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy-madaniy o‘zgarishlar zamonaviy dunyo qiyofasini sezilarli darajada o‘zgartirib, yer yuzidagi deyarli barcha odamlarning hayotiy faoliyatiga ta’sir ko‘rsatdi. Globallashuvdan kelib chiqqan turli aloqalarni kengaytirish, turizmning o‘sishi, chet elda ta’lim olish imkoniyati, turli talabalarning fikr almashinuvi, xorijiy amaliyotlar va boshqa ko‘plab hodisalar va faktlar madaniyatlararo muloqot va o‘zaro hamkorlik muammolarini dolzarblashtirdi. Bu jarayon bizning mamlakatimizni ham chetlab o tmadi. O zbeklar toboraʻ ʻ xalqaro siyosiy, iqtisodiy tashkilotlar, xalqaro tadbirlarda ishtirok etmoqdalar, ko‘p millatli kompaniyalar faoliyati, ayrim talabalar chet elda ta’lim olmoqdalar hamda o zbek sayyohlari butun dunyo bo‘ylab sayohat qilishmoqda. Turli mamlakatlar ʻ vakillari bilan muvaffaqiyatli muloqot qilish uchun nafaqat tegishli tilni, balki chet el madaniyati qoidalarini ham bilish kerak: xulq-atvor, psixologiya, madaniyat, boshqa mamlakatlar tarixi va eng muhimi, boshqa madaniyat vakillarini noto‘g‘ri tushunishdan qochish uchun aloqa mexanizmini tushunish kerak. Tarjimon kasbi nafaqat tarjimashunoslik mavzusiga, balki kosmetik kompaniyaning ma’nosiz broshyurasiga yoki shlangi kranning texnik tavsifiga ham tegishli bo‘lgan har qanday adabiyotni doimiy ravishda tayyorlash, o‘zo‘zini o‘qitish, o‘qish va o‘qishdan iborat. Ha, adabiyot, aksincha, tarjimashunoslik nazariyasi ufqni kengaytirish va “tarjimonlar dunyosida”so‘nggi voqealar haqida bilish uchun o‘qilishi kerak. Tarjimon maqsadga muvofiq bo‘lishi kerak. U inson bilimlari va inson faoliyatining turli sohalari haqidagi ma’lumotlarning noyob “xotirasi” dir va u uchun jarayon yoki hodisaning mohiyatini va bularning barchasi ona tilida va shunga mos ravishda chet tilida qanday chaqirilganligini bilish juda 1 muhimdir. Yana bir muhim jihat - chiroyli, yaxshi ifoda etish qobiliyati, ya’ni chet tilini bilish - bu juda yaxshi, lekin gapirish, ona tilida gapirish - katta xato. Tarjimonning oratorik mahoratga ega bo‘lishi muhimdir. Kurs ishining maqsad va vazifalari: Tarjima taktikalari va strategiyalarini tadqiq qilish. Tarjimashunoslikning muhim asoslari va tarjimaning ketma ket usulidagi masalalar haqidagi ma’lumotlarni umumlashtirish va qisqacha tavsiflash. Sinxron tarjimada strategiya va taktikalarni o’rganish va tahlil qilish. Kurs ishi ob’yekti va predmeti: Tarjima taktikalari va strategiyalari Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan to’plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish. Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bobdan va qilingan xulosalardan iborat. Ishda o’rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar tushunarli ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga qo’yilgan maqsadga erishishi uchun to’plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va elektron manzillari keltirildi. 2 I BOB. Tarjimashunoslikning muhim asoslari va tarjimaning ketma ket usulidagi masalalar. 1.1. Tarjimashunoslikning muhim masalalari va og‘zaki tarjima turlari. Tarjimashunoslik - murakkab faoliyat. Uning murakkabligi muammolarga boy ekanligi bilan bevosita bog‘liq.Ular haqida yetarli tasavvurga ega bо‘lish,mazkur faoliyat mohiyatini teran tushunish imkonini beradi. Madaniy at lararo t afov ut lar muammosi tarjimashunoslik ning dolzarb muammolaridan biri sifatida e’tirof etilishi, imiy asosga ega. Chunki, muayya xalq vakillarining tafakkur tarzi ular qaysi madaniyatga, qaysi din hamda millatga tegishli ekanliklariga bevosita bog‘liqligini sira inkor etib bо‘lmaydi. Xalqlarning tafakkur tarzi esa, ularning tillari orqali namoyon bо‘ladi. Demak, tillararo tafovutlar ham tarjima muammolaridan biri. Tarjima asliyatga qay darajada mos bо‘lishi, mana shunday tafovutlar oz yoki kо‘pligiga bog‘liq. Ma’lumki, tillar genetik, morfologik jihatdan о‘zaro farqlanadi. Masalan, odatda ikki flektiv yoki ikki agglyutinativ tillararo tarjima, flektiv-agglyutinativ yoki agglyutinativ-flektiv tillararo tarjimadan aniqroq chiqishi tabiiy. Chunki, bunday tillardagi grammatik, leksik, fonologik birliklar kо‘pincha bir-biriga mos keladi. Bunday afzallik, ayniqsa, she’riy tarjimalarda yaqqol namoyon bо‘ladi. “Tarjimaniig barcha turlarini – og‘zaki, ilmiy, badiiy – avvalo tillar tafovutidan kelib chiqadigan, keyin esa tarjima qilinayotgan matnni idrok etib, ma’lumotni boshqa tilda berish bilan bog‘liq texnik, psixologik va boshqa muammolar birlashtiradi”, - deya uqdiradi I. Leviy. Tarjima jarayonida ikki til, ikki madaniyatga xos tafakkur tarzi о‘zaro tо‘qnashishi tufayli, asliyat matnini tarjimada tо‘g‘ri berish kо‘pincha oson kechmaydi. Shuning uchun ham ayrim hollarda tarjimaga tegishli sharh va izohlar ilova qilinishi ilmiy asosga ega. Tarjimashunoslikda tarjima original ijodga qiyoslangan hollar kо‘p uchraydi. Bu bejiz emas, albatta. Chunki tarjimaga tegishli muammolarning aksariyati original ijodda ham uchraydi. Masalan, matnga sharh va izohlar ilova qilinishi hollari original ijodda ham kо‘p uchraydi. Shuningdek, original ijodga taalluqli 3 tahrir, tahlil, tanqid muammolari tarjimaga ham tegishlidir. “О‘zbek tilining izohli lug‘ati”da arabchadan о‘zlashtirilgan tahrir sо‘zi quyidagicha izohlangan: “1 Yozma ishni, asarni, tuzatishlar kiritib yaxshilash, tuzatish. 2 esk. Yozish, ijod qilish”. Xuddi shu lug‘atda tahrirchi sо‘zi tahrir qiluvchi, muharrir, redaktor ekanligi ham qayd etilgan. Ta’kidlash lozimki, badiiy, ilmiy va hokazo asarlar tahrirchisi bilan shu sohalarga oid tarjima adabiyotlari tahrirchisi о‘rtasida katta farq bor.Chunki muayyan tarjima adabiyoti tahrirchisi tegishli sohanigina emas, balki tegishli tillarni ham bilishi kerak. Qolaversa, u tarjima ilmidan ham atroflicha xabardor bо‘lishi shart. Aks holda u tarjima adabiyoti nufuzini ancha tushirib yuborishi mumkin. Natijada, tarjimonga ham, muallifga ham muyayan darajada ma’naviy zarar yetkaziladi. Bunday zarar minglab, millionlab о‘quvchilarga ham yetib borishi muqarrar. Ming afsuski, oxir-oqibatda asosiy aybdor mashaqqatli va halol mehnat sohibi tarjimon bо‘lib qolishi mumkin. Har qanday tarjimaning qadr- qimmati, uni tahlil qilish, ya’ni о‘rganish, tekshirish orqali namoyon bо‘ladi. “Tegishli tarjima nusxasi asliyatga mosligi haqida haqiqiy xulosa chiqarish uchun, dastlab aynan qaysi matn tarjimonga asliyat sifatida xizmat qilgani aniqlab olinishi kerak”. Tarjima tahliliga xuddi shu nuqtai nazardan yondashilishi lozim. Chunki muayyan tarjima asliyat tili orqali emas, biror vositachi til orqali amalga oshirilgan bо‘lishi ham mumkin. Agar vositachi tilda tegishli matnning bir nechta tarjimalari bо‘lsa, tanlangan matn asliyatga qanchalik yaqinligi haqida xulosa chiqarilishi kerak. Umuman olganda tarjima asliyatdan bevosita amalga oshirilgan bо‘lishi maqsadga muvofiqdir. Vositachi tildan qilingan tarjimani asliyatdan qilingan tarjima sifatida taqdim etadigan tarjimonlar ham uchraydi. Tarjima tanqidi bunday hollarga chek qо‘yishi lozim.I.Leviy (1927-1967) yozishicha, - “Tarjima haqidagi tanqidiy mulohazalarning aksariyati haqiqiy estetik qarashdan kelib chiqilgan holda bildirilmaydi va kо‘pincha shunchaki qaydlar tarzida, shuningdek tarjima muvaffaqitli va silliq chiqqanligi haqidagi umumiy ifodalar bilan cheklanilgan holda bо‘ladi” . Shuningdek, I. Leviy faqat tarjima nazariyasiga oid ishlardagina (tezis, monografiya va h.) muayyan tarjimaga oid xato va 4 kamchiliklar ochib tashlanishini ta’kidlaydi.A. Fyodorov esa tarjima tanqidi borasida amalga oshirilgan ishlarni yuqori baholaydi.“Badiiy adabiyot–buyuk san’at, madaniyatimiz hayotidagi muhim jabhadir, - deb yozadi u. Ayni paytdagi tarjimalar tanqidi mantiqiy, halol, xolisona.Tarjimalarga taqrizlar о‘quvchiga ham, tarjimonning о‘ziga ham kerak. Qolaversa, ular bizning kunlardagi tarjimachilikning kelajakda yaratiladigan tarixi uchun ham muhim materialdir”. A. Fyodorovning mulohazasiga kо‘ra, tarjima tanqidi - san’at. Tarjima san’atidagi muvaffaqiyatlarga tanqid san’ati ham bevosita bog‘liqligini u shunday ifodalaydi: «V uspexax iskusstva perevoda tak ili inache uchastvovalo i uchastvuet iskusstvo yego kritiki» . G‘. Salomov badiiy tarjima amaliyotida hozirgacha jiddiy о‘rganilmagan muammolardan ba’zilari sifatida quyidagilarni qayd etadi: “1. Kitobxonga tushunarli til bilan tarjima qilish, tarjimada avtor va asarning til, uslub xususiyatlarini о‘zgartirish huquqini beradimi? 2. Aksincha, avtorning til va uslub xususiyatlarini aks ettirish, asarni hijjalab tarjima qilish lozimligini kо‘rsatadimi? 3. Nima sababdan badiiy tarjima qilish prinsiplari qat’iy bо‘lsa ham, bir asarni bir necha kishi ag‘darsa, bir-biridan jiddiy tafovut qiladigan bir necha xil tarjima hosil bо‘ladi. Tarjimada bu taxlit xilma-xillikka yо‘l qо‘yish mumkinmi?” Tarjimaning asl mohiyatini anglash orqaligina, bu muammolarning barchasini hal qilish choralarini topish mumkin. Tarjimaning asl mohiyatini anglash uchun, mazkur faoliyat yana qanday muammolarga ega ekanligi aniqlab olinishi maqsadga muvofiqdir. “Bugungi kunda tarjima nazariyasida muhokama etilayotgan tarjima muammolari ichida - tarjima invarianti, tarjima b о ‘lish muammosi, tarjima birligi, tarjimaning semantik va uslubiy muammolari, tarjima amaliyoti va h. – biz tarjimada tushunish muammosini topa olmaymiz”, - deb yozadi A. Kryukov. Shuningdek, u mazkur muammoni о ‘rganishga falsafiy hermenevtika (matnni tushunish san’ati haqidagi ta’limot) asosida yondashishni taklif qiladi. Shunday mulohaza nemis tarjimashunoslari Frits Paypke, Radegundis Shtolse va boshqalar tomonidan ham bildirilgan. Tarjimaga xos yana bir muammo tarjima uslubi 5 muammosidir. “Uslub yozuvchining о ‘zi, uning butun borlig‘i, vujudi, yurak tepishi, badiiy mushohada formasi, uning ovozi demakdir. Binobarin, agar tarjimada avtorning uslubi t о ‘g‘ri aks ettirilmagan b о ‘lsa, bunday tarjimaning t о ‘g‘riligiga ishonib b о ‘lmaydi: unda tarjimon avtorning о ‘rniga о ‘zini q о ‘ygan b о ‘ladi” , - deb yozadi G‘. Salomov. Umuman olganda, bu muammo haqida yozmagan tarjimashunos deyarli b о ‘lmasa kerak. Biroq tarjima ilmida tarjima uslubi muammosi nimalardan iborat ekanligi hanuzgacha t о ‘liq ochib berilgan, deb b о ‘lmaydi. Tarjimaning navbatdagi muammosi sifatida t arjimon omili muammosi e’tirof etilishi mumkin. Chunki, muayyan matnni tushunuvchi ham, uni boshqa tilda ifodalovchi ham aynan tarjimon yoki tarjima qiluvchi shaxsdir. Bu muammo haqida I. Leviy shunday yozgan: “Asliyatni yaratish jarayoniga nisbatan tarjimonning ijodiy jarayonini о ‘rganish mushkulroq, chunki uning izlari bizga faqat til orqali ifodalangan holda, odatda nozik mazmunli tuslarda, berilgan b о ‘ladi, qolaversa, aynan tarjimonning ijodiy jarayoniga k о ‘pincha jurnal yoki nashriyot tahrirchilari va boshqa tuzatuvchilar aralashishadi”. Shunga о ‘xshash mulohaza Ivan Kashkin, Givi Gachechiladze, A. Fyodorov va boshqa tarjimashunoslar tomonidan ham bildirilgan. Shunday b о ‘lsa-da, har qanday tarjimaning sifati aynan tarjimon omiliga, ya’ni uning bilimi va mahoratiga bog‘liq ekanligini hech kim inkor eta olmaydi. Tarjimonning bilimi va mahorati qay darajada ekanligi esa, u tarjima ilmidan qanchalik xabardor ekanligiga ham bog‘liq. Aks holda u о ‘z faoliyatiga о ‘zi bilgancha yondashishi mumkin. Shu nuqtai nazardan tarjima ilmining ayni paytdagi ahvoli ham tarjimaning dolzarb muammolaridan biridir. Og‘zaki tarjima turlari. Tarjima xizmatlari juda ham turlichadir. Har qanday matn - yozma yoki og‘zaki, adabiy yoki texnik b о ‘lsin – tarjima qilinishi mumkin. Tarjima og‘zaki va yozma b о ‘ladi. Og‘zaki tarjima sinxron va ketma-ket tarjimaga b о ‘linadi. Sinxron tarjimada tarjimon ma’ruzachi bilan bir vaqtda gapiradi. Tarjimaning ushbu turi katta audtoriyaga m о ‘ljallangan b о ‘ladi va xalqaro konferensiyalar va seminarlar о ‘tkazilayotganda maxsus qurilmalarning 6 ishlatilishini taqozo etadi. Tarjima xizmatlari ichida ushbu tarjima turi eng qiyin hisoblanishi muqarrar, chunki u tarjimondan nafaqat ona tili va chet tilini mukammal bilishni, balki tillar о ‘zgarishi asnosida zarur monandliklarni bir zumda topa olish, bunda ulkan ruhiy yuklanishga bardosh berish qobiliyatini talab etadi. Ketma-ket tarjima qilishda ma’ruzachi о‘z chiqishida tarjimon aytilgan matn bо‘lagini tarjima qilishi uchun tо‘xtab olishi zarur. Ushbu tarjima turi kichikroq tinglovchilar davrasi uchun mо‘ljallangan va u hamkorlik uchrashuvlarida, majlislarda va muzokaralarda qо‘llaniladi. Kо‘pincha ketma-ket tarjima etuvchi tarjimon majburiyatiga faqat ikki inson о‘rtasidagi muloqotni tarjima kilish ham kirishi mumkin. Sinxron tarjima tarjima turi boshqalaridan tarjima jarayonining bir paytning о‘zida sodir bо‘lishi bilan farqlanadi, u bevosita chet tilida eshitilayotgan axborotning lingvistik, semantik xususiyatlarini tо‘g‘ri anglash, nutq sodir bо‘layotgan vaziyatdagi psixolingvistik о‘ziga xosliklarni xisobga olish, ularni tarjima tilidagi nutq mexanizmlari orqali ifodalay bilishni talab qiladi. Sinxron tarjima — tarjimaning lingvistik nazariyasiga, nutq vaziyatining psixolingvistik va kommunikativ asoslariga tayanib, bir paytning о‘zida ham eshitib, ham tushunib tarjima qilishning qonun-qoidalarini о‘rganadi. Sinxron tarjima eshitib tarjima qilishning bir turi sifatida G. V. Chernovning «Teoriya i praktika sinxronnogo perevoda» (M., 1978), «Osnovi sinxronnogo perevoda» (M., 1987), A. F. Shiryayevning «Sinxronniy perevod» (M., 1979) nomli asarlarida maxsus о‘rganilgan. Bundan tashqari, tarjimashunoslarning maxsus ilmiy tо‘plami — «Tetradi perevodchika» da sinxron tarjimaning turli soxalariga oid kо‘plab maqolalar e’lon qilindi. Afsuski, chet tilidan о‘zbek tiliga va, aksincha, chet tillariga sinxron tarjima qilishning lisoniy, kommunikativ, psixolingvistik asoslari yoki ularni о‘rgatishga oid ilmiy tadqiqotlar 7 о‘zbek tarjimashunosligida kam kuzatiladi. Sinxron tarjima, asosan, majlis, uchrashuv hamda anjumanlarda foydalanilishi bilan ketma-ket tarjimaga о‘xshashdek tuyuladi. Biroq keyingi yillarda sinxron va ketma-ket tarjimadan foydalanishda ixtisoslashuv alomatlari tobora sezilyapti. Masalan, sinxron tarjima, asosan, kо‘p tilli xalqaro simpoziumlar, xalqaro tashkilotlar ishtirokchilariga notiq nutqini eshitish jarayonida uni ikki va undan ortiq tillarga tarjima qilish lozim bо‘lgan vaziyatlarda shu soxa bо‘yicha maxsus tayyorlangan sinxronchi tarjimonlar tomonidan amalga oshirilsa, ketma-ket tarjima tarjimon va sо‘zlovchi (notiq) ning bevosita muloqoti jarayonida ikki tomonlama uchrashuv va konferensiyalarda, diplomatik sо‘zlashuvlarda kо‘proq amalga oshirilyapti. Bundan tashkari, sinxron tarjima ketma-ket tarjimadan quyidagi jixatlari bilan ham farq qiladi: 1.Sinxron tarjimada notiq nutqi nutq tugashi, gap yakunlanishi kо‘tilmasdan tarjima qilinadi. Ketma-ket tarjimada esa tarjimon notiqning xar bir jumlasini tarjima qilishga urinadi. Bunda notiq tarjima amalga oshirilguncha nutqini t о ‘xtatib turadi. 2.Sinxron tarjimada tarjimon о ‘zini kommunikatsiya ishtirokchilaridan ajratib turuvchi turli-tuman texnik apparaturalardan foydalanadi. U notiq nutqini maxsus xonada quloqqa taqiladigannaushnik orqali eshitib, tarjima qiladi va uni mikrofon orqali shu tilni tushunadigan tinglovchilarga yetkazadi. Bu tarjima maxsus kanallar orqali faqat shu tilda eshitib tushunadigan ishtirokchi- tinglovchilarning naushniklariga yetkaziladi. Faraz qiling, konferensiya zalida chet tilida, masalan, frans о ‘z tilida gapirayotgan notiqning ma’ruzasini sinxronchi о ‘zbek yoki rus tilini tushunadigan ishtirokchilar 8 uchungina о ‘zbek yoki rus tiliga tarjima qilib о ‘zatadi. Agar notiq о ‘zbek yoki rus tilida gapirayotgan b о ‘lsa, sinxronchi uni fransuz tilini tushunadigan ishtirokchilar uchun fransuzchaga tarjima qilib uzatadi. Agar konferensiya zalida bir necha, masalan, ingliz, fransuz, nemis millatiga mansub vaqillar ishtirok etayotgan b о ‘lsa, maxsus apparaturalar oldida ana shu tillarda sinxron tarjima qiladigan uchta sinxronchi ish olib borishi kerak. Bu xolda turli tillarda s о ‘zlashuvchi ishtirokchilar naushniklarni о ‘zlari tushunadigan tarjima tili kanallariga ulaydi. Demak,sinxronchidan eshitilgan axborotni shu ondayok tarjima tiliga о ‘girish, notiqning nutq tezligiga moslashishga ulgurish talab qilinadi. Ketma-ket tarjima qiluvchi tarjimon esa bevosita chet tilida gapiruvchi shaxs yonida turib, uning gaplarini ketma-ket, muayyan gap yoki fikrning tugashini kutib tarjima qiladi.Sinxron tarjimaga о ‘rgatish tinglab tarjima qilish mexanizmini shakllantirish, shu orqali ixtisoslashgan sinxronchi faoliyatini shakllantirishni k о ‘zda tutadi. Xar qanday faoliyatga о ‘rgatish dastlab k о ‘nikma, malakalarni xosil qilish orqali amalga oshiriladi. Bunday k о ‘nikma va malakani, ya’ni sinxronchi faoliyatini shakllantirish uchun, birinchi navbatda, undan diqqatni jamlashni talab qiladigan faoliyat turlarini о ‘zlashtirish va ularni ishga tushirish mexanizmlarini shakllantirish talab qilinadi. Xar qanday faoliyatni shakllantirish birlamchi va ikkilamchi k о ‘nikmalarni rivojlantirish orqali amalga oshiriladi. Birlamchi k о ‘nikma о ‘zlashtiriladigan faoliyatning elementar asoslari, ularni bajarish y о ‘llari, usullarini sekinlik bilan, ketma-ket xarakatlarni amalga oshirish orqali xosil qilinadi. Ikkilamchi k о ‘nikma turli vaziyatlarda amaliyot 9 usullaridan foydalanishni k о ‘zda tutadi. Birlamchi va ikqilamchi k о ‘nikmalar asta-sekin avtomatlashgan malakalarga, ish jarayonida bemalol foydalansa b о ‘ladigan qobiliyat (tajriba) ga aylanadi. Sinxron tarjima malakalarining takomillashuvi nostandart tarjimalar qilish, sekin va tez о ‘qilgan nutqni tarjima qilish, yangi leksik, grammatik konstruksiyalardan foydalanish jarayonida r о ‘y beradi. Oliy о ‘quv yurtlarida sinxronchi tarjimon tayyorlash chegaralangan mavzular (soxalar) asosida tashkil qilinib, keyinchalik о ‘z kasblarini yanada takomillashtirish uchun asos yaratiladi. Masalan, adabiyot va san’at, tibbiyot, ekologiya, ma’lum bir davlatning tarixi, sanoati, qishloq x о ‘jaligi va xokazo soxalar b о ‘yicha aloxida, maxsus sinxronchilar tayyorlash rejalashtiriladi. Bunda b о ‘lajak mutaxassislarda mavzuni umumlashtirish, ongli va mantikiy bayon qilish kabi k о ‘nikma va malakalarni shakllantirish maqsad qilib q о ‘yiladi. Bu maqsadni amalga oshirish jarayonida sinxronist tarjimon nutq faoliyatining aloxida bir turi sifatida egallanishi bilan bog‘liq k о ‘plab psixolingvistik qiyinchiliklarni yengib о ‘tishiga t о ‘g‘ri keladi. Chunki b о ‘lajak mutaxassislarda perseptiv (qabul qilish), diqqatni jamlash, xotirada saqlash, faraz qilish, fikrlash va boshqa qobiliyatlarni shakllantirmasdan turib, sinxron tarjimaga о ‘rgatish mumkin emas. Bu о ‘rinda perseptiv qobiliyatning asosiy k о ‘rsatkichlari: diqqat, xotira, fikrlash, tez faxmlashni takomillashtirmay, aqliy xarakatlarni boshqaruv tezligiga о ‘rgatmay sinxron tarjimani о ‘rgatish mumkin emas. Sinxron tarjimaga о ‘rgatishning ikkinchi maqsadi tarjimonni 10 eshitiladigan nutqni shu ondayok tushunib tarjima qilishning psixolingvistik asoslariga о ‘rgatishdir. 1.2. Ketma – ket tarjimaning mohiyati va uning boshqa tarjimalardan farqli hamda o‘xshash jihatlari. Og‘zaki ketma — ket tarjima qilish vazifasi, boshqa har qanday tarjima faoliyati kabi, aslida mavjud bulgan xabarni etkazishdir. (Shuni esda tutish kerakki, bu xabar sо‘zlashuv muallifi tomonidan qabul qiluvchiga etkazish uchun mо‘ljallangan ma’lumotdir). Ketma-ket tarjimada yozma tarjimadan farqli о‘laroq, xabar faqat nutq asarining mazmunidan ajralib turishi mumkin; matnning shakli aloqa bilan bog‘liq axborotni olib bormaydi, badiiy matn shakli xabarning bir qismini olib yurishi mumkin. Bu holat juda muhimdir: og‘zaki tarjimada dastlabki xabarning shakli yozma ravishda kamroq rol о‘ynaganligi sababli, xabar boshqa shaklda о‘tkazilishi mumkin, ya’ni tarjima shakli asl nusxadan katta farq qilishi mumkin. Og‘zaki aloqa tarkibida quyidagi bosqichlar (bosqichlar, ulanishlar) aniqlanishi mumkin):  Xabar matnining manbayi;  Asl xabar tarjimonini qabul qilish va tushunish (dekodlash);  Qabul qilingan xabarni rо‘yxatga olish tizimida kodlash-saqlash qurilmasi;  Chiqish xabarini rо‘yxatdan о‘tkazish (kodlash);  Qabul qiluvchi tomonidan tarjimani qabul qilish. K о ‘pgina tadqiqotchilarning fikriga k о ‘ra, bu erda eng muhim narsa- tarjimonning dastlabki xabarni qabul qilish bosqichi va tarjimonning tarjima matnini ishlab chiqarish bosqichi. Shuni ta’kidlash kerakki, dastlabki xabarni qabul qilish bosqichida tarjimon faoliyatining muvaffaqiyati asosan asl xabarning о ‘ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi. Shuning uchun, keling, asl xabarning umumiy 11 xususiyatlarini k о ‘rib chiqaylik. Izchil tarjima-bu og‘zaki tarjima turlaridan biri b о ‘lib, unda ma’ruzachi vaqti-vaqti bilan tarjimonga aytilganlarni tarjima qilish uchun zarur b о ‘lgan nutqda pauza qiladi. Ushbu pauzalar odatda kichikdir, chunki professional tarjimon odatda nutqning ovozi davomida tarjimani shakllantiradi va pauza paytida uni aytadi. Izchil tarjima maxsus va jiddiy ta’lim va tayyorgarlikni talab qiladi. Ketma-ket tarjima-bu tarjimonning og‘zaki nutqini tugatib, butun nutqni yoki uning bir qismini tugatgandan s о ‘ng tarjimonni tarjima qilishni boshlaydigan og‘zaki tarjima usuli. Nutqning tarjima qilingan segmentining hajmi har xil b о ‘lishi mumkin: alohida bayonotdan 20-30 va undan k о ‘p daqiqalarda ma’ruzachi aytgan katta hajmdagi matnga. Tarjima bu turi tarjima boshlanishidan oldin uzoq vaqt davomida original muhim segmentlari mazmunan tarjimon xotirasida saqlab talab qiladi. Agar asl nusxaning hajmi bir nechta s о ‘zlardan oshib ketgan b о ‘lsa, asl nusxani qabul qilish jarayonida tarjimon kontentning tugun momentlarini yozib oladi, bu unga xotirada saqlangan xabarni tiklashga yordam beradi . Boshqa har qanday tarjima kabi, og‘zaki ketma-ket tarjima “muloqot sodir b о ‘ladigan nutq faoliyati bilan belgilanadi”. T. S. Serova ta’kidlaganidek, og‘zaki ketma-ket tarjima-bu kamida uchta subyektning ishtirokida amalga oshiriladigan va nutq faoliyatining bir necha turlari va shakllarini о ‘z ichiga olgan vositachilik nutqi faoliyati: tinglash, fikrlash, yozish, о ‘qish va gapirish. Protsessual og‘zaki ketma-ket tarjima quyidagicha ta’riflanishi mumkin: tarjimon, spikerning yonida b о ‘lish, nutqni tinglash, yozishni davom ettirish va pauzada nutqini boshqa tilda takrorlash, uning yozuvlariga asoslangan. Shunday qilib, ketma-ket tarjima bir qator temporal, texnik, uslubiy, mazmunli va mekansal xususiyatlar bilan tavsiflanadi. Ketma-ket tarjimaning temporal xususiyatlariga quyidagi xususiyatlar kiradi:  axborotni qabul qilishning yagona va aniqligi;  nutq tezligiga bog‘liqlik va spikerni pauza qilish;  asl nusxaning juda uzoq ovozi;  asl fragmentning asl tili va tarjima tilida ovoz berish vaqtida ajratish; 12  har xil harakatlarning bir vaqtning о ‘zida bajarilishi (tinglash va tuzatish, yozuvni о ‘qish va gapirish). Tarjimonning nutq tezligi juda yuqori: spikerning nutqiga teng, agar u tez gapirsa va tezroq b о ‘lsa, asl nutq tezligi sekin b о ‘lsa. Texnik jihatdan, ketma-ket tarjima axborotni yodlash va tahlil qilish uchun yordamchi sifatida maxsus yozuv yordamida og‘zaki tarjimaning boshqa turlaridan farq qiladi. Ketma-ket tarjima qilinishi kerak b о ‘lgan nutqlarning janriga kelsak, aksariyat hollarda ular yuqori darajadagi rasmiyatchilik (k о ‘p sonli nutq klişesi, barqaror inqiloblar), hissiylik (baholash s о ‘z birikmalarining mavjudligi, taqqoslashlar) va kontseptuallik (semantik t о ‘yinganlikning katta darajasi) bilan tavsiflanadi.rasmiy uslub va jamoat nutqlariga xosdir. Nutqning t о ‘liq qismini tinglash qobiliyati tufayli, ketma – ket tarjima mahsuloti, sinxron tarjimadan farqli о ‘laroq, bir tomondan, ma’noga katta kirib borishi va boshqa tomondan, tarjima qismining qisqarishi (taxminan uchdan bir qismi) asl nusxaning takrorlanishini bartaraf etish orqali dastlabki xabarga nisbatan xarakterlanadi. Tarjimonning tinglovchilarga nisbatan fazoviy joylashuvi nuqtai nazaridan uning ishi (sahnada yoki muzokaralar stolida) va qabul qiluvchilar tarjimaning og‘zaki va og‘zaki b о ‘lmagan qismlarini bir vaqtning о ‘zida baholash imkoniyatiga ega. Kommunikatorlar bilan bevosita aloqa qilish, qayta s о ‘roq qilish va qiyinchiliklar yuzaga kelgan taqdirda ma’ruzachi yoki tinglovchilarning yordamiga murojaat qilish imkonini beradi . Dialogik nutqni izchil tarjima qilishda kichik s о ‘zlar tarjima qilinadi. Monologik nutqning ketma- ket tarjimasi bilan segmentlarning uzunligi ikki dan 7-8 daqiqagacha о ‘zgarib turadi, k о ‘proq vaqt zerikishga olib keladi, diqqatni tortadi . Iloji b о ‘lsa va vaqtni tejash uchun ishlash ba’zan oldindan tarjima qilinadi. Og‘zaki ketma-ket tarjima odatda nisbatan kam sonli ishtirokchilar bilan faoliyat olib borishda ishlatiladi. Ushbu turdagi tarjima juda k о ‘p sonli harakatlar, harakatlar bilan muloqotning “mobil ь ” tabiatida juda samarali: sanoat obyektlarida ishlayotganda, keyingi ekskursiyalar bilan muzokaralar va h. k. odatda ketma-ket tarjima orqali amalga oshiriladigan tadbirlar: biznes muzokaralari, telyefon muzokaralari, seminarlar, 13 uchrashuvlar, kichik ishtirokchilar bilan davra suhbatlari, brifinglar, matbuot anjumanlari, taqdimotlar, k о ‘rgazmalar, bufet, bayram tadbirlari va boshqalar;  q о ‘shimcha texnik uskunalar talab qilinmaydi, bu esa tadbirning harakatchanligini oshiradi;  masalan, sanoat obyektlarida ishlayotganda, prezentatsiyalar b о ‘yicha muzokaralar olib borilganda, delegatsiyalar hamrohligida amalga oshirilishi mumkin;  ishtirokchilar masalani k о ‘rib chiqish uchun foydali b о ‘lishi mumkin b о ‘lgan q о ‘shimcha vaqtga ega (masalan, biznes muzokaralarida);  k о ‘p hollarda sinxron tarjimadan farqli о ‘laroq, bitta malakali tarjimonni jalb qilish kabilar; Bu yerda kamida ikkita sinxronni jalb qilish kerak ketma-ket tarjima kamchiliklari sinxronga nisbatan:  ketma-ket tarjima qilishni t о ‘xtatib turish sababli, tadbirni о ‘tkazish k о ‘proq vaqt talab etadi;  tarjima qilish imkoniyati, odatda, faqat bitta xorijiy til;  original matnning amalga oshirish shakliga qarab, tadbir ishtirokchilarining cheklangan soni farqlanadi;  og‘zaki matnni yozish bilan ketma-ket tarjima qilish;  og‘zaki matnning paragraf-phrasal tarjimasi;  yozma matnning inglizcha varianti; Tarjima tarjimasi og‘zaki tarjima turi bо‘lib, unda ma’ruzachi kichik tugallangan jumla yoki jumlani aytadi va keyin tarjimonga ularni tarjima qilish imkoniyatini beradi. Tarjimani tarjima qilishda tarjimon, odatda, an’anaviy ketma- ket tarjima bilan tez-tez sodir bо‘ladigan katta davrlarni xotirada saqlashga hojat yo q. Internetda bunday ta’rifni topdim:ʻ Paragraf-phrasal tarjimasi-matnni tinglashdan keyin butunlay emas, balki jumlalar yoki paragraflar b о ‘yicha tarjima qilingan ketma-ket tarjimaning soddalashtirilgan turi. Bir martalik tarjimaning bir turi, ehtimol, о ‘qituvchi yoki boshqa talaba taklifni о ‘qigan “ta’lim tarjimasi” deb hisoblanishi mumkin, undan keyin talaba 14 ushbu taklifni tarjima qilish imkoniyatini oladi. Agar u darhol ishlamasa, о ‘qituvchi taklifni yana bir bor о ‘qishi mumkin. Kasb-hunarga asoslangan tarjima sharoitida tarjimon ba’zan ma’ruzachidan yangi s о ‘zlarni t о ‘liq takrorlashini s о ‘rashi mumkin. Tarjimon juda muhim joylarni yoki birinchi marta eshitilmagan raqamlarni s о ‘rasa, hech qanday aybdor b о ‘lmaydi. Izchil tarjima bilan, bu, odatda, chiqarib tashlanadi va juda istalmagan. Tarjimada, shuningdek, ketma-ket tarjimada, tarjimonning oldindan tarjima qilingan matnga ega b о ‘lgan holatlar juda kam uchraydi va egozadacha spikerning nutqi orasidagi intervalda uni aniq о ‘qish uchun kamayadi. Bir martalik yoki ketma-ket tarjima foydasiga tanlov vaziyatga, ta’qib qilinadigan maqsadlarga va tarjimonning tegishli malakaga ega b о ‘lishiga bog‘liq. Tarjimonlar t о ‘liq izchil tarjimaga ega b о ‘lib, ishonchli va noaniq holda katta davrlarni jamoatchilikka tarjima qila olishadi. Shuning uchun haqiqiy tarjima amaliyotida maxsus sinxron uskunalarsiz tarjima yoki ma’lum bir tezlashtirilgan, yarim sinxron tarjima ustunlik qiladi. Tarjima qilinganida, tarjimonning jonli yuki ushbu ketma-ket tarjimaga qaraganda ancha past. Shu ma’noda, tarjima tarjimasi, ehtimol, ketma-ket tarjimaning soddalashtirilgan versiyasi sifatida qaralishi mumkin. Shu bilan birga, vaqt о ‘tishi bilan va ketma-ket tarjima bilan, ma’ruzachi tarjimon bilan ishlash qobiliyatiga, pauza qilish va semantik akslarni aniq belgilashga bog‘liq. Tarjima paytida yozib olish jarayoni puxta tayyorgarlikni talab qiladi. Shu bilan birga, bir vaqtning о ‘zida bir nechta omillarni ta’kidlash kerak, ular orasida yozuvlar olib boriladigan vositalar, shuningdek, qog‘ozda taqdim etilgan ma’lumotni qabul qilishning funksionalligi va qulayligi. Yozib olishga tayyorgarlik tugagach, siz asosiy bosqichga о ‘tishingiz mumkin - kursning yozuv usullarini о ‘rganishingiz mumkin. Rus tiliga asoslangan kursiv tizimining muallifi Minyar-Beloruchevning s о ‘zlariga k о ‘ra, uning asosiy afzalligi shundaki, tarjimon kursning yordami bilan bayonning asosiy g‘oyasini qisqacha tuzatishi va keyin uni iloji boricha qog‘oz nuqtalarida asl nusxaga k о ‘chirishi mumkin. Yozib olish tizimini о ‘rganishga kirishdan oldin, vositalarni t о ‘plash va vaziyatni tahlil qilish orqali unga ehtiyotkorlik bilan tayyorgarlik k о ‘rish kerak. 15 Tadqiqotchilar yozuvlarni tashkil qilishning turli xil variantlarini taklif qilishadi, ulardan birini E. Alikina taklif qilgan. Tarjima kursivi ketma-ket tarjimada, shuningdek, ikki tomonlama tarjimada q о ‘llaniladi. Bunday holatlarga misollar: konferensiyalarda, prezentatsiyalarda, ma’ruzalarda (monologik ketma-ket tarjima uchun); rasmiy suhbatlar, intervyular, muzokaralar (ikki tomonlama tarjima uchun). Yozishni nutqning boshlanishi bilan birga boshlash tavsiya etiladi, ammo shu bilan birga suhbatdoshning g‘oyasini q о ‘lga kiritish uchun boshida pauza qilish taqiqlanmaydi. Asosiysi, nutq va yozuv bir vaqtning о ‘zida tugaydi va tarjimon pauza paytida qog‘ozga yozilgan fikrni aytdi. Ovozga kelsak, birinchi jumlalarga alohida e’tibor qaratish tavsiya etiladi, chunki ular juda k о ‘p ma’lumotlarni о ‘z ichiga oladi. Bayonotning birinchi qismini batafsil yozgandan s о ‘ng, tarjimon quyidagi iboralarni qisqa qilib yozish imkoniyatiga ega b о ‘ladi, chunki k о ‘p narsa allaqachon aniq b о ‘ladi.Imtiyozli vositalarni e’tiborsiz qoldirib b о ‘lmaydi. Dastlab, bu savol muhim emas. Shunga qaramay, har bir tafsilot yozib olishda muhim ahamiyatga ega ekanligini yodda tutish kerak va tarjimon ishini oqilona qiladigan har qanday vositalardan foydalanish kerak.Ikki tomonlama tarjima sharoitida, tarjimon stolda о ‘tirish imkoniyatiga ega b о ‘lganda, gorizontal ravishda yotqizilgan va uchta teng qismga b о ‘lingan holda A4 varag‘idan foydalanish kerak. Ushbu tartibga solish sizga ancha uzun bayonni yozib olishga imkon beradi, yozilgan nutqning har qanday lahzasini osongina topib, uni aylantirmaslik kerak. Bu yerda YE.V. Alikina yozuvlarning bir-biriga yopishmasligi uchun varaqning bir tomoniga ma’lumot yozishni maslahat beradi.Agar tarjimon mikrofon oldida turgan b о ‘lsa va u stolga suyanib, kichikroq formatdagi daftarni yozib olish imkoniga ega b о ‘lmasa, lekin har doim qattiq qoplamali b о ‘lsa, og‘irlikdagi yozuv uchun qulaydir. Shuningdek, E.V. Alikina sahifani tezlashtirish uchun qayddaftarni (bloknot) olishni maslahat beradi .Yozish vositasining о ‘ziga kelsak, buning uchun о ‘chirg‘ichli qalamlar (ma’lumotni о ‘chirib tuzatish uchun) aynan qulaydir. Bu eng munozarali 16 masalalardan biri. Bir nechta qarama-qarshi fikrlar mavjud. Ba’zi bir mualliflarning fikricha, yozuv dastlabki tilda, boshqalari esa tarjima qilingan tilda b о ‘lishi kerak. Uchinchisiga k о ‘ra, r о ‘yxatga olish tizimi о ‘rganilgan tilda va t о ‘rtinchidan, ingliz tilida eng k о ‘p s о ‘zlashadigan til sifatida, k о ‘pchilik tomonidan qabul qilingan qisqartmalar. Beshinchisi, aralash til eng maqbul variant deb о ‘ylashadi. Lekin, bu holda, albatta, hamma narsa tarjimonning xohishiga bog‘liq. Tarjimadagi eng t о ‘liq rasmni qayta tiklash uchun ma’nosi kontekstdan aniq b о ‘lgan yoki xotirada osongina takrorlanadigan “b о ‘sh” s о ‘zlarni yozishdan bosh tortish kerak. Tarjimon uchun yozayotganda bayonning asosiy g‘oyasini, aniq s о ‘z birikmalarini (t о ‘g‘ri nomlar, hafta va oy kunlari nomlari, raqamlar) etkazadigan s о ‘zlar muhimdir. Moddiy va mantiqiy aloqalarni elementlar о ‘rtasida etkazish ham muhimdir. Tarjimon uchun yozishda rol modeli telegraf uslubi, aniq va tushunarli. Hodisalarning vaqt ketma-ketligini eslash kerak (semantik davrlar). Asosiy tez yozuv usullari: 1) semantik tahlil Semantik tahlil - bu matnning asosiy g‘oyasini, xotiraning asosy nuqtalaridan tashkil topgan “iqtisodiy” s о ‘z birikmasini tanlash. Xotirani qо‘llab-quvvatlash nuqtalarini yaratishning uchta usuli mavjud. 1) Katta semantik yuklamaga ega sо‘zlarni tanlash (xorijiy nomlar va familiyalar, geografik nomlar va boshqa atoqli nomlar, shuningdek raqamlar); 2)Transformatsiya usuli (shaxssiz jumlalarni aniq shaxsiy tarkibga aylantirish, murakkab sо‘zlar va konstruksiyalarni sodda sinonimlarga almashtirish); 3)Ehtirosli sо‘zlarni tanlash (alohida hissiy rangga ega bо‘lgan yoki haqiqatga ega bо‘lgan sо‘zlarga urg‘u berish). “Iqtisodiy” sо‘zlar о‘z navbatida qisqartirilishi mumkin bо‘lgan sо‘zlardan iborat. Shu sababli, kо‘p sо‘zlarda (ayniqsa uzun sо‘zlarda) qо‘shimcha harflar borga о‘xshaydi. Shu sababli, barcha harflarni bir s о ‘z bilan yozmaslik taklif etiladi. Shu bilan birga, rus tilining о ‘ziga xos xususiyati ma’lumot olishning boshlang‘ich nuqtalari b о ‘lgan birinchi harflarsiz bajarishga imkon bermaydi. Masalan, ruschada rus tilidan boshlanadigan s о ‘zlar 2500 tadan oshadi. Buning о ‘rniga, masalan, s о ‘zning tarjimasida butun s о ‘zni takrorlashga imkon beradigan 17 s о ‘zlar orasidagi unli tovushlardan voz kechishingiz mumkin. Bundan tashqari, ikki unli harflari istisno qilish mumkin va eng keng tarqalgan old va q о ‘shimchalari (bir necha belgilardan iborat s о ‘zlarni bosh harflarini yozish yoki qisqartirib yozib q о ‘yishdan iborat). II BOB. Tarjima taktikalari va strategiyalari 2.1. Sinxron tarjimada strategiya va taktikalar Sinxron tarjimaning (ST) umumiy tarjimashunoslik tizimidagi о‘rni va xususiyatlari juda keng va sinxronist tarjimada chuqurroq bilim va kо‘nikma talab qilinadi. Sinxron tarjimada bir vaqtning о‘zida og‘zaki tarjima turlarining, xususan ketma-ket tarjimadan semantagrafik tarjima va turli xil shakl va ussullardan foydalanadi. Shuningdek, tarjima bu madaniyatlarni bog‘lovchi о‘ziga xos kо‘prikdir. Xoh yozma tarjima bо‘lsin, xoh og‘zaki tarjima baribir qaysidir ma’noda madaniyatlar almashinuvi va tanishuvini yuzaga keltiradi. Har bir tilda о ‘sha millatning dunyoqarashi, ruhiyati, о ‘zligi aks etadi. Tarjimani amalga oshirishda tarjimonga yanada og‘ir vazifani yuklaydi. Bugungi kunda davlat rahbarlarining uchrashuvlarida, xalqaro konferensiyalarda sinxron tarjimadan keng foydalaniladi. Bu kabi sinxron tarjima jarayonlarining asosiy mavzusi siyosat, q о ‘shni va xalqaro maydondagi siyosiy muhit haqida b о ‘lishi tabiiy holdir. Siyosiy tarjimani amalga oshirishda tajribali tarjimon doim notiq nutqidagi yashirin ikki taraflamalikni hisobga oladi. Chunki bir davlat siyosiy kontekstida pozitiv ma’no anglatgan s о ‘z ikkinchi bir tilga sinxron tarjima qilinayotganda negativ ma’no kasb etish holatlari k о ‘p uchraydi. ”Siyosat – bu san’at” degan gap bejiz aytilmagan. Negaki, siyosatda turli xil siyosiy metaforalar, evfemizmlar k о ‘p q о ‘llaniladi. Shuning uchun ham, sinxron tarjimon tarjima jarayonida bir tomondan, u amaliy, yordamchi mohiyati unga aniq b о ‘lgan qliplar va an’anaviy iboralar bilan ish olib boradi. Ikkinchi tomondan, siyosatchi yuborayotgan xabar va 18 mazkur xabar birinchi navbatda haqiqatda kimga yo’nalganligini aniq anglab olish zaruriyati bilan ishlaydi. Siyosiy kontekst va diplomatik tilga xos nozikliklar borasidagi bilimli tarjimonga xabarning barcha urg‘u berilgan qirralarini aniq yetkazib berishi va zarur b о ‘lsa matnga ana shu emosionalifodali ohangni kiritishiga imkon beradi. Ushbu maqolada sinxron tarjimaning arabcha- о ‘zbekcha kombinasiyasida siyosiy leksikaning berilishi, siyosiy mavzudagi sinxron tarjima jarayonida davlat rahbarlari va arab davlatlatlarida mansabdor shaxslarga nisbatan ishlatiladigan arabcha murojaat birliklari turli xil misollar va dalillar orqali tahlil qilingan. Ta’riflangan mexanizmlar ST insonning kommunikativ faoliyatining alohida turi sifatida mavjudligiga imkon beradi, uning eng xarakterli xususiyati nutq aktida tarjimonning alohida roli b о ‘lib, tarjimaning kommunikativ modelini k о ‘rib chiqishda - ma’lumotlar tushunchalarining s о ‘zma-s о ‘z ma’nosida ma’ruzachi yoki tinglovchining roli bilan t о ‘liq bog‘liq emas. Tarjimon nutqni takrorlashi va axborotni faol idrok etishiga qaramay, nutq aktida vositachi sifatida ishtirok etadi. U vositachi b о ‘lib, ma’ruzachi va tinglovchi о ‘rtasida о ‘rnatilgan ma’lumot kanalini ta’minlaydi. Bundan kelib chiqadiki, tarjimon о ‘z faoliyati davomida axborot oqimini о ‘zgartirmaydigan, balki tezlashtiradigan shunday strategiya va taktikalarni tanlashi kerak. Bunday holda, q о ‘shma korxonaga xos b о ‘lgan ergonomik xususiyatlarni hisobga olish muhimdir. Ushbu turdagi tarjimadan foydalanish shartlari bilan belgilanadigan va sinxron tarjimonga yuklangan vazifani hal qilishda ma’lum strategiya va taktikalarni tanlashga ta’sir qiluvchi SPning ergonomik xususiyatlariga quyidagilar kiradi:  maxsus jihozlardan foydalanish zarurati (naushniklar va mikrofon);  tarjimonning stress holatini rag‘batlantirishi mumkin b о ‘lgan ekstremal ish sharoitlari G. E. Miramning fikriga k о ‘ra, "Sinxron tarjimon tomonidan doimo boshdan kechiriladigan ruhiy stress va fiziologik noqulaylik bu kasbni sinovchi uchuvchi 19 kasbi bilan bir qatorga q о ‘yadi" 1 SP ning ekstremal shartlariga tarjimaning qaytarilmasligi bilan bog‘liq b о ‘lgan sinxron tarjimon ishining quyidagi xususiyatlari kiradi: tinglash va gapirish jarayonlarining bir vaqtdaligi, vaqt birligi uchun cheklangan ma’lumotlar va tarjimani oxirigacha bajarish zarurati. bayonotning manba tilda idrok etilishi, spontanlik (nutq matni oldindan tayyorlanib, tarjimonga taqdim etilgan hollar bundan mustasno). Bundan tashqari, sinxron tarjimonning ishi, qoida tariqasida, yopiq makonda sodir b о ‘ladi. Yuqoridagi barcha xususiyatlar q о ‘shma korxonani muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun zarur b о ‘lgan strategiya va taktikalarni tanlashga ta’sir qiladi. Natija va mulohaza: Bugungi kunda davlatlar о ‘rtasida iqtisodiy, siyosiy, madaniy, fan, tibbiy va boshqa bir qator sohalarda aloqalarning kuchayishi sinxron tarjimaga b о ‘lgan talabni kuchayishiga sabab b о ‘lmoqda. Albatta sinxron tarjimaga b о ‘lgan talabning kuchayishi uning bir qator muammolariga javob topishga olib keladi. Har xil mavzularda b о ‘ladigan konferensiyalar tilini sinxron ravishda tarjima qilib berishning о ‘ziga xos qiyinchiliklari bor. Chunki bunday sinxron tarjima jarayonlarida aynan shu sohaga doir b о ‘lgan terminlargina q о ‘llaniladi xolos. Eng k о ‘p b о ‘ladigan sinxron tarjima jarayonlaridan biri bu siyosiy mavzuda b о ‘ladigan sinxron tarjimam jarayonidir. Davlat rahbarlari, hukumat rahbarlari va davlat hokimiyatining turli mansabdor shaxslari о ‘rtasida b о ‘lib о ‘tadigan siyosiy konferensiyalar nutqini tarjima qilib berish sinxron tarjimondan katta mahorat talab qiladi. Chunki sinxron tarjima badiiy tarjimadan tubdan farq qilib, sinxron tarjimonning oldiga k о ‘plab vazifalarni yuklaydi. Bundan tashqari, tarjima strategiyasi va taktikasini q о ‘llashda uchta bosqichni ajratib k о ‘rsatish mumkin: 1) oldingi tarjima (istiqbolli); 2) haqiqiy (sinxron); 3) keying tarjima (retrospektiv). 1 Мирам , Г . Э . Профессия : переводчик / Г . Э . Мирам . - Киев : Ника - Центр , 1999. - Введение (« Хорошая ли профессия переводчик »). - 160 с . (Miram, G. E. Profession: translator / G. E. Miram. - Kyiv: Nika-Center, 1999. - Introduction ("Is a translator a good profession"). - 160 s.) 20 Tarjimagacha bо‘lgan bosqichda asosiy strategiya va taktika tarjimaning barcha turlari uchun bir xil bо‘ladi. Asosiy strategiya ST jarayoniga tayyorgarlik strategiyasi bo lib, u STning asosiy mexanizmlari faoliyatini optimallashtirishgaʻ qaratilgan bir qator taktikalarni o z ichiga oladi. Ushbu taktikalar ST, sinxron ʻ tarjimaning komunikativ holati, aloqaning semantik-stilistik tuzilishini hisobga olishni о‘z ichiga oladi, bu STKH va ASS tarkibiy qismlarining barcha omillarini aniqlash va bog‘lash orqali amalga oshiriladi. Bu tarjimon ongida tarjima holatining nisbatan aniq tasviri paydo bо‘lishi uchun zarur bо‘lib, bu ehtimollik prognozi mexanizmi uchun zaruriy shartdir. T. I. Golikova va A. A. Elistratovaning " Tarjima jarayonida istiqbolli va dolzarb taktikalar " nashrida tarjimadan oldingi bosqichda q о‘ llaniladigan taktika psixologik tayyorgarlikni о‘ z ichiga oladi , bu stressni engillashtirishning bir qator usullarini о‘ z ichiga oladi , masalan : " langar ". (ongni ma’lum bir holatga mahkamlash), ijobiy tasvirlar va kelajakka bog‘lanish 2 Sinxron tarjimaning hozirgi bosqichida bir qator strategiya va taktikalar q о ‘llaniladi, ular tarjima holatiga bevosita tayyorgarlik k о ‘rish, mashg‘ulotlar va jismoniy chidamlilik tufayli mumkin b о ‘lib, ular ST funksionalligini tashkil etuvchi SP mexanizmlarining ishlashi uchun asos yaratadi. tizimi. V.M.Ilyuxin o zining nomzodlik ishida SPda strategiyaga quyidagi ta rifni beradi: “STda ʻ ʼ strategiya - bu tarjima vazifasini bajarish usuli bo lib, u jo natuvchining ʻ ʻ kommunikativ niyatini manba tili MTdan tarjima tili TTga adekvat tarzda o tkazishdan iborat. s ʻ о ‘zlovchining madaniy va shaxsiy xususiyatlari, asosiy darajasi, til superkategoriyasi va pastki kategoriyalari" 3 . "Taktika" tushunchasi Ilyuxin tomonidan kiritilmagan, chunki bu holda u strategiyani amalda amalga oshirish deb tushuniladi. Biz ushbu kontseptsiyani strategiyani amalga oshirish 2 Гофман, Е. К истории синхронного перевода / Е. Гофман // Тетради переводчика - 1963. - с. 20 - 26; ( электронный источник ). (Hoffman, E. On the history of simultaneous translation / E. Hoffman // Translator's Notebooks - 1963. - p. 20 - 26; (electronic source).) 3 Голикова, Т. И. Проспективные и актуальные тактики в процессе устного перевода / Т. И. Голикова, А. А. Елистратова // Материалы ежегодной научной конференции преподавателей и аспирантов университета, часть 4ая. - Минск: МГЛУ, 2007. - С.155 - 156.( Golikova, T. I. Prospective and actual tactics in the process of oral 21 imkoniyatini ta’minlaydigan harakat sifatida k о ‘rib chiqamiz, biz buni tarjima vazifasini hal qilishga qaratilgan harakatlar majmui sifatida tushunamiz. V. M. Ilyuxin q о ‘shma korxonada strategiyaning ikki turini ajratib k о ‘rsatadi: vaqt omili bilan bog‘liq strategiyalar va statik omillar tufayli strategiyalar. Keling, ular uchun "dinamik" va "statik" strategiyalar tushunchalarini kiritamiz. Dinamik strategiyalar sinov va xato taktikasini va pauza taktikasini о ‘z ichiga olgan kutish strategiyasini, shuningdek, t о ‘xtatib turish taktikasini, STda chiziqlilikni saqlash taktikasini va ehtimollik prognozlash mexanizmi (EPM) ishlashiga asoslangan ehtimollik prognozlash taktikasini о ‘z ichiga olgan vaqtni oshirish strategiyasini о ‘z ichiga oladi. Statik strategiyalar belgilarni tarjima qilish strategiyasini va siqishni va dekompressiya taktikasini о ‘z ichiga olgan chiziqli matnni о ‘zgartirish strategiyasini о ‘z ichiga oladi. Kutish strategiyasi ma’lum bir vaqtni о ‘tkazib yuborish orqali imkon qadar k о ‘proq ma’lumot olishga qaratilgan harakatlardan iborat. Sinov va xato taktikasi, A.D.Shvaytserning fikriga k о ‘ra, "tanlovning ma’lum mezonlariga javob bermaydigan variantlarni rad etish orqali optimal yechimga ketma-ket yaqinlashish" taktikasidir 1 Bunday holda, sinxron tarjimon, keng kontekst b о ‘lmaganida, ma’lum bir tushunchaning t о ‘g‘ri tarjimasiga ishonchi komil b о ‘lmagan holda, uning ramziy tarjimasi t о ‘g‘risida qaror qabul qiladi, bu xato b о ‘lishi mumkin. Keyinchalik, tarjimon t о ‘g‘ri variantni kiritish orqali yo’l q о ‘ygan xatosini tuzatadi. Ushbu taktika k о ‘pincha sinxron tarjimonda nutqning transkripti b о ‘lmaganda q о ‘llaniladi. Pauza taktikasi shundan iboratki, tarjimon tarjima paytida qisqa pauza qiladi, bu gapning ma’nosini tushunish uchun zarur b о ‘lgan kengroq kontekstni olish uchun etarli. Vaqtdan yutish strategiyasi vaqtni tejashga qaratilgan va stressli vaziyatda izchil axborot oqimini ta’minlashga imkon beradigan taktikalar t о ‘plamini о ‘z ichiga oladi. V.M.Ilyuxinning nuqtai nazari b о ‘yicha, t о ‘xtash taktikasi "tarjima qilingan materialni etkazib berishni sekinlashtirish yoki juda uzun pauzani t о ‘ldirish uchun yangi hech narsa b о ‘lmagan mavzuli ma’lumotlarni takrorlash orqali vaqtni yutishga urinishdan iborat” 2 . Ushbu strategiya tarjimon b о ‘shliqni 22 t о ‘ldirish uchun etarli ma’lumotga ega b о ‘lganda q о ‘llaniladi. ST da chiziqlilikni saqlab qolish taktikasi simultane tarjimoni matnning minimal qayta tuzilishi bilan manba matnidan ma’lumotni uzatadi, ya’ni. u “bir semantik guruhni birin-ketin, bir vaqtning о ‘zida uzatilayotgan ma’lumotlarning uyg‘unligi va izchilligini saqlab, murakkab jumlalarni sodda komponentlarga ajratgan holda” tarjima qiladi 3 . Ehtimoliy prognozlashning taktikasi shundan iboratki, ST davomida sinxron tarjimon keyingi ma’lumotlarni oldindan k о ‘rishga harakat qiladi va shu bilan vaqtni oladi. Ushbu taktikani q о ‘llash keng kontekst mavjudligi tufayli mumkin b о ‘ladi. Imo-ishorali tarjima strategiyasi, ba’zi hollarda, bir vaqtning о ‘zida tarjimon bir qator sabablarga k о ‘ra, matnning u yoki bu tarkibiy qismlarini s о ‘zma- s о ‘z, s о ‘zma-s о ‘z tarjimasiga murojaat qilish zarurati bilan bog‘liq. nutq matnining ma’lum bir qismini etarlicha yaxshi tushunmaslik, shu bilan birga uni tarjima qilish kerak. Ta’riflangan strategiyadan faqat oxirgi chora sifatida foydalanish kerak, chunki uni haddan tashqari ishlatish literalizmga olib kelishi mumkin. Chiziqli matnni о ‘zgartirish strategiyasi matnni yanada ixcham (siqish taktikasi) yoki kengaytirilgan shaklga (dekompressiya taktikasi) aylantirishga qaratilgan. Ushbu strategiya matnning turli darajalarida ishlaydigan siqish mexanizmining ishlashi bilan ta’minlanadi. ST ning tarjimadan keyingi bosqichi xatolar ustida ishlash, q о ‘shimcha ma’lumot t о ‘plash va olingan ma’lumotlarni tizimlashtirish, shuningdek, ST davridagi psixologik holatni baholashni о ‘z ichiga olgan tarjimadan keyingi tahlil strategiyasidan foydalanish bilan tavsiflanadi. Sinxron tarjima tarjimaning yana bir murakkab jixati bu nutq faoliyatining psixolingvistik xususiyatlari, shu jumladan kiruvchi signalni idrok yetish xususiyatlari, lingvistik axborotni qayta ishlashning turli bosqichlarida xotiraning ishlashi, tarjima tilida s о ‘zlashuvchining yaratish xususiyatlari, shuningdek, qilingan tarjima yechimini nazorat qilish xususiyatlari bilan bog‘liq. Tarjima odatda tarixiy-madaniy, adabiyotshunoslik, lisoniy-uslubiy, ruxshunoslik y о ‘nalishlarida tadkik etiladi. Ammo bu y о ‘nalishlarning barchasi yo bevosita, yo 23 bilvosita mazkur soxalarning biri —lisoniyuslubiy y о ‘nalishida о ‘z aksini topadi, chunki tarjima hamma vaqt til materiallari bilan ish k о ‘rishni taqozo etadigan jarayondir. Binobarin, tarjima nazariyasida ikki til lingvistik-stilistik vositalari bilan bog‘lik lisoniy tadqiq y о ‘nalishi alohida о ‘rin tutadi. 4 Demak tarjima amaliyotini hatto adabiyotshunoslik y о ‘nalishida ham, aksariyat hollarda til xodisalarini tahlil qilish orqali amalga oshiriladi. Tarjima xususida gap borar ekan, bir tildan ikkinchi tilga alohida s о ‘zlarni, s о ‘z birikmalarini, butun bir asarni tarjima qilish nazarda tutiladi. Tarjima teng ma’nolilik (muqobillik) ni taqozo qiladi, boshqacha qilib aytganda, amalga oshirilgan tarjima asliyatga mazmun jihatdan muvofiq b о ‘lishi lozim. Bu yesa mazkur tarjima turining boshqa xususiyatlarini va birinchi navbatda qat’iy vaqt chegarasini belgilaydi: sinxron tarjimonga faqat s о ‘zlovchi tomonidan nutq yetkazish vaqti beriladi. Bu jarayon tarjimonning ketma-ket tarjimasi uchun biroz vaqt beriladi. . Shuning uchun, sinxron muvaffaqiyat uchun asos tahlil va sintez (ya’ni, fikrlash) orqali yemas, balki shartli reflekslar orqali tarjima qilish imkonini beradi. Tarjimon s о ‘zlovchining nutqi qanday b о ‘lishidan qat’iy nazar, uni tarjima qilishi kerak. Shuning uchun tarjimon bilan s о ‘zlovchining о ‘rtasida о ‘zaro bir- birini tushunish yotadi. 5 6 Bundan tashqari, sinxron tarjimaning о ‘ziga xos xususiyati segmentli xarakter deb ataladi: sinxron tarjimon matnni qabul qilib segmentlarda tarjima qiladi, ketma-ket tarjimada esa tarjimon avval butun matnni tinglaydi. Tarjimon bir vaqtning о ‘zida ham tinglab va gapirish sharoitida doimiy konsentratsiyani va uzluksiz gapirishni talab qiladi. A. F. Shiryayev sinxron tarjimaning psixolingvistik modelini b о ‘yicha bir qancha takliflar bergan. Har 4 Вендина, Т.И. Введение в языкознание: Учеб. пособие. — М.: Высш. шк., 2008. — 391 с. 920 «Молодой учёный» . № 6 (110) Филология . Март , 2016 г . (Vendina, T.I. Introduction to linguistics: Proc. allowance. - M .: Higher. school, 2008. - 391 p. 920 "Young Scientist" . No. 6 (110) Philology . March, 2016) 5 Гурин, И.В. Приёмы речевой компрессии при синхронном переводе с русского языка на английский [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://rudocs.exdat.com/docs/index-88396. html (дата обращения: 6 .03.2016). (Gurin, I.V. Methods of speech compression during simultaneous translation from Russian into English [Electronic resource]. — Access mode: http://rudocs.exdat.com/docs/index-88396. html (date of access: 03/10/2016). 24 birini uch turga b о ‘lib chiqgan: tarjimaning maqsad vazifasi va yechimni qidirish, amalga oshirish bosqichlari 7 . Mazkur ta’rifning tarkibiy qismlarini batafsilroq k о ‘rib chiqamiz. Tarjimonning birinchi bosqich vazifasi sharoitidan kelib chiqib y о ‘nalishni о ‘z ichiga oladi. Sinxron tarjima, asosan majlis, uchrashuv hamda anjumanlarda foydalanilishi bilan ketma ket tarjimaga о ‘xshatishdek tuyuladi. Biroq s о ‘ngi yillarda sinxron va ketma ket tarjimadan foydalanishda ixtisoslashuv alomatlari tobora sezilmoqda. Masalan sinxron tarjima asosan k о ‘p tilli xalqaro simpoziumlar, xalqaro tashkilotlar ishtirokchilariga notiq nutqini eshitish jarayonida uni ikki va undan ortiq tillarga tarjima qilish lozim b о ‘lgan vaziyatlarda shu soha b о ‘yicha maxsus tayyorlangan sinxronchi tarjimonlar tomonidan amalga oshirilsa, ketma ket tarjima tarjimon va s о ‘zlovchi (notiq)ning bevosita muloqoti jarayonida ikki tomonlama uchrashuv va konferensiyalarda, diplomatik uchrashuvlarda k о ‘proq amalga oshiriliyapti. Bundan tashkari, sinxron tarjima ketma-ket tarjimadan quyidagi jixatlari bilan ham farq qiladi: 1. Sinxron tarjimada notiq nutqi nutq tugashi, gap yakunlanishi k о ‘tilmasdan tarjima qilinadi. Ketma-ket tarjimada esa tarjimon notiqning xar bir jumlasini tarjima qilishga urinadi. Bunda notiq tarjima amalga oshirilguncha nutqini tо‘xtatib turadi. 2. Sinxron tarjimada tarjimon о ‘zini kommunikatsiya ishtirokchilaridan ajratib turuvchi turli-tuman texnik apparaturalardan foydalanadi 8 . U notiq nutqini maxsus xonada quloqqa taqiladigan naushnik orqali eshitib, tarjima qiladi va uni mikrofon orqali shu tilni tushunadigan tinglovchilarga yetkazadi. Bu tarjima maxsus kanallar orqali faqat shu tilda eshitib tushunadigan ishtirokchitinglovchilarning naushniklariga yetkaziladi. Faraz qiling, konferensiya 7 Швейцер, А.Д. Теория перевода. Статус, проблемы, аспекты. — М.: Либроком, 2009. — 216 ( Schweitzer, A.D. Translation theory. Status, problems, aspects. — M.: Librokom, 2009. — 216) 8 Сдобников , В . В . Теория перевода ( учебник для студентов лингвистических вузов и факультетов иностранных языков )/ Петрова О . В . — М .: АСТ : Восток — Запад , 2006. — 448 с .( Sdobnikov, V.V. Translation theory (textbook for students of linguistic universities and faculties of foreign languages) / Petrova O.V. - M.: AST: East - West, 2006. - 448 p) 25 zalida chet tilida, masalan, xitoy tilida gapirayotgan notiqning ma’ruzasini sinxronchi о ‘zbek yoki rus tilini tushunadigan ishtirokchilar uchungina о ‘zbek yoki rus tiliga tarjima qilib о ‘zatadi. Agar notiq о ‘zbek yoki rus tilida gapirayotgan b о ‘lsa, sinxronchi uni xitoy tilini tushunadigan ishtirokchilar uchun xitoychaga tarjima qilib uzatadi. Agar konferensiya zalida bir necha, masalan, ingliz, fransuz, nemis xitoy millatiga mansub vaqillar ishtirok etayotgan b о ‘lsa, maxsus apparaturalar oldida ana shu tillarda sinxron tarjima qiladigan uchta sinxronchi ish olib borishi kerak 9 . Bu xolda turli tillarda s о ‘zlashuvchi ishtirokchilar naushniklarni о ‘zlari tushunadigan tarjima tili kanallariga ulaydi. Demak, sinxronchidan eshitilgan axborotni shu ondayok tarjima tiliga о ‘girish, notiqning nutq tezligiga moslashishga ulgurish talab qilinadi. Sinxron tarjimaga о ‘rgatishning ikkinchi maqsadi tarjimonni eshitiladigan nutqni shu ondayok tushunib tarjima qilishning psixolingvistik asoslariga о ‘rgatishdir. R о ‘yxatda keltirilgan strategiya va taktikalarni sinxron tarjimon tomonidan malakali q о ‘llash STni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun asosdir. Ularni amalda q о ‘llash imkoniyati sinxron tarjimonga tarjima vazifasini bajarishga, izchil matn yaratishga imkon beradi. 10 Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, ST jarayoni tarjimaning eng murakkab turi hisoblanib, ST jarayonida tillardagi farqni hisobga olgan holda, ularning bir-biriga ta’sir qilishi, adekvat, ekvivalent interferentsiya tarjima sifatida tavsiflaydi. ST ning о ‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, tarjiman asarga jilo berishi, ushbu tarjimaga olingan manbanitinglovchiga asl holicha yetkazib berishda ilmiy mahoratga ega b о ‘lihi va matn mazmuninisaqlab qolgan holda ifodalashi zarur b о ‘ladi. 2.2. Og’zaki tarjimada duch keladigan muammolar va ularga qoyiladian talablar 9 Кузнецова, И.Н., Метковская А.И. Механизм речевой компрессии в процессе синхронного перевода // Экология ЦЧО РФ. — 2012. — № 1 (28). — c. 60–68. 10 Миньяр-Белоручев, Р. К. Как стать переводчиком / Р. К. Миньяр- Белоручев. - М.: Готика, 1999. - 176 с. ( 6. Minyar-Beloruchev, R. K. How to become a translator / R. K. Minyar- Beloruchev. - M.: Gothic, 1999. - 176 p.) 26 Tarjimaning yuqori sifatini ta’minlash uchun tarjimon tarjima matnini asl nusxa bilan solishtirish, yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan xatolarni baholash va tasniflash, zarur tuzatishlar kiritish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak. Agar tarjimon ba'zi talablarni bajarishi kerak bo'lsa, u holda uning ishining natijalarini baholash uning ushbu talablarni qanchalik to'liq va muvaffaqiyatli bajarganligi bilan belgilanadi. Tarjima sifatiga qoyiladigan talablar majmui tarjima normasi deb ataladi. Tarjimaning sifati uning tarjima normasiga muvofiqlik darajasi va bu meyordan beixtiyor yoki ongli ravishda chetlanish xarakteri bilan belgilanadi. Normativ talablar prinsiplar yoki tarjima qoidalari shaklida shakllantiriladi. Normativ qoidalar umumiy yoki maxsus bo'lishi mumkin, alohida,alohida holatlarni qamrab oladi yoki tarjimaning muayyan turiga yoki umuman tarjimaga tegishli bo'lishi mumkin. Ular yagona qoida sifatida shakllantirilishi yoki ushbu qoida qo'llanilishi mumkin bo'lgan shartlar yoki uni qo'llash mumkin bo'lmagan holatlarning ko'p yoki kamroq holatlari (qoidalardan istisnolar) bilan birga bo'lishi mumkin. Tarjima jarayonining natijalari (tarjima sifati) tarjimaning asl nusxaga semantik yaqinlik darajasi, asl nusxa va tarjima matnlarining janr va uslubiy mansubligi, tarjima variantini tanlashga ta’sir etuvchi pragmatik omillar bilan belgilanadi. Tarjimaning barcha bu jihatlari bevosita meyoriy xarakterga ega bo‘lib, ular tarjimonning strategiyasini va uning ishini baholash mezonlarini belgilaydi. Tarjima normasi tushunchasi tarjimonning maqsadli tildan meyoriy foydalanish talabini, shuningdek, tarjima jarayoni natijalarining tarjima faoliyatining maqsad va vazifalari to‘g‘risidagi umume’tirof etilgan qarashlarga mos kelishi zarurligini o‘z ichiga oladi. muayyan tarixiy davr. Shunday qilib, tarjima normasi besh xil turdagi normativ talablarning o'zaro ta'siri natijasida shakllanadi. Tarjima ekvivalentligi normasi Tarjima ekvivalentligi normasi yoki manba matn (MM) va tarjima matn (TM) mazmunining barcha darajalarining maksimal identifikatsiyasi. 27 MM va TM mazmunining ekvivalentligi ularning kommunikativ ekvivalentligining asosi bo'lib xizmat qiladi, ularning taxminiy mavjudligi ushbu matnni tarjima qiladi. Tarjima ekvivalentligi normasi qat'iy parametr emas. Bu asl nusxaning mazmuni va tarjima o'rtasida mumkin bo'lgan eng katta umumiylikka erishish zarurligini anglatadi, lekin faqat tarjimaning adekvatligini ta'minlaydigan boshqa me'yoriy talablarga mos keladigan darajada. Ekvivalentlik me'yorining buzilishiga ko'pincha yangi tarjimonlar, talabalar tomonidan yo'l qo'yiladi: asosan leksik tarkib va sintaktik tuzilma darajasida ekvivalentlikni ta'minlash istagi literalizmga, tushunishning noaniqligiga olib keladi. Shu bilan birga, muloqot maqsadi va vaziyatni tavsiflash usuli darajalarida ekvivalentlikka erishilmasligi mumkin. Tarjimaning janr-stilistik normasi V.N.Komissarov tarjimaning janr-uslubi meyorini tarjimaning dominant vazifasi va uslubiy xususiyatlariga, tarjima tegishli matn turiga mos kelishi talabi deb belgilaydi. Ushbu turni tanlash asl nusxaning tabiati bilan belgilanadi va tarjima qilish kerak bo'lgan stilistik talablar matn tilidagi o'xshash turdagi matnlarni tavsiflovchi me'yoriy qoidalardir. Janr va stilistik me'yor ko'p jihatdan ekvivalentlikning zarur darajasini ham, dominant funktsiyani ham belgilaydi, ularning ta'minlanishi tarjimonning asosiy vazifasi va uning ish sifatini baholashning asosiy mezoni hisoblanadi. Tarjima nutqining normasi Tarjima matni tarjima tilidagi nutqiy asar bo lib, bu tilning me yori va qo llanishʻ ʼ ʻ qoidalari uning uchun majburiydir. Biroq, bu qoidalar til faoliyatining barcha holatlari uchun bir xil emas. Ular turli funksional uslublarda ham, umumiy adabiy tilning xilma-xilligiga qarab ham farqlanadi. Ikkinchisi orasida odatda so'zlashuv nutqi (norasmiy muloqot) va badiiy adabiyot tili ajralib turadi. Tilshunoslik adabiyotida fan tili ham tilning alohida turini tashkil qiladi, degan fikr bildirilgan. Tarjimaning pragmatik normasi Tarjimaning pragmatik normasini tarjimaning pragmatik qiymatini ta’minlash talabi sifatida belgilash mumkin. Bu so'zning to'liq ma'nosida "norma" 28 emas, chunki tarjima aktining pragmatik super vazifasi individual bo'lishi mumkin va umuman tarjimaga xos emas. Biroq, tarjima jarayonining natijalarini pragmatik maqsadlarda o'zgartirish juda keng tarqalgan hodisa bo'lib, uni hisobga olmagan holda tarjimalarni me'yoriy baholash mumkin emas. Tarjimaning an'anaviy an'anaviy normasi Hozirgi vaqtda tarjimaning an'anaviy normasi deb tarjimaning asl nusxaga maksimal darajada yaqinligi, uning tarjima amalga oshirilgan vazifalarni bajargan holda, asl nusxani ham umumiy, ham batafsil o'rnini to'liq o'zgartirish qobiliyatiga bo'lgan talab sifatida belgilash mumkin. Amaliy ma’noda tarjima meyorining turli jihatlari o‘rtasida ma’lum bir ierarxiya mavjud: tarjimon va tarjimadan foydalanuvchilar, birinchi navbatda, tarjimaning pragmatik qiymatiga, pragmatik “super” muammosini hal etishdagi muvaffaqiyatga e’tibor berishadi. vazifa”, agar shunday vazifa qo'yilgan bo'lsa. Amalda, bu tez-tez sodir bo'lmaydi va ko'p hollarda pragmatik me'yor talablari etarli darajada yuqori darajadagi tarjima ekvivalentini ta'minlash orqali qondiriladi. 1. Aniqlik va tartiblilik Tarjimonda yo'qotishlar mumkin bo'lsa-da, tarjimon asl xabarni iloji boricha to'liq saqlashi kerak. 2. Tarjima birligining – asosini aniqlash Tarjimonda asosiy vazifa yangi, asosiy ma’lumotlarni tarjima qilishdir. Tarjimon har bir bayonotning ma'nosini (maqsadini) ajratib ko'rsatishi va kerak bo'lganda, asosiy ma'lumotni o'tkazib yuborishi kerak. 3. Xotirjamlik Tarjimon biror narsani o'tkazib yuborganini, unutganini yoki tushunmaganligini hech qanday tarzda ko'rsatmasligi kerak. Keng kontekstga asoslanib, tarjimon keyinroq o'tkazib yuborilgan ma'lumotlarni to'ldirishi mumkin. 4. To'g'ri nutq Tarjimon ba'zan manba matnni mantiqiy va izchil bo'lishi uchun tahrir qilishi kerak. Shuningdek, tarjimon parazit so'zlarni, tovush pauzalarini ("xo’sh", "yaxshi" va hokazo) ishlatmasligi kerak. Agar so‘zlovchi gap yoki fikrni tugallanmagan 29 holda qoldirgan bo‘lsa, ba’zida tarjimon o‘zi tugatishga majbur bo‘ladi. Tarjima tabiiy bo'lishi uchun tarjimon leksik va grammatik o'zgarishlardan mohirona foydalanishi kerak: so'zlarning tartibini o'zgartirish, nutq qismlarini almashtirish, sabab-oqibat munosabatlari va boshqalar. 5. Tarjima vaqti Tarjima asl nusxa bilan taxminan bir xil vaqtni olishi yoki undan biroz qisqaroq bo'lishi kerak. 6. To'g'ridan-to'g'ri nutq Tarjima qilishda shaxsning grammatik kategoriyasini saqlab qolish kerak: agar matn muallifi “men” desa, tarjimon “men”ni tarjima qiladi. 7. Gapning modalligi Fe'l yoki modal fe'lning zamonini noto'g'ri tarjima qilish jiddiy xatodir. 8. Xalqaro so‘zlar saqlanishi kerak. Tarjimonning soxta bo’lmagan, ammo o'xshash (global - "global" - "dunyo bo'ylab") so'zlarni o’zbekcha sinonimlar bilan almashtirmasdan qoldirish kerak. 9. Neytrallik Tarjimon tarjima qilingan matnga nisbatan his-tuyg'ularini ko'rsatmasligi kerak - na ma'qullash, na shubha, na inkor. 10. Tarjima tehnikasi Tarjimon tarjima qilingan materialga imkon qadar ko'proq kirish uchun barcha imkoniyatlardan foydalanishi kerak. U undan test, nutqning tezislarini taqdim etishni, muzokaralar qanday mavzularda bo'lishini bilishni so'rashi mumkin. U atamalar lug'atini tuza oladi va shu kabi mavzulardagi matnlarni ko'rib chiqadi 11. Sinonimlardan foydalana olish Agar tarjimon biror so'zni unutgan bo'lsa, uni tezda sinonim bilan almashtirishi kerak. 12. Klishelarni bilish Uchrashuvlarning boshida va oxirida, shuningdek, minnatdorchilik, tabriklar, hamdardlik bildirish va hokazolarda tarjimon oldindan bilishi kerak bo'lgan standart iboralar qo'llaniladi. 30 13. “Tarjima oshxonasi” Tarjimon o'z ishiga izoh bermasligi va xatolarini ko'rsatmasligi kerak, masalan, "esimda yo'q", "buni ingliz tilida qanday aytishim mumkin?". Yaxshi tarjimani qondirishi kerak bo'lgan asosiy talablar quyidagilardan iborat: 1. Asl matnning to'g'ri uzatilishi. Muallifning fikrlarini to'liq etkazgan holda, o'zidan hech narsa qo'shilmasligi kerak. 2. O’zbek ilmiy-texnik adabiyoti uslubiga xos bo'lgan eng ixcham va ixcham shakl bilan fikrni taqdim etishning qat'iy ravshanligi. Tarjima qilishda ingliz tilining o'ziga xos xususiyatlari o’zbek tilidagi matnga o'tkazilmasligi kerak. 3. Tarjima o’zbek adabiy tilining umume'tirof etilgan me'yorlariga to'liq mos kelishi kerak. O’zbek tilida mavjud bo'lmagan va ingliz tiliga xos bo'lgan sintaktik konstruksiyalarni tarjima qilishda buni hisobga olish kerak. Bundan tashqari, har doim esda tutish kerakki, ingliz tilidagi semantik to'yinganlik jumlaning oxirigacha zaiflashadi, o’zbek tilida esa, aksincha, semantik o'sish jumlaning boshidan oxirigacha boradi. Shunday qilib, diqqat qaratilayotgan narsa inglizcha jumlada birinchi o'rinda, o’zbek tilida esa oxirgi o'rinda turadi. To'liq huquqli tarjimani olish uchun tarjimon quyidagi talablarga javob berishi kerak: 1. Asl matnda ko'rib chiqilgan mavzu bilan to'liq tanishish; 2. Asl til va uning leksik-grammatik xususiyatlarini ona tiliga nisbatan yetarli darajada yaxshi bilish; 3. Tarjima nazariyasi asoslarini, shuningdek, tarjima texnikasi texnikasini va ulardan foydalana bilish; 4. Ilmiy-texnik funksional uslubning mohiyatini asl tilda ham, ona tilida ham aniq tushunish; 5. Qabul qilingan belgilar, qisqartmalar, o‘lchov va vaznlar tizimi va boshqalar bilan asl tilda ham, ona tilida ham tanishtirish; 6. Ona tilini yaxshi bilish va atamalardan to‘g‘ri foydalanish. 31 Xulosa Tarjima – yangi axborot manbasidir va ushbu yangi axborot nomlanishi, lisoniy belgi olishi zarur. Mazkur zaruratning qondirish maqsadi ijodkorlik, kreativlikni uyg‘otadi. Bu turdagi ijodkorlikka yangi muhit va diskursiv sharoitga moslashayotgan asliyat matni undaydi, tarjimon esa yangicha shakl va mazmun munosabatini tanlaydi. Natijaga erishish, о ‘z navbatida, tarjima vaziyati bilan bog‘liq. Situativlik xususiyati oldingi (asliyat yaratilish payti) va yangi vaziyatlarni birxilda aks ettiradi. Tajribali tarjimon yuzaga keladigan vaziyatlarni tezda farqlash va ularga mos ravishda faoliyat yuritishga qodir, albatta. Vaziyatlarning muntazam о ‘zgarib borishi esa tarixiylik (historicity) xususiyatini yuzaga keltiradi. Belgilangan rejani amalga oshirishning turli y о ‘llari mavjud, lekin muayyan vaziyatda tarjimon eng t о ‘g‘ri va ma’qul y о ‘lni tanlashga majbur. Demak, zamon va makon tarjima jarayoni samarali kechishiga turtki beradigan omillardir. Tarjima kompetensiyasining sanab о ‘tilgan yetti k о ‘rsatkichi birbiridan ayri holda namoyon b о ‘lishini tasavvur qilish qiyin, ular о ‘zaro bog‘liqlikda faollashib, yagona bir majmuani tashkil qiladilar. S о ‘zsiz, aniq bir maqsad, tarjima rejasi umumiy kompetensiyaning u yoki bu qismini oldingi о ‘ringa surishi mumkin. Tarjimonning lisoniy faoliyati boshqa tildan foydalanuvchi shaxslarnikidan tubdan farq qilishi aniq. Lekin tarjimonlar zimmalaridagi murakkab vazifani bajarish uchun aynan boshqalardan farqlovchi bilim va tajribaga ega b о ‘lishlari shart. Hozirgina sanab о ‘tilgan xususiyatlarni tarjima kompetensiyasining ikkilamchi belgilari deb hisoblaydigan b о ‘lsak, unda birlamchi (zotiy) komponentlarni izlashga majburmiz. Leypsig universiteti professori Albrext Noybert tarjima kompetensiyasining asosiy birlamchi tarkibiy qismlari (1) lisoniy kompetensiya (language competence), (2) matn kompetensiyasi (textual 32 competence), (3) mavzu (soha) kompetensiyasi (subject competence), (4) madaniy kompetensiya (cultural competence), (5) о ‘girish kompetensiyasi (transfer competence) singari komponentlardan iborat deb hisoblaydi (9, 6). Voqean, mazkur kompetensiyalarning harakatga tushishi tarjimani boshqa turdagi kommunikativ jarayonlardan chegaralaydi, ulardan birortasining faollashmasdan qolishi tarjima jarayonining kechishiga t о ‘siq q о ‘yadi. Ajratilgan kompetensiyalar orasida beshinchisining roli о ‘ziga xos, u kommunikativ harakatlardan faqat tarjima jarayonida faollashib, lisoniy bilim birga matn, mavzu, madaniyatga oid bilimlarni о ‘z ixtiyoriga oladi. Tarjimashunoslikning muhim vazifalaridan biri mazkur komponentlarning о ‘zaro munosabatga kirishuv shartlarini aniqlash hamda shu asnoda tarjima faoliyati samarasini ta’minlash uchun yaroqli b о ‘lgan umumiy kompetensiyani shakllantirish mumkinligini yoritishdan iborat. Boshqa tomondan, umumiylik xususiylikdan uzoqlashib ketmaydi: tarjima kompetensiyasining murakkabligi uni tarkib toptiruvchi qismlarning individualligini taqozo etishi bilan birga, shu individual xususiyatlarsiz mavjud b о ‘la olmaydi. Shunga binoan, о ‘zaro aloqadorlikdagi alohida komponentlar va ularda aks topadigan bilim hamda k о ‘nikmalarning yoritilishi turli metodlar tatbiqida kechadi. 33 Foydalanilgan adabiyotlar 1.Komissarov. V.N “ Tarjima nazariyasi” M.: - Visshaya shkola – 1990 2.Latishev L.K “Tarjima: tarjima nazariyasi,amaliyoti va metodikasi muammolari “ M.: - Ma’rifat,1988 3.Latishev L.K “ Tarjima tehnologiyalari” M.: - Akademiya 2008 4.Nelyubin L.L “ Tarjimaning izohli lug’ati” M.: - Fan, 2003 5.Musayev.Q. Tarjima nazariyasi asoslari .T 2005. 6.Sirojiddinov Sh., Odilova G. Badiiy tarjima asoslari. – T.: Mumtoz so‘z, 2011. 7. Ochilov.E Tarjima nazariyasi va amaliyoti T.2012 8.G‘ofurov.I, Mo‘minov.O, Qambarov,N. Tarjima nazariyasi.”Tafakkur Bo‘stoni” T–2012.215b. 9. O‘zbek tilining izohli lug‘ati”. 2–jild Moskva 1981.451–b 10. Salomov G‘. “Tarjima nazariyasiga kirish”.T:”O‘qituvchi”. 1983.117–b 11. Salomov,G‘. Til va Tarjima. T–1966 259–b. 12. Salomov.G. Tarjima nazariyasi asoslari. T–O‘qituvchi– 1983, 116–121– betlar. 34

Tarjima taktikalari va strategiyalari 

Kirish 

I BOB.Tarjimashunoslikning muhim asoslari va tarjimaning ketma ket usulidagi masalalar.

1.1.Tarjimashunoslikning muhim masalalari va og‘zaki tarjima turlari. 

1.2.Ketma – ket tarjimaning mohiyati va uning boshqa tarjimalardan farqli hamda o‘xshash jihatlari.

II BOB.Tarjima taktikalari va strategiyalari

2.1.Sinxron tarjimada strategiya va taktikalar 

2.2.Og’zaki tarjimada duch keladigan muammolar va ularga qoyiladian talablar

Xulosa 

Foydalanilgan adabiyotlar

Sotib olish