TCP/IP tarmog’i. OSI va TCP/IP protokollarining utashuvchanligini mazmuni, Marshrutizator va kommutator - Informatika va AT - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	150000UZS
Hajmi	5.1MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	05 Iyul 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Informatika va AT

Sotuvchi

Aslanbek

Ro'yxatga olish sanasi 23 May 2024

6 Sotish

TCP/IP tarmog’i. OSI va TCP/IP protokollarining utashuvchanligini mazmuni, Marshrutizator va kommutator

Sotib olish

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishiMundarija
Kirish …………………………………………………………………...…………
1.1 Kurs ishining tarkibi va hajmi…………………………………………..…..
1.2. Kurs ishini rasmiylashtirish talablari…………………………………........
1.3. Kurs ishining strukturaviy rasmiylashtirish……………………………..…
2. TCP/IP tarmog’i. OSI va TCP/IP protokollarining utashuvchanligini
mazmuni .
2.1 Transport pog’onasi. Tarmoq pog’onasidagi transport protokolini
bog’lashga mo’ljallangan uzatishni boshqarish protokoli TCP(Transmission
Control Protocol), xususiyatlari...........................................................................
2.2 FTP protokoli.................................................................................................
3. Marshrutizator va kommutator.
3.1 Komutator haqida umumiy tushunchalar.......................................................
3.2 Komutatorni sozlash......................................................................................
3.3 Kommutator uchun manbaviy xavfsizlik choralarini qo‘llash. Vlanlarni
tuzish va portlarni belgilash.………………………………...…………………
3.4 Vlan virtual local tarmoq………………………………………………….
3.5. Marshrutizator va Kommutatorlarni ulash uchun magistral portlarni
sozlash. Statik marshrutlarni sozlash va tekshirish……………………………
4. Hisobiy qism
4.1 Ethernet va FastEthernet asosidagi kompyuter tarmog'i va uning
samaradorligini hisoblash tartibi..........................................................................
Ilova A …………………………………………………………………………….
Xulosa ………………………………………………………………………..……
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………..……..

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishiKirish
Bugungi kunda zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini
jamiyat va davlat boshqaruvi faoliyatining barcha sohalariga keng joriy etish
hamda ulardan samarali foydalanish, fuqarolarning axborot olishga doir
konstitutsiyaviy huquqlarini ro'yobga chiqarish, davlat boshqaruvi organlari
faoliyatining ochiqligini ta'minlash, ―elektron hukumat tizimini jadal tatbiq‖
etish, telekommunikatsiya infratuzilmasi, ma'lumotlarni uzatish tarmoqlarini
modernizatsiya qilish borasida mamlakatimiz barcha hududida keng ko'lamli
ishlar amalga oshirilmoqda.
Davlatimiz rahbarining 2015 yil 4 fevraldagi ―O'zbekiston Respublikasi
Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligini tashkil
etish to'g‘risida gi farmoni ushbu yo'nalishdagi sa'y-harakatlarni yangi bosqichga
‖
ko'tarishga qaratilgani bilan nihoyatda ahamiyatlidir. Binobarin, mamlakatimizda
mustaqillikning ilk yillaridanoq, axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini har
tomonlama ravnaq toptirish, uning huquqiy-tashkiliy hamda moddiy-tehnik
bazasini izchil takomillashtirishga alohida e'tibor qaratib kelinayapti. Axborot-
kommunikatsiya texnologiyalari zamonamiz uchun dolzarbligiga monand sur'atda
boshqa sohalarga nisbatan jadal rivojlanayotganini alohida ta'kidlash joiz. Ushbu
xizmatlar hajmi so'nggi besh yilda 3,3 barobar, o'tgan yili esa 24,5 foiz o'sgani
buning amaliy tasdig‘idir.
Bularning barchasi axborot - kommunikatsiya texnologiyalarini
rivojlantirish borasida ko'rilayotgan izchil chora-tadbirlar samarasi, desak, aslo
mubolag‘a bo'lmaydi. Istiqbolda internetning milliy segmenti yanada
shakllantirilishini hamda unga keng polosali ulanishni kengaytirish, telefon
aloqasi, televidenie va radioeshittirishning raqamli tizimlariga to'liq o'tishni
ta'minlash, aholining, xususan, yosh avlodning axborotga bo'lgan hamda
intellektual talab va ehtiyojlarini qondirish maqsadida tarmoq resurslarini
rivojlantirish uchun zarur texnik hamda qulay shart-sharoitlarni yaratish ayni
muddaodir.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishi1. 1. Kurs ishining tarkibi va hajmi
Kurs ishi tarkib qismlariga, chizmalar, diagrammalarga joylashtirilgan tasviriy
grafik materiallar bilan hisob-kitob va tushuntirish yozuvidan (TY) iborat.
Qo'lda yozilgan matnning hajmi 25-35 jami sahifadan iborat bo'lib, hisob-kitob va
tushuntirish yozuvidan iborat bo’ladi:
sarlavha sahifasi;
mundarija
kirish
asosiy qism (bo'limlarga bo'lingan)
hisobiy qism
xulosa;
foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati (adabiyotlar);
ilovalar (rasmlar, diagrammalar, dastur ro'yxatlari
Kirish qismida muammoni hal qilishning dolzarbligini ko'rsatish kerak, agar
kerak bo'lsa, mavjud tizimlarni vazifalarni kamchiliklarini yoki ularni samarasiz
ishlarini isbotlash uchun ko'rib chiqish kerak.
Asosiy qismning bo'limida muddatli ish mavzusi bo'yicha materiallar ko'rib
chiqiladi: qisqacha tarixiy ma'lumot (agar kerak bo'lsa); asosiy tushunchalar va
ishlanmalar to’g’risida ma’lumot beriladi.
Xulosa qilib, olingan natijalar haqida qisqacha ma'lumot berish, ish natijalarini
umumlashtirish va barcha kurs ishlari bo'yicha xulosalar chiqarish kerak.
1.2. Kurs ishini rasmiylashtirish talablari
Kurs ishi kompyuterda A4 (297x210 mm) oq varaqning bir tomonida bir yarim
qator oralig'ida bosilishi kerak. Birinchi satrning hoshiyasi 1,25 sm. Matn 30-35
qatordan iborat bo'lishi kerak, 60 ta belgidan iborat bo'lishi kerak (so'zlar va tinish
belgilarining orasidagi bo'shliqlarni hisoblash) va varaqning butun kengligi bo'ylab
tekislanadi. Har bir varoq standart: chapdan - 3 sm, o'ngdan - 1,5 sm, yuqori va
pastdan - har biri 1,5 sm, harflar Times New Roman 14 o'lchamda bo’lishi kerak.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishiShaxsiy fikrlarni, formulalarni, belgilarni kiritishga, shuningdek kurs ishning matniga
qora kapillyar (geliy) ruchka bilan diagramma va chizmalar kiritishga ruxsat beriladi.
Kurs ishlari hajmi kamida 25 sahifadan iborat bo'lishi va 35 varaqdan
oshmasligi lozim. Ishning matni sarlavha sahifasidan boshlanadi (A ilovaga qarang).
Keyingi sahifada bo'limlar, paragraflar, ilovalar va sahifalar yozilgan tarkibiy qismlar
jadvali (B ilovasiga qarang). Tarkiblar jadvalida ishda mavjud bo'lgan barcha
sarlavhalar bo'lishi kerak. Ularning matni ish mazmuniga to'liq mos kelishi, aniq,
ravshan, izchil va uning ichki mantig'ini aniq aks ettirishi kerak.
Kirish varaqasidan boshlab barcha ish varaqalari raqamlanadi. Raqamlash
boshidan oxirigacha bo'lishi kerak. Ilova va bibliografiya o'zaro tartib raqamlashga
kiritilishi kerak. Raqamlar varaqning pastki qismida, o'rtadan tekislanadi.
Matndagi har bir bo'lim bir-biridan ajratilgan bo’lishi kerak. Tegishli bo'lim
(qism) yoki kichik bo'limning raqami sarlavha boshiga qo'yiladi.
Kurs ishida turli xil grafik rasmlar (xaritalar, diagrammalar, chizmalar,
fotosuratlar va boshqalar) bo'lishi mumkin. loyihada joylashtirilgan rasmlar soni uning
mazmuniga qarab belgilanadi va matnga tartibli va aniqlik berish uchun etarli bo'lishi
kerak. Ular ish matnida ularga murojaat qilingandan so'ng darhol joylashtiriladi.
Yozuv varaqning o'rtasiga tekislanadi, kursiv bilan yozilgan va rasm ostida joylashgan.
Kurs ishiga joylashtirilgan raqamli material, jadval ko'rinishida chiqarish tavsiya
etiladi. Jadvallar varaqqa rasmlar singari joylashtirilishi kerak. Har bir jadvalga o'tish
raqami va imzo qo'shiladi. Jadval sarlavhasi birinchi satrni ko'rsatmasdan varaqning
chap chetiga tekislanadi, kursiv bilan yoziladi va jadvalning tepasida joylashgan. No.,
%, +, -, <,>, = va hokazo belgilar faqat sonli qiymatlar uchun ishlatilishi kerak.
Matnda bu belgilar so'zlar bilan yozilishi kerak.
Hisob birliklari va fizik kattaliklarni o'lchash birliklarining harf belgilari matnda
faqat bo'sh joy bilan ajratilgan sonli qiymatlar bilan qo'llaniladi (masalan: 5 dona, 10
MB). Matematik belgilarning belgilari +, -, <,>, =,  ,:, / ikkala tomondan bo'sh joylar
bilan ajratilgan. Masalan: a + b = c, d <c, a  b.
Axborot manbalariga havolalar arabcha raqamlar bilan raqamlangan va tirnoqli
matn oxirida kvadrat qavslarga joylashtirilgan (havolalar soni kamida beshta bo'lishi

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishikerak). Raqamlarga, formulalarga, jadvallarga va ilovalarga havolalar kurs ishlarining
matni davomida doimiy ravishda raqamlanishga ega bo'lishi kerak, ular qavs ichida
berilgan, masalan: (1-rasm), (3-jadval), formulalar (1) - (3), (Ilova) .) A).
Matnda keltirilgan manbalar va adabiyotlar havolalari orqali murojaat qilinadi.
Ishoratlar nafaqat to'g'ridan-to'g'ri iqtibos keltirganda, balki kurs ishining muallifi
hujjat yoki bayonotning matnidan iqtibos keltirganda, shuningdek, yangi faktlar,
raqamli materiallar va o'z so'zlaringiz bilan aytilgan boshqa ma'lumotlar keltirilganda
ham amalga oshiriladi. Ma'lumotlar ro'yxatining namunasi B ilovasida keltirilgan.
Dars ishi alohida papkada papka bilan birga beriladi. Varaqlar fayllarga joylashtiriladi
yoki to'ldiriladi.
1.3. Kurs ishining strukturaviy rasmiylashtirish
Tushuntirish yozuvida bo'limlar, kichik bo'limlar, paragraflar, paragraflar va
paragraflar mavjud.
Bo'lim - bo'linishning birinchi bosqichi, seriya raqami va sarlavhasi bor.
Kichik bo'lim - bo'limning bir qismi, bo'lim raqami va pastki qismning seriya raqami
va sarlavhadan iborat seriya raqamiga ega.
Band - bo'lim yoki pastki qismning pastki qismi raqami va buyumning seriya
raqamidan iborat seriya raqami. Sarlavha bo'lishi mumkin.
Paragraf - paragrafning qismi, paragraf raqami va kichik bandning seriya raqamidan
iborat seriya raqamiga ega. Sarlavha bo'lishi mumkin.
Paragraf - bu raqam va sarlavha bo'lmagan matnning mantiqiy tanlangan qismi.
Bo'lim nomlari CAPITAL (bosh harf) bilan ajratiladi va bo'lim nomlari kichik harflar
bilan yoziladi. Matn va bo'limlar (kichik bo'limlar) nomi o'rtasida bitta qator oralig'i
(bitta bo'sh satr) bo'lishi kerak. Bo'lim sarlavhalarini va kichik bo'limlarni qalin qilib
belgilashingiz mumkin. Kursiv shriftdan foydalanish mumkin emas.
Har bir dastur yangi sahifadan arab raqamlarida ko'rsatilgan raqam bilan boshlanishi
kerak. Raqam sarlavhasi bosh harf bilan yozilgan. Bitta ilova raqamlanmagan. Ilovada

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishitematik sarlavha bo'lishi kerak, unda kichik harflar bilan yoziladi (birinchi bosh harf),
o'rtada joylashgan, raqamlash sarlavhasidan bo'sh chiziq bilan ajratilgan.
Kurs ishining matni barcha dasturlarga havolalarni o'z ichiga olishi kerak. Ular
arizalarni matnda ularga murojaat qilish tartibida tartibga soladilar.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishi2. TCP/IP TARMOG’I. OSI VA TCP/IP PROTOKOLLARINING
UTASHUVCHANLIGINI MAZMUNI .
2.1 Transport pog’onasi. Tarmoq pog’onasidagi transport protokolini
bog’lashga mo’ljallangan uzatishni boshqarish protokoli TCP(Transmission
Control Protocol), xususiyatlari
Transport bosqichi paketni xatosiz va yo’qotmasdan, kerakli ketma
ketlikda yetkazib berishga amalga oshiradi. Shu yerda yana uzatilayotgan
axborotlarni paketga joylash uchun bloklarga taqsimlanadi va qabul qilingan
axborotni qayta tiklanadi.
TCP/IP protokoli maxsus global tarmoq uchun va tarmoqlar o’rtasidagi
muloqotni olib borish uchun loyihalashtirilgan. U past sifatli aloqa kanallariga va
xatolikka yo’l qo’yish ehtimoli katta tarmoqlarga mo’ljallangan. Bu protokol
dunyo kompyuter tarmog’i Internetda qabul qilingan, abonentlarning ko’p qismi
oddiy telefon aloqa yo’llariga ulanadi. Uning asosida yuqoriroq bosqich
protokollari ishlaydi, jumladan, SMPT, FTP, SNMP protokollari. TCP/IP
protkollarining kamchiligi esa kichik tezlikda ishlashi. NetBIOS protokoli(tarmoq
kiritish– chiqarish asos tizimi) IBM formasi tomonidan ishlab chiqarilgan, dastlab
u IBM PC Network va IBM Token Ring tarmoqlari uchun mo’ljallanib, shaxsiy
kompyuterning BIOS tizim andozasiga asoslangan holda loyihalashtirilgan. Shu
davrdan boshlab bu protokol asosiy standart bo’lib qoldi(aslida standartlashtiril-
magan) va ko’p tarmoq operatsion tizimlari tarkibida NetBIOS emulyatori bo’lib,
ular moslikni ta‘minlaydi. Dastlabki vaqtlarda NetBIOS seans, transport va
tarmoq bosqichlarining vazifalarini bajargan, keyin ishlab chiqarilayotgan
tarmoqlarda pastki bosqichlar standart (masalan, IPX/SPX) protokollar
ishlatilmoqda, lekin NetBIOS emulyator zimmasida faqat seans bosqichi qolgan.
NetBIOS emulyatori IPX/SPXga qaraganda ancha yuqori servisga egadir, lekin u
sekin ishlaydi. NetBEUI – bu NetBIOS protokolining transport bosqichigacha
rivojlantirilgan protokolidir.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishiTCP/IP
TCP/IP protokol steklari (Transmission Control Protocol/Internet Protocol)
bugungi kunda eng ko’p tarqalgan va fundamentaldir. U har qanday o’lchamdagi
mahalliy tarmoqlarda ishlaydi. Undan tashqari protokollardan Internet global
tarmog’ida ishlash imkonini beruvchi yagona protokoldir. TCP/IP protokollar
stekiga turli bosqichlarda ishlovchi ko’p protokollar kiradi, lekin o’z nomini u
ikkita TCP va IP protokollar nomidan olgan.
TCP(Transmission Control Protocol) – transport protokoli, TCP/IP protokollar
stekidan foydalanib tarmoqda axborotlarni uzatishni boshqarish uchun xizmat
qiladi.
IP (Internet Protocol) – tarmoq bosqich protokoli, turli tarmoqdan iborat
bo’lgan tarmoqlarda axborotlarni yetkazish uchun transport protokollarining
biridan foydalanadi, masalan, TCP yoki UDP.
TCP/IP stekning quyi bosqichi axborot uzatishning standart protokollaridan
foydalangani uchun uni har qanday tarmoq texnologiyasi qo‘llanganda va har
qanday operatsion tizimli kompyuterlarda ishlatish mumkin bo’ladi. Azaldan
TCP/IP protokoli global tarmoqlarda foydalanish uchun loyihalashtirilgan, aynan
shuning uchun u maksimal ravishda moslashuvchandir. Xususan paketlarni
qismlarga ajratish imkoni bo’lgani uchun ham aloqa kanalining sifati e‘tiborga
olinmasa ham, axborot albatta o’z manziliga yetkaziladi. IP – protokolining
mavjudligi uchun ham turli segmentli tarmoqlar o’rtasida ham axborot uzatish
mumkin bo’ladi. TCP/IP – protokolining kamchiligi shundan iboratki, tarmoqda
ma‘murlashtirish murakkablashadi
TCP transportli darajaning tipik bayonnomasi hisoblanadi: u ma’lumotlar
oqimini boshqaradi, xatoliklarni qayta ishlaydi va barcha ma’lumot paketlari
olinganligini va kerakli tartibda yig’ilganligini kafolatlaydi. Internet uchun
transportli darajaning yana bir bayonnomasi mavjuddir: foydalanuvchi
deytagrammasining bayonnomasi (UDP — User Datagram Protocol) oddiyroq
va ma’lumotlarni masuliyatsiz jo’natishlarda ishlatiladi.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishi Bu bayonnomalarni ishlatish jarayonlarining ketma-ketligi quyidagicha bo’ladi.
Uzatiladigan axborot amaliy dastur vositalari bilan aniq bir formatli bloklarga
joylanadi. IP bayonnomasi bu bloklarni paketlarga ajratadi, olingan axborotlarning
to’liqligini tekshirish mumkin bo’lishi uchun paketlarning har biri nomer va
sarlavxa oladi.
Tarmoqlararo TCP/IP bayonnomalarining ish mexanizmi pochta xizmatiga
o’xshashdir:
• Oddiy pochta bo’yicha jo’natiladigan yozma axborotlar (xatlar) konvertlarga
joylanadi, ularda jo’natuvchining va oluvchining adreslari bo’lishi kerak.
Kompyuterlar ham xuddi shunday harakat qiladi: axborot bloklarini ajratib chiqadi
va elektron paketlarga joylaydi hamda ularni optimal yo’l bilan bir kompyuterdan
boshqasiga uzatadi. Bu elektron axborot paketlarida pochtadagilarga o’xshash
standart joylashtirish bor: ma’lumotli axborot matni kodli konvertlarga joylanadi, u
konvert axborotning boshlanishi va tugallanishi hamda sarlavhasining maxsus
belgilaridan shakllantiriladi, konvertda esa jo’natuvchining va oluvchining
adreslari (IP-adres deb ataladi) ko’rsatiladi. Bunday kodli konvert axborotning
butunligini ta’minlaydi va uning tarmoqdagi yo’l ko’rsatuvchisi bo’lib xizmat
qiladi.
• Xat jo’natilgandan keyin u pochta xizmatining ixtiyorida bo’ladi. Har bir
pochta bo’linmasi oluvchining adresini o’qiydi, boshqa qaysi pochta bo’linmalari
orqali xatni optimal usul bilan oluvchiga jo’natish kerakligini aniqlaydi va keyingi
tanlangan aloqa bo’linmasiga xatni jo’natadi. Elektron paketlarni jo’natishning
shunday algoritmi Internet tarmog’ida ham amalga oshirilgan. Pochta bo’linmalari
vazifasini tarmoq uchastkalarini o’zaro birlashtiruvchi marshrutlovchilar bajaradi.
Elektron paketlar standart o’lchamga ega: bitga uzun axborot bir nechta
paketlarga joylanishi mumkin va, aksincha, bitta paketga bir nechta qisqa
axborotlar, agar ularda oluvchining bitta adresi bo’lsa, joylashishi mumkin. Har bir
paket boshqa barcha paketlarga bog’liq bo’lmagan ravishda joriy vaqtdagi optimal
marshrut bo’yicha oluvchiga etkazib beriladi. Boshqacha aytganda, o’zaro

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishialoqador paketlar va bir kompyuterdan boshqa kompyuterga paketlar turli xil
yo’llar bilan uzatilishi mumkin. Bunda bitta kanaldan tarmoqning umuman turli
qismlariga yuborilayotgan paketlar uzatilishi mumkin. Bu telekommunikatsiya
tizimining resurslarini juda samarali ishlatishga va uning shikastlangan
uchastkalarini chetlab o`tishga imkon beradi.
Oluvchining qabul punktida har bir kelgan paketning sifati tekshiriladi
(ma’lumotlarni uzatishda buzulishlar bo’lmadimikan), bitta uzun axborotli barcha
paketlar birga yig’adi, bu axborotli barcha paketlarning borligi tekshiriladi va
ishonchli bo’lsagina, ular umumiy axborotga birlashtiriladi. Agar ma’lumot paketi
yo’qolgan yoki buzilgan bo’lsa, uning nusxasi so’raladi. Axborot barcha
buzilmagan paketlar olingandan keyin tiklanganligi sababli ularning olinish ketma-
ketligi ahamiyatga ega emas.
IP va TCP bayonnomalari shunchalik chambarchas bog’langanki,
cha ularni bitta nom ostida keltiriladi — TCP/IP bayonnomalari. Bu bayonnomalar
asosida ko’pgina tarmoqli servis bayonnomalari ishlab chiqilgan, ularning orasida
quyidagilarni ta’kidlash kerak:
• File Tgapsfer Protocol (FTP) — fayllarni uzatish bayonnomasi:
• Telnet — uzoqdan murojaat qilish bayonnomasi, yani buyruqlarni uzoqdagi
kompyuterda masofadan turib ijro etish;
• Simple Mail Tgapsfer Ptotocol (SMTP) — elektron pochtani yuborishning
oddiy bayonnomasi; __
• Hyper Text Tgapsfer Protocol (HTTP) — gipermatnni uzatish bayonnomasi
(Worid Wide Web da axborotlarni uzatishda ishlatiladi);
• Network News Tgapsfer Protocol (NNTP) — yangiliklarni
(telekonferenciyalarni) uzatish bayonnomasi.
Foydalanuvchilarni tizim bilan muloqoti matnli interfeysni ishlatgan holda
UNIX operacion tizimi asosida yoki hozirda anchagina keng tarqalgan MS
Windows/Windows NT muxitida amalga oshirilib, bu muxit uchun Internet ning
barcha texnologiyalari va servislari bilan ishlaydigan amaliy dasturlar mavjuddir,

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishibu dasturlar o’z navbatida oddiy va qulay grafik interfeysga ega. UNIX
ma’lumotlarni tarmoq ichida kodlash uchun KOI-8 kodlari ishlatiladi, Windows
muxitida esa ANSI standartidagi kodlar ishlatiladi.
Tarmoqlar foydalanuvchilarga nafaqat tezkor ma'lumot almashish imkoniyatini,
balki beradi birgalikda ishlash printerlarda va boshqalarda atrof-muhit va hatto
hujjatlarni bir vaqtning o'zida qayta ishlash.
Kompyuter tarmoqlarining barcha xilma-xilligini xususiyatlar guruhiga ko'ra
tasniflash mumkin:
Hududiy tarqalish;
 Idoraviy mansubligi;
 Axborot uzatish tezligi;
 Uzatish vositasining turi.
 Hududiy taqsimot nuqtai nazaridan tarmoqlar mahalliy, global va
mintaqaviy bo'lishi mumkin.

Tegishli bo'lishiga ko'ra idoraviy va davlat tarmoqlari ajralib turadi.

Departament bitta tashkilotga tegishli va uning hududida joylashgan.
 Axborot uzatish tezligi bo'yicha kompyuter tarmoqlari past, o'rta va yuqori
tezlikka bo'linadi.

Transmissiya muhiti turiga ko'ra ular infraqizil diapazonda radiokanallar
orqali axborot uzatuvchi koaksiyal, o'ralgan juft, optik tolali tarmoqlarga
bo'linadi.
2.2 FTP protokoli.
FTP protokoli(File Transfer Protocol) HTTP protokolidan farqli fayllar bilan
ishlaydi. Bu protokol amaliy bosqichda ishlaydi va transport protokoli sifatida TCP
– protokolini ishlatadi. Uning asosiy vazifasi fayllarni FTP – serverga uzatish
hamda undan olishdir. FTP – protokoli buyruqlar to’plamidan iborat bo’lib,
axborotlarni uzatish va ulash tartiblarini bayon qiladi. Bu holda buyruqlar va

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishiaxborotlar turli portlardan foydalanib uzatiladi. Standart portlar sifatida 21 va 20 –
portlar ishlatiladi:
Birinchisi – axborotlarni uzatadi,
Ikkinchisi – buyruqlarni uzatadi. Undan tashqari portlar dinamik bo’lishi
mumkin. FTP – protokolining asosiy kamchiligi, axborotlarni shifrlash mexanizmi
yo’qligidir. Bu esa bosh trafikka ega bo’lib, uning yordamida foydalanuvchining
nomini va shuningdek, uning FTP – serverga ulanish parolini aniqlash imkonini.
beradi. Bu holni bartaraf etish uchun parallel ravishda SSL protokolidan
foydalaniladi, bu esa axborotlarni shifrlashni amalga oshiradi.
Amaliy protokollar – ilovalarning muloqoti va ular o’rtasidagi axborot almashi-
nuvini ta‘minlaydi. Ularning ko’p ishlatiladigani va taniqliligi quyidagilardir:-
FTAM(File Transfer Access and Management) – fayllarga bog’lanish OSI
protokoli;-

X.400 – elektron pochtalarni halqaro almashish uchun CCITT protokoli;-

X.500 – bir necha tizimda fayl va katalog xizmati;

SMTP(Simple Mail Transfer Protocol) – elektron pochta almashinuvi uchun
Internet global tarmoq protokoli;

FTP(File Transfer Protocol) – fayllar uzatish uchun Internet global tarmoq
protokoli;

SNMP (Simple Network Management Protocol) – tarmoq monitoringi,
tarmoq qismlarini nazorat va ularni boshqarish protokoli;

Telnet – Internet global tarmoq protokoli, u uzoqdagi xostlarni qayd qilish
va ularda axborotga ishlov berish vazifasini bajaradi;

Microsoft SMBs(Server Message Blocks, serverni xabar berish bloklari) va
mijoz qobig’i yoki Microsoft redirektorlari;

NCP(Novell Net Ware Core Protocol) va mijoz qobig’i yoki Novell
redirektorlari.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishi3. MARSHRUTIZATOR VA KOMMUTATOR.
3.1 Komutator haqida umumiy tushunchalar
Switch ( Kommutator (lot. commuto — almashtiraman, o zgartiraman))ʻ – bir
qancha segmentni birlashtiruvchi tarmoq kommutatoridir. Kommutator OSI
modelining 2 – pag’onasiga mos keladi. Tarmoq administratori tili bilan switch –
bu kommutator, bridge(most) deb ham ataladi. Signal uzatish tezligi 10/100/1000
Mbit/s bo’ladi. Shu bilan birga kommutatorlarni bir – biri bilan bog’lash uchun
alohida 2/10 Gbit/s tezlikdagi portlar xam mavjud bo’lib, to’liq dupleks rejimda
ishlaydi. U ma’lumotni nusxasini barcha portlarga yubormaydi. Aksincha paketda
qabul qiluvchining adresi bo’yicha signalni jo’natadi. Kommutator tarmoqdagi
kompyuterlarning MA С adresini o’zining xotirasidagi jadvalda bir qancha
muddatga saqlab qoladi. Bu esa paketlarni uzatilish tezligi, ishonchliligi va
xavfsizligini oshiradi. Kommutator bufer xotirasida qabul qilgan signalni saqlab
turadi. Kommutatorlar boshqariluvchi va boshqarilmaydigan turlarga bo’linadi.
Boshqariluvchi kommutatorning har bir portini aloxida segmentga biriktirish
mumkin. Kommutator 48 portga ega bo’lsa, uning juft raqamli portlarini
192.168.x.x ga, toq raqamli portlarini 172.57.x.x ga biriktirish mumkin. Yoki
bo’lmasa 10 – portni 20 – portga translyastiya qilish mumkin. Umuman olganda
kommutatorlarning imkoniyatlari doirasi keng. Ularni turli soxalarda, turli
maqsadlarda qo’llash mumkin. Kommutatorlar yordamida WLAN hosil qilish
mumkin. WLAN yordamida katta tarmoqlarni boshqarish yanada osonlashadi.
MAC adress (Mediaga kirishni boshqarish manzili) har bir qurilmaning fizik
adresi hisoblanadi va u quyidagicha ko’rinishida bo’ladi. AA:BB:CC:DD:EE:FF
16-lik sanoq sistemasidan (0.1.2.3.4.5.6.7.8.9.A.B.C.D.E.F) 48 bitdan tashkil
topgan. MAC adress 2 qismdan tashkil topgan. 1-chi 24 biti Ishlab chiqaruvchi
tashkilot adresi hisoblansa 2-qurilmamizni yagona aniqlovchi adressi hisoblanadi.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishiCmd buyrug’iga ipconfig /all deb buyruq beramizva quyidagi ekran chiqadi.
Kerakli ma’lumotlarni olishimiz mumkin.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishi3.2 Komutatorni sozlash .
Masalan , dastur bilan dastlabki tanishuv uchun biz o ' zaro kross ( juft tolali )
kabeli orqali ulangan ikki shaxsiy kompyuterning oddiy tarmog ' ini quramiz (3.2.1-
rasm ).
3.2.1-rasm. 2 ta Shaxsiy kompyuterning tarmog’i
Topshiriqni bajarish uchun (Oxirgi qurilmalar) dan kompyuter
turini tanlaymiz va sichqoncha yordamida dasturning ishchi sohasiga ko’chiramiz.
( 3 . 2 .2- rasm ).
3.2.2-rasm. 1-kompyuterni dasturning ishchi sohasiga o’rnatish.
Kompyuterlar kroos kabel vositasi orqali bo’glanadi.
Agarda kroos kabelni tanlaganda yashil chiroq yonmasa, А втоматически
(avtomatik aloqa) turini tanlang.
Endi chap kompyuterni o'rnatishga kirishamiz: Sichqoncha ustiga o’ng
tugmachasini bosing, Ip Configuration (IP- Konfiguratsiya) yorlig'iga o'ting.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishi3.2.3-rasm. Ko’rsatgichda IP Configuration oynasi tasvirlangan.
Birinchi kompyuter IP adresni quyidagicha kiritamiz . IP адрес 192.168.1.1 tarmoq
maskasi 255.255.255.0 ko’rinishda va oynani yopamiz. Xuddi shu tarzda 2-
kompyuterni IP adresini quyidagicha 192.168.1.2, maskasi esa yuqoridagidek
qo’yiladi.
3.2.4- rasm . PC0 ning sozlash oynasi
Keyingi amalimiz Shaxsiy kompyuterni aloqasini tekshiramiz va PC 0 va PC 1
kompyuterlar bir - biri bilan aloqasini ko ’ ramiz . Bu aloqani tekshirish uchun PC 0
kompyuteri ustiga sichqoncha tugmasi bosamiz va Desktop bo ’ limidan Run
( buyruqlar satri ) maydoniga qo ’ shni kompyuterga ping 192.168.1.2 buyru ’ g ’ ini
kiratamiz .

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishi3.2.5-rasm. Run tugmasi
Quyidagicha 2ala kompyuterni aloqasini tekshirish mumkin.
3.2.6-rasm. Ping muvaffaqiyatli o'tdi.
Tarmoq simulyatsiyasi rejimini boshqarish
Dastur ishchi sohasida 4 ta kompyuter va 2 ta xabdan iborat tarmoq yarating.
Kompyuterlar uchun quyidagi IP-adresi va maskasini 255.255.255.0 qilib kiriting.
3.2.7-rasm. Barcha Kompyuterlar bitta tarmoqda joylashsin.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishiBizning sxema faylni *.PNG kengaytmasi bilan File-Print-Print to file buyrug'i
orqali saqlash mumkin. Shift + S tugmalar birikmasi bilan simulyatsiya rejimiga
o'tishingiz yoki ishchi sohaning pastki o'ng qismidagi simulyatsiya belgisi ustiga
sichqonchani bosishingiz kerak (3.2.8-rasm).
3.2.8- rasm . Simulyatsiya tugmasi .
( filtrni o ’ zgartirish ) tugmasini bosing va ICMP dan tashqari barcha
tarmoq protokollarini chiqarib tashla ng (3-rasm).
3.2.9-. Bayroqchani ICMP da aktiv holatda joylashtirish.
ICMP (Internet Control Message Protocol) — tarmoq protokoli, TCP / IP stek
protokollari to'plamiga kiritilgan. ICMP asosan xato xabarlarini va ma'lumotlarni
uzatish paytida yuzaga kelgan boshqa istisno vaziyatlarda yuborish uchun
ishlatiladi.
Bitta xostdan boshqa tarmoq tuguniga ping berib tekshiramiz. Buning uchun
simulyatsiya rejimida paketlar tarmoq orqali qanday ko'rinishida xarakatini ko'rish
uchun bir-biridan uzoqda bo'lgan tugunlarni tanlang. Demak, PC1dan PC2ga ping
beramiz(3.2.10-rasm)

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishi3.2.10-rasm. PC1, PC2 ga ping buyru’ini bajarmoqda (jarayonni boshlanishi)
Eslatma.
Ping- TCP / IPga asoslangan tarmoqlardagi ulanishlarni tekshirish uchun
yordamchi utilita hisoblanadi. Utilita so’rovlarni jo’natadi ICMP protokolini
(ICMP echo-Requist) so'rovlarni ko'rsatilgan tarmoq tuguniga va fiksirlangan
kiruvchi javoblarni (ICMP echo-Reply) yuboradi.
So'rov yuborish va javob qabul qilish (RTT) o'rtasidagi vaqt marshrut bo'ylab
ikki tomonlama kechikishlarni (RTT) aniqlash va paketni yo'qotish chastotasini,
ya'ni ma'lumotlar kanallari va qidiruv qurilmalardagi ish hajmini bilvosita aniqlash
imkonini beradi. ICMP javoblarining to'liq bo'lmasligi ham uzoqdan boshqaruvchi
(yoki oraliq marshrutizatorlardan biri) ICMP echo- Reply ni bloklashini yoki
ICMP echo- Request ini e'tiborga olmasligini anglatishi mumkin.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishiPC1da tarmoq orqali harakatlanishni boshlashni kutayotgan paket (konvert)
paydo bo'ldi. Tarmoqni qadam-baqadam paket harakatini ishga tushirish mumkin.
Simulyatsiya oynasidan (oldinga) tugmasini bosing. Agar
(o’qish) tugmasini bossangiz, tarmoq orqali o'tadigan paketning
barcha tsiklini ko'ramiz.
Bajarilgan amallar ro’yxatida biz pingning muvaffaqiyatli natijani ko'rishimiz
mumkin.
3.2.11-rasm. PC1 va PC2 tarmog’ini aloqasi mavjud.
Cisco Packet Tracerda OSI modeli
Tarmoq bo’ylab qo’shimcha ma’lumot paketlarining harakatini sichqonchaning
tugmasini bosish orqali convert ko’rinishida tasvirlanadi. Bunday holda, birinchi
bolimda OSI modelini ko'rib chiqamiz (6-rasm).bo’limda OSI Model yorlig'I
tasvirlangan. Ushbu tarmoq qurilmasi ishlayotgan paytda OSI darajalari haqida
ma'lumot beradi(6-rasm).
3.2.12-rasm. OSI modelida paket xarakatining monitoringi

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishiOynaning boshqa bo’limida paket strukturasini ko’rishingiz mumkin(7-rasm).
3.2.13-rasm. Paket strukturasi.
Keling, bizning ishimizning ba'zi natijalarini umumlashtiraylik.
Packet Tracer dasturi modellashtirish simulyatsiya rejimi hisoblanib, Ping
utilitaning qanday ishlashini ko'rsatadi.
Ushbu rejimga o'tish uchun ish maydoni yoki Shift + S tugmalar birikmasini,
o'ng pastki burchagidagi Simulation Mode (Simulyatsiya) belgisini bosishingiz
kerak. Simulation Mode (Simulyatsiya panneli) ochiladi, unda ping- jarayoni
bilan bog'liq barcha natijalar ko'rsatiladi.
Modellashtirish tugallanishi, ping-jarayonining yakunlanishi, simulyatsiya
oynasi yopilganda to'xtaydi.
Simulyatsiya rejimida siz nafaqat foydalanilgan protokollarni kuzatibgina
qolmay, balki ushbu protokoldagi OSI modelining yettita qatlamidan qaysi biri
ishtirok etayotganini ham ko'rishingiz mumkin. Animatsiyani ko’rish jarayonida
biz xabning printsipini ko'rib o’tdik.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishiKonsentrator (Xub) barcha portlarda paketlarni jo’natishni takrorlaydi,
chunki ulardan biri ma'lumot oluvchiga ega. Agar ba'zi tugunlarga mo'ljallangan
paketlar mo'ljallangan bo'lmasa, bu tugunlar paketlarni e'tiborsiz qoldiradi. Paket
jo'natuvchiga qaytib kelganida, biz "paketni qabul qilish" belgisini ko'rasiz(8-
rasm).
3.2.14-rasm. Belgilar paketlarni uzatilishini tasdiqlaydi va qayta aloqa o’ranatadi.
Buyruqlar satri
Agar (o’qish) tugmasini bossangiz, tarmoq orqali o'tadigan
paketning barcha tsiklini ko'ramiz (jarayon 4 marta takrorlanadi) – 9-rasm.
3.2.15-rasm. Kompyuter 1 dan Kompyuter2 ga ping berish.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishiBu yerda:
TTL - yuborilgan paketning ishlash muddati (tarmoq orqali xarakat qilinayotganda
paketning o'tishi mumkin bo'lgan maksimal xabarlar sonini aniqlaydi).
time - so’rovni jo’natish va qabul qilishda sarflangan vaqti.
min – javobning minimal vaqti
max - javobning maksimal vaqti
avg – javobning o’rtacha vaqti.
Shaxsiy kompyuterning grafik oynasida tarmoq parametrlari.
Bizning tarmog’imizga yana bitta PC4 –kompyuterni qo’shamiz. Tarmoqning
o’zgartirilgan 5 ta kompyuter va 2 ta xub quyudagi adresdan olishingiz mumkin. (
файл task-2-2.pkt )
PC4 qurilmasining xususiyatlar oynasini ochamiz, uning rasmiga sichqoncha
tugamasini bosamiz. Kompyuterni konfiguratsiyalash uchun buyruq satridan
ipconfig buyrug'ini ishlating (10-rasm).
3.2.16-rasm. Shaxsiy kompyuter ip adresi va tarmoq maskasini belgilash .

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishiQuyidagi ko’rinishdagidek, qurilmaning grafik interfeysida tarmoqning IP adres
va maska kiritishingiz mumkin (3.2.17-rasm).
3.2.17- rasm . Kompyuterni sozlashning ikkinchi usuli (tarmoq tuguni sozlamalari).
Har bir kompyuterda ipconfig buyrug'i bilan tayinlangan parametrlarni tekshirib
chiqamiz.
3.2.18-rasm. PC3 konfiguratsiyasini tekshirish.
HUB
qurilmasi , OSI modelining 1-darajali darajasida ishlaydi va manba portidan
tashqari barcha portlarga ma'lumot yuboradi.
Switch qurilmasi OSI modelining 2-darajasida ishlaydi va faqat MAC-manzil
jadvali bo’yicha hostlarga ma'lumotni yuboradi.
IP tarmoqlarida ma'lumotlar uzatishning 3 ta asosiy usuli
mavjud: Unicast , Broadcast , Multicast.
 Unicast (yunikast) – Bir xostdan boshqa xostiga paketni yuborish jarayoni.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishi Multicast (multikast) – bir xostdan bir guruh cheklangan guruhlarga
paketlarni jo'natish jarayoni
 Broadcast (brodkast) – Bir xostdan paketni tarmoqdagi barcha xostlarga
jo'natish jarayoni.
Ba’zi hollarda, freym broatkastga (Broatcast)ga yoki yunikast(unicast) ga
uzatilganda switch freymlarni xub sifatida yuborishi mumkin.
Tarmoqni konsentartor bazali yulduz topologiyasida modellashtirish
Biz tarmoq bilan ishlashda konsentartor bazali yulduz topologiyasi ni o'rganib
chiqdik. Endi komutator bazaga asoslangan anolog tarmoqni ko'rib chiqamiz.
(3.2.19-rasm)
3.2.19-rasm. 2960 modelli komutator bazali yulduz toplogiyasi

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishiPhysical bo’limida 24 portli Fast Ethernet va 2 portli Gigabit Ethernet
komutatorini ko’rinishini ko’rishingiz mumkin(4.2.-rasm).
4.2-rasm. 2960 modelli kommutatorning tashqi fizik ko’rinishi
Simulation rejimida filtrlarni sozlaymiz funksiyasi yordamida 2 ta
kompyuterning kommutatator orqali paketlarni uzatilishini ko’ramiz. Ko'rib
turganingizdek, kommutator va konsentartorning paketlarning yo’nalishi turli xil
bo'ladi: konsentrator har bir kompyuterga yuboradi, kommutator esa faqat bitta
kompyuterga yuboradi.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishi3.3 Kommutator uchun manbaviy xavfsizlik choralarini qo‘llash. Vlanlarni
tuzish va portlarni belgilash.
CISCO kompaniyasi ko'pgina tarmoq qurilmalarini konfiguratsiyalashga
ruxsat beradi. Buning uchun administrator tarmoqdan qurilmaga kabelli (konsolli)
bog’lanishni amalga oshirishi kerak ( 3.3.1-rasm ).
3.3.1-rasm. Tarmoq qurilmalarining konsolli bog’lanishi.
Shunday qilib, CISCO qurilmalari ko'pincha RJ-45 konsolining porti orqali
dasturlashtiriladi. 5.2 va 5.3-rasmlarda marshrituzatordagi konsol portlari va
konsolli kabelning 2 ta turdagi tasvirlarini ko'rishingiz mumkin.
3.3.2-rasm. Ko’k rangda boshqaruv kabeli uchun portlar ko'rsatilgan.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishi3.3.3- rasm Konsolli kabel turlari .
Klassik konsol kabelida kompyuterning COM portiga ulanish uchun DB 9
ulagichi va marshrituzator konsolining portiga ulanish uchun RG -45 ulagichi
mavjud . Cisco 28 xx , 38 xx seriyali va hokazo yangi marshrutizatorlarni faol
ravishda qo ’ llamoqda . Ular USB-interfeysi orqali konfiguratsiyalashni ta'minlaydi
(an'anaviy USB-kabellardan foydalangan holda).
Konsolli kabelni ulab va buyruq satri orqali qurilmaga kirish orqali
foydalanuvchi (tarmoq administratori yoki tarmoq muhandisi) turli buyruqlar
o'rnatishlari va shu bilan qurilma konfiguratsion parametrlarini aniqlay olishlari
mumkin.
CLI yordamida qurilma bilan ishlash rejimi
Buyruq satri foydalanuvc hining nazorat qilish jarayonini tashkil qiluvchi belgilar
kiradigan joy. Buyruqlar qatori bir nechta rejimlarda ishlaydi (5.1-jadval).
5.1 jadval. Buyruq interfeysi rejimlari
Rejim Rejimga
o’tish Buyruq satrining
ko’rinishi Rejimdan
chiqish
Foydalanuvchili Ulanish Router> logout
Imtiyozli Enable. Router# disable
Global
konfiguratsiyalash Configure
terminal Router(config)# exit,end или
Ctrl-Z
Interfeysni sozlash Interface Router(config-if) еxit
Buyruqlar satri ko'rinishi haqida bir necha buyruqlar quyidagicha
izohlanaladi:

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishiRouter> Istalgan statistikani ko`rishingiz va pingni kiritish kabi oddiy
amallarni amalga oshirishingiz mumkin bo`lgan foydalanuvchi rejimini
tavsiflovchi taklif. Bu tarmoq operatori, birinchi darajali texnik qo'llab-quvvatlash
muhandisi uchun bajariladigan amallar to’plamidir, shuning uchun u biror narsaga
zarar etkazmaydi va juda ko'p narsani bilmaydi. Boshqacha qilib aytganda, ushbu
rejimdagi buyruqlar sizning tarmoq qurilmangiz sozlamalarini o'zgartirmasdan
ma'lumotni ko'rishga imkon beradi.
Router# Imtiyozli rejim konfiguratsiya va test buyruqlarini, tarmoq
qurilmasini batafsil tekshirishni, konfiguratsion fayllarni manipulyatsiya qilishni
va konfiguratsiya rejimiga kirishni qo'llab-quvvatlaydi. Enable buyrug'iga kirib,
unga kirishingiz mumkin.
Router(config)#
Umumiy konfiguratsiya rejimida taklifnoma. Qurilma sozlamalarida
o'zgarishlar qilishimizga imkon beradi. Global konfiguratsiya rejimi buyruqlari
tizimning butun xatti-harakatini aniqlaydi. #Configure buyrug'i tomonidan
imtiyozli rejimdan faollashtiriladi.
3.3.4- rasm . Foydalanuvchi rejimining buyruqlar satri
Umimiy buyruqlar ro ’ yxatidan доступ ( ruxsat ) olish uchun , imtiyozli
rejimda enable ( qo ’ shish ) buyurug ’ i aktivlashtiriladi . Bu rejimga o ’ tish o ’ tishda , #
belgisi shaklida namuna ning buyruq sat ri ko'rinish i aks etadi . Imtiyozli rejimdan
chiqish uchun disable (o'chirish) buyrug'i bilan amalga oshiriladi.
Enable buyurg’i or’niga en terishingiz mumkin. Har qanday rejimda
buyruqlar IOSda birinchi unikal belgi bilan tanishtirladi. Global konfiguratsiya

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishirejimi - konfiguratsiya vazifalarini hal qiladigan kuchli bir satrli buyruqlarni
amalga oshiradi. Umumiy konfiguratsiya rejimiga kirish uchun imtiyozli rejim
buyrug'idan configure terminal (terminalni sozlash)ni ishlating. Chiqish uchun
exit yoki end buyrug’ini ishlating.
Imtiyozli rejimga kirish uchun parol o'rnatish
Parol tajribasiz foydalanuvchilar va xakerlardan imtiyozli rejimga kirishga
ruxsatni nazorat qilish imkonini beradi. Faqat imtiyozli rejimda konfiguratsiya
o'zgarishlarini amalga oshirish mumkin. Routerda ushbu rejim uchun parolni
Router1 (config) #enable password parol buyrug'i bilan "parol" deb belgilang,
so'ng imtiyozli tarmoq qurilmasi rejimidan chiqing, ya'ni foydalanuvchi rejimiga
o'tiladi. Imtiyozli rejimga qayta kirib ko'ring. Ko'rib turganingizdek, parolni
kiritmasdan, kirish mumkin emas (5.6-rasm).
3.3.5-rasm. Imtiyozli rejimga kirish uchun parol o’rnatish.
Yangi parolni qo’yish uchun imtiyozli rejimga kirishimiz kerak bo’ladi.
(3.3.5-rasm.)
3.3.6 -rasm. Eski parol 12345, yangi 54321ni qo’yish.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishiParolni qayta o'rnatish uchun routerni qayta o’chirib yoqingiz kerak. ( 3.3.6 -rasm ).
3.3.7-rasm. Reload buyrug’i yordamida R1 qayta yuklash.
CLI bilan ishlashda maslaxatlar.
Konsoldagi barcha buyruqlar qisqartirilishi mumkin, ammo qisqartma
buyruqni aniq ko'rsatilishi muhim ahamiyatga ega. Buning uchun Tab va savol
belgisi (?)dan foydalaning. Tab tugmasini bosib, qisqartirilgan buyruqlar to'liq
qo'shiladi savol belgisi (?) esa buyruqdan so'ng boshqa xususiyatlar ro'yxatini va
ularga kichik ma’lumotlarni ko'rsatadi. Buferda saqlangan keyingi buyruqqa
o'tishingiz mumkin. Buni amalga oshirish uchun tepa ko’rsatkichini yoki Ctrl + N-
ni bosing. Siz avvalroq kiritilgan buyurqlarga qaytishingiz mumkin.
Buning uchun yuqori ko’rsatkichga yoki Ctrl + P ( 3.3.8-rasm) bosing.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishi3.3.8 - rasm . Klaviaturadagi Yuqoriga yoki pastga ko ’ rsatkich tugmalari
oldindan ishlatilgan buyruqlar bo'ylab harakatlanish imkonini beradi. Faol
konfiguratsiya avtomatik tarzda saqlanmaydi va elektr quvvati o ' chirilganda
yo ' qoladi . Router sozlamalarini saqlash uchun write memory dan foydalaning .
( 3.3.9 - rasm )
3.3.9-rasm. Joriy R1 konfiguratsiyasini saqlash

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishi3.4 VLAN VIRTUAL LOCAL TARMOQ.
VLAN ( Virtual Local Area Network ) —virtual lokal tarmoqni umumiy xostlar
(bo’sh tarmoq yo’llari) guruhiga ega bo'lgan bir guruh kompyuterlar tashkil qiladi.
VLAN xostlarni guruhlashga yoki masofadan uzatishga imkon beradi. Xuddi
shu VLAN ichidagi qurilmalar aloqa qilishi mumkin va turli VLAN larda
joylashgan tugunlar bir-biriga ko'rinmaydi.
Bitta kommutator bilan VLAN yaratish.
Kompyuterni yaratish uchun qurilmalardan, stol kompyuterini tanlang va Ctrl
(tez o’rnatish) tugmasni ushlab turib, kompyuterda bir marta bosing va keyin
sichqonchani bosib kerakli kompyuter raqamini yaratib oling (5.12-rasm). Ushbu
usul bilan siz bir vaqtning o'zida 4 ta kompyuterni qo’yishingiz mumkin.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishi3.4.1-rasm. Ctrl tugmasni bosgan holda qurilma tanlash.
Kommutatorni o'rnatib, Ctrl ni ushlab turib, to'g'ridan-to'g'ri kabel bilan
ulanishni yaratib, switch portlarini tanlang. Portlar ishga tushirilgandan so'ng
barcha lampalar yashil rangga aylanadi. Tuzilma bo'yicha ikkita tarmoqosti tizim
paydo bo'ladi (3.4.2-rasm).
3.4.2.-rasm Ikkita tarmoqosti tizimi : VLAN2 и VLAN3
VLAN1 nomini doimiy ravishda foydalaniladi, biz undan misolimizda
foydalanmasligimiz kerak.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishiKammotatorda en buyrug’ini kiriting va imtiyozli rejimga o'ting.
Keyinchalik global konfiguratsiya rejimiga kirish uchun conf t buyrug'ini
kiritamiz. Sichqoncha ko’rsatkichini kommutator portiga ko'chirsangiz, qaysi
segmentni qaysi bir segmentga qo'shilganini ko'rasiz. VLAN3 uchun bu Fa0/3 va
Fa0/4 (bu buxgalteriya uchun bo’lsa- buh bo'ladi) va VLAN2 uchun Fa0/1 va
Fa0/2 (bu ombor uchun –sklad bo’ladi).Biz endi ikkinchi VLAN2 (sklad)
tarmog'ining segmentini quramiz - 3.4.3-rasm.
3.4.3-rasm. VLAN2 segmenti, sklad nomini qabul qilishi.
Virtual tarmoq VLAN2-da, Fa0 / 1 va Fa0 / 2 kamutator portlarini kirish
portlari, , ya'ni, foydalanuvchilarni ulanish uchun portlar sifatida sozlang (5.15-
rasm).
3.4.4-rasm. Foydalanuvchilarni ulanish uchun kommutatorlarni belgilash.
Endi show vlan buyrug’i yordamida natijalarni tekshirish mumkin. ( 3.4.5-rasm).

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishi3.4.5-rasm. VLAN2 tarmoqosti tizimi sklad sozlandi .
Keyingi amallarimiz VLAN3 bilan davom etadi.(3.4.6-rasm).
3.4.6-rasm. VLAN3, buh nomini qabul qiladi.
VLAN3 vitrual tarmorg’I kommutator portlarini Fa0/3 va Fa0/4 etib
belgilab, xuddi access portlardek, foydalanuvchilarni ulash uchun ulanish
portlarini, so'ngra show vlan buyrug’ini ishlatib, siz tarmoqdagi ikkita segmentni
turli xil kommutatorlarga ulashni yaratdik (3.4.7-rasm).
3.4.7-rasm. Biz VLAN2 va VLAN3 ni yaratdik.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishiVLAN2 uchun kompyuterlarning IP adreslarni 192.168.2.0 qilib, VLAN3
uchun tarmoqda 192.168.3.0 adreslari sozlandi (3.4.8-rasm).
3.4.8-rasm. Kompyuterlarning IP adresini sozlash.
VLAN ichidagi kompyuterlar aloqasini va VLAN2 va VLAN3 o'rtasidagi
o’zaro aloqani tekshiramiz (3.4.8-rasm).
3.4.9-rasm. Barcha qurilmalar rejalashtirilganimiz kabi ishlayapti.
Shunday qilib, PC0da biz kompyuterni o'z segmentida ko'rganligiga ishonch
hosil qildik, lekin boshqa segmentda emas.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishi3.5. Kommutatorlarni ulash uchun magistral portlarni sozlash. Statik
marshrutlarni sozlash va tekshirish.
Kommutator 2960 yordamida virtual tarmoqni sozlash. Ushbu amaliy
mashg’ulotda, CPT dasturida Cisco kommutatoridagi VLANning konfiguratsiyasi
muhokama qilinadi. Biz allaqachon shunga o'xshash ishni amalga oshirdik. Lekin
biz bu yerda nafaqat o'rgangan narsalarni birlashtirish, balki yangi Cisco IOS
buyruqlar qatorini ham o'rganishimiz mumkin. 3. 5.1-rasmda ko’rsatilgan
topolpgiyali tarmoqni yaratamiz.
3.5.1-rasm. Bitta kommutatorli tarmoq tuzilmasining Cisco dasturidagi sxemasi.
Ushbu ishning vazifasi kompyuterlarning 2 mustaqil VLAN guruhini yaratishdir:
PC1-PC3 faqat bir-biriga, ikkinchi VLAN mustaqil guruhi - PC4 va PC5
kompyuterlari Axborot almashinishga ega bo'lishi kerak.
Kommutatorni sozlash: Dastlab biz VLAN2 ni yaratamiz. Kommutator ustiga
sichoncha tugmachasini ikki marta bosamiz. Ochilgan oynada, CLI bo’limiga
o'ting. Siz u yerda konsol oynasini ko'rasiz. Buyruqlar kiritishni boshlash uchun
Enter ni bosing. Enable buyrug'ini ishlatib, imtiyozli rejimga o'tamiz:
Switch>en Odatda barcha kompyuterlar VLAN1 ga birlashtiriladi. Biz
rejalashtirgan tarmoqni amalga oshirish uchun kommutatorda (2 va 3) yana ikkita
VLAN yaratamiz.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishiBuning uchun imtiyozli rejimidan konfiguratsiya rejimiga o'tish uchun quyidagi
buyruqni bajaring:
Switch#conf t (configuration terminal) Endi VLAN 2 buyrug'ini kiritamiz, bu
buyruq bilan siz 2 raqami bilan belgilangan VLAN kommutatorini yaratasiz.
Kiritish ko'rsatkichi Switch (config-vlan)# buyrug’i Switch(config)# ga o'zgaradi,
bu shundan dalolat berdiki, siz barcha umumiy kommutatorlarni konfiguratsiya
qilmaganingizni anglatadi, lekin VLAN raqami 2 bo’lib xizmat qiladi. (3.5.2
rasm).
3.5.2-rasm. VLAN2 hosil qilish uchun buyruqlar ro'yxati.
Eslatma VLAN2 buyrug’i yordamida bilan kommutatorda 2-sonli yangi VLAN
yaratamiz.
 name subnet_5 buyrug'i subnet_5 nomini virtual tarmoqning 2 raqamiga
belgilaydi. interface range fast Ethernet 0/1-3 buyrug’ini kiritish orqali,
fastEthernet 0/1, fastEthernet 0/2 va kommutatorning switchEthernet 0/3
intefeyslarni konfiguratsiyasiga o’tamiz.
 Ushbu buyruqdagi range so'zi, bitta portni emas, balki bir qator portlarni
diapozonini konfiguratsiyalashni bildiradi.
 switch port mode access buyrug’i kommutatorning tanlangan portlarni
kongiguratsiyalaydi va (access port)ga ruxsat beradi.
 switch port access vlan 2 buyrug’i, ushbu port, VLAN 2 uchun ruxsat
portini tashkil qiladi.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishi exit buyrug'ini ikki marta kiriting va konfiguratsiya natijasini ko'rib chiqing
(3.5.3-rasm). Buning uchun sh vl br burug’ini kiriting. Ko'rib turganingizdek,
kommutattorda VLAN2 va subnet_5 nomi berilgan fastEthernet 0/1, fastEthernet
0/2 va fastEthernet 0/3 lar uchun ruxsat etilgan portlarni tashkil etdi.
3.5.3-rasm. Kommutatordagi VLAN ma’lumotlarining ko’rinishi.
sh vl br buyrug'i kommutatorda mavjud bo’lgan VLANlar haqidagi ma'lumotlarni
ko'rsatadi. Buyruqni bajarilishi natijasida ekranda quyudagilar ko'rinadi: VLAN
raqamlari (birinchi ustun), VLAN nomi (ikkinchi ustun), VLAN holati
(ishlayaptimi yoki yo'qmi) - uchinchi ustun, VLANga tegishli portlar (to’rtinchi
ustun)da tasvirlangan. Keyinchalik, xuddi shu tarzda, subnet_6 nomi bilan VLAN
3 ni yaratdik va uni fastEthernet 0/4 va fastEthernet 0/5 interfeyslari kirishga
ruxsat berish portlarini yaratdik. Natijani 3.5.4-rasmda ko’rishigiz mumkin.
3.5.4-rasm. Natija- VLAN2 va VLAN3 kommutatorlari o'rnatiladi

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishiNatijaviy ishlarni tekshirish
Tarmoq sozlandi va uni tekshirish kerak. Agar VLAN-ning kompyuterlarida
tarmoq ruxsati mavjud bo'lsa natija bo’ladi, boshqa VLAN-larning
kompyuterlarida tarmoq ruxsati mavjud bo'lmasa, natija bermaydi (3.5.5-rasm).
Bizda bitta tarmoqqa 10.0.0.0 / 8da birlashgan beshta kompyuter mavjud, lekin
ular boshqa virtual lokal tarmoqlarda joylashgan.
3.5.5-rasm. PC1 dan PC3 va PC4ga ping berish.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishiIkkita kommutatator orqli VLAN yaratish. Birlashtirilgan umumiy aloqa
kanali . Odatda bir yoki bir nechta kommutatorlarga ulangan qurilmalarni bir
nechta ajratilgan lokal tarmoqlarga ajratish muammosi mavjud. Agar bitta
kommutatordan foydalanilsa, ushbu vazifani yechishda lokal tarmoqqa taalluqli
bo'lgan har bir kommutator portini ko’rsatish, portlarini konfiguratsiyalash yo'li
bilan hal etiladi. Agar bir nechta kommutatorlardan (3.5.6-rasm) foydalanilsa, unda
kommutatorlar orasidagi ma’lumot uzatishda lokal tarmoqqa tegishli bo'lgan
kadrlarni almashtirish kerak. Buning uchun 802.1Q standarti ishlab chiqilgan.
3.5.6-rasm. Ikkita kommutatordan foydalanilgan virtual lokal tarmoq (VLAN)
Bizga ma’lumki, biz tarmoqni bu amalda qo'llash va takrorlashni davom ettiramiz
(bu vazifa 5.21-rasmda ko'rsatilgan). Buni amalga oshirish uchun Select
( Выделить ) bilan butun tarmoq asbobini tanlang va Ctrl tugmachasini bosib,
dasturning ish joyida yangi joyiga torting. Shunday qilib, biz nusxalashni
bajaramiz (3.5.7-rasm).
3.5.7-rasm. Bir kommutator orqali tarmoqni nusxalash.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishiEng samarali Gigabit Ethernetning portlari orqali juft tolali kabel yordamida
kommutatorlarni bog’lanymiz. (3.5.8-rasm).
3.5.8-rasm. Gigabit Ethernet portlari orqali komutatorlarga bog’lanish. Endi
biz sozlamalarni asl nusxadagidek, ikkinchi nusxani tuzatamiz (3.5.9-rasm).
3.5.9-rasm. Tarmoqda biz VLAN2 va VLAN3 tarmoqosti tizimlarini belgilaymiz

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishi Gig0/1 trank portini sozlaymiz. Gig0 / 1-ni Switch0da sozlash uchun biz port
holatini o'zgartiramiz va uning ishlash uchun vlan 2 va 3 ni aniqlaymiz (5.3-rasm).
3.5.10-rasm. Switch0 kommutatorida Gig0 / 1 portini sozlash.
Gig0/2 trank portini sozlaymiz. CopySwitch0 kommutatorida Gig0/2 trank portini
xuddi shu tarzda sozlanadi (3.5.11-rasm).
3.5.11-rasm . CopySwitch0 kommutatorida Gig0/2 trank porti sozlash.
Ishning
natijalari tahlili.
Biz PC1 dan turli vlan larga pingni tekshirib ko'ramiz (3.5.12-rasm), hammasi
yaxshi: bizning vlan tarkibidagi kompyuterlar orasida aloqa mavjud, ammo boshqa
kompyuterlar va vlanlar o'rtasida hech qanday aloqa mavjud emas.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishi3.5.12-rasm. PC1 dan turli xil vlanga ping berish.
Ikkita kommutator va to'rtta shaxsiy kompyuterning virtual tarmog'ini sozlang.
Quyida biz ikkita kommutator va to'rtta kompyuterning VLANni qanday sozlashni
ko'rib chiqamiz. 3.5.12-rasmda tasvirlangan topologiyali tarmoqni yarating.
Hozircha tarmoqda 10.0.0.0 da VLAN da bo'linish bo'lmaganda, barcha
kompyuterlar o'zaro axborot almashish aloqasi mavjud bo’lishi mumkin.
3.5.13- rasm . Tarmoq tuzilmasi
Demak , Vlan 2 tarmoqosti tizimi Fa 0/2 kommutatori portlariga , Vlan 3 esa Fa 0/1
kommutatatori portlariga tegishlidir .
VLAN 2 va VLAN 3 ni sozlash. Switch1 kommutatorini sozlashda davom eting.
Uning konsolini oching. Ochilgan oynada, CLI yorlig'iga o'ting, imtiyozli rejimga
o'ting va VLAN 2 va VLAN3 ni sozlang. Kommutatordagi mavjud VLAN

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishihaqidagi ma’lumotni Switch1# sh vl br buyrug’i bilan tekshirib ko’ring.( 3.5.14 -
rasm).
3.5.14- rasm . Switch1 konfiguratsiyalash
Masalaning shartiga ko ' ra , Fa 0/2 Vlan 2 da joylashgan bo ’ lib , Fa0/1 esa Vlan3 da
joylashganligini hisobga olib, shundan kelib chiqqan holda Switch2
konfiguratsiyalang . Konfiguratsilangan S 2 natijasi 5/36- rasmda ko ’ rsatilgan .
Рис. 3.5.15. Switch2 konfiguratsiyasi
Shunday qilib , Vlan 2 tarmoqosti tarmoqlari Fa 0 / 2 kommuttator portlariga , Vlan
3 tarmoqostki tarmog ' i esa Fa 0 / 1 kommutatsiya portlariga tegishli . Ayni vaqtda
Vlanlar xaqida axborot almashinuvi mavjud bo ’ lmaganlig uchun barcha
kompyuterlar tarmog ’ i uzilgan . ( 3.5.16 - rasm ).

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishi 3.5.16 -rasm. Kompyuter orasida aloqa yo'q
Magistral port orqali kommutatorlar aloqasini sozlash
Endi biz kommutatorlar orasidagi magistral axborot almashinuvni tashkil qilamiz.
Buning uchun uchinchi Fa0/3 portini har bir kommutatorda magistral ko’rinishda
sozlang. Switch1 kommutatori konsoliga o'ting va magistral portini o'rnating
(3.5.17-rasm).
Shakl 3.5.17. S1 kommutatordagi magistral portini sozlash.
FastEthernet 0/3 interfeysida, S1 kommutatori konfiguratsiyasini oching va port
magistrallanganligiga ishonch hosil qiling (3.5.18-rasm).

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishi3.5.18-rasm. Switch1 kommutatorida FastEthernet 0 / 3 interfeysi
konfiguratsiyasi.
Switch2 kommutatatorida, FastEthernet 0/3 interfeysi avtomatik ravishda magistral
sifatida sozlanadi (3.5.19-rasm).
3.5.19-rasm . Switch2 kommutatorida FastEthernet 0 / 3 interfeysi konfiguratsiyasi
Endi bitta vlan tarkibiga kiruvchi kompyuterlar orasiga ping buyrug’i orqali
tekshirish kerak va har xil vlanlardagi kompyuterlar o'zaro aloqa alamshmaydi
(3.5.20-rasm).
3.5.21-rasm. PC1 shaxsiy kompyuterni VLAN 2 va VLAN 3-dagi aloqasini
tekshirish.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishi4 . HISOBIY QISM
4.1 Ethernet va FastEthernet asosidagi kompyuter tarmog'i va uning
samaradorligini hisoblash tartibi
Birinchi m а h а lliy t а rm о ql а r p а yd о bo‘lg а n v а qtd а n b е ri yuzl а b turli х il
t а rm о q t ех n о l о giyal а ri yar а tildi, l е kin k е ng miqyosd а t а nilib, t а rq а lg а n t а rm о ql а r
bir n е ch а gin а хо l о s. T а niqli firm а l а r bu t а rm о ql а rni q о ‘ll а b-quvv а tl а shl а rig а v а
yuq о ri d а r а j а d а ul а rni ish f ао liyatini t а shkiliy t о m о nl а rini st а nd а rtl а shg а nig а nim а
s а b а b bo‘ldi. Bu t а rm о q qurilm а v а uskun а l а rini ko‘p ishl а b chiq а rilishi v а
ul а rning n а r х i p а stligi, b о shq а t а rm о ql а rg а q а r а g а nd а ustunligini t а ’minl а di.
D а sturiy t а ’min о t v о sit а l а rini ishl а b chiq а ruvchil а r h а m а lb а tt а k е ng t а rq а lg а n
qurilm а v а v о sit а l а rg а mo‘lj а ll а ng а n m ах sul о tl а rini ishl а b chiq а r а dil а r. Shuning
uchun st а nd а rt t а rm о qni t а nl а g а n f о yd а l а nuvchi qurilm а v а d а sturl а rni bir-biri
bil а n m о s tushishig а to‘liq k а f о l а t v а ish о nchg а eg а bo‘l а di.
H о zirgi v а qtd а f о yd а l а nil а dig а n t а rm о q turl а rini k а m а ytirish t е nd е ntsiyasi
kuch а ym о qd а . S а b а bl а rid а n bitt а si shund а n ib о r а tki, m а h а lliy t а rm о ql а rd а
ах b о r о t uz а tish t е zligini 100 v а h а tt о 1000 Mbit/s g а y е tk а zish uchun eng yangi
t ех n о l о giyal а rni ishl а tish v а jiddiy, ko‘p m а bl а g‘ t а l а b qil а dig а n ilmiy-t а dqiq о t
ishl а rini а m а lg а о shirish k е r а k. T а biyki bund а y ishl а rni f а q а t k а tt а firm а l а r а m а lg а
о shir а о l а dil а r v а ul а r o‘zi ishl а b chiq а r а dig а n st а nd а rt t а rm о ql а rni q о ‘ll а b-
quvv а tl а ydil а r. Shuningd е k ko‘pchilik f о yd а l а nuvchil а rd а q а ysidir t а rm о ql а r
o‘rn а tilg а n v а bu qurilm а l а rni bird а nig а , b а t а m о m b о shq а t а rm о q qurilm а l а rig а
а lm а shtirishni h ох l а m а ydil а r. Shuning uchun yaqin k е l а j а kd а butkul yangi
st а nd а rtl а r q а bul qilinishi kutilm а ydi а lb а td а . B о z о rd а st а nd а rt l о k а l t а rm о ql а rning
turli t о p о l о giyali, turli ko‘rs а tgichlil а ri jud а ko‘p, f о yd а l а nuvchig а t а nl а sh
imk о niyati k е ng miqyosd а m а vjud. L е kin u yoki bu t а rm о qni t а nl а sh mu а mm о si
b а ribir q о lg а n. D а sturiy v о sit а l а rni o‘zg а rtirishg а q а r а g а nd а (ul а rni а lm а shtirish
jud а о s о n) t а nl а ng а n qurilm а l а r ko‘p yil х izm а t qilishi k е r а k, chunki ul а rni
а lm а shtirish n а f а q а t ko‘p m а bl а g‘ t а l а b qilishd а n t а shq а ri, k а b е ll а r yotqizilish v а
k о mpyut е rl а rni o‘zg а rtirish, n а tij а d а butun t а rm о q tizimini o‘zg а rtirishg а to‘g‘ri
k е lishi mumkin. Shuning uchun tаrmоq qurilmаsini tаnlаshdа yo‘l quyilgаn

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishiхаtоlik, dаsturiy tаminоtni tаnlаshdа yo‘l qo‘yilgаn хаtоlikgа nisbаtаn аnchа
qimmаtgа tushаdi.Biz bu bоbdа bа’zi bir stаndаrt tаrmоqlаrni ko‘rib o‘tаmiz, bu
o‘quvchini tаrmоq tаnlаshigа аnchа yordаm bеrаdi dеgаn umiddаmiz. Stаndаrt
tаrmоqlаr o‘rtаsidа eng ko‘p tаrqаlgаn tаrmоq bu Ethernet tаrmоg‘idir. U birinchi
bo‘lib 1972 yildа Xerox firmаsi tоmоnidаn yarаtilib, ishlаb chiqаrilа bоshlаndi.
Tаrmоq lоyiхаsi аnchа muvоfаqiyatli bo‘lgаnligi uchun 1980 yili uni kаttа
firmаlаrdаn DEC vа Intel qо‘llаdilаr (Ethernet tаrmоg‘ini birgаlikdа qо‘llаgаn
firmаlаrni bоsh hаriflаri bilаn DIX dеb yuritilа bоshlаndi). Bu uchtа firmаning
hаrаkаti vа qо‘llаshi nаtijаsidа 1985 yili Ethernet hаlqаrо stаndаrti bo‘lib qоldi, uni
kаttа hаlqаrо stаndаrtlаr tаshkilоtlаri stаndаrt sifаtidа qаbul qilаdilаr: 802 IEEE
qо‘mitаsi (Institute of Electrical and Electronic Engineers) vа ECMA (European
Computer Manufactures Association). Bu stаndаrt IEEE 802.03 nоmini оldi
(inglizchа «eight oh two dot three») IEEE 802.03 stаndаrtining аsоsiy
ko‘rsаtgichlаri quyidаgilаr: Tоpоlоgyasi – shinа; uzаtish muхiti – kоаksiаl
kаbеl; uzаtish tеzligi – 10 Mbit/s; mаksimаl uzunligi – 5 km; аbоnеntlаrning
mаksimаl sоni – 1024 tаgаchаn; tаrmоq qismining uzunligi – 500 m; tаrmоqning
bir qismidаgi mаksimаl аbоnеntlаr soni – 100 tаgаchа; tаrmоqgа egа bo‘lish usuli
CSMA/CD, uzаtish mоdulyatsiyasiz (mоnоkаnаl). Jiddiy qаrаlgаndа IEEE 802.03
vа Ethernet оrаsidа оz fаrq mаvjud, lеkin ulаr hаqidа оdаtdа eslаnmаydi.
Ethernet hоzir dunyodа eng tаnilgаn tаrmоq vа shubhа yо‘q аlbаttа u yaqin
kеlаjаkdа hаm shundаy bo‘lib qоlаdi. Bundаy bo‘lishigа аsоsiy sаbаb, uning
yarаtilishidаn bоshlаb hаmmа ko‘rsаtgichlаri, tаrmоq prоtоkоli hаmmа uchun
оchiq bo‘lgаnligi, shundаy bo‘lgаnligi uchun dunyodаgi judа ko‘p ishlаb
chiqаruvchilаr Ethernet qurilmа vа uskunаlаrini ishlаb chiqаrа bоshlаdilаr. Ulаr
o‘zаrо bir-birigа to‘liq mоslаngаn rаvishdа ishlаb chiqilаdi аlbаttа.
Dаstlаbki Ethernet tаrmоqlаridа 50 Оmli ikki turdаgi (yug‘оn vа ingichkа)
kоаksiаl kаbеllаr ishlаtilаr edi. Lеkin kеyingi vаqtlаrdа (1990 yil bоshlаridаn)
Ethernet tаrmоg‘ining аlоqа kаnаli uchun o‘rаlgаn juftlik kаbеllаridаn
fоydаlаnilgаn vеrsiyalаri kеng tаrqаldi. Shuningdеk оptik tоlаli kаbеllаr

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishiishlаtilаdigаn stаndаrt hаm qаbul qilindi vа stаndаrtlаrgа tеgishli o‘zgаrtirishlаr
kiritildi.
1995 yili Ethernet tаrmоg‘ining tеz ishlоvchi vеrsiyasigа stаndаrt qаbul
qilindi, u 100 Mbit/s tеzlikdа ishlаydi (Fast Ethernet dеb nоm bеrildi, IEEE 802.03
u stаndаrti), аlоqа muхitidа fgаn juftlik yoki оptik tоlа ishlаtilаdi. 1000 Mbit/s
tеzlikdа ishlаydigаn vеrsiyasi hаm ishlаb chiqаrilа bоshlаndi (Gigabit Ethernet,
IEEE 802.03 z stаndаrti). Stаndаrt bo‘yichа «shinа» tоpоlоgiyasidаn tаshqаri
shuningdеk «pаssiv yulduz» vа «pаssiv dаrахt» tоpоlоgiyali tаrmоqlаr hаm
qо‘llаnilаdi. Bu tаqdirdа tаrmоqning turli qisimlаrini o‘zаrо ulаsh uchun rеpitеr vа
pаssiv kоntsеntrаtоrlаrdаn fоydаlаnish ko‘zdа tutilаdi (7–rаsm). Tаrmоqning bir
qismi (sеgmеnt) bo‘lib shuningdеk bittа аbоnеnt hаm sеgmеnt bo‘lishi mumkin.
Kоаksiаl kаbеllаr shinа sеgmеntlаrigа ishlаtilаdi, to’qilgаn juftlik vа оptik tоlаli
kаbеllаr esа pаssiv yulduz nurlаri uchun ishlаtilаdi (bittаli аbоnеntlаrni
kоnsеntrаtоrgа ulаsh uchun). Аsоsiysi hоsil qilingаn tоpоlоgiyadа yopiq yo‘llаr
(pеtlya) bo‘lmаsligi kеrаk. Nаtijаdа jismоniy shinа hоsil bo‘lаdi, chunki signаl
ulаrning hаr biridаn turli tоmоnlаrgа tаrqаlib yanа shu jоygа qаytib kеlmаydi
(hаlqаdаgi kаbi). Butun tаrmоq kаbеlining mаksimаl uzunligi nаzаriy jiхаtdаn 6,5
km gа еtishi mumkin, lеkin аmаldа esа 2,5 km dаn оshmаydi.
Bu hоldа signаlning bittа qiymаti nоlgа, bоshqаsi mаnfiy qiymаtgа egа, ya’ni
signаlni dоimiy tаshkil qiluvchi qiymаti nоlgа tеng emаs. Gаlvаnik аjrаtish
аdаptеr, rеpitеr vа kоntsеntrаtоr qurilmаlri yordаmidа аmаlgа оshirilаdi.
Tаrmоqning uzаtish vа qаbul qilish qurilmаlаri bоshqа qurilmаlаrdаn gаlvаnik
аjrаlishi trаnsfоrmаtоr оrqаli vа аlоhidа elеktr mаnbаi yordаmidа аmаlgа
оshirilgаn, tаrmоq bilаn kаbеl to‘g‘ri ulаngаn. Ethernet tаrmоg‘igа ахbоrоt uzаtish
uchun egа bo‘lish аbоnеntlаrgа to‘liq tеnglik huquqini bеruvchi CSMA/CD
tаsоdifiy usul yordаmidа аmаlgа оshirilаdi.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishi7-rаsm. Ethernet tаrmоq tоpоlоgiyasi
Fast Ethernet tаrmоg‘idа jismоniy «shinа» tоpоlоgiyasidаn fоydаlаnish
ko‘zdа tutilmаgаn, fаqаt «pаssiv yulduz» yoki «pаssiv dаrахt» tоpоlоgiyasi
ishlаtilаdi. Shuningdеk Fast Ethernet tаrmоg‘idа tаrmоq uzunligigа qаttiq tаlаblаr
vа chеgаrа qo‘yilgаn. Pаkеt fоrmаtini sаqlаb qоlib, tаrmоq tеzligini 10 bаrаvаr
оshirilgаnligi tufаyli tаrmоqning minimаl uzunligi 10 bаrаvаr kаmаyadi (Ethernet
dаgi 51,2 mks o‘rnigа 5,12 mks). Signаlni tаrmоqdаn o‘tishining ikki хissаlik vаqt
kаttаligi esа 10 mаrоtаbа kаmаyadi. Ethernet tаrmоg‘idаn ахbоrоt uzаtish uchun
stаndаrt kоd Mаnchеstеr – II ishlаtilаdi.
Tаrmоqdа 8 – rаsmdа ko‘rsаtilgаndеk o‘zgаruvchаn uzunlikkа egа bo‘luvchi
strukturаli pаkеt ishlаtilаdi.
8-rаsm. Ethernet tаrmоq pаkеtining tuzulishi (rаqаmlаr bаytlаr sоnini ko‘rsаtаdi).

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishiEthernet kаdr uznligi (ya’ni priаmbulаsiz pаkеt) 512 bitli оrаliqdаn kаm
bo‘lmаsligi kеrаk, yoki 51,2 mks (хuddi shu kаttаlik signаlni tаrmоqdаn bоrib
kеlish vаqtigа tеngdir). Mаnzillаshning shахsiy, guruhli vа kеng tаrqаtish usullаri
ko‘zdа tutilgаn. Ethernet pаkеti quyidаgi mаydоnlаrni o‘z ichigа оlgаn:
8 bitni priаmbulа tаshkil qilаdi, ulаrdаn birinchi еttitаsini 1010101 kоdi
tаshkil qilаdi, охirgi sаkkizinchisini 10101011 kоdi tаshkil qilаdi. IEEE 802.03
stаndаrtidа bu охirgi bаyt kаdr bоshlаnish bеlgisi dеb yurutilаdi (SFD – Start of
Frame Delimiter) vа pаkеtni аlоhidа mаydоnini tаshkil qilаdi.
Qаbul qiluvchi mаnzili vа jo‘nаtuvchi mаnzili 6 bаytdаn tаshkil tоpgаn bo‘lib
3.2 bоbdа yozilgаn stаndаrt ko‘rinishdа bo‘lаdi. Bu mаnzil mаydоnlаri аbоnеnt
qurilmаsi tоmоnidаn ishlаv bеrilаdi. Bоshqаrish mаydоnidа (L/T-Length/Type)
ахbоrоt mаydоnining uzunligi hаqidаgi mа’lumоt jоylаshtirilаdi. U yanа
fоydаlаnаyotgаn prоtоkоl turini bеlgilаshi mumkin. Аgаrdа bu mаydоn qiymаti
1500 dаn kаm bo‘lsа u hоldа ахbоrоtlаr mаydоnining uzunligini ko‘rsаtаdi.
Аgаrdа 1500 dаn kаttа bo‘lsа u hоldа kаdr turini ko‘rsаtаdi. Bоshqаrish mаydоni
dаstur tоmоnidаn ishlоv bеrilаdi. Ахbоrоtlаr mаydоnigа 46 bаytdаn 1500
bаytgаchа ахbоrоt kirishi mumkin. Аgаrdа pаkеtdа 46 bаytdаn kаm ахbоrоt
bo‘lsа, ахbоrоtlаr mаydоnining qоlgаn qismini to‘ldiruvchi bаytlаr egаllаydi. IEEE
802.3 stаndаrtigа ko‘rа pаkеt tаrkibidа mахsus to‘ldiruvchi mаydоn аjrаtilgаn (pad
data), аgаrdа ахbоrоt 46 bаytdаn uzun bo‘lsа to‘ldiruvchi mаydоn 0 uzunlikkа egа
bo‘lаdi. Nаzоrаt bitlаr yig‘indisining mаydоni (FCS – Frame Chech Segvence)
pаkеtning 32 rаzryadli dаvriy nаzоrаt yigindisidаn ibоrаt (CRC) vа u pаkеtning
to‘g‘ri uzаtilgаnligini аniqlаsh uchun ishlаtilаdi. Shundаy qilib, kаdrning minimаl
uzunligi 64 bаytni (512 bit) tаshkil qilаdi (priаmbulаsiz pаkеt). Аynаn shu kаttаlik
tаrmоqdаn signаl tаrqаlishini ikki хissа ushlаnish mаksimаl qiymаtini 512 bit
оrаlig‘idа аniqlаb bеrаdi (Ethernet uchun 51,2mks, Fast Ethernet uchun 5,12mks).
Turli tаrmоq qurilmаlаridаn pаkеtning o‘tishi nаtijаsidа priаmbulа kаmаyishi
mumkinligini stаndаrt nаzаrdа tutаdi vа shuning uchun uni хisоbgа оlinmаydi.
Kаdrning mаksimаl uzunligi 1518 bаyt (12144 bit, ya’ni 1214,4 mks Ethernet

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishiuchun, Fast Ethernet uchun esа 121,44 mks). Bu kаttаlik muhim bo‘lib, uni tаrmоq
qurilmаlаrining bufеr хоtirа qurilmаlаrining sig‘imini хisоblаsh uchun vа
tаrmоqning umumiy yuklаmаsini bахоlаshdа fоydаlаnilаdi. 10 Mbit /s tеzlikdа
ishlоvchi Ethernet tаrmоg‘i uchun stаndаrt to‘rttа ахbоrоt uzаtish muхitini аniqlаb
bеrgаn:
10 BASE 5 (qаlin kоаksiаl kаbеl);
10 BASE 2 (ingichkа kоаksiаl kаbеl);
10 BASE-T (о‘rаlgаn juftlik);
10 BASE-FL (оptik tоlаli kаbеl);
Uzаtish muхitini rusumlаsh 3 elеmеntdаn tаshkil tоpgаn bo‘lib: «10»
rаqаmi, 10 Mbit/s uzаtish tеzligini bildirаdi, BASE so‘zi yuqоri chаstоtаli signаlni
mоdulyatsiya qilmаsdаn uzаtishni bildirаdi, охirgi elеmеnt tаrmоq qismini
(sеgmеntini) ruхsаt etilgаn uzunligini аnglаtаdi: «5» -500 mеtrni, «2» - 200 mеtrni
(аniqrоgi, 185 mеtrni) yoki аlоqа yo‘lining turini: «T» – о‘rаlgаn juftlik (twisted
pair, vitаya pаrа), «F» – оptik tоlаli kаbеl (fiber optic, оptоvоlоkоpniy kаbеl).
Хuddi shuningdеk 100 Mbit/s tеzlik bilаn ishlоvchi Fast Ethernet uchun hаm
stаndаrt uch turdаgi uzаtish muхitini bеlgilаb bеrgаn:
100 BASE – T4 (to‘rttаli о‘rаlgаn juftlik);
100 BASE – Tx (ikkitаli о‘rаlgаn juftlik);
100 BASE – Fx (оptik tоlаli kаbеl).
Bu еrdа «100» sоni uzаtish tеzligini bildirаdi (100 Mbit/s), «T» - hаrfi
о‘rаlgаn juftlik ekаnini ko‘rsаtаdi, «F» - hаrfi оptik tоlаli kаbеl ekаnini аnglаtаdi.
100BASE–Tx vа 100BASE–Fx rusumidаgi kаbеllаrni birlаshtirib 100BASE–Х
nоm bilаn yuritilаdi, 100BASE-TХ lаrni esа 100BASE–T dеb bеlgilаnаdi.
Bu yеrdа biz аytib o‘tishimiz kеrаkki Ethernet tаrmоg‘i оptimаl аlgоritmi bilаn
hаm, yuqоri ko‘rsаtkichlаri bilаn hаm bоshqа stаndаrt tаrmоq ko‘rsаtkichlаridаn

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishiаjrаlib turmаydi. Lеkin yuqоri stаndаrtlаshtirilgаnlik dаrаjаsi bilаn, tехnik
vоsitаlаrini judа ko‘p miqdоrdа ishlаb chiqаrilishi bilаn, ishlаb chiqаruvchilаr
tоmоnidаn kuchli qullаnishi shаrоfаti tufаyli bоshkа stаndаrt tаrmоqlаrdаn
Ethernet tаrmоg‘i kеskin аjrаlib turаdi vа shuning uchun hаm hаr qаndаy bоshqа
tаrmоq tехnоlоgiyasini аynаn Ethernet tаrmоg‘i bilаn sоlishtirilаdi.
2-jadval Ethernet tarmog'ining fizik qatlami spesifikatsiyasining parametrlari
Parametrlar 10Base-5 10Base-2 10 Вазе - Т 10Base - F
Maksimal segment uzunligi, m 500 185 100 2000
Tarmoq tugunlari orasidagi
maksimal masofa (takroriy
qurilmalar yordamida), m 2500 925 500 2500 (10BaseFB
uchun 2740)
Segmentdagi maksimal stantsiyalar
soni 100 30 1024 1024
Har qanday tarmoqda stantsiya
orasidagi repeterlarning maksimal
soni 4 4 4 4(10BaseFB uchun
5 )
Jadval-3 PDV (umumiy qiymati barcha baza o’zgaruvchi orta qoluvchi segmentlar soni) ni hisoblash
uchun jadval
Segment
turi Chap baza
segmentini
hisoblash Oraliq baza
segmentini
hisoblash O’ng baza
segmentini
hisoblash 1m
kadrlarni
ushlanish
vaqti Segmentning
maksimal
uzunligi
10Base-5 11.8 46.5 169.5 0.0866 500
10Base-2 11.8 46.5 169.5 0.1026 185
10Base-T 15.3 42.0 165.0 0.113 100
10Base-FB - 24.0 - 0.1 2000
10Base-FL 12.3 33.5 156.5 0.1 2000
FOIRL 7.8 29 152.0 0.1 1000
AUI(>2m) 0 0 0 0.1026 48+2
PVV (Kadrlar orasidagi intervallar soni) ni hisoblash uchun

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishiSegment turi Oldingi
segment Oraliq
segment
10Base-5 или 10Base-2 16 11
10Base-FB - 2
10Base-FL 10.5 8
10Base-T-- 10.5 8
Ko’pincha segmentining uzunligi, shuningdek, takrorlagichning soni va
tarmoqning umumiy uzunligi va ularning bilan bog'liq cheklovlarni tekshirish kerak
bo’ladi. "5-4-3" qoidasi (5 ta segmentgacha ulanishda 4 tadan ortiq takrorlash
qurilmasi, faqatgina 3tagacha tarmoq tugunlarni ulash mumkin), qolgan
(bog'lanishlar segmentlari) uzaytiruvchi kabellar sifatida ishlatiladi). Koaksiyal va
"4ta Hub" standarti optik tolali va eshilgan juftlik kabellaridan tashkil topgan
tarmoqlar uchun malumotlar uzatishda foydalanish tavsiya etilmaydi.
Turli xil jismoniy tabaqalardan iborat bo'lgan chekka tarmoqlari to'g'ri ishlashi
uchun, uchta asosiy shart bajarilishi kerak:
- Tarmoqdagi stantsiyalar soni 1024dan oshmasligi (koaksiyal segmentlar
uchun cheklovlarni hisobga olgan holda).
- Tarmoqning ikkita eng uzoq stansiyalari orasidagi signalni tarqatishning ikki
marta kechikishi (Path kechiktirish qiymati, PDV) 575 bitlik oraliqlardan
oshmaydi.
- Kadrlar orasidagi masofa 49 sekunddan ortiq intervalgacha ko'paytiriladi.
(Ramkalarni yuborish vaqtida stantsiya 96 bitli intervalgacha dastlabki interfeysni
ta'minlaydi).
4 -Variant.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishi 1 2 3 4
1-rasm. Har xil fizik standartlardan va segmen tlardan iborat bo’lgan Ethernet
tarmog’iga misol.
Segment 1 10Base-5 300
Segment 2 10Base-2 100
Segment 3 10Base-T 1000
Segment 4 10Base-FB 50
Segment 5 10Base-FL 100
Segment 6 FOIRL 1000
Segment 7 10Base-5 500
Segment 8 10Base-2 300
Segment 9 10Base-T 400
Segment 10 10Base-FB 90
Segment 11 10Base-FL 300
Segment 12 FOIRL 50

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishi1-va 2- tarmoq o’rtasida.
1.PDV qiymatini hisoblaymiz:
Chap baza segment 3:
15.3 + 1000∙0,113= 128.3
Oraliq segment 2:
46,5 + 100∙0,1026 = 56.76
Oraliq segment 1:
46.5+ 300∙0,0866 = 72.48
Oraliq segment 4:
24 + 50∙0,1 = 29
Oraliq segment 5:
33.5 + 100∙0,1 = 43.5
O’ng baza segment 6:
152 + 1000∙0,1 = 252
1-va 2-tarmoq komponentlarining PDV qiymati 582.04 ga teng. PDV qiymati
575 maksimal ruxsat etilgan qiymatdan ko’proq bo'lgani uchun bu tarmoq ikkita
signalning qaytishi vaqtining mezoni talabiga javob bermaydi.
1.PVV qiymatini hisoblaymiz:
1-Chap segment, 10Base-T: 10,5 bt ga qisqaradi.
2-oraliq segment, 10Base-2: 11 bt ga qisqaradi.
3-oraliq segment, 10Base-5: 11 bt ga qisqaradi.
4-oraliq segment, 10Base- FB: 2 bt ga qisqaradi.
5-oraliq segment, 10Base- FL: 8 bt ga qisqaradi.
1-va 2-tarmoq PVV o’lchamlarni hisoblash natijasida jami qiymati 42,5 ga
teng bo’ladi, bu esa 49 bit oraliqdagi chegara qiymatidan kamroq ya’ni qo’yilgan
talablarga javob beradi.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishi1-va 3- tarmoq o’rtasida.
2.PDV qiymatini hisoblaymiz:
Chap baza segment 3:
15.3 + 1000∙0,113= 128.3
Oraliq segment 2:
46,5 + 100∙0,1026 = 56.76
Oraliq segment 1:
46.5+ 300∙0,0866 = 72.48
Oraliq segment 7:
46.5 + 500∙0,0866 = 89.8
Oraliq segment 8:
46.5 + 300∙0,1026 = 77.28
O’ng baza segment 9:
165 + 400∙0,113 = 210.2
1-va 3-tarmoq komponentlarining PDV qiymati 634.82 ga teng. PDV qiymati
575 maksimal ruxsat etilgan qiymatdan ko’proq bo'lgani uchun bu tarmoq ikkita
signalning qaytishi vaqtining mezoni talabiga javob bermaydi.
2.PVV qiymatini hisoblaymiz:
1-Chap segment, 10Base-T: 10,5 bt ga qisqaradi.
2-oraliq segment, 10Base-2: 11 bt ga qisqaradi.
3-oraliq segment, 10Base-5: 11 bt ga qisqaradi.
4-oraliq segment, 10Base-5: 11 bt ga qisqaradi.
5-oraliq segment, 10Base-2: 11 bt ga qisqaradi.
1-va 3-tarmoq PVV o’lchamlarni hisoblash natijasida jami qiymati 54,5
ga teng bo’ladi, bu esa 49 bit oraliqdagi chegara qiymatidan ko’proq ya’ni
qo’yilgan talablarga javob bermaydi.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishi1-va 4- tarmoq o’rtasida.
3.PDV qiymatini hisoblaymiz:
Chap baza segment 3:
15.3 + 1000∙0,113= 128.3
Oraliq segment 2:
46,5 + 100∙0,1026 = 56.76
Oraliq segment 1:
46.5+ 300∙0,0866 = 72.48
Oraliq segment 10:
24 + 90∙0,1 = 33
Oraliq segment 11:
33.5 + 300∙0,1 = 63.5
O’ng baza segment 12:
152 + 50∙0,1 = 157
1-va 4-tarmoq komponentlarining PDV qiymati 511.04 ga teng. PDV
qiymati 575 maksimal ruxsat etilgan qiymatdan kamroq bo'lgani uchun bu tarmoq
ikkita signalning qaytishi vaqtining mezoni talabiga javob beradi.
3.PVV qiymatini hisoblaymiz:
1-Chap segment, 10Base-T: 10,5 bt ga qisqaradi.
2-oraliq segment, 10Base-2: 11 bt ga qisqaradi.
3-oraliq segment, 10Base-5: 11 bt ga qisqaradi.
4-oraliq segment, 10Base- FB: 2 bt ga qisqaradi.
5-oraliq segment, 10Base- FL: 8 bt ga qisqaradi.
1-va 4-tarmoq PVV o’lchamlarni hisoblash natijasida jami qiymati 42,5 ga
teng bo’ladi, bu esa 49 bit oraliqdagi chegara qiymatidan kamroq ya’ni qo’yilgan
talablarga javob beradi.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishi2-va 3- tarmoq o’rtasida.
4.PDV qiymatini hisoblaymiz:
Chap baza segment 6:
7.8 + 1000∙0,1= 107.8
Oraliq segment 5:
33,5 + 100∙0,1 = 43.5
Oraliq segment 4:
24+ 50∙0,1 = 29
Oraliq segment 7:
46.5 + 500∙0,0866 = 89.8
Oraliq segment 8:
46.5 + 300∙0,1026 = 77.28
O’ng baza segment 9:
165 + 400∙0,113 = 210.2
2-va 3-tarmoq komponentlarining PDV qiymati 557.58 ga teng. PDV
qiymati 575 maksimal ruxsat etilgan qiymatdan kamroq bo'lgani uchun bu tarmoq
ikkita signalning qaytishi vaqtining mezoni talabiga javob beradi.
4.PVV qiymatini hisoblaymiz:
1-Chap segment, FOIRL: 0 bt ga qisqaradi.
2-oraliq segment, 10Base- FL: 8 bt ga qisqaradi.
3-oraliq segment, 10Base- FB: 2 bt ga qisqaradi.
4-oraliq segment, 10Base- 5: 11 bt ga qisqaradi.
5-oraliq segment, 10Base- 2: 11 bt ga qisqaradi.
2-va 3-tarmoq PVV o’lchamlarni hisoblash natijasida jami qiymati 32 ga
teng bo’ladi, bu esa 49 bit oraliqdagi chegara qiymatidan kamroq ya’ni qo’yilgan
talablarga javob beradi.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishi2-va 4- tarmoq o’rtasida .
5.PDV qiymatini hisoblaymiz:
Chap baza segment 6:
7.8 + 1000∙0,1= 107.8
Oraliq segment 5:
33,5 + 100∙0,1 = 43.5
Oraliq segment 4:
24+ 50∙0,1 = 29
Oraliq segment 10:
24 + 90∙0,1 = 33
Oraliq segment 11:
33.5 + 300∙0,1 = 63.5
O’ng baza segment 12:
152 + 50∙0,1 = 157
2-va 4-tarmoq komponentlarining PDV qiymati 433.8 ga teng. PDV qiymati
575 maksimal ruxsat etilgan qiymatdan kamroq bo'lgani uchun bu tarmoq ikkita
signalning qaytishi vaqtining mezoni talabiga javob beradi.
5.PVV qiymatini hisoblaymiz:
1-Chap segment, FOIRL: 0 bt ga qisqaradi.
2-oraliq segment, 10Base- FL: 8 bt ga qisqaradi.
3-oraliq segment, 10Base- FB: 2 bt ga qisqaradi.
4-oraliq segment, 10Base- FB: 2 bt ga qisqaradi.
5-oraliq segment, 10Base- FL: 8 bt ga qisqaradi.
2-va 4-tarmoq PVV o’lchamlarni hisoblash natijasida jami qiymati 20 ga
teng bo’ladi, bu esa 49 bit oraliqdagi chegara qiymatidan kamroq ya’ni qo’yilgan
talablarga javob beradi.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishi3-va 4- tarmoq o’rtasida.
6.PDV qiymatini hisoblaymiz:
Chap baza segment 9:
15.3 + 400∙0,113= 60.5
Oraliq segment 8:
46,5 + 300∙0,1026 = 77.28
Oraliq segment 7:
46.5+ 500∙0,0866 = 89.8
Oraliq segment 10:
24 + 90∙0,1 = 33
Oraliq segment 11:
33.5 + 300∙0,1 = 63.5
O’ng baza segment 12:
152 + 50∙0,1 = 157
3-va 4-tarmoq komponentlarining PDV qiymati 481.08 ga teng. PDV
qiymati 575 maksimal ruxsat etilgan qiymatdan kamroq bo'lgani uchun bu tarmoq
ikkita signalning qaytishi vaqtining mezoni talabiga javob beradi.
6.PVV qiymatini hisoblaymiz:
1-Chap segment, 10Base-T: 10,5 bt ga qisqaradi.
2-oraliq segment, 10Base- 2: 11 bt ga qisqaradi.
3-oraliq segment, 10Base- 5: 11 bt ga qisqaradi.
4-oraliq segment, 10Base- FB: 2 bt ga qisqaradi.
5-oraliq segment, 10Base- FL: 8 bt ga qisqaradi.
3-va 4-tarmoq PVV o’lchamlarni hisoblash natijasida jami qiymati 42,5 ga
teng bo’ladi, bu esa 49 bit oraliqdagi chegara qiymatidan kamroq ya’ni qo’yilgan
talablarga javob beradi.

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishiXulosa
1-va 2-tarmoq komponentlarining PDV qiymati 582.04 ga teng.
1-va 3-tarmoq komponentlarining PDV qiymati 634.82 ga teng.
1-va 4-tarmoq komponentlarining PDV qiymati 511.04 ga teng.
2-va 3-tarmoq komponentlarining PDV qiymati 557.58 ga teng.
2-va 4-tarmoq komponentlarining PDV qiymati 433.8 ga teng.
3-va 4-tarmoq komponentlarining PDV qiymati 481.08 ga teng.
1-va 4-tarmoq, 2-va 3-tarmoq, 2-va 4-tarmoq va 3-va 4-tarmoq
komponentlarining PDV qiymati 575 maksimal ruxsat etilgan qiymatdan kamroq
bo'lgani uchun bu tarmoq ikkita signalning qaytishi vaqtining mezoni talabiga
javob beradi. Biroq 1-va 2-tarmoq, 1-va 3-tarmoq komponentlarining PDV qiymati
575 maksimal ruxsat etilgan qiymatdan ko’proq bo'lgani uchun bu tarmoq ikkita
signalning qaytishi vaqtining mezoni talabiga javob bermaydi.
PVV qiymatini hisoblaymiz:
1-va 2-tarmoq PVV o’lchamlarni jami qiymati 42,5 ga teng bo’ladi.
1-va 3-tarmoq PVV o’lchamlarni jami qiymati 54,5 ga teng bo’ladi.
1-va 4-tarmoq PVV o’lchamlarni jami qiymati 42,5 ga teng bo’ladi.
2-va 3-tarmoq PVV o’lchamlarni jami qiymati 32 ga teng bo’ladi.
2-va 4-tarmoq PVV o’lchamlarni jami qiymati 20 ga teng bo’ladi.
3-va 4-tarmoq PVV o’lchamlarni jami qiymati 42,5 ga teng bo’ladi.
1-va 3-tarmoq PVV o’lchamlarni hisoblash natijasida jami qiymati 49 bit
oraliqdagi chegara qiymatidan ko’proq ya’ni qo’yilgan talablarga javob bermaydi.
Qolgan barcha tarmoqlar qo’yilgan talabga javob beradi
Kurs ishimni bajarish davomida PDV va PVV o’lchamlarni hisob kitob qilib
chiqdim va hisob ishlarimdagi xato va kamchiliklarni aniqladim. Bunda PDV va
PVV o’lchamlarni ba’zilari talablarga javob bermadi. Ba’zi tarmoqlar berilgan
standartlarga javob bermadi!

O’lcha m
mm m varaq Hujjat: Imzo
Sana varaq
NDK va TU 60711400 . 41sE -2 2 TJA Kurs ishiFoydalanilgan adabiyotlar:
1. O.T.Kenjaboev, R.X.Ayupov, B.S.Sultonov, A.O.Ro‘ziev, A.X.Abdullaev
‘Informatika va axborot texnologiyalari’ fanidan ma’ruza matnlari to`plami. -
Toshkent:TMI,2009.
2. “Informatika va axborot tehnologiyalari” fanidan tajriba ishlari to’plami.
3. . Abduqodirov. “Axborot texnologiyalari” Toshkent O`qituvchi, 2001 yil.
4. M. R. Musayeva, M. A. Zoidova, F. S. Islamova “Informatika” fanidan amaliy
mashg`ulotlar uchun uslubiy qo`llanma, Toshkent 2008 yil, TAQI.
5. S. Simonovich, G. Evseev, A. Alekseev “Umumiy informatika” Moskva:
ASTpress,2003-yil.
6. I. G. Lesnichnaya, I.V. Missing, Yu. D. Romanov, V. I. Shestakov “Informatika
va ma’lumotlar texnologiyalari” 2-e izdaniya. Moskva: Eksmo, 2007-yil
7. Internet saytlari www.ziyo.uz , www.kitob.uz.

TCP/IP tarmog’i. OSI va TCP/IP protokollarining utashuvchanligini mazmuni, Marshrutizator va kommutator

Sotib olish