• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 552.0KB
Покупки 3
Дата загрузки 01 Апрель 2025
Расширение doc
Категория Экономика

Продавец

Nurali Murodullayev

Дата регистрации 01 Апрель 2025

9 Продаж

Tashqi savdo siyosati

narxi 4000 dollarga o‘sib, tarif bilan birga 14000 dollarni tashkil etadi. Ehtiyot qismlar importiga 25 foizli tarif kiritilishi ularga qilinadigan xarajatlarni 1750 dollarga oshirib 8750 dollarga etkazadi. Oqibatda mahsulot birligiga ehtiyot qismlar xarajati 1750 dollarga oshdi. Qo‘shilgan qiymat esa 2250 dollarga (4000 - 1750 = 2250) o‘sdi. Shunday qilib, tarif kiritilgandan so‘ng mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan qo‘shilgan qiymat 5250 dollarni (3000 + 2250 = 5250) tashkil etdi. Endi esa soha (tarmoq)ning samarali himoyasi formulasidan foydalanamiz. Ep = (Ya – VA) / Ya. Bu yerda: Ep - sohaning tarif bilan haqiqiy himoyalanganlik darajasi; Ya - bojxona tarifi kiritilgandan keyingi qo‘shilgan qiymat; VA - bojxona tarifi kiritilishidan oldingi qo‘shilgan qiymat. ER = ((3000 + 2250) – 3000) / 3000 = 2250 / 3000 = 0,75 yoki 75% Bu shuni bildiradiki, tayyor avtomobillarga 40% tarif va ehtiyot qismlarga 25% tarifni joriy qilib, davlat milliy avtomobisozlikni haqiqatda 75% tarifli himoyalanganligini ta’minlaydi. Proteksianizm siyosatining muhim tamoyili ham shundaki, davlat tayyor mahsulotlarga bojni ko‘tarish va yarim tayyor mahsulotlarga esa uning miqdorini pasaytirish orqali tarmoqning haqiqiy himoyalanganligini yanada oshiradi. Agar mamlakatlar bojxona ittifoqiga birlashsalar, unda bojxona tarifi, barcha ishtirokchi mamlakatlar uchun ularning savdo munosabatlarida yagona bo‘lib qoladi. Bojxona tariflari miqdori alohida mamlakatlar iqtisodiyotida va jahon xo‘jaligida yuz berayotgan jarayonlar ta’sirida yuzaga keladi. Jahonda importga bojxona bojlarining pasayish tendensiyasi kuzatilmoqda va u ikki tomonlama hamda ko‘p tomonlama muzokaralar asosida mamlakatlar tomonidan rag‘batlantiriladi va nazorat qilinadi. Bojxona bojlarini joriy qilishni qo‘llovchi fikrlarga aksincha bo‘lgan mulohazalar ham mavjud. Chunki sanab o‘tilgan natijalarga boshqa usullar bilan kamroq yo‘qotishlar hisobiga ham erishsa bo‘ladi degan fikrlar ham qaysidir darajada asoslidir. Birinchidan, import tariflari iste’molchilar turmush darajasining pasayishiga olib keladi. Ikkinchidan, import tariflari kiritilishi oqibatida ular vositasida himoya qilinayotgan tarmoqlarda resurslar samarasiz sarflanadi. Uchinchidan, tariflarni kiritish va ular stavkasini belgilash 15 I-BOB TASHQI SAVDO SIYOSATI 1.1 Tashqi savdo siyosatining mohiyati va vositalari Biror mamlakatning tashqi iqtisodiy faoliyatga bevosita va bilvosita aralashuvi jarayoni eksport va import hajmi va tarkibiga ta’sir ko‘rsatish orqali ichki bandlilikni ta’minlash, iqtisodiy o‘sishga erishish, makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, to‘lov balansini yaxshilash hamda valuta kursini tartibga solish maqsadlarini ko‘zda tutadi. Davlat tomonidan amalga oshiriladigan bunday tadbirlar savdo siyosati deb yuritiladi. Savdo siyosati – budjet-soliq siyosatining tashqi savdo hajmlarini soliqlar, subsidiyalar, valuta nazorati va import yoki eksportni to‘g‘ridan-to‘g‘ri cheklashlar orqali tartibga solishni o‘z ichiga olgan nisbatan mustaqil yo‘nalishidir. Tashqi savdoni cheklash borasida olib borilayotgan har qanday chora- tadbirlar qisqa muddatli samara beradi. Uzoq davrda esa, faqat erkin savdogina iqtisodiy resurslarni samarali joylashtirish imkonini beradi. Shuning uchun ham ko‘pgina mutaxassis-iqtisodchilar mamlakat iqtisodiyoti va aholisi turmush darajani yaxshilash uchun erkin tashqi savdo siyosati foydaliroq, chunki, tashqi savdoni cheklashga nisbatan uni erkinlashtirish iqtisodiy resurslardan samarali foydalanishga ko‘proq imkoniyat yaratadi, deb hisoblashadi. Garchand, erkin savdo jahon iqtisodiyoti nuqtai nazaridan foydali bo‘lishi mumkin bo‘lsada, ammo alohida olingan mamlakat iqtisodiyoti manfaati nuqtai nazaridan erkin savdo hamma vaqt ham foydali bo‘lavermaydi. Tashqi savdoni cheklash usullarining 50 dan oshiqroq turi mavjud. Ularning ayrimlari davlat g‘aznasini to‘ldirishga yo‘naltirilgan bo‘lsa, ba’zilari umuman importni cheklashga va yana boshqasi esa eksportni cheklashga yoki rag‘batlantirishga yo‘naltirilgan. Amaliyotda tashqi savdoni tartibga solishning ta’rif va nota’rif usullaridan foydalaniladi. Ta’rif usullariga import va eksport bojlarini joriy qilish kirsa, nota’rif usullariga eksporterlar va ishlab chiqaruvchilarga subsidiyalar berish, kvotalash, litsenziyalash kabilar kiradi. Bojxona bojlari avvalo import bojlari va eksport bojlariga ajraladi. Import bojlari davlat budjetini to‘ldirish maqsadida va ichki bozorlarga tushadigan chet el tovarlari oqimini tartibga solish uchun belgilanadi. Eksport bojlari mamlakat ichida talab ko‘p bo‘lgan mahsulotlar 8 bozorlarning kengayishiga xizmat qiladi. Tashqi savdo siyosatining asosiy vositalari quyidagilar: - Savdo To‘siqlari (Tarif va No-tarif To‘siqlari): Savdo to‘siqlari — bu davlatlarning o‘zaro savdo jarayonlarini cheklash uchun qo‘llaniladigan vositalardir. Tarif to‘siqlari — bu import yoki eksport to‘lovlari (soliqlar), ular mahsulotning narxini oshiradi va ularni eksport qilish yoki import qilishni qiyinlashtiradi. No-tarif to‘siqlari esa kvotalar, litsenziyalar, texnik va sanitariya me’yorlari kabi shakllarda bo‘ladi. Bular orqali davlatlar ma’lum tovarlarni import yoki eksport qilishni nazorat qiladilar. - Sanktsiyalar va Cheklovlar: Xalqaro siyosiy yoki iqtisodiy nizolar natijasida davlatlar savdoga sanksiyalar qo‘llashlari mumkin. Bunday cheklovlar, odatda, ma’lum mamlakatlarga qarshi joriy etiladi va iqtisodiy o‘sishni to‘xtatishga yoki biror siyosiy qarorni majburlashga qaratilgan bo‘ladi. Sanktsiyalar orqali davlatlar o‘zining xalqaro siyosatiga erishishga harakat qiladilar, ammo bu, ko‘pincha, iqtisodiy barqarorlikni buzishga olib keladi. - Eksportni Rag‘batlantirish: Tashqi savdo siyosati orqali davlatlar o‘z eksportlarini rag‘batlantirishga harakat qiladilar. Buning uchun davlatlar sub’ektlariga imtiyozlar, subsidiya yoki bojxona to‘lovlarini kamaytirish kabi chora-tadbirlar joriy qilinadi. Eksportni rag‘batlantirish orqali mamlakatlar o‘z ishlab chiqarish tarmoqlarini rivojlantirish va yangi bozorlarni egallashga erishadilar. - Savdo Kelishuvlari va Integratsiya: Xalqaro savdo kelishuvlari va integratsiya — bu davlatlar o‘rtasida savdoni osonlashtiradigan asosiy vositalardan biridir. Tashqi savdo siyosati doirasida davlatlar turli ko‘p tomonlama va ikki tomonlama savdo kelishuvlarini imzolaydilar. Masalan, O‘zbekistonning Evroosiyo Iqtisodiy Ittifoqiga qo‘shilishi savdo aloqalarini rivojlantirish va yangi iqtisodiy imkoniyatlarni yaratishda muhim qadam bo‘ldi. Shuningdek, Boshqa xalqaro tashkilotlarga (masalan, Jahon Savdo Tashkiloti) a’zo bo‘lish, davlatlar o‘rtasidagi bozorlar va iqtisodiy integratsiyani kengaytiradi. 10 bojlari va eksportni ixtiyoriy cheklash kabi vositalar davlatlarning tashqi savdo siyosatidagi asosiy instrumentlar bo‘lib, ular mamlakatlarning global bozorlar bilan aloqalarini boshqarish va o‘z iqtisodiy manfaatlarini ta’minlashga qaratilgan. Har bir vosita o‘zining xususiyatlari va amalda qanday ta’sir ko‘rsatishi bilan ajralib turadi. Eksport subsidiyalari davlatlar tomonidan eksportni rag‘batlantirish maqsadida beriladigan moliyaviy yordam yoki imtiyozlardir. Bu subsidiyalar orqali hukumatlar o‘z eksportchilari uchun tovar yoki xizmatlarni xorijga sotish uchun zarur bo‘lgan xarajatlarni qisqartiradi. Eksport subsidiyalari iqtisodiyotda eksport hajmini oshirish, yangi bozorlarni egallash, va xalqaro bozorlar bilan raqobat qilish imkoniyatlarini yaratish uchun qo‘llaniladi. Ular orqali mamlakatlar o‘z ishlab chiqaruvchilarini raqobatbardosh bo‘lishga undaydi va ularning eksport qilishga bo‘lgan istagini kuchaytiradi. Eksport subsidiyalari xalqaro savdoda samarali vosita sifatida ishlatiladi, chunki ular eksport mahsulotlarining narxini arzonlashtirishga yordam beradi, bu esa o‘z navbatida, mahsulotlarning xorijiy bozorlarda yaxshiroq sotilishini ta’minlaydi. Shu bilan birga, bu siyosat o‘zaro raqobatni kuchaytiradi, chunki subsidiyalar orqali bir mamlakat o‘z mahsulotlarini boshqa davlatlarning mahsulotlaridan past narxlarda taklif qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Biroq, eksport subsidiyalari xalqaro savdo tashkilotlari, ayniqsa Jahon Savdo Tashkiloti (JST) tomonidan nisbatan qat’iy nazorat ostida bo‘ladi. Chunki, bunday subsidiyalar global savdoda noteng raqobatni yaratishi mumkin va bu boshqa mamlakatlarning iqtisodiy manfaatlariga zarar yetkazishi ehtimoli bor. Shuning uchun, eksport subsidiyalarining ortiqcha qo‘llanilishi savdo urushlari va iqtisodiy kelishmovchiliklarga olib kelishi mumkin. Eksport bojxona to‘lovlari yoki eksport bojlari — bu davlat tomonidan eksport qilinadigan tovarlarga joriy etilgan soliqlardir. Bu bojlar eksport qilinadigan mahsulotlar narxini oshiradi va shu orqali davlat budjetiga daromad keltiradi. Eksport bojlari davlatlar tomonidan o‘zining ichki iqtisodiyotini himoya qilish maqsadida qo‘llaniladi. Ayniqsa, resurslarga boy bo‘lgan davlatlar, masalan, neft yoki boshqa tabiiy boyliklarni eksport qiluvchi mamlakatlar, eksport bojlari 22 O‘zbekiston Respublikasida tashqi savdoni erkinlashtirish bosqichlari Birinchi bosqich, 1991-1994-yillar Import o‘rnini to`ldirish siyosatining yuritilishi. Tashqi savdoni tartiblashning iastitutsional va huquqiy bazasi yaratildi. Tashqi savdo siyosatida tarifsiz usullari yetakchilik qildi. Ikkinchi bosqich, 1995-1997-yillar Tashqi savdoni tartiblashning xalqaro amaliyotiga mos keladigan dastaklari joriy qilindi. Bu davr miqdor cheklovlarining qisqarishi hamda eksport va import bojlarini keng miqyosda qo‘llash davri edi. Uchinchi bosqich, 1997- 1999-yillar Bu davr tashqi savdoni yanada erkinlashtirish, tarif va notarif usullarini soddalashtirish, mamlakat eksport salohiyatini oshirishga yo`naltirilgan savdo siyosatining olib borilishi, eksport bojlarining bekor bo`lishi, eksportga yo‘naltirilgan siyosat ustivorlik kasb etganligi bilan izohlanadi. To‘rtinchi bosqich, 2000- 2003-yillar Tashqi savdoni va valuta bozorini erkinlashtirishga qaratilgan yangi davr hisobianadi. 2002-yilning 1-iyulidan boshlab import tarifining uch pog‘anali stavkalari (0; 10; 30) joriy etildi. Beshinchi bosqich, 2003- yildan hozirgacha O‘zbekiston tashqi savdosini erkinlashtirish bosqichi. Tashqi savdoni bosqichma-bosqich erkinlashtirish natijasida milliy valutaning joriy operatsiyalar bo‘yicha konvertatsiyalashuviga erishildi. Bu, o‘z navbatida, eksportga yo‘naltirilgan iqtisodiyotni rivojlantirish uchun kuchli rag‘batlantirish bo‘ldi. Tashqi savdo aylanmasi va balansi (yanvar-dekabr, mln. AQSH dollari) . 29 Ammo, bu yo‘qotish ichki ishlab chiqaruvchilarning o‘sgan foydasiga aylanadi. Baholarning o‘sishi oqibatida iste’molchilar ko‘rilayotgan tovar iste’moli hajmini D1 dan D2 qadar qisqartiradi. Bu yo‘qotish grafikda d soha bilan ko‘rsatiladi va u hech kimning foydasi bilan qoplanmaydi. S2- D2 oraliq tarif joriy qilingandan so‘ngi import hajmi bo‘lib, shu hajmda tovarni iste’molchilar ilgarigidan yuqori bahoda sotib oladilar. Buning natijasida ular turmush darajasidagi yo‘qotish ro‘y beradi. Bu yo‘qotish grafikda c soha bilan belgilangan bo‘lib, u davlat budjetiga borib tushadi. Ya’ni, bu sohadagi iste’molchilarning yo‘qotishi davlatning foyda ko‘rishi bilan qoplanadi. Tarif kiritilishi oqibatida iste’molchilar talabi arzon import tovaridan qimmat ichki tovarga yo‘naltiriladi. Iste’molchilarning o‘sgan to‘lovlari yuqori chegaraviy xarajatga ega, raqobatbardosh bo‘lmagan samarasiz ichki ishlab chiqarishni kengayishiga olib keladi. Iste’molchilarning bu yo‘qotish b sohasi bilan belgilangan bo‘lib tarifning «ishlab chiqarish samarasi» deyiladi va hech kimning foydasi bilan qoplanmaydi. Demak, iste’molchilarning a sohadagi yo‘qotishlari ishlab chiqaruvchilar foydasining o‘sishi hisobiga qoplanadi. Ayni damda iste’molchilar shu tarmoq korxonalari aksiyadorlari bo‘lishsa, ular yo‘qotishlarining bir qismi o‘sgan dividentlar sifatida qaytadi. «c» sohada davlat olgan daromadini transfert to‘lovlarini oshirish, soliqlarni pasaytirish, budjet tashkilotlarida ishlovchilar ish haqini oshirishi ko‘rinishida iste’molchilarga qaytarishi mumkin. Ammo b va d sohalarda jamiyat sof yo‘qotishga duch keladi. Valuta kursi o‘zgarishi bu yo‘qotishlarni bir oz qoplashi mumkin. Masalan, 20% li tarif kiritilishi natijasida milliy valuta 4% ga qimmatlashsa import qilinayotgan tovarlarning milliy valutada ifodalangan ichki bahosi 20 % ga emas, 16 % ga oshadi. Bu esa tarif kiritilishi oqibatida jamiyatning sof yo‘qotish b va d sohalarning 80 foizini((16 / 20) x 100 = 80) 13 daromadini taqsimlashga, kelishuvlar shartlarini bajarishga ta sir etuvchi, bojxonaʼ bojlari va tariflari, turli soliqlar, valutadan tushgan puldan ajratmalar me yorlari, ʼ xalqaro operatsiyalarning kreditlanishi va sug‘urtalanishining foiz stavkalari hisoblanadi u ishtirokchining u yoki bu qarorni qabul qilishda ahamiyat kasb etadi. Davlat tomonidan tashqi iqtisodiy faoliyatni tartiblashning bevosita usullari bilvosita usullarga qaraganda kamroq foydalaniladi. Bevosita usullar o‘z mazmuni bo`yicha iqtisodiy, ma muriy, me yoriy- huquqiy ko‘rinishlarda ro`yobga chiqadi. ʼ ʼ Tashqi iqtisodiy aloqalarni tartiblashning bevosita usullaridan bojxona bojlari va tariflari ko`proq ahamiyatlidir. Ularning yordamida tashqi iqtisodiy munosabatlarning tarkibiy qismlaridan biri hisoblangan tashqi savdo tartiblanadi. Bojxona tariflarini o‘zgartirish davlatning eksport va importni rag‘batlantirish yoki qisqartirish maqsadlaridan kelib chiqib milliy ishlab chiqarish va iste mol ʼ munosabatlariga ta sir qilishi mumkin. ʼ Bojxona boji - bu mamlakat chegarasidan olib kirilayotgan yoki mamlakat chegarasidan olib chiqilayotgan tovar (ishlar, xizmatlar)larga solinadigan soliqning bir turidir. Amaliyotda bojxona bojlarining turli xillari qo‘llanadi va ularni hisoblash yo‘llari, ifodalanishi hamda harakat sohasiga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo`linadi. Undirilish usuliga ko‘ra bojxona bojlarining guruhlanishini qaraydigan bo‘lsak, mahsulotning bojxona qiymatiga mos ravichda foizlarda hisoblanadigan advalor bojlari ko`proq tarqalgan. Shuning uchun ham bojning bu turini qo‘llashda mahsulotning bojxona qiymatini (narxini) aniqlash usullariga katta e tibor beriladi. ʼ Bojxona boji qiymati import qiluvchilar, eksport qiluvchilar, tashuvchilar yoki ularning birortasining ishonchli vakillari tomonidan mahsulotlar bayonnomasida ko‘rsatiladi, shunga tegishli bo`lgan hujjatlar bilan tasdiqlanadi. Ba zi hollarda ʼ bojxona organi mahsulotning e lon qilingan qiymatini tan olmasligi va uni o‘zi ʼ mustaqil aniqlashgakirishishi mumkin. Tashqi savdoni tartiblashning o‘ziga xos (spetsifik) usuliga ko‘ra tovarning natural o‘lchov birligidan (kilogramm, dona, metr kub, metr va b.) undiriladi. Yuqoridagi ikki usul birgalikda qo`llanilib aralash bojlar ham undirilishi mumkin. 25 Eksportga tariflar yoki eksport bojlari kiritilishining oqibati import bojlari kiritilishi oqibatining aynan aksidir. Eksport bojlari kiritishishi sharoitida mahsulotlar ichki bahosi ularning tashqi bahosidan pasayadi. Bunday vaziyatlarda ichki iste’mol o‘sadi, ishlab chiqarish va eksport kamayadi. Eksportga bojlarni joriy qilish natijasida milliy ishlab chiqaruvchilarda yo‘qotishga duch bo‘ladilar. Tanqi bozordagi baholarga nisbatan ichki bahoning kamayishidan iste’molchilar yutuqqa erishsa, davlat esa daromadga ega bo‘ladi. Ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash eksport kvotalarining bir turi bo‘lib, xorij mamlakatlarining ayrim mamlakatlarga “ixtiyoriy” eksport miqdorlarini cheklashdan iborat. Bu yerda «ixtiyoriy so‘zi» shartli xarakterga ega. Chunki, eksport qilayotgan mamlakat savdo siyosatida o‘z hamkorlari tomonidan birorta noxushlikka duch kelmasligi uchun eksport miqdorini cheklaydi. Ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash ikki xil xususiyatga ega: 1. Ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash milliy iste’molchilar uchun tarif va kvotalarni belgilashga nisbatan ancha sezilarsiz. Shuning uchun iste’molchilar ularni e’tiborsiz qabul qiladilar va hukumatga norozilik bildirmaydilar. 2. Ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash sharoitida xorij iste’molchilari ular sotib olayotgan eksport mahsulotiga yuqoriroq narx belgilashlari mumkin. Shunday qilib, xorijliklar ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash sharoitida eksportyor ko‘rgan yo‘qotishlarni narxlarni oshirish hisobiga qoplashadi. Savdo siyosatini amalga oshirishning ko‘rib o‘tilgan usullarining har biri ijobiy jihatlari bilan birga salbiy oqibatlarga ham ega. Mamlakat iqtisodiyotining raqobatbardoshligi darajasi kuchayib borgani sari tashqi savdo liberallashtirib boriladi. Mamlakatning xalqaro savdo tashkilotlariga a’zo bo‘lishi bu jarayonining qonuniy natijalaridan biridir. Tashqi savdoni erkinlashtirilishi iqtisodiyotda bozor munosabatlarini yanada rivojlantirishga olib keladi. Global savdo tizimi doirasida davlatlar o‘z iqtisodiy manfaatlarini himoya qilish va raqobatbardoshlikni oshirish uchun turli xil vositalar va strategiyalarni qo‘llaydilar. Ushbu vositalardan ba’zilari eksportni rag‘batlantirish va savdo aloqalarini mustahkamlash maqsadida ishlatiladi. Eksport subsidiyalari, eksport 21 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TERMIZ IQTISODIYOT VA SERVIS INSTITUTI IQTISODIYOT VA AXBOROT FAKULTETI IQTISODIYOT KAFEDRASI IQTISODIYOT (tarmoqlari va sohalari bo‘yicha) TA’LIM YO’NALISHI “MAKROIQTISODIYOT” FANIDAN K U R S I S H I MAVZU: TASHQI SAVDO SIYOSATI Bajardi: _______________ Ilmiy rahbar: ______________ Termiz – 202 5 1 masalasida mamlakat imkoniyatlari xalqaro bitimlar bilan cheklangan. 1.3 Ishlab chiqaruvchilarga subsidiyalari va importni kvotalar orqali tartibga solish Miliy ishlab chiqaruvchilarni xorijiy firmalar raqobatidan himoya qilishning muqobil usuli ularga bevosita subsidiya berish hisoblanadi. Ishlab chiqarish subsidiyasining tariflardan afzalligi shundan iboratki, u bir tomondan, milliy ishlab chiqarishni S0 dan S1 gacha o‘sishini ta’minlasa ikkinchi tomondan, iste’molning mutlaq kamayishiga olib kelmaydi. Chunki, ichki narxlar jahon narxlaridan qimmatlashmaydi.Subsidiya sharoitida ishlab chiqaruvchilar uchun ichki narxlar darajasi Pd, jahon narxlari Pw darajasiga teng. Shuning uchun, haqiqiy iste’mol hajmi D0 ga teng. Tarif kiritilgan sharoitda esa u D1 gacha kamaygan bo‘lur edi. Mamlakat farovonligidagi mutlaq yo‘qotish esa b sohasidangina iborat bo‘ladi. Ayni paytda ishlab chiqarishga berilgan bevosita subsidiyalar ishlab chiqarish xarajatlarining samarali taqsimlanishini kafolatlamaydi, chunki aynan qaysi tarmoqni xalqaro raqobatdan himoya qilishni bilish qiyin bo‘ladi. Subsidiyalarni joriy qilgandan so‘ng ularni bekor qilish qiyin bo‘ladi, raqobat muhiti yo‘qoladi hamda bu xarajatlarni moliyalashtirish muammosi kuchayib boraveradi. Shuning uchun iqtisodiyotni tartibga solish, bandlik darajasini oshirish va yalpi talabni qondirish maqsadida fiskal va pul-kredit siyosatlari qo‘llaniladi. Ushbu siyosatlarni qo‘llashdan asosiy maqsad mamlakat ishlab chiqarishini xalqaro raqobatdan himoya qilish, ishsizlik darajasini eng past holatga keltirish va xalq farovonligini oshirishdan iborat. Jahon amaliyotida tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishning bilvosita usullariga qaraganda bevosita usllaridan kengroq foydalaniladi. Bevosita usullar mazmuniga ko‘ra, iqtisodiy, ma’muriy, me’yoriy - huquqiy ko‘rinishga ega bo‘lishi mumkin. Litsenziyalash va kvotalash iqtisodiy xarakterdagi bevosita usullar ichida keng tarqalgani hisoblanadi. Litsenziyalash – bu, tashqi iqtisodiy operatsiyalarni amalga oshirishga davlat tashkilotlaridan ruxsat olishning ma’lum tartibidir. Tashqi iqtisodiy operatsiyalarga mahsulotlar, ishchi va xizmatchilar eksporti hamda moliya operatsiyalarini 16 jalb qilish orqali davlat iqtisodiyotining global bozorlar bilan integratsiyasini ta’minlaydi. Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Ushbu kurs ishining maqsadi, tashqi savdo siyosatini o‘rganish, uning milliy iqtisodiyotga, xalqaro aloqalar va integratsiya jarayonlariga ta’sirini tahlil qilishdan iboratdir. Shuningdek, O‘zbekistonning tashqi savdo siyosatidagi asosiy islohotlar va o‘zgarishlarni o‘rganish, uning global bozorlar bilan o‘zaro aloqalarini rivojlantirishdagi ahamiyatini aniqlashdir. Mavzu bo‘yicha ilmiy izlanishlar, tashqi savdo siyosatining davlatning iqtisodiy strategiyasida o‘rni va uning kelajakdagi istiqbollari haqida amaliy tavsiyalar ishlab chiqishga yo‘naltiriladi. Tashqi savdo siyosati bugungi kunda global iqtisodiyotning ajralmas qismiga aylangan va har bir mamlakatning iqtisodiy o‘sishi, siyosiy mustahkamligi hamda xalqaro aloqalari uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu mavzu asosida amalga oshirilayotgan kurs ishining vazifalari ko‘plab muhim aspektlarni o‘z ichiga oladi. Birinchidan, tashqi savdo siyosatining nazariy asoslarini o‘rganish, uning iqtisodiy va siyosiy jihatlarini tahlil qilish, savdo siyosatining mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarni qanday shakllantirishi va xalqaro bozorlar bilan integratsiyani qanday ta’minlashini anglashni maqsad qilganmiz. Buning uchun, avvalo, tashqi savdo siyosatining mohiyatini va uning xalqaro savdo tizimidagi o‘rnini o‘rganish zarur. Ikkinchidan, O‘zbekistonning tashqi savdo siyosatini chuqur tahlil qilish, so‘nggi yillarda amalga oshirilgan islohotlar, yangi savdo kelishuvlari va xalqaro hamkorlikdagi o‘zgarishlarni aniqlash muhim vazifalardan biridir. O‘zbekistonning tashqi savdo siyosatining shakllanishi va rivojlanishi, ayniqsa, iqtisodiy islohotlar jarayonida qanday o‘zgarishlarga uchraganini va bu o‘zgarishlarning mamlakatning global bozorlar bilan aloqalariga qanday ta’sir qilganini o‘rganish zarur. Uchinchidan, tashqi savdo siyosatining global tizimdagi o‘rnini tahlil qilish, mamlakatlar o‘rtasida bo‘layotgan raqobat, geosiyosiy o‘zgarishlar va savdo urushlari kabi muammolar tashqi savdo siyosatiga qanday ta’sir ko‘rsatishi haqida fikr yuritish kerak. Xalqaro savdo tashkilotlari va shartnomalar doirasidagi yangi yondashuvlar va strategiyalarni o‘rganish, 5 XULOSA Tashqi savdo siyosati mamlakatlarning iqtisodiy muvaffaqiyatlarini ta’minlash va xalqaro iqtisodiyotda o‘z o‘rnini mustahkamlash uchun muhim vositadir. Ushbu siyosatning mohiyati, uning asosiy vositalari va davlatlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarni tartibga solishdagi roli haqida olib borilgan tahlillar, tashqi savdo siyosatining faqat iqtisodiy yondashuvni emas, balki siyosiy, ijtimoiy va geosiyosiy omillarni ham hisobga olgan holda shakllanishi zarurligini ko‘rsatadi. Global savdo tizimining murakkabligi, mamlakatlar o‘rtasidagi aloqalarni o‘zgartiruvchi faktorlar, o‘zgaruvchan iqtisodiy sharoitlar va yangi raqobat sharoitlari tashqi savdo siyosatining doimiy yangilanishini taqozo etadi. Tashqi savdo siyosati davlatlarga o‘z iqtisodiy siyosatini xalqaro bozorlarda amalga oshirishga imkon beradi. Eksportni rag‘batlantirish, savdo to‘siqlarini kamaytirish, yangi bozorlarni ochish, va ishlab chiqarish tarmoqlarini diversifikatsiya qilish orqali mamlakatlar o‘z o‘rnini mustahkamlaydilar. Biroq, bunday siyosatni amalga oshirishda yuzaga keladigan global iqtisodiy raqobat, savdo urushlari, iqtisodiy izolyatsiya va boshqa salbiy oqibatlar ham inobatga olinishi lozim. Ushbu holat, tashqi savdo siyosatining muvozanatli va ehtiyotkorlik bilan ishlab chiqilishi zarurligini anglatadi. O‘zbekiston misolida olib qaraganda, tashqi savdo siyosatidagi islohotlar va xalqaro hamkorlikni rivojlantirishga bo‘lgan qiziqish, mamlakatning global iqtisodiyotdagi o‘rnini mustahkamlash va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishga qaratilgan yirik strategiyalarga olib keldi. O‘zbekistonning Evroosiyo Iqtisodiy Ittifoqiga qo‘shilishi, yangi savdo kelishuvlari va eksportni rag‘batlantirishga oid siyosatlar davlatning tashqi savdo tizimidagi aloqalarini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, tashqi savdo siyosatining vositalari, masalan, eksport subsidiyalari, bojxona tariflari, savdo kelishuvlari va boshqa amaliy choralar, mamlakatlarning o‘zaro iqtisodiy aloqalarini boshqarishda zarur vositalar hisoblanadi. Biroq, bu vositalar faqat iqtisodiy foyda yaratish bilan cheklanmay, balki xalqaro hamkorlikni rivojlantirish, davlatlarning iqtisodiy raqobatbardoshligini oshirish va siyosiy barqarorlikni ta’minlashda ham o‘z rolini o‘ynaydi. Umuman olganda, tashqi savdo siyosati 31 tashkil etishini anglatadi. Umuman olganda tariflarni kiritilishiga nisbatan bir- biriga zid fikrlar mavjud bo‘lib, bu tadbir mamlakat iqtisodiyoti holati, xususiyati va qo‘yilgan maqsadlar bilan asoslanadi. Bojxona tariflarini kirtishni yoqlovchi mutaxassislar fikriga ko‘ra import tariflari:  mamlakat mudofaa sanoatini himoya qilish imkonini beradi;  mamlakatda bandlilik darajasi o‘sishini ta’minlaydi va yalpi talabni rag‘batlantiradi, importning nisbatan cheklanishi natijasida sof eksport o‘sadi va joriy operatsiyalar bo‘yicha to‘lov balansi xolati yaxshilanadi;  milliy iqtisodiyotdagi yangi tarmoqlarni himoya qilish uchun zarur;  davlat budjeti daromadlarini to‘ldirish manbai bo‘lib xizmat qiladi;  milliy ishlab chiqaruvchilarni demping ko‘rinishidagi chet el raqobatidan himoya qiladi;  iqtisodiyot tuzilishini qayta qurishni boshqarish vositasi hisoblanadi va ular yordamida mamlakat iqtisodiyotidagi ilg‘or siljishlar rag‘batlantiriladi va h.k. Milliy iqtisodiyotning tiklanishi sharoitida ko‘pgina davlatlar o‘z ishlab chiqaruvchilarini chet el raqobatidan himoya qilish maqsadida proteksionizm siyosatini qo‘llaydilar. Aks holda, mahalliy korxonalar «sinishi» jamiyatda ishsizlik xavfini tug‘diradi. Mamlakatlarda ta’rif mexanizmi orqali tashqi savdo siyosatini yuritish, birinchi navbatda ushbu mamlakatning asosiy tarmoqlari va yangi ishlab chiqarish sohalarining himoyalanganligiga ta’sir qiladi. O‘zbekistonda avtomobilsozlik yangi va istiqbolli soha (tarmoq) hisoblanadi va tabiiyki, tarifli himoyaga muhtoj. Tarmoqni tarifli himoyalanishining haqiqiy darajasini quyidagi misolda ko‘rib chiqamiz. Masalan, O‘zbekistonda yangi mashinalar uchun import boji 40 foizni tashkil qilsin. Ushbu mashinani ishlab chiqarish uchun zarur bo‘ladigan ehtiyot qismlar asosan chetdan keltirilsin va unga import boji 25 foiz miqdorida o‘rnatilsin. Bir dona mashinaning narxi 10000 AQSh dollariga teng bo‘lsa, ya’ni bitta avtomobil uchun zarur bo‘lgan ehtiyot qismlarining narxi 7000 dollar, qo‘shilgan qiymat esa 3000 dollarni tashkil etsin. Avtomobil importiga 40 foiz tarif belgilanganligi uchun har bir avtomobil 14 iqtisodiy o‘sishni ta’minlashga, va raqobatbardoshlikni oshirishga xizmat qilmoqda. Biroq, O‘zbekistonning tashqi savdo siyosatidagi islohotlar va yangi imkoniyatlar hali ham o‘zining to‘liq potensialiga erishishga intilmoqda. Shu sababli, mamlakat tashqi savdo siyosatini yanada rivojlantirish, global bozorlar bilan yanada samarali integratsiya qilish va o‘zining eksport salohiyatini to‘liq ochish yo‘lida faol ish olib borishi lozim. Xulosa qilib aytganda, tashqi savdo siyosatining samarali amalga oshirilishi, faqat iqtisodiy manfaatlarni oshirish bilan cheklanmaydi, balki mamlakatlarning global iqtisodiyotga integratsiyasi, siyosiy va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda ham katta ahamiyatga ega. Davlatlar o‘z tashqi savdo siyosatlarini doimiy ravishda optimallashtirishi, global iqtisodiy jarayonlar va zamonaviy talablar asosida yangi strategiyalar ishlab chiqishlari kerak. Faqat shunday holatdagi tashqi savdo siyosati, milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga va xalqaro aloqalarining mustahkamlashiga hissa qo‘shadi. 33 kam eksport narxi va eng kam import narxi, eksport subsidiyalari, korxona ecnfd fondida sarmoya hissasini aniqlash, belgilangan valuta kursi va boshqa shu kabi bevosita usullar ham qo‘llaniladi. 2.3 O‘zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilarining xatti- harakatlarini erkinlashtirish bosqichlari Tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilari haqida gap ketganda, muayyan mamlakatning tovar eksport-import operatsiyalari, kapitallar, kreditlar, investitsiyalar harakati, ishchi kuchi migratsiyasi va shular bilan bog‘liq munosabatlarni olib boruvchilar nazarda tutiladi. O‘zbekiston mustaqilligining dastlabki davrlarida eksportning asosiy ulushini xomashyo tashkil etgan bo‘lsa, endilikda tayyor malisulotlarni eksport qilishgaintilish jadallik bilan oshib bormoqda. Mamlakatda tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilarining hatti- harakatlarini erkinlashtirish sohasida izchil islohotlar davom etmoqda. Iqtisodiy islohotlarning evolyutsion rivojlanish bosqichida avval tashqi savdoni tartiblashning institutsional va huquqiy asoslari yaratildi, tashqi savdoni tartiblashda bilvosita ma`muriy usullaridan keng foydalanildi, keyingi bosqichlarda esa, tashqi savdoni tartiblashning bevosita iqtisodiy usullari joriy etilib borildi, ekportga yo‘naltirilgan tashqi savdo siyosati yuritildi. Tashqi savdoning bosqichma-bosqich erkinlashtirilishi natijasida milliy valutani joriy operatsiyalar bo‘yicha konvertatsiya qilinishiga erishildi. Respublikamizda eksport salohiyatini oshirish maqsadida milliy ishlab chiqaruvchilar uchun o‘zi ishlab chiqargan mahsulotlarni eksport qilganida bir qator bojxona va soliq imtiyozlari belgilangan. O‘zbekiston Respublikasining tashqi savdo aylanmasi borasida so‘nggi yillarda amalga oshirilayotgan eksportni rag‘batlantirish, importni optimallashtirish va umuman olganda tashqi savdo muvozanatini ta minlashʼ maqsadida amalga oshirilgan chora- tadbirlar natijasi 2022 yilda respublikaning tashqi savdo aylanmasini 50,0 mlrd. AQSH dollariga yetishini va 2021 yilga nisbatan 7,8 mlrd. AQSH dollariga yoki 18,6 % ga oshishini ta minladi. Ushbu ʼ natija mamlakat tarixida eng yuqori ko‘rsatkich sifatida qayd etildi. 28 rivojlantirish, balki xalqaro bozorlar bilan hamkorlikda o‘z o‘rnini mustahkamlashga imkon yaratadi. Tashqi savdo siyosati, shuningdek, milliy ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish, importni boshqarish va eksportni rag‘batlantirish orqali mamlakatning iqtisodiy barqarorligini ta’minlaydi. Shu bilan birga, global tarmoqdagi yangi xavf-xatarlar va siyosiy o‘zgarishlar, xususan, savdo urushlari, sanksiyalar, transport va yetkazib berish zanjirlaridagi uzilishlar kabi omillar, tashqi savdo siyosatining ahamiyatini yanada oshiradi. Bu holatlar davlatlarga o‘z tashqi savdo strategiyalarini qayta ko‘rib chiqishga va ularga yangicha yondashuvlarni joriy etishga majbur qilmoqda O‘zbekistonning tashqi savdo siyosati, o‘zining yangi iqtisodiy siyosatini amalga oshirishda o‘zgarayotgan global iqtisodiy sharoitlarga mos ravishda o‘zgarib bormoqda. Respublikada so‘nggi yillarda amalga oshirilgan islohotlar, xususan, savdo to‘siqlarini kamaytirish, tashqi savdo jarayonlarini raqamlashtirish, xalqaro tijoratni liberalizatsiya qilish kabi choralar, O‘zbekistonning xalqaro bozorlar bilan aloqalarini mustahkamlashga qaratilgan. Bu jarayonlar mamlakatning iqtisodiy o‘sishi va raqobatbardoshligini oshirishda muhim qadam bo‘ldi. Tashqi savdo siyosatining dolzarbligi nafaqat iqtisodiy, balki siyosiy, ijtimoiy va strategik jihatlardan ham katta ahamiyatga ega. Davlatlar o‘rtasidagi savdo aloqalari o‘rnatilishi va yaxshilanishi, mamlakatlarning milliy xavfsizligini, barqarorligini va iqtisodiy farovonligini ta’minlashda katta rol o‘ynaydi. O‘zbekistonning tashqi savdo siyosatini chuqur o‘rganish va tahlil qilish, mamlakatning rivojlanish strategiyalarini shakllantirishda, shuningdek, global iqtisodiyotda o‘z o‘rnini topishda muhim omil hisoblanadi. Shuningdek, tashqi savdo siyosatining o‘zgarishi va zamonaviy talablarga moslashuvi, mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy hamkorlikni yanada chuqurlashtirish imkonini yaratadi. Global savdo tizimida raqobat kuchayib borayotgan sharoitda, davlatlar o‘z iqtisodiy siyosatlarini muvofiqlashtirish, savdo tartibotlarini takomillashtirish va innovatsion yondashuvlarni joriy etish zaruriyatini his qilishmoqda. Tashqi savdo siyosati, ayniqsa, eksportni rivojlantirish, texnologik transfer va xalqaro investitsiyalarni 4 3) tartibga soluvchi, ya ni ichki tovarlar bozorlari tarkibiniʼ optimallashtirish maqsadida mahsulotning chetga chiqishini cheklaydi va iqtisodiyotdagi yetakchi tarmoq mahsulotlar eksporti rag‘batlantiriladi. Ko‘pgina davlatlar proteksionizmni iqtisodiyotning biror tarmog’idagi o‘z ishlab chiqaruvchilarini xalqaro raqobatdan himoya qilish maqsadida ishlatishadi. Ko‘pgina mamlakatlarda import tushumlariga soliqlar keng qo‘llanilsa, eksport mahsulotini sotishdan tushumlarga soliqlar esa imtiyozlarga ega. Bu eksportni rag‘batlantirishga, ichki va tashqi bozorlardagi narxlar farqi ko‘p bo‘lganda o‘z mahsulotlari kabi import mahsulotlarga ham mamlakat ichida sotish uchun bir xil sharoitlar yaratish imkonini beradi. Bevosita tartiblash usullarida ko‘pgina tadbirlar o`zaro muvofiqlashtiruvda qo‘llanilib, ularning ichida litsenziyalash va kvotalash ancha keng tarqalgan. Moliya operatsiyalari sohasidagi litsenziyalash davlatga mamlakat ichkarisida valuta oqimining harakatini tartiblash imkonini beradi. Ishga joylashtirish litsenziyalari, uning egalariga xorijiy sheriklar bilan kelishgan holda ishchi kuchini yetkazib berish huquqini beradi. Amaliyotda mahsulotlarning, shuningdek, ishchi kuchining eksport va importini chegaralash uchun kvotalash keng qo‘llaniladi. Unda vakolatli xalqaro yoki davlat tashkilotlari alohida mahsulotlar, xizmatlar, mamlakatlar va manilakatlar guruhi kesimida ma lum davr ʼ uchun eksportga yoki importga miqdoriy yoki qiymat chegaralarini (kvotalarini) belgilashadi. Davlat tomonidan tartiblash tadbiri sifatida kvotalash to‘lov balanslarini, ichki bozorda talab va taklifni balanslashtirish, muzokaralarda o‘zaro kelishuvga erishish uchun qo‘llaniladi. O‘zbekistonda kvotalash xalq iste moli ʼ tovarlarini va strategik resurslarning ayrim muhim turlarini olib chiqishni chegaralash usuli sifatida qo‘llanilib kelinmoqda. Ishchi kuchining tashqi migratsiyasini tartiblashda ham kvotalash usulidan foydalaniladi. Rivojlangan mamlakatlar ichki mehnat bozorini himoyalash maqsadida xorijdan kirib keladigan ishchi kuchi importiga kvotalar o‘rnatishlari mumkin. Litsenziyalash va kvotalashdan tashqari tashqi iqtisodiy faoliyatni tartiblash maqsadida iqtisodiy xarakterdagi bojxona bojlarining ayrim turlari, eksportni ixtiyoriy cheklash, eng 27 davlatlarning iqtisodiy aloqalarini yaxshilashga qaratilgan tashqi savdo siyosatini shakllantirishga yordam beradi. To‘rtinchidan, O‘zbekistonning tashqi savdo siyosatini takomillashtirish va yanada rivojlantirish bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqish vazifasi ko‘zda tutilgan. Bu, o‘z navbatida, eksportni rag‘batlantirish, yangi savdo imkoniyatlarini yaratish, shuningdek, mamlakatning iqtisodiy integratsiyasini kuchaytirish bo‘yicha o‘zgarishlar kiritishni o‘z ichiga oladi. Takomillashtirish strategiyalarini ishlab chiqish, mamlakatning global iqtisodiyotdagi o‘rnini mustahkamlashga yordam beradi va uning raqobatbardoshligini oshiradi. Shu tarzda, kurs ishining asosiy vazifalari tashqi savdo siyosatining nazariy va amaliy jihatlarini o‘rganish, O‘zbekistonning tashqi savdo siyosatidagi o‘zgarishlarni tahlil qilish, global iqtisodiy jarayonlarni hisobga olgan holda tavsiyalar ishlab chiqishdan iboratdir. Bu vazifalarni amalga oshirish orqali, mamlakatning tashqi savdo siyosatini rivojlantirishda muhim ilmiy asoslar yaratiladi va amaliy tavsiyalar taqdim etiladi. Kurs ishining ilmiyligi. Ushbu kurs ishining ilmiyligi, tashqi savdo siyosati va uning mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga ta’siri haqida keng qamrovli ilmiy tahlil olib borishdan iboratdir. Kurs ishida tashqi savdo siyosatining nazariy asoslari, xalqaro iqtisodiyotdagi o‘rni, mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar va ularning milliy iqtisodiyotga ta’siri chuqur tahlil qilinadi. Tashqi savdo siyosatining mohiyati va uning iqtisodiy samaradorligini o‘rganishda iqtisodiy nazariyalar, savdo modellaridan foydalaniladi. Shuningdek, ilmiy manbalar va amaliy tahlillar orqali global savdo jarayonlarining mamlakatlar o‘rtasida qanday integratsiya va raqobatni keltirib chiqarishi, shu jumladan, O‘zbekistonning tashqi savdo siyosatidagi o‘zgarishlar va ularning ijtimoiy-ijtimoiy va iqtisodiy oqibatlarini o‘rganishga alohida e’tibor qaratiladi. Ilmiylikka asoslanib, kurs ishida dastlabki ilmiy ishlanmalar va yirik iqtisodchilarning fikr-mulohazalari orqali tashqi savdo siyosatining asosiy tushunchalari, metodologik yondashuvlar va ularning amaliyotga qo‘llanishi ko‘rsatiladi. Kurs ishida ilmiy tahlillar, statistik ma’lumotlar va real iqtisodiy voqealar asosida tashqi savdo siyosatining muhim 6 - Valyuta Siyosati: Valyuta siyosati, import va eksportga bo‘lgan talabni boshqarish orqali tashqi savdo siyosatini shakllantiradi. Valyuta kursining o‘zgarishi eksport va import narxlarini ta’sir qiladi, shu bilan birga, milliy iqtisodiyotga xalqaro raqobatda qulaylik yaratadi. Davlatlar valyuta kursi bilan manipulyatsiya qilish orqali eksportni rag‘batlantirish va iqtisodiy o‘sishni oshirishga intilishadi. - Investitsiya Siyosati: Investitsiya siyosati, o‘z navbatida, davlatlarning tashqi savdo siyosatida muhim rol o‘ynaydi. Tashqi investitsiyalarni jalb qilish, iqtisodiy o‘sishning muhim omilidir. Davlatlar tashqi investitsiyalarni jalb qilish uchun, bojxona imtiyozlari, soliq imtiyozlari, subsidiyalar va boshqa qo‘llab- quvvatlash chora-tadbirlarini amalga oshiradilar. Tashqi savdo siyosati — bu faqat iqtisodiy manfaatlar bilan cheklanmay, balki davlatlarning global iqtisodiyotda o‘z o‘rnini topish, geosiyosiy strategiyalarini amalga oshirish va raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan muhim vositadir. Tashqi savdo siyosatining vositalari va usullari mamlakatlarning global iqtisodiy tizimga integratsiyasini ta’minlashga, yangi bozorlarni yaratishga va milliy iqtisodiyotlarning barqaror o‘sishini ta’minlashga yordam beradi. Davlatlar o‘z tashqi savdo siyosatlarini ishlab chiqishda, iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy omillarni hisobga olishlari zarur, chunki ushbu siyosatning samarali amalga oshirilishi nafaqat iqtisodiy o‘sishni, balki davlatning global bozorlar bilan hamkorlikda muvaffaqiyatli faoliyat yuritishini ta’minlaydi. 1.2 Importga ta’riflar. Importga tariflar kiritilishining iqtisodiy oqibatlari Xalqaro savdoni tartibga solishda eng ko‘p qo‘llaniladigan usul bo‘lib tarif, ya’ni importga solinadigan bojxona boji hisoblanadi. Importga tariflarning maxsus va advalar turlari o‘zaro farqlanadi. Maxsus bojlar import qilinayotgan tovarlar birligiga nisbatan o‘rnatiladi. Masalan, 1 barel neftga nisbatan 2 yevro. Advalar bojlar import qilinayotgan tovar qiymatiga nisbatan ma’lum foiz tariqasida belgilanadi. Masalan avtomobil xarid narxining 40%. Har ikkala turdagi import tariflarning oqibatlari deyarli bir xil bo‘lib, buni biz quyidagi grafik vositasida 11 Tashqi savdo aylanmasida eksport hajmi 19 309,1 mln. AQSH dollariga (15,9 % ga ko‘paydi) va import hajmi 30 699,3 mln. AQSH dollariga (20,4 % ga ko‘paydi) yetdi. Hisobot davrida 11 390,2 mln. AQSH dollari qiymatida manfiy tashqi savdo balansi qayd etildi. Ko‘rinib turibdiki, 2022 yil yanvar-dekabr holatiga ko‘ra Respublikaning tashqi savdo aylanmasi 50,0 mlrd.AQSh dollarini tashkil qildi, 2018 yilga nisbatan 16,6 mlrd. AQSH doll. yoki 49,6 % o‘sish sur atiʼ qayd etilgan. Shuni ta kidlash lozimki, tashqi savdo aylanmasining YaIMga nisbati ʼ ham sezilarli darajada o‘sib bormoqda, bu savdo jihatidan iqtisodiyotning o‘sishidan dalolat bermoqda. XSST kodi XSST nomi 2000 2005 2010 2015 2020 2021 Jami: 3,108.3 5,335.9 12,804.9 12,499.6 15,102.3 16,662.8 1 Oziq-ovqat mahsulotlari va tirik hayvonlar 95.5 140.8 1,056.2 1,239.6 1,336.2 1,371.8 2 Ichimliklar va tamaki 32.5 16.2 44.5 23.1 27.1 36.0 3 Nooziq-ovqat xomashyo, yokilg‘idan tashqari 972.0 1,104.8 1,733.5 885.3 456.1 509.5 4 Mineral yoqilg‘i, yog‘lash moylari va shunga o‘xshash materiallar 250.5 604.6 2,907.8 2,685.1 659.0 914.8 5 Hayvonlar va usimliklar moylari (yoglari), yoglar va mumlar 4.8 12.3 1.4 0.2 26.8 1.5 6 Kimyoviy vositalar va boshqa toifalarga kiritilmagan shunga o‘xshash mahsulotlar 81.7 278.1 637.9 594.8 820.9 1,131.2 7 Asosan material turiga qarab klassifikatsiyalangan sanoat tovarlari 399.4 729.3 1,610.4 1,739.5 2,906.4 4,333.1 8 Mashinalar va transport asbob- uskunalari 100.5 432.7 699.8 137.0 434.4 693.6 9 Turli xil tayyor buyumlar 28.6 30.0 153.6 213.1 617.3 785.6 10 Boshqa tovarlar 694.5 1,329.5 2,624.4 1,920.6 5,813.1 4,303.9 11 Xizmatlar 448.4 657.5 1,335.5 3,061.3 2,005.0 2,581.7 Import tarkibi mln.AQSH.doll. 30 jihatlari va O‘zbekistonning xalqaro bozorlar bilan aloqalarining rivojlanish dinamikasi tahlil qilinadi.Shuningdek, ilmiy yondashuv bilan mamlakatlarning tashqi savdo siyosatidagi asosiy islohotlar, global savdo shartnomalari va O‘zbekistonning bu jarayondagi ishtiroki haqida ilmiy xulosa va tavsiyalar ishlab chiqiladi. Shunday qilib, bu kurs ishi o‘z ilmiy tarkibida mavjud iqtisodiy yondashuvlarni, statistik va empirik tahlillarni birlashtiradi va ularning yordamida yangi ilmiy xulosalarga kelishga xizmat qiladi. Kurs ishining ilmiyligi, nafaqat tashqi savdo siyosatining umumiy nazariy va amaliy jihatlarini o‘rganish, balki o‘zbekistondagi real iqtisodiy sharoitlarni hisobga olgan holda, xalqaro savdo jarayonlaridagi o‘zgarishlarni tahlil qilish va ularni kelajakda yaxshilashga yo‘naltirilgan aniq tavsiyalarni ishlab chiqishga qaratilganligi bilan ham ta’minlanadi. Kurs ishining hajmi. Kurs ishi 3 4 bet matndan iborat. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, 2 ta rasm, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 7 orqali ushbu resurslardan olingan daromadni o‘z ichki iqtisodiyotini rivojlantirishga yo‘naltirishi mumkin. Eksport bojlari boshqa davlatlar uchun eksport qilinadigan tovarlarning narxini qimmatlashtirishi va shu orqali ularning eksport qilishni kamaytirishiga olib kelishi mumkin. Bu, o‘z navbatida, global bozorlar va iqtisodiy aloqalar uchun salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin, chunki eksport bojlari orqali tovarlar arzon bo‘lish o‘rniga, xorijiy bozorlarda qimmatlashadi. Eksport bojlari orqali davlatlar o‘z iqtisodiy manfaatlarini himoya qilgan bo‘lsalar ham, bu siyosatlarning qo‘llanilishi ko‘pincha boshqa mamlakatlar bilan savdo kelishuvlarining buzilishiga sabab bo‘lishi mumkin. Shu sababli, eksport bojlari jahon savdo tizimida tartibga solingan va davlatlar bu vositani ehtiyotkorlik bilan ishlatishlari lozim. Eksportni ixtiyoriy cheklash — bu davlatlar tomonidan o‘zining eksport qilayotgan mahsulotlari hajmini ma’lum bir chegaraga qadar cheklashga yo‘naltirilgan siyosatdir. Bu cheklovlar, asosan, davlatlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarni boshqarish va siyosiy sabablarga ko‘ra qo‘llaniladi. Eksportni ixtiyoriy cheklash davlatlarga o‘z ichki bozorini himoya qilish va resurslarni samarali taqsimlash imkonini beradi. Masalan, ba’zi davlatlar o‘zining xom ashyo va tabiiy resurslarini ortiqcha eksport qilishni cheklashlari mumkin, chunki bu, bir tomondan, ichki sanoatni rivojlantirishga xalaqit berishi, boshqa tomondan esa, resurslarning chegara bilan chegaralanganligi sababli narxlar oshishiga olib kelishi mumkin. Shu bilan birga, eksportni cheklash global savdoda o‘zaro raqobatni kamaytirishi va eksport qiluvchi mamlakatlar uchun yangi iqtisodiy imkoniyatlarni yaratishi mumkin. Biroq, eksportni ixtiyoriy cheklashning salbiy tomoni shundaki, bu boshqa davlatlar bilan savdo aloqalariga putur yetkazishi, global bozorlarni qisqartirishi va iqtisodiy izolyatsiyaga olib kelishi mumkin. Xalqaro savdo tizimida bunday cheklovlar odatda savdo urushlariga sabab bo‘ladi, chunki cheklovlar boshqa mamlakatlar tomonidan qabul qilinmaydi va ular o‘z navbatida qarshi choralar ko‘radilar. Eksport subsidiyalari, eksport bojlari va eksportni ixtiyoriy cheklash 23 taqchilligining oldini olish maqsadida belgilanadi. Boj olinadigan mahsulotlar, boj olinmaydigan mahsulotlar, olib kelish va olib ketish taqiqlangan mahsulotlar, shuningdek, bojxona bojlari stavkasi, ya’ni, ularning tartibga solingan ro‘yxati bojxona tariflari deb ataladi. Bojxona tariflarini ishlab chiqarish, tabiiy farqlar (hayvonot va o‘simlik dunyosi), qayta ishlash darajasiga (xom ashyo, yarim tayyor mahsulotlar, tayyor buyumlar) ko‘ra, taqsimlangan mahsulotlar ro‘yxatini o‘z ichiga olgan mahsulot sarxillovchilar (klassifikatorlari) asosida qurilgan. Tashqi savdo siyosati har bir davlatning iqtisodiy rivojlanish strategiyasining ajralmas qismidir. U mamlakatning global iqtisodiyotdagi o‘rnini belgilash, raqobatbardoshligini oshirish va milliy manfaatlarini himoya qilishda muhim ahamiyatga ega. Tashqi savdo siyosati nafaqat iqtisodiy strategiya, balki siyosiy va ijtimoiy maqsadlarni amalga oshirishga qaratilgan asboblar tizimidir. Ushbu siyosat orqali davlatlar o‘zaro savdo aloqalarini tartibga solish, eksport va importni boshqarish, global bozorlar bilan integratsiyani rivojlantirishga qaratilgan strategiyalarni ishlab chiqadilar. Tashqi savdo siyosati iqtisodiyotni rivojlantirish, xalqaro iqtisodiy aloqalarni mustahkamlash va milliy manfaatlarni ta’minlashga xizmat qiladi. U davlatlarning iqtisodiy integratsiya jarayonida o‘zining raqobatbardoshligini ta’minlashga, savdo to‘siqlarini kamaytirishga, yangi bozorlarni ochishga va global savdo tizimida o‘z o‘rnini mustahkamlashga yordam beradi. Tashqi savdo siyosati orqali davlatlar eksport va importni boshqarish, yangi iqtisodiy imkoniyatlarni yaratish, ishlab chiqarish tarmoqlarini rivojlantirish va ishlab chiqarishning diversifikatsiyasini oshirishga erishadilar. Tashqi savdo siyosatining asosiy maqsadi — mamlakatning iqtisodiy va siyosiy manfaatlarini xalqaro savdo aloqalari orqali himoya qilish va rivojlantirishdir. Bu siyosat mamlakatning global iqtisodiy tizimdagi o‘rnini mustahkamlash, iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish va barqaror rivojlanishni ta’minlashga xizmat qiladi. Tashqi savdo siyosatining mohiyatini yanada chuqurroq tushunish uchun, uning asosiy vositalari va usullarini o‘rganish zarur. Tashqi savdo siyosati turli vositalar yordamida amalga oshiriladi. Ushbu vositalar mamlakatlarning o‘z iqtisodiy manfaatlarini xalqaro bozorlarda himoya qilish, yangi iqtisodiy imkoniyatlarni yaratish va 9 o‘tkazish, xorijga ishchi kuchini ishga joylashtirish va boshqalar kiradi. O‘zbekistonda litsenziyalar faqat davlat ro‘yxatida qayd etilgan tashqi iqtisodiy faoliyat qatnashchilariga beriladi. Ularni boshqa yuridik shaxslarga berish taqiqlangan. 2-rasm Ishlab chiqaruvchilar subsidiya berilishining iqtisodiy oqibatlari. Mahsulotlar eksporti va importini litsenziyalash davlatga ular oqimini qattiq tartibga solish, ba’zi hollarda ularni vaqtincha chegaralash va shu asosda tashqi iqtisodiy taqchillik o‘sishining to‘xtash hamda savdo balansining tenglashtirish imkonini beradi. Umuman, import mahsulotlarga beriladigan litsenziyalar quyidagi usullar yordamida joylashtiriladi. 1. Ochiq auksion – davlat litsenziyalarni yuqori baholarni taklif qilgan ishlab chiqaruvchilarga berishi. 2. Afzal ko‘rish tizimi – davlat birinchi navbatda litsenziyalarni ishlab chiqarish hajmi jihatdan yirik bo‘lgan firma va kompaniyalarga hech qanday shart va talablarsiz beradi. 17 ko‘rib chiqamiz. Aytaylik, import tariflari joriy qilingunga qadar ichki ishlab chiqarish hajmi S1, ichki talab hajmi esa D1 teng bo‘lgan. Talab va taklif o‘rtasidagi farq (D1-S1) import hisobiga qoplangan. Mamlakat iqtisodiyoti yopiq bo‘lganida baholar darajasi Re ga teng, talab va taklif muvozanati esa E nuqtada o‘rnatilgan bo‘lar edi. Mamlakat iqtisodiyoti ochiq bo‘lgani va importga cheklovlar yo‘qligi tufayli milliy bozordagi narxlar jahon bozori narxlari Rw bilan bir xil. Importga tarif joriy qilinishi natijasida ichki baholar Rw dan Rd ga qadar ko‘tariladi. Natijada: 1-rasm Import tariflari kiritilishi natijalari. Oqibatda ite’molchilar ma’lum bir yo‘qotishlarga duch keladilar. Bu yo‘qotishlar grafikda a,b,c,d sohalar bilan ko‘rsatilgan. Baholarning ko‘tarilishi ilgari raqobatbardosh bo‘lmagan ayrim ichki ishlab chiqaruvchilar uchun ham foyda ko‘rib ishlashga imkon beradi. Umuman shu sohada band milliy ishlab chiqaruvchilar ishlab chiqarish hajmini S1 dan S2 ga qadar oshiradi va S2-S1 hajmdagi mahsulot Pd bahoda sotiladi. Shu hajmdagi mahsulotni iste’molchilar oshirilgan narxda sotib oladilar va a sohaga teng yo‘qotishga duch keladilar. 12 davlatlar tomonidan tashqi savdo siyosatida qo‘llaniladigan muhim vositalar hisoblanadi. Ushbu vositalar orqali davlatlar o‘z iqtisodiy manfaatlarini himoya qilishi, raqobatbardoshligini oshirishi va global bozorlar bilan aloqalarini boshqarishi mumkin. Biroq, ularning haddan tashqari qo‘llanilishi xalqaro savdo tizimiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi va global iqtisodiy aloqalar o‘rtasida kelishmovchiliklarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun, eksportni boshqarish vositalarini ehtiyotkorlik bilan tanlash va ularni xalqaro qonunlar va me’yorlarga muvofiq ravishda qo‘llash zarur. 2.2 Tashqi iqtisodiy faoliyatni davlat tomonidan tartiblash usullari Hozirda dunyo mamlakatlarida tashqi iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda real voqe`liklarni hisobga olib tashqi iqtisodiy faoliyatni tartiblash tizimidan unumli foydalanishga harakat qilinmoqda va tashqi iqtisodiy munosabatlarga kirishgan bozor subyektlari faoliyati takomillashtirib borilmoqda. Quyidagilar tashqi iqtisodiy faoliyatni davlat tomonidan tartiblashning asosiy vazifalari bo‘lib hisoblanadi. 1 -respublika milliy manfaatlariga mos keluvchi va uning jahon hamjamiyatidagi o‘rnini ta minlovchiʼ tashqi iqtisodiy siyosatni tashkil qilish va amalga oshirish; -tashqi iqtisodiy faoliyatni tashkil etishning qonuniy asoslarini takomillashtirish va yanada erkinlashtirish; -mulkchilik shaklidan qat iy ʼ nazar tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilariga yuqori samaradorlikni ta minlash, ʼ ular faoliyatini va qonuniy manfaatlarini himoya qilish; - milliy iqtisodiyot tarkibiy tuzilmasini modernizatsiyalashda tashqi iqtisodiy omillardan oqilona foydalanish. Yuqorida keltirilgan vazifalarni bajarishda tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilarini erkinlashtirishda umume tirof qilingan bevosita va bilvosita ʼ usullari ishlatiladi. Tashqi iqtisodiy aloqalarni davlat tomonidan tartiblashning bilvosita usullariga faoliyat ishtirokchilarining iqtisodiy manfaatlari, ularning 1 Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish. H.P. Abulqosimov, O.Ya. Xamrayev. O`quv qo‘llanma. -Т.: Iqtisod- Moliya, 2014. 249 bet 24 II-BOB XALQARO SAVDO NAZARIYASI 2.1 Eksport subsidiyalari. Eksport bojlari va eksportni ixtiyoriy cheklash. Ko‘pchilik hollarda eksportni davlat tomonidan rag‘batlantirish tadbiri sifatida ko‘pgina mamlakatlarda eksport subsidiyalari qo‘llaniladi. Bunda tajriba - konstruktorlik ishlari va eksportga mo‘ljallangan ishlab chiqarishni bevosita moliyalashtirish yoki bu maqsadlarga davlat budjetidan imtiyozli kreditlar berish ko‘zda tutiladi. Eksport subsidiyalari turli shakllarda qo‘llaniladi. Bularga: - eksportyor firmalarga yoki xorijiy sheriklarga past foizli kreditlar berish; - reklama xarajatlarini davlat hisobidan qoplash, bozor konyukturasi haqida tekin axborot etkazib berish; - firmalarga ishlab chiqarish hajmidagi eksport ulushiga muvofiq soliq imtiyozlarini berish; - bevosita subsidiyalash kiradi. Eksport subsidiyalarining berilishi milliy ishlab chiqaruvchilarining tashqi bozorda raqobatbardoshligini oshiradi. Ammo importyor davlatlar tomonidan kiritiladigan kompensatsion import bojlari bu yutuqni yo‘qqa chiqarishi mumkin. Oqibatda eksportyor davlat budjeti yo‘qotishga uchraydi, importyor davlat budjeti esa qo‘shimcha daromad ko‘radi. Bu tadbir dempingga qarshi kurash ko‘rinishlaridan biridir. Dempinga qarshi qaratilgan bojlar jahon amaliyotida keng qo‘llanilib, o‘zida qo‘shimcha import bojlarini aks ettiradi. Ular odatda, jahon narxlaridan yoki import qilayotgan mamlakat ichki narxlaridan past narxlar bo‘yicha, eksport qilinayotgan mahsulotlarga o‘rnatiladi. Bu bojlarni belgilash haqidagi qarorni xalqaro sud mahalliy ishlab chiqaruvchilar va sotuvchilar murojaatidan so‘ng chiqaradi hamda uning miqdorini va to‘lash tartibini belgilaydi. Masalan, dempingga qarshi bojlar o‘z valuta resurslarini to‘ldirish maqsadida jahon bozoriga xom ashyo resurslarini eksport qilishni ko‘paytirgan sobiq ittifoqdosh respublikalarga nisbatan faol qo‘llanilmoqda. 20 Bojxona bojlarining ikkinchi guruhi 1) import bojlari, 2) eksport bojlari hamda 3) tranzit bojlariga ajratiladi. Import bojlar ichki bozorlarga xorijdan tovarlar oqimini tartiblash va davlat budjetini toldirib turish maqsadlarida o`rnatiladi. Eng kam miqdordagi va eng ko‘p miqdordagi import o`zaro farqlanadi. Eng kam miqdordagi import bojlari ikki mamlakat yoki mamlakatlar guruhining mahsulotlariga o‘zaro maqbul savdo sharoitlari tartibini yaratib berishni ko‘zda tutuvchi bojlardir. Eng ko‘p miqdordagi import bojlari esa, o‘zaro maqbul savdo sharoitlari tartibini imzolamagan mamlakatlar mahsulotlariga nisbatan ishlatiladi. Imtiyozli bojlar, deb nomlanuvchi bojlar qo`llaniladiki, bu asosan rivojlanayotgan mamlakatlardan import qilinayotgan mahsulotlarga nisbatan sodir bo`ladi. Eksport bojlari mamlakatda ushbu mahsulotga talab yuqori bo‘lgan vaziyatda uning taqchilligini bartaraf qilish maqsadida belgilanadi. Tranzit bojlari mamlakatdan tovarlarni olib o‘tilayotganida bojxona hududida undiriladigan bojlar hisoblanadi. Tashqi savdoni tartiblashda bojxona tariflaridan keng foydalaniladi. Boj olinadigan tovarlar, boj olinmaydigan tovarlar, olib kelish va olib ketish taqiqlangan tovarlar, shuningdek, bojxona bojlari stavkasi, ya ni ularning tartibgaʼ solingan ro‘yxati bojxona tariflari, deb ataladi. Bojxona tariflari — tegishli belgilariga ko‘ra guruhlashtirilgan mahsulotlar klassifikatori (ro‘yxati) asosida tovarni bojxona chegarasidan olib o‘tilayotgan paytda to‘lanishi lozim bo‘lgan bojxona bojlari haqidagi barafsil ma lumotdir. ʼ Mahsulotni gruppalashdagi asosiy belgilar ishlab chiqarish, tabiiy kelib chiqishidagi farqlar (hayvonot va o‘simlik dunyosigamansubligi), qayta ishlanish darajasi (xomashyo, yarim tayyor mahsulot, tayyor buyum) ni misol qilish mumkin. Bojxona tariflari asosan milliy miqyosda qo‘llaniladi va bir qator vazifalarni bajaradi: 1) fiskal — davlat budjeti daromadlarini to‘ldirish manbai sifatida; 2) proteksionistik — milliy ishlab chiqaruvchilarni xorijiy raqobatchilardan himoya qiluvchi sifatida; 26 davlatlar o‘rtasida iqtisodiy o‘zaro ta’sirlarni tartibga solish, manfaatlarni himoya qilish va milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini ta’minlashga xizmat qiladi. Tashqi savdo siyosatining samarali shakllanishi, global savdo tizimida teng raqobatlashish va mamlakatning global bozorlar bilan o‘zaro aloqalarini mustahkamlash uchun zaruriy omil hisoblanadi. Bu jarayonning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi, nafaqat iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, balki mamlakatlarning global iqtisodiy tizimga integratsiyasini kuchaytirishga, yangi imkoniyatlarni yaratishga va ulkan geosiyosiy strategiyalarga yo‘l ochishga olib keladi. Tashqi savdo siyosatining samarali amalga oshirilishi mamlakatlar o‘rtasida iqtisodiy aloqalar va o‘zaro hamkorlikni mustahkamlashda katta ahamiyatga ega. Bunday siyosat nafaqat milliy iqtisodiyotni rivojlantirish, balki xalqaro miqyosda raqobatbardoshlikni oshirishga ham xizmat qiladi. Shu sababli, tashqi savdo siyosati har bir davlat uchun o‘zining iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy strategiyasining ajralmas qismi bo‘lib, uni to‘g‘ri va ehtiyotkorlik bilan ishlab chiqish zarur. Kelajakda, mamlakatlar tashqi savdo siyosatini doimiy ravishda qayta ko‘rib chiqish va global iqtisodiyotdagi o‘zgarishlarga moslashtirishlari lozim. Misol uchun, global iqtisodiy integratsiya jarayonlari, raqamli texnologiyalarning rivojlanishi, yangi savdo kelishuvlari va iqtisodiy hamkorlikni kuchaytirish kabi omillar tashqi savdo siyosatining doimiy yangilanishini taqozo etadi. Shuningdek, ekologik, ijtimoiy va texnologik o‘zgarishlar tashqi savdo siyosatining yangi yo‘nalishlarini shakllantirishga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, xalqaro tashkilotlar, masalan, Jahon Savdo Tashkiloti (JST) kabi tashkilotlar o‘rtasidagi hamkorlik ham tashqi savdo siyosatining samarali ishlashini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu tashkilotlar orqali mamlakatlar o‘zaro savdo shartnomalarini shakllantiradi, tarif va kvotalar bo‘yicha kelishuvlarga erishadi va global savdo tizimining tartibga solinishiga hissa qo‘shadilar. Shuning uchun, tashqi savdo siyosatining muvozanatli va adolatli rivojlanishi uchun xalqaro hamkorlik va global tartibga solish mexanizmlarini hisobga olish zarur. O‘zbekiston misolida, tashqi savdo siyosatining kuchaytirilgan strategiyalari va modernizatsiya jarayonlari mamlakatning xalqaro bozorlar bilan aloqalarini rivojlantirishga, 32 shuning uchun iqtisodiyotni raqobatdan himoya qilish maqsadida kvotalarga e’tiborni qaratishga majbur bo‘ladi. 2. Himoyaga muhtoj tarmoqlar ham importga kvotalar joriy qilishni qo‘llaydi. Chunki, tarifni joriy qilishga nisbatan imtiyozli litsenziyalar olish osonroqdir. Import kvotalari erkin raqobat sharoitiga ko‘proq mos keladi. Tariflarga nisbatan kvotalarni joriy qilishdan ko‘riladigan farovonlikdagi yo‘qotishlar ikki holatda katta bo‘ladi. Birinchidan, kvotalar mahsulotlar import qilayotgan milliy ishlab chiqaruvchilar yoki xorijiy firmalar monopol hukumronligi darajasini oshirsa. Ikkinchidan, importga litsenziyalar samarasiz joylashtirilsa. 19 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Abdullayev, O. (2016). Tashqi savdo va uning iqtisodiy rivojlanishga ta’siri. Tashkent: “Toshkent” nashriyoti. 2. Akbarov, S. (2019). Global savdo tizimi va O‘zbekistonning tashqi savdo siyosati. Tashkent: "O‘qituvchi" nashriyoti. 3. Atamuradov, A. (2018). Xalqaro iqtisodiyot va tashqi savdo siyosati. Tashkent: “Iqtisodiyot” nashriyoti. 4. Beshimov, B. (2020). Tashqi savdo siyosatining asosiy vositalari. Tashkent: “Badiiy” nashriyoti. 5 . Jahon Savdo Tashkiloti (JST). (2018). Savdo siyosati va xalqaro iqtisodiyot. JST nashriyoti. 6. Kim, D. & Lee, J. (2020). International Trade and Economic Policy: Theory and Practice. Oxford University Press. 7. Musaev, A. (2017). Eksport va import siyosati: Tashqi savdo siyosati strategiyalari. Tashkent: “O‘zbekiston” nashriyoti. 8. Parker, R. & Thomas, D. (2019). The Role of Trade Policy in Global Economic Relations. Cambridge University Press. 9. Pirojkov, A. (2021). Savdo siyosatining iqtisodiy o‘sishga ta’siri. Tashkent: “Iqtisodiy tadqiqotlar” nashriyoti. 10. Soliev, I. (2022). Tashqi savdo siyosatining rivojlanishi va uning tahlili. Tashkent: “Xalqaro munosabatlar” nashriyoti. 34 MUNDARIJA KIRISH ........................................... .........................................................................3 I-BOB TASHQI SAVDO SIYOSATI .................................................................... 8 1.1 Tashqi savdo siyosatining mohiyati va vositalari...............................................8 1.2 Importga ta’riflar. Importga tariflar kiritilishining iqtisodiy oqibatlari...........11 1.3 Ishlab chiqaruvchilarga subsidiyalari va importni kvotalar orqali tartibga solish....................................................................................................................... 16 II-BOB XALQARO SAVDO NAZARIYASI.....................................................20 2.1 Eksport subsidiyalari. Eksport bojlari va eksportni ixtiyoriy cheklash...........20 2.2 Tashqi iqtisodiy faoliyatni davlat tomonidan tartiblash usullari.......................24 2.3 O‘zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilarining xatti-harakatlarini erkinlashtirish bosqichlari.......................................................................................28 XULOSA ................................................................................................................31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………..................…........…34 2 3. Xarajat usuli – davlat litsenziyalarni yirik ishlab chiqarish quvvatlariga va resurslarga ega bo‘lgan firma va kompaniyalarga beradi. Mahsulotlar, shuningdek, ishchi va xizmatchilar eksporti va imortiga litsenziyalar berish huquqiga O‘zbekiston Respublikasining quyidagi boshqaruv tashkilotlari ega: Vazirlar Mahkamasi, Moliya, Adliya, Ichki ishlar, Sog‘liqni saqlash, Xalq ta’limi vazirliklari, shuningdek, Markaziy bank. Moliya operatsiyalarini o‘tkazishga litsenziyalar asosan Respublika Moliya vazirligi va Markaziy bank tomonidan o‘z va xorijiy banklarga, moliya muassasalariga beriladi. Ular moliya-kredit muassasalariga mamlakat ichida va uning tashqarisida chet el valutasi bilan opreatsiyalarni amalga oshirish, xorijiy moliya kredit muassasalariga esa ichki bozorda yuridik va jismoniy shaxslarga xizmat ko‘rsatish huquqini beradi. Litsenziyalash bilan bir qatorda jahon amaliyotida mahsulotlarni, shuningdek, ishchi kuchi eksport va importini chegaralash maqsadida kvotalash keng qo‘llaniladi. Bu usulning mohiyati shundan iboratki, unda vakolatli davlat yoki xalqaro tashkilot alohida mahsulotlar, xizmatlar, mamlakatlar va mamlakatlar guruhi bo‘yicha ma’lum davrga eksport va importga miqdoriy yoki qiymat chegaralarini belgilaydi. Davlat tomonidan tartibga solish tadbiri sifatida kvotalash to‘lov balanslarini ichki bozorda talab va taklifni balanslashtirish uchun muzokaralarda o‘zaro kelishuvga erishish uchun qo‘llaniladi. O‘zbekistonda kvotalash xalq iste’moli mollarini va strategik xom ashyoning muhim turlarini olib chiqishni chegaralash usuli sifatida qo‘llanilmoqda. Kvotalash faqat mahsulot oqimlarinigina emas, balki ishchi kuchi oqimlarini tartibga solishda ham qo‘llaniladi. Ko‘pgina rivojlangan mamlakatlar ichki mehnat bozorini himoyalash maqsadida xorijdan ishchi kuchi importiga kvotalar o‘rnatadi. Hozirgi vaqtda kvotalash bojlarga nisbatan ko‘proq qo‘llanilishiga ikkita sabab bor: 1. Tarif stavkalari xalqaro savdo kelishuvlariga asosan belgilanadi. Ayrim hollardan tashqari vaziyatlarda, mamlakatlar tarif stavkasini oshira olmaydilar va 18 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Tashqi savdo siyosati har bir davlatning iqtisodiy o‘sishi, xalqaro iqtisodiy aloqalar va milliy manfaatlarini ta’minlashdagi asosiy omil sifatida alohida ahamiyatga ega. Davlatlar o‘z iqtisodiy tizimlarini rivojlantirish va global bozorlar bilan hamkorlikni mustahkamlash uchun turli tashqi savdo siyosatlarini ishlab chiqadilar. Bu jarayon esa, iqtisodiyotning global integratsiyasini tezlashtiradi hamda davlatlar o‘rtasida iqtisodiy va siyosiy munosabatlarning o‘sishiga zamin yaratadi. Xususan, 21-asrda globalizatsiya jarayonlari davomida davlatlar o‘rtasidagi savdo munosabatlari tobora murakkablashib bormoqda. Savdo to‘siqlarini kamaytirish, iqtisodiy integratsiya va global tijoratning yangi mexanizmlarini ishlab chiqish tashqi savdo siyosatining dolzarbligini oshiradi. Yaqin o‘tgan yillarda, jumladan, O‘zbekistonning tashqi savdo siyosatida amalga oshirilgan islohotlar, yangi savdo kelishuvlari va xalqaro tashkilotlarga qo‘shilish jarayonlari davlatning iqtisodiy rivojlanishiga va xalqaro aloqalarini kengaytirishga qaratilgan muhim qadamlar bo‘ldi. Shuningdek, COVID-19 pandemiyasi, geosiyosiy o‘zgarishlar va yangi texnologiyalarning rivojlanishi tashqi savdo siyosatini qayta ko‘rib chiqish va yangilash zaruratini tug‘dirdi. Shu bilan birga, savdo siyosati strategiyalari iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va yangi global iqtisodiy sharoitlarga moslashishda muhim rol o‘ynaydi. Mazkur mavzu, mamlakatlar o‘rtasidagi savdo aloqalarini tahlil qilish, xalqaro savdoning jamiyat va iqtisodiyotga ta’sirini o‘rganish hamda O‘zbekistonning tashqi savdo siyosatining rivojlanish yo‘llarini aniqlash borasida muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Shuning uchun, tashqi savdo siyosatining dolzarbligi nafaqat iqtisodchilar, balki siyosatchilar, diplomatik vakillar va davlat boshqaruvi sohasidagi mutaxassislar uchun ham o‘zgaruvchan va murakkab global sharoitlarda e’tiborga loyiq bo‘lgan mavzu hisoblanadi. Tashqi savdo siyosatining dolzarbligi shuningdek, mamlakatlar o‘rtasidagi raqobatni kuchaytirish va resurslardan samarali foydalanishni ta’minlashda ham muhim ahamiyatga ega. Global iqtisodiy tizimda raqobatbardosh bo‘lish uchun davlatlar tashqi savdo siyosatini samarali tashkil etishlari zarur. Bu nafaqat milliy iqtisodiyotni 3

Kurs ishi

Купить