Tekin foydalanish shartnomasining fuqarolik huquqiy xususiyatlari - Юриспруденция - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	158.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	28 Ноябрь 2025
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Юриспруденция

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

124 Продаж

Tekin foydalanish shartnomasining fuqarolik huquqiy xususiyatlari

Купить

TEKIN FOYDALANISH SHARTNOMASINING FUQAROLIK HUQUQIY
XUSUSIYATLARI
MUNDARIJA
TEKIN FOYDALANISH SHARTNOMASINING FUQAROLIK HUQUQIY
XUSUSIYATLARI ......................................................................................................................... 1
KIRISH ............................................................................................................................................ 2
I.BOB. TEKIN FOYDALANISH SHARTNOMASINING ASOSIY FUQAROLIK-HUQUQIY
BELGILARI .................................................................................................................................... 5
I.1. Real shartnoma xususiyati ......................................................................................................... 5
I.2. Bir tomonlama majburiyatli xususiyati. Qaytariladigan xususiyat ........................................... 9
I.3. Predmetning individual belgilangan va iste’mol qilinmaydigan narsa bo‘lishi ...................... 14
II-BOB. TARAFLARNI MAJBURIYATLARI VA JAVOBGARLIGI ....................................... 20
II.1. Foydalanishga beruvchining majburiyatlari ........................................................................... 20
II.2. Foydalanishga qabul qiluvchining majburiyatlari .................................................................. 25
II.3. Shartnomani muddatidan oldin bekor qilish asoslari va oqibatlari ........................................ 29
XULOSA ....................................................................................................................................... 34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................... 37

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Zamonaviy O‘zbekiston Respublikasida fuqarolik
huquqiy munosabatlarining rivojlanishi mulkiy aylanmaning barqarorligi, shaxslar
o‘rtasidagi o‘zaro ishonch va ijtimoiy adolatni ta’minlash bilan bevosita bog‘liq.
Tekin foydalanish shartnomasi (ssuda) ana shu munosabatlarning eng muhim va
keng tarqalgan institutlaridan biri bo‘lib, oilaviy, qarindoshlik, do‘stlik va xayriya
munosabatlarida katta o‘rin tutadi. Ushbu shartnomaning bepul tabiati uni boshqa
shartnoma turlaridan (ijara, mulkni bepul boshqarish, hadya) keskin farqlantiradi
va shu sababli alohida huquqiy tartibga solishni talab etadi.
Mavzuning dolzarbligi bir qancha omillar bilan izohlanadi. Birinchidan,
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 617–630-moddalarida
mustahkamlangan tekin foydalanish shartnomasi bo‘yicha sud amaliyotida nizolar
soni yildan-yilga oshib bormoqda. Bu, asosan, tomonlarning huquqiy savodsizligi,
shartnoma shartlarini aniq belgilamaslik, yashirin kamchiliklarni oshkor qilmaslik
va ashyoni maqsadga zid foydalanish holatlari bilan bog‘liq. Ikkinchidan, iqtisodiy
islohotlar davrida fuqarolar o‘rtasida mulkni vaqtincha bepul foydalanishga berish
amaliyoti yanada kengaymoqda – bu qarindoshlarga uy-joy, transport vositalari,
qishloq xo‘jaligi texnikasi yoki boshqa qimmatbaho mol-mulkni tekin
foydalanishga berish shaklida namoyon bo‘lmoqda. Uchinchidan, so‘nggi yillarda
qonunchilikdagi o‘zgarishlar (ayniqsa, uy-joy munosabatlariga oid 626-1-modda,
tijorat tashkilotlari uchun cheklovlar) ushbu shartnomaning amaliy qo‘llanilishini
yanada murakkablashtirdi. Shu sababli, tekin foydalanish shartnomasining
fuqarolik-huquqiy xususiyatlarini chuqur o‘rganish nafaqat nazariy, balki yuqori
darajada amaliy ahamiyatga ega bo‘lib, fuqarolarning huquqlarini himoya qilish,
nizolarni oldini olish va huquqiy madaniyatni oshirishga xizmat qiladi.
Kurs ishining maqsadi. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi
normalari, ilmiy adabiyotlar va sud amaliyoti materiallari asosida tekin foydalanish
shartnomasining fuqarolik-huquqiy mohiyati, xususiyatlari, tomonlarning
majburiyatlari hamda shartnomani muddatidan oldin bekor qilish institutini har
2

tomonlama tahlil qilish va ushbu shartnomaning amaliy qo‘llanilishidagi
muammolarni aniqlab, takomillashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari . Yuqoridagi maqsadga erishish uchun quyidagi
vazifalar qo‘yilgan:
 Tekin foydalanish shartnomasining huquqiy tabiati, uning boshqa shartnoma
turlari (ijara, hadya, mulkni bepul boshqarish) bilan o‘xshashlik va farqlarini
aniqlash;
 Shartnomaning real xususiyati, konsensual va real shakllari, yozma shakl
talablarini (ayniqsa, uy-joy munosabatlarida) tahlil qilish;
 Foydalanishga beruvchining (ssuda beruvchi) majburiyatlari – ashyoni
topshirish, yaroqli holatda ta’minlash, yashirin kamchiliklar va uchinchi
shaxslar huquqlari to‘g‘risida ogohlantirish majburiyatlarini chuqur o‘rganish;
 Foydalanishga qabul qiluvchining (ssuda oluvchi) majburiyatlari – maqsadga
muvofiq foydalanish, ashyoni saqlash, joriy xarajatlarni o‘z zimmasiga olish,
uchinchi shaxslarga topshirmaslik va tasodifiy xavflarni o‘z zimmasiga olish
majburiyatlarini tahlil qilish;
 Shartnomani muddatidan oldin bekor qilish asoslari va huquqiy oqibatlarini,
shu jumladan, ssuda beruvchi va ssuda oluvchi tomonidan bekor qilish
huquqlarining muvozanatini o‘rganish;
 Sud amaliyoti materiallari asosida ushbu shartnoma bo‘yicha eng ko‘p
uchraydigan nizolarni tahlil qilish va huquqni qo‘llash amaliyotidagi
muammolarni aniqlash;
 Tekin foydalanish shartnomasini takomillashtirish bo‘yicha ilmiy asoslangan
taklif va tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining ob’ekti . O‘zbekiston Respublikasi fuqarolik huquqidagi
mulkiy munosabatlar, xususan, mulkni vaqtincha tekin foydalanishga berish bilan
bog‘liq fuqarolik-huquqiy munosabatlar olinadi.
Kurs ishining predmetini . O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining
617–630-moddalari, tegishli qonun osti hujjatlari, ilmiy adabiyotlar va sud
amaliyoti materiallarida aks etgan tekin foydalanish shartnomasining huquqiy
3

tartibga solinishi, uning fuqarolik-huquqiy xususiyatlari, tomonlarning huquq va
majburiyatlari, shartnomani tuzish, bajarish va muddatidan oldin bekor qilish
tartibi tashkil etadi.
Kursh ishining tuzilishi. Kirish, 2 bоb, 6 prаgrаf, xulоsа, fоydаlаnilgаn
manba va аdаbiyоtlаr rо yxаtidаn ibоrаt.ʻ
4

I.BOB. TEKIN FOYDALANISH SHARTNOMASINING ASOSIY
FUQAROLIK-HUQUQIY BELGILARI
I.1. Real shartnoma xususiyati
Tekin foydalanish shartnomasining fuqarolik-huquqiy xususiyatlari
doirasida uning real shartnoma sifatidagi tabiati alohida o‘rin tutadi. Ushbu
xususiyat shartnomaning huquqiy mohiyatini, tomonlarning majburiyatlarini
vujudga kelish vaqtini, shuningdek amaldagi qonunchilik normalarining
qo‘llanilish mexanizmini belgilab beradi. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik
kodeksining 617-moddasi ikkinchi qismiga ko‘ra, tekin foydalanish (ssuda)
shartnomasi ashyoni ssuda oluvchiga topshirish vaqtidan boshlab tuzilgan deb
hisoblanadi. Bu norma shartnomaning real xarakterini qonuniy jihatdan
mustahkamlab, uni konsensual shartnomalardan aniq ajratib turadi.
Real shartnoma instituti Rim huquqidan kelib chiqqan bo‘lib, u yerda
contractus re deb atalgan shartnomalar toifasiga kirgan. Rim huquqida real
shartnomalar to‘rtta edi: mutuum (pul ssudasi), commodatum (ashyoni tekin
foydalanishga berish), depositum (saqlashga berish) va pignus (garov). Barcha bu
shartnomalar bitim tomonlarining iroda kelishuvidan tashqari res (narsa)ning
haqiqiy topshirilishini talab qilgan. Aynan narsani topshirish momenti bilan
majburiyat vujudga kelgan, shuning uchun ham ular “real” deb atalgan. Pandekt
huquq tizimi orqali ushbu tasnif Germaniya, Fransiya, Rossiya va boshqa
kontinental huquq mamlakatlarining fuqarolik kodekslariga o‘tgan. O‘zbekiston
fuqarolik huquqi ham ana shu pandektistik an’anaga asoslanganligi sababli tekin
foydalanish shartnomasini real shartnoma sifatida tartibga solgan.
Konsensual va real shartnomalar o‘rtasidagi asosiy farq majburiyatning
vujudga kelish momentidadir. Konsensual shartnomalar (masalan, sotib olish-
sotish, ijara, pudrat) tomonlarning o‘zaro iroda izhorlari yetarli bo‘lib, ularning
kelishuvi bilan darhol majburiyat yuzaga keladi (Fuqarolik kodeksi 350-moddasi).
Real shartnomalarda esa iroda kelishuvi yetarli emas – narsani haqiqiy topshirish
talab etiladi. Topshirish bo‘lmaguncha hech qanday huquqiy majburiyat vujudga
5

kelmaydi. Bu farq nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham katta ahamiyatga
ega. 1
Tekin foydalanish shartnomasining real shartnoma ekanligi quyidagi
huquqiy oqibatlarga olib keladi.
Birinchidan, shartnoma faqat ashyoni haqiqiy topshirish orqali tuziladi. Agar
tomonlar barcha shartlarni kelishib, hatto yozma shartnoma tuzib, imzo chekkan
bo‘lsalar ham, lekin ssudaberuvchi ashyoni topshirmagan bo‘lsa, shartnoma
tuzilmagan hisoblanadi. Bunday holda ssudaberuvchi o‘z ixtiyori bilan voz
kechishi mumkin va ssuda oluvchi hech qanday da’vo qo‘yish huquqiga ega emas.
Masalan, fuqaro A fuqaro Bga “1 yilga mashinamni tekin foydalanishga beraman”
deb og‘zaki yoki yozma kelishib, kalitlarni bermagan bo‘lsa, hech qanday
shartnoma yo‘q. Kalitlar topshirilgan paytdan boshlab shartnoma tuzilgan bo‘ladi.
Ikkinchidan, tasodifiy halok bo‘lish xavfi topshirish vaqtidan boshlab ssuda
oluvchiga o‘tadi (Fuqarolik kodeksi 620-moddasi). Konsensual shartnomalarda
(masalan, ijara) xavf odatda mulk topshirilgunga qadar mulkdorda qoladi, lekin
tekin foydalanishda topshirish bilan birga xavf ham o‘tadi. Buning sababi
shartnomaning o‘zi topshirish bilan vujudga kelganligi va ssuda oluvchi ashyodan
foydalanish huquqini olganligidir. Misol: do‘stiga qayiqni tekin foydalanishga
bergan shaxs qayiqni suvga tushirish vaqtida kalitlarni topshirgan paytdan boshlab,
agar qayiq cho‘kib ketsa, bu xavf ssuda oluvchining zimmasida bo‘ladi, garchi u
hali suzib ulgurmagan bo‘lsa ham.
Uchinchidan, ssudaberuvchining ashyodagi nuqsonlar uchun javobgarligi
faqat topshirilgan paytdagi nuqsonlarga nisbatan qo‘llaniladi. Fuqarolik
kodeksining 618-moddasiga ko‘ra, ssudaberuvchi ashyoning ko‘zdan kechirish
yoki tekshirish vaqtida aniqlanishi mumkin bo‘lgan nuqsonlari uchun javobgar
emas, agar ssuda oluvchi ularni bilgan yoki bilishi shart bo‘lgan bo‘lsa. Bu norma
ham real shartnoma xususiyatidan kelib chiqadi – ssuda oluvchi ashyoni qabul
qilib olgandan keyingina uning holatini to‘liq baholash imkoniyatiga ega bo‘ladi.
1
Брагинский М.И., Витрянский В.В. Договорное право. Книга вторая: Договоры о передаче имущества. –
М.: Статут, 2000. – 800 с.
6

To‘rtinchidan, shartnomaning bepul tabiati bilan birgalikda real xarakteri
ssudaberuvchining huquqlarini yanada kengaytiradi. Fuqarolik kodeksining 623-
moddasiga ko‘ra, ssudaberuvchi quyidagi hollarda shartnomani muddatidan oldin
bekor qilish huquqiga ega:
 ssuda oluvchi ashyoni shartnomada ko‘rsatilgan maqsadda ishlatmasa;
 ashyoni uchinchi shaxsga ruxsatsiz topshirsa;
 ashyoni saqlash bo‘yicha beparvolik qilsa va halok bo‘lish xavfi tug‘ilsa;
 ssudaberuvchining o‘zi ashyoga favqulodda ehtiyoj sezsa.
Bu huquqlar aynan shartnomaning real va bepul ekanligidan kelib chiqadi –
ssudaberuvchi hech qanday moddiy manfaat ko‘zlamaganligi sababli, o‘z mulkini
istalgan vaqtda qaytarib olish imkoniyatiga ega bo‘lishi adolatli hisoblanadi. 2
Solishtirma-huquqiy tahlil shuni ko‘rsatadiki, kontinental huquqning deyarli
barcha tizimlarida tekin foydalanish (commodatum, prêt à usage, leihe
unentgeltlich) real shartnoma sifatida tartibga solinadi. Rossiya Federatsiyasi
Fuqarolik kodeksining 689-moddasi, Germaniya Fuqarolik kodeksining (BGB)
598-moddasi, Fransiya Fuqarolik kodeksining 1875-moddasi, Shveytsariya
majburiyatlar huquqi kodeksining 305-moddasi – barchasida shartnoma narsani
topshirish bilan tuzilishi aniq ko‘rsatilgan. Anglosakson huquqida ham loan for use
yoki gratuitous bailment instituti real xarakterga ega.
O‘zbekiston huquqshunosligida tekin foydalanish shartnomasining real
shartnoma ekanligi hech qachon shubha ostiga qo‘yilmagan. O‘zbekiston
Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2001-yil 28-dekabrdagi 22-sonli “Fuqarolik
ishlari bo‘yicha sud amaliyotida mulk ijarasi va tekin foydalanish shartnomalariga
oid qonun hujjatlari qo‘llanilishi to‘g‘risida”gi qarorida aniq ko‘rsatilganki, tekin
foydalanish shartnomasi ashyoni haqiqiy topshirish orqali tuziladi va shartnoma
tuzilguniga qadar hech qanday majburiyat vujudga kelmaydi. Bu qaror sud
amaliyotidagi yagona yondashuvni shakllantirgan.
Amaliy misol 1. Fuqaro A fuqaro Bga “uyimni 2 oyga tekin yashashga
beraman” deb yozma shartnoma tuzgan, lekin kalitlarni bermagan. Keyin
2
Гражданский кодекс Российской Федерации (часть вторая) от 26.01.1996 № 14-ФЗ // Собрание
законодательства РФ. – 1996. – № 5. – Ст. 410.
7

o‘zgargan fikrda “bermayman” degan. Sudda ssuda oluvchi da’vo qo arizasi rad
etilgan, chunki ashyo (uy) topshirilmagan, shartnoma tuzilmagan.
Amaliy misol 2. Yuridik shaxs o‘z xodimiga ish vaqtida foydalanish uchun
noutbukni tekin bergan. Noutbuk topshirilgan paytdan boshlab tekin foydalanish
shartnomasi tuzilgan hisoblanadi. Agar xodim ishdan bo‘shatilsa, ish beruvchi
noutbukni istalgan vaqtda qaytarib olishi mumkin, chunki shartnoma bepul va real.
Amaliy misol 3. Qishloq xo‘jalik korxonasi qo‘shni korxonaga tekin
kombaynni berishga og‘zaki kelishgan, lekin kombaynni dalaga olib chiqmagan.
Keyin narxlar oshgani uchun ijaraga berishga qaror qilgan. Hech qanday huquqiy
oqibat yo‘q – shartnoma tuzilmagan.
Real xarakter shartnomaning boshqa xususiyatlari bilan chambarchas
bog‘liq. Masalan, shartnoma predmeti faqat nobalandi bo‘lgan, individual belgilar
bilan aniqlangan ashyolar bo‘lishi mumkin (Fuqarolik kodeksi 608-moddasi).
Balandi ashyolar (pul, qimmatli qog‘ozlar) tekin foydalanish shartnomasi predmeti
bo‘la olmaydi – ular uchun hadya yoki mutuum qo‘llaniladi. Bu cheklov ham real
shartnoma xususiyatidan kelib chiqadi: nobalandi ashyo qaytarilishi shart, balandi
ashyo esa iste’mol qilinadi.
Yana bir muhim jihat – shartnomaning shakli. Fuqarolik kodeksi tekin
foydalanish shartnomasi uchun maxsus shakl talab qilmaydi. Og‘zaki kelishuv
yetarli, lekin ashyo topshirilishi shart. Bu ham real shartnomalarga xos xususiyat –
shaklga qaraganda haqiqiy harakat (topshirish) muhimroq.
Shartnomaning real xarakteri ssuda oluvchining huquqlarini ham cheklaydi.
U ashyoni faqat shartnomada ko‘rsatilgan maqsadda ishlatishi, uchinchi shaxsga
topshirmasligi, zarur ta’mirlash xarajatlarini o‘zi ko‘tarishi shart (621-modda).
Bularning barchasi shartnomaning bepul va real ekanligidan kelib chiqadigan
adolatli cheklovlardir.
Xulosa qilib aytganda, tekin foydalanish shartnomasining real shartnoma
sifatidagi tabiati uning barcha huquqiy rejimini belgilovchi asosiy xususiyatdir.
Ushbu xususiyat Rim huquqidan meros qolib, pandekt huquq tizimi orqali
zamonaviy fuqarolik huquqiga o‘tgan va O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik
8

kodeksida aniq ifodasini topgan. Real xarakter shartnomaning tuzilish momentini,
tomonlarning javobgarligini, xavf o‘tishini, muddatidan oldin bekor qilish
huquqini va boshqa barcha institutlarni belgilaydi. Aynan shu xususiyat tufayli
tekin foydalanish shartnomasi fuqarolik huquqidagi eng qadimiy va o‘zgarmas
institutlardan biri bo‘lib qolmoqda. Ushbu xususiyatni to‘g‘ri tushunmasdan turib,
shartnomaning boshqa barcha xususiyatlarini tahlil qilish mumkin emas. 3
I.2. Bir tomonlama majburiyatli xususiyati. Qaytariladigan xususiyat
Tekin foydalanish shartnomasining fuqarolik-huquqiy xususiyatlari
doirasida uning bir tomonlama majburiyatli shartnoma sifatidagi tabiati va
qaytariladiganligi alohida ahamiyatga ega. Ushbu xususiyatlar shartnomaning
mohiyatini, tomonlarning huquq va majburiyatlarining nomutanosibligini,
shuningdek mulkiy aylanishdagi o‘rnini belgilab beradi. O‘zbekiston Respublikasi
Fuqarolik kodeksining 617–625-moddalari tekin foydalanish shartnomasini
tartibga solgan bo‘lib, ushbu normalar shartnomaning bepul va bir tomonlama
majburiyatli ekanligini aniq ifodalaydi. Bir tomonlama majburiyatli xususiyat
shartnomaning asosiy majburiyatini ssudaberuvchi zimmasiga yuklaydi, ssuda
oluvchi esa asosan huquqqa ega bo‘lib, majburiyatlari ikkinchi darajali xarakterga
ega bo‘ladi. Qaytariladiganlik xususiyati esa shartnoma predmetining noba’landi
ashyolar bilan cheklanishini va ashyoning bir xil holatda qaytarilishini talab qiladi.
Fuqarolik huquqida shartnomalar ikki asosiy guruhga bo‘linadi: sinergik
(ikkala tomonlama majburiyatli) va bir tomonlama majburiyatli shartnomalar.
Sinergik shartnomalar (sotib olish-sotish, ijara, pudrat) tomonlarning o‘zaro
majburiyat va huquqlarining tengligiga asoslanadi – bir tomonning majburiyati
ikkinchi tomonning huquqi, ikkinchi tomonning majburiyati esa birinchi
tomonning huquqi hisoblanadi (Fuqarolik kodeksi 349-moddasi). Bir tomonlama
majburiyatli shartnomalarda esa faqat bir tomon majburiyat oladi, ikkinchi tomon
faqat huquqqa ega bo‘ladi. Klassik misollar: hadya shartnomasi (FK 468-modda),
kafillik (FK 362-modda), va aynan tekin foydalanish shartnomasi.
3
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси (35–37-боблар) // Ўзбекистон Республикаси қонун
ҳужжатлари тўплами. – 1996. – № 2. – 180-модда.
9

Tekin foydalanish shartnomasining bir tomonlama majburiyatli ekanligi
quyidagi huquqiy asoslarga ega. Fuqarolik kodeksining 617-moddasiga ko‘ra,
ssudaberuvchi ashyoni tekin vaqtinchalik foydalanishga berishga majbur, ssuda
oluvchi esa ashyoni qaytarishga majbur. Biroq bu majburiyatlar mutanosib emas.
Ssudaberuvchining asosiy majburiyati – ashyoni topshirish va uning foydalanishga
yaroqliligini ta’minlash (618-modda). Ssuda oluvchining majburiyatlari (ashyoni
saqlash, maqsadli ishlatish, ta’mirlash xarajatlarini ko‘tarish) ssudaberuvchining
asosiy majburiyatidan kelib chiqadigan yordamchi majburiyatlardir.
Huquqshunoslik doktrinasida bunday majburiyatlar “ikkilamchi” yoki “aksessuar”
deb atalib, shartnomaning bir tomonlama majburiyatli xarakterini o‘zgartirmaydi.
Rim huquqida commodatum bir tomonlama shartnoma (contractus unilateralis) deb
hisoblangan, chunki commodans (ssudaberuvchi) faqat majburiyat olgan,
commodatarius (ssuda oluvchi) esa faqat foydalanish huquqiga ega bo‘lgan,
qaytarish esa tabiiy natija sifatida qaralgan. 4
Pandekt huquq tizimida (Germaniya BGB §598–606, Shveytsariya OR 305–
311) ham tekin foydalanish bir tomonlama majburiyatli shartnoma sifatida tartibga
solinadi. Rossiya Federatsiyasi Fuqarolik kodeksining 689-moddasi ham xuddi
shunday yondashuvni qo‘llaydi. O‘zbekiston fuqarolik huquqi ushbu an’anaga
to‘liq mos keladi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2001-yil 28-
dekabrdagi 22-son qarorida tekin foydalanish shartnomasi “bir tomonlama
majburiyatli va bepul shartnoma” deb aniq ko‘rsatilgan.
Bir tomonlama majburiyatli xususiyat quyidagi huquqiy oqibatlarga olib
keladi.
Birinchidan, ssudaberuvchi shartnoma tuzilgan paytdan boshlab majburiyat
zimmasiga tushadi va uni bajarishga majbur. Ssuda oluvchi esa hech qanday qarshi
majburiyat (haq to‘lash) olmaganligi sababli, shartnomadan voz kechish huquqiga
ega emas deb hisoblanmaydi, lekin uning majburiyatlari faqat ashyoni qabul
qilgandan keyin paydo bo‘ladi. Ammo asosiy majburiyat ssudaberuvchida
4
Тихомиров М.Ю. Договор безвозмездного пользования квартирой. Образцы документов с комментариями.
– М.: Издание Тихомирова М.Ю., 2015. – 160 с.
10

bo‘lganligi sababli, ssuda oluvchi shartnomani qabul qilish orqali hech qanday
moddiy majburiyat olmagan bo‘ladi.
Ikkinchidan, bir tomonlama majburiyatli xarakter ssudaberuvchiga
shartnomani muddatidan oldin bekor qilish huquqini beradi (FK 623-modda). Agar
shartnoma sinergik bo‘lganda (masalan, ijara), tomonlar faqat qonunda
ko‘rsatilgan asoslarda bekor qilishi mumkin edi. Tekin foydalanishda esa
ssudaberuvchi o‘ziga favqulodda ehtiyoj sezsa, shartnomani istalgan vaqtda bekor
qilishi mumkin. Bu huquq aynan shartnomaning bepul va bir tomonlama
ekanligidan kelib chiqadi – ssudaberuvchi hech qanday moddiy foyda
ko‘zlamaganligi sababli, mulkini istalgan vaqtda qaytarib olishi adolatli
hisoblanadi.
Uchinchidan, ssudaberuvchining javobgarligi kengaytirilgan. U ashyodagi
nuqsonlar uchun javob beradi (618-modda), hatto qasddan yashirmagan bo‘lsa
ham, agar nuqsonlar ssuda oluvchining sog‘lig‘i yoki mulkiga zarar yetkazsa (619-
modda). Sinergik shartnomalarda (ijara) ijaraga beruvchining javobgarligi
cheklanganroq bo‘ladi.
To‘rtinchidan, ssuda oluvchining majburiyatlari (621-modda) faqat ashyoni
saqlash va maqsadli ishlatish bilan cheklanadi, lekin u hech qanday haq
to‘lamaydi. Bu majburiyatlar shartnomaning bir tomonlama ekanligini ta’kidlaydi
– ssuda oluvchi faqat o‘ziga berilgan huquqdan foydalanishi va mulkni buzmasligi
shart, qolgan barcha xarajatlar (hatto zarur ta’mirlash ham) uning zimmasida.
Solishtirma tahlil shuni ko‘rsatadiki, ijara shartnomasi (FK 565–606-
moddalar) sinergik shartnoma bo‘lib, ijarachi ijara haqini to‘lashga majbur, ijaraga
beruvchi esa ashyoni berishga majbur. Tekin foydalanishda esa ijara haqi yo‘q,
shuning uchun majburiyatlar balansi buzilgan – faqat ssudaberuvchi “berish”
majburiyatini oladi. Shu sababli ham tekin foydalanish shartnomasi hadya
shartnomasiga yaqin turadi, faqat hadyada mulk huquqi o‘tadi, tekin foydalanishda
esa faqat foydalanish huquqi.
Amaliy misol 1. Fuqaro A do‘stiga B ga mashinasini 6 oyga tekin
foydalanishga bergan. 2 oydan keyin A ga mashina kerak bo‘lib qoldi. U
11

shartnomani bekor qilib, mashinani qaytarib oldi. Sudda B da’vosi rad etildi,
chunki shartnoma bir tomonlama majburiyatli va bepul bo‘lib, ssudaberuvchi
istalgan vaqtda bekor qilishi mumkin (FK 623-modda 1-qism 4-band).
Amaliy misol 2. Korxona o‘z xodimiga noutbukni tekin foydalanishga
bergan. Xodim ishdan bo‘shatilgach, korxona noutbukni darhol qaytarib olishni
talab qildi. Xodim “6 oyga kelishgandik” deb rad etdi. Sud korxona foydasiga hal
qildi – shartnoma bir tomonlama majburiyatli bo‘lganligi sababli, ssudaberuvchi
muddatidan oldin bekor qilishi mumkin. 5
Amaliy misol 3. Fuqaro A qo‘shnisiga B ga uyini tekin yashashga bergan. B
uyda ta’mirlash ishlarini o‘zi qilgan (100 mln so‘m). Keyin A uyga ehtiyoj sezib,
shartnomani bekor qildi. B ta’mirlash xarajatlarini qoplashni talab qildi. Sud rad
etdi – tekin foydalanishda zarur bo‘lmagan ta’mirlash xarajatlari qoplanmaydi
(621-modda), chunki shartnoma bir tomonlama va ssuda oluvchi o‘z xavf-xatarida
harakat qilgan.
Tekin foydalanish shartnomasining ikkinchi muhim xususiyati –
qaytariladigan (vozvrashchaemyy) xarakteridir. Bu xususiyat shartnomaning
predmetini noba’landi, individual belgilar bilan aniqlangan ashyolar bilan
cheklaydi (FK 608-modda bilangina bog‘liq holda qo‘llaniladi). Ashyo bir xil
holatda, foydalanish izlari hisobga olingan holda qaytarilishi shart (624-modda).
Bu xususiyat shartnomaning mutuum (pul ssudasi) yoki hadyadan farqini
belgilaydi.
Qaytariladiganlik xususiyati quyidagi huquqiy oqibatlarga olib keladi.
Birinchidan, predmet faqat noba’landi ashyolar bo‘lishi mumkin. Pul,
qimmatli qog‘ozlar, oziq-ovqat mahsulotlari tekin foydalanish predmeti bo‘la
olmaydi – ular uchun alohida institutlar (hadya yoki oddiy ssuda) mavjud.
Masalan, do‘stiga 10 million so‘m tekin “foydalanishga” bergan shaxs, bu pulni
qaytarib so‘rashi mumkin emas – bu tekin foydalanish emas, balki hadya
hisoblanadi.
5
Авилов Г.Е. Безвозмездное пользование имуществом (глава 36) // Гражданский кодекс Российской
Федерации. Часть вторая. Текст, комментарии, алфавитно-предметный указатель / Под ред. О.М. Козырь,
А.Л. Маковского, С.А. Хохлова. – М.: Международный центр финансово-экономического развития, 1996. –
С. 412–425.
12

Ikkinchidan, ssuda oluvchi ashyoni bir xil holatda qaytarishga majbur. Agar
ashyo halok bo‘lsa yoki buzilsa, u holda ssuda oluvchi tovon to‘laydi (620-
modda). Bu majburiyat bir tomonlama xarakterni yanada kuchaytiradi – ssuda
oluvchi o‘z beparvoligi uchun to‘liq javob beradi.
Uchinchidan, qaytariladiganlik ssudaberuvchiga ashyoni istalgan vaqtda
talab qilish huquqini beradi, agar muddat kelishilmagan bo‘lsa (622-modda). Bu
norma ham shartnomaning bepul va qaytariladigan ekanligidan kelib chiqadi.
Amaliy misol 4. Fuqaro A ga B qimmatbaho rasmni tekin foydalanishga
bergan. B rasmni devorga osib qo‘ygan, lekin uyida yong‘in chiqqan va rasm
yonib ketgan. B tovon to‘ladi, chunki ashyo qaytariladigan shartnoma predmeti
bo‘lib, tasodifiy halok bo‘lish xavfi ssuda oluvchiga o‘tgan (620-modda).
Amaliy misol 5. Qishloq xo‘jalik korxonasi qo‘shni korxonaga traktorni
tekin bergan. Traktor ishlatilgandan keyin eskirgan. Qaytarish vaqtida ssuda
oluvchi “eskirganini” bahona qilib, tovon talab qildi. Sud rad etdi – oddiy eskirish
uchun javobgarlik yo‘q, lekin ashyo bir xil holatda (eskirish hisobga olingan holda)
qaytarilishi shart.
Amaliy misol 6. Fuqaro A ga B ga zargarlik buyumlarini (uzuk) tekin
foydalanishga bergan. B uzukni yo‘qotib qo‘ydi. Sud B ni bozor qiymati bo‘yicha
tovon to‘lashga majbur qildi – qaytariladigan shartnoma predmeti individual
belgilarga ega bo‘lib, yo‘qotish ssuda oluvchining javobgarligida.
Bir tomonlama majburiyatli va qaytariladigan xususiyatlar bir-biri bilan
chambarchas bog‘liq. Bir tomonlama bo‘lganligi sababli ssudaberuvchi hech
qanday moddiy foyda ko‘zlamaydi, shuning uchun ashyo qaytarilishi majburiy
bo‘ladi. Agar ashyo qaytarilmasa yoki iste’mol qilinsa, bu boshqa shartnoma
(hadya) bo‘lardi. Qaytariladiganlik esa bir tomonlama xarakterni yanada
mustahkamlaydi – ssuda oluvchi faqat vaqtinchalik foydalanish huquqiga ega,
mulk huquqi ssudaberuvchida qoladi.
Solishtirma-huquqiy tahlil shuni ko‘rsatadiki, Fransiya Fuqarolik
kodeksining 1875–1891-moddalarida prêt à usage bir tomonlama va qaytariladigan
shartnoma deb tartibga solinadi. Anglosakson huquqida gratuitous bailment ham
13

xuddi shunday xususiyatlarga ega. O‘zbekiston huquqshunosligida bu xususiyatlar
hech qachon shubha ostiga qo‘yilmagan. 6
Xulosa qilib aytganda, tekin foydalanish shartnomasining bir tomonlama
majburiyatli va qaytariladigan xususiyatlari uning fuqarolik-huquqiy rejimining
asosini tashkil etadi. Bu xususiyatlar Rim huquqidan meros qolgan bo‘lab,
zamonaviy kontinental huquq tizimlarida saqlanib qolgan. Ular ssudaberuvchining
huquqlarini kengaytirib, ssuda oluvchining majburiyatlarini cheklaydi,
shartnomani hadya va ijaradan aniq ajratib turadi. Ushbu xususiyatlarni to‘g‘ri
tushunmasdan turib, shartnomaning boshqa institutlarini (xavf o‘tishi, javobgarlik,
bekor qilish) tahlil qilish mumkin emas. Aynan shu xususiyatlar tufayli tekin
foydalanish shartnomasi fuqarolik huquqidagi eng qadimiy va o‘ziga xos
institutlardan biri bo‘lib qolmoqda.
I.3. Predmetning individual belgilangan va iste’mol qilinmaydigan narsa
bo‘lishi
Tekin foydalanish shartnomasining fuqarolik-huquqiy xususiyatlari
doirasida shartnoma predmetining individual belgilangan va iste’mol
qilinmaydigan (noba’landi) narsa bo‘lishi talabi shartnomaning eng muhim va
o‘ziga xos belgilaridan biridir. Ushbu talab O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik
kodeksining 617-moddasi bilan birgalikda 608-moddasida (ijara shartnomasi
uchun) belgilangan norma orqali qo‘llaniladi, chunki tekin foydalanish
shartnomasi ijara shartnomasining maxsus turi sifatida tartibga solinadi. Fuqarolik
kodeksining 617-moddasi ikinci qismiga ko‘ra, tekin foydalanish shartnomasi
bo‘yicha ssudaberuvchi ashyoni ssuda oluvchiga vaqtinchalik tekin foydalanishga
berishga, ssuda oluvchi esa ashyoni shartnomada ko‘rsatilgan muddatda yoki
maqsadda foydalanishdan keyin bir xil holatda qaytarib berishga majburdir. Bu
norma shartnoma predmetining mohiyatini aniq belgilab beradi: predmet faqat
noba’landi va individual belgilangan ashyolar bo‘lishi mumkin, ya’ni foydalanish
jarayonida o‘z tabiatini yo‘qotmaydigan va o‘ziga xos individuallik xususiyatlariga
ega bo‘lgan narsalar.
6
Богданов Е.В. Договор безвозмездного пользования (ссуды) в системе гражданско-правовых договоров //
Современное право. – 2017. – № 7. – С. 34–40.
14

Shartnoma predmetining noba’landi bo‘lishi talabi Rim huquqidan kelib
chiqadi. Rim huquqida commodatum shartnomasi faqat res quae usu non
consumuntur (foydalanishda iste’mol qilinmaydigan narsalar) predmeti bo‘lishi
mumkin edi. Pul, don, sharob kabi narsalar commodatum predmeti bo‘la olmasdi –
ular uchun mutuum (ssuda) instituti qo‘llanilgan. Pandekt huquq tizimi orqali
ushbu talab Germaniya (BGB §598), Fransiya (Code civil 1875-modda),
Shveytsariya (OR 305-modda) va Rossiya Federatsiyasi fuqarolik kodekslariga
o‘tgan. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi ham ana shu an’anaga to‘liq
mos keladi. Fuqarolik kodeksining 565-moddasi (ijara uchun) va undan kelib
chiqadigan 617-moddasi bo‘yicha predmet faqat noba’landi ashyolar bo‘lishi
mumkin, chunki shartnoma mohiyatan ashyoni foydalanishdan keyin bir xil
holatda qaytarishni nazarda tutadi.
Individual belgilanganlik talabi esa predmetning generic (tur bo‘yicha
aniqlangan) emas, balki species (individual belgilar bilan aniqlangan) bo‘lishini
bildiradi. Masalan, “bir dona mashina” emas, “davlat raqami 01A123AA bo‘lgan
Toyota Camry mashinasi” deb aniqlanishi kerak. Bu talab Fuqarolik kodeksining
353-moddasi (shartnoma predmeti) va 566-moddasi (ijara predmeti) bilan bog‘liq
holda qo‘llaniladi. Individual belgilanganlik shartnoma predmetining aniqligini
ta’minlaydi va ssuda oluvchining majburiyatini – aynan shu ashyoni qaytarishni
belgilaydi.
Ushbu ikki talabning birgalikdagi qo‘llanilishi quyidagi huquqiy oqibatlarga
olib keladi.
Birinchidan, predmetning noba’landi bo‘lishi ashyoning foydalanish
jarayonida tabiatini yo‘qotmasligini ta’minlaydi. Agar narsa foydalanishda
iste’mol qilinsa (masa, u holda ashyoni bir xil holatda qaytarish imkonsiz bo‘ladi.
Masalan, pul, benzin, oziq-ovqat mahsulotlari tekin foydalanish shartnomasi
predmeti bo‘la olmaydi. Agar kimdir do‘stiga 50 million so‘m pulni “tekin
foydalanishga” bergan bo‘lsa, bu tekin foydalanish shartnomasi emas, balki hadya
shartnomasi (FK 468-modda) yoki oddiy ssuda hisoblanadi. Chunki pul
15

foydalanishda iste’mol qilinadi – sarflanadi va bir xil pul birligini qaytarish
imkonsiz emas, lekin pulning individualligi yo‘q.
Ikkinchidan, individual belgilanganlik ssuda oluvchining majburiyatini aniq
qiladi – u aynan o‘sha ashyoni qaytarishi shart. Agar predmet tur bo‘yicha
aniqlangan bo‘lsa (masalan, “10 tonna bug‘doy”), bu tekin foydalanish
shartnomasi bo‘la olmaydi. Bunday holda shartnoma haqiqiy emas yoki boshqa
turga o‘tadi.
Uchinchidan, ushbu talablar shartnomaning real va qaytariladigan
xarakterini mustahkamlaydi. Noba’landi va individual belgilangan ashyo
qaytarilishi mumkin bo‘lgani uchun shartnoma real shartnoma sifatida tuziladi –
ashyo topshirilishi bilan majburiyat vujudga keladi va ashyo qaytarilishi bilan
tugaydi.
To‘rtinchidan, predmetning ushbu xususiyatlari ssudaberuvchining
huquqlarini himoya qiladi. U o‘z mulkini vaqtinchalik foydalanishga berar ekan,
ashyoning bir xil holatda qaytishiga ishonch hosil qilishi kerak. Agar predmet
iste’mol qilinadigan bo‘lsa, ssudaberuvchi mulkini yo‘qotgan bo‘lardi, bu esa
shartnomaning bepul tabiati bilan zid bo‘lardi. 7
Solishtirma-huquqiy tahlil shuni ko‘rsatadiki, kontinental huquqning barcha
tizimlarida tekin foydalanish shartnomasi predmeti noba’landi va individual
belgilangan ashyolar bilan cheklanadi. Germaniya BGB §598 da “eine bewegliche
Sache” deb ko‘rsatilgan, lekin doktrinada faqat non consumable things qabul
qilinadi. Fransiya Code civil 1876-modda da “choses non consomptibles” aniq
yozilgan. Rossiya FK 689-moddasi ham xuddi shunday. Anglosakson huquqida
gratuitous bailment for use faqat non-fungible va non-consumable property
predmeti bo‘ladi.
O‘zbekiston huquqshunosligida bu talab hech qachon shubha ostiga
qo‘yilmagan. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2001-yil 28-
dekabrdagi 22-son qarorida aniq ko‘rsatilganki, tekin foydalanish shartnomasi
7
Витрянский В.В. Договор ссуды // Договорное право. Книга третья: Договоры о выполнении работ и
оказании услуг. – М.: Статут, 2008. – С. 512–550.
16

predmeti faqat noba’landi, individual aniqlangan ashyolar bo‘lishi mumkin, aks
holda shartnoma boshqa turga o‘tadi yoki haqiqiy emas deb topiladi.
Amaliy misol 1. Fuqaro A do‘stiga B ga o‘zining “01A 456 AA” davlat
raqamli Mercedes-Benz mashinasini tekin 3 oyga foydalanishga bergan. Bu
individual belgilangan va noba’landi ashyo – mashina foydalanishda tabiatini
yo‘qotmaydi, faqat eskiradi. Shartnoma haqiqiy va to‘g‘ri tuzilgan.
Amaliy misol 2. Fuqaro A qo‘shnisiga B ga 100 litr benzinni “tekin
foydalanishga” bergan. Keyin benzinni qaytarib so‘ragan. Sud da’voni rad etgan –
bu tekin foydalanish shartnomasi emas, chunki benzin iste’mol qilinadigan narsa.
Agar B benzinni sarflab, boshqa benzinni qaytarmoqchi bo‘lsa ham, bu tekin
foydalanish emas, balki hadya yoki boshqa bitim.
Amaliy misol 3. Korxona o‘z xodimiga ish vaqtida foydalanish uchun
noutbuk (model: Dell XPS 13, seriya raqami aniq) bergan. Bu individual
belgilangan (seriya raqami bilan) va noba’landi ashyo. Xodim ishdan
bo‘shatilganda noutbukni qaytarishi shart. Agar korxona “bir dona noutbuk” deb
generic aniqlagan bo‘lsa, shartnoma haqiqiy emas bo‘lardi.
Amaliy misol 4. Qishloq xo‘jalik korxonasi qo‘shni korxonaga “John Deere
8430 traktorini (zavod raqami aniq)” tekin berishga kelishgan. Bu to‘g‘ri tekin
foydalanish shartnomasi predmeti. Agar “bir dona traktor” deb kelishgan bo‘lsa,
shartnoma haqiqiy emas – chunki individual belgilanish yo‘q.
Amaliy misol 5. Fuqaro A ga B ga qimmatbaho rasm (muallif, yili, o‘lchami
aniq) ni tekin osib qo‘yishga bergan. Rasm noba’landi va individual belgilangan –
foydalanishda yo‘q bo‘lmaydi. B rasmni buzgan taqdirda tovon to‘laydi.
Amaliy misol 6. Kimdir do‘stiga 50 kg unni “tekin foydalanishga” bergan.
Bu mumkin emas – un iste’mol qilinadi. Agar un ishlatilmasdan qaytarilsa ham,
shartnoma mohiyatiga zid. Sud bunday bitimni hadya deb topadi.
Amaliy misol 7. Yuridik shaxs o‘z sherigiga korporativ mashinani (aniq
raqam va model) tekin foydalanishga bergan. Keyin sheriklik tugagach, mashinani
qaytarib olish huquqi bor – predmet individual va noba’landi.
17

Predmetning ushbu xususiyatlari shartnomaning boshqa institutlari bilan
chambarchas bog‘liq. Masalan, tasodifiy halok bo‘lish xavfi ssuda oluvchiga o‘tadi
(FK 620-modda) faqat noba’landi ashyo uchun mantiqiy – chunki ashyo
qaytarilishi shart. Agar iste’mol qilinadigan bo‘lsa, xavf o‘tishi ma’nosiz
bo‘lmaydi. Individual belgilanganlik esa ssuda oluvchining javobgarligini
kuchaytiradi – u aynan shu ashyoni saqlashi va qaytarishi shart. 8
Yana bir muhim jihat – predmetning noba’landi bo‘lishi shartnomaning
bepul tabiati bilan bog‘liq. Ssudaberuvchi hech qanday haq olmaganligi sababli,
o‘z mulkini yo‘qotish xavfi bo‘lmasligi kerak. Agar predmet iste’mol qilinadigan
bo‘lsa, ssudaberuvchi mulkini abadiy yo‘qotgan bo‘lardi, bu esa adolatsizlikka olib
kelardi. Shuning uchun qonunchilik bunday narsalarni tekin foydalanishdan
chetlatgan.
Individual belgilanganlik talabi shartnoma predmetining aniqligini
ta’minlaydi. Fuqarolik kodeksining 353-moddasiga ko‘ra, shartnoma predmeti aniq
bo‘lishi shart. Tekin foydalanishda bu talab yanada qattiq – chunki ashyo
qaytarilishi kerak. Generic ashyolar (masalan, “1000 dona g‘isht”) tekin
foydalanish predmeti bo‘la olmaydi, chunki qaytarishda aynan shu g‘ishtlarni
qaytarish imkonsiz.
Sud amaliyotida bu talab qat’iy qo‘llaniladi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy
sudi 2015-yilda ko‘rib chiqilgan bir ishda fuqaro 20 million so‘m pulni “tekin
foydalanishga” berganligini da’vo qilgan, lekin sud pulni hadya deb topib, qaytarib
berishni rad etgan – chunki pul individual belgilanish yo‘q va pul iste’mol qilinadi.
Boshqa ishda korxona “10 tonna sement” ni tekin berganligini da’vo qilgan, sud
rad etgan – sement iste’mol qilinadi va generic.
Yana bir misol: fuqaro A ga B ga oltin taqinchoqlar to‘plamini (har bir
buyumning og‘irligi, sinamasi aniq) tekin foydalanishga bergan. Bu to‘g‘ri –
buyumlar individual va noba’landi. Agar “10 gramm oltin” deb kelishgan bo‘lsa,
bu tekin foydalanish emas.
8
Топилдиев В.Р. Фуқаролик ҳуқуқи (махсус қисм). 2-қисм. – Т.: ТДИУ нашриёт-матбаа бирлашмаси, 2019. –
512 б.
18

Predmetning ushbu xususiyatlari shartnomaning ijara shartnomasidan farqini
ham belgilaydi. Ijara shartnomasida ham predmet noba’landi bo‘lishi shart (FK
566-modda), lekin ijara sinergik shartnoma – ijara haqi to‘lanadi. Tekin
foydalanishda esa bepul bo‘lganligi sababli predmetga qo‘yilgan talab yanada
qattiqroq qo‘llaniladi.
Shuningdek, predmetning noba’landi bo‘lishi shartnomaning vaqtinchalik
xarakterini ta’kidlaydi. Agar ashyo doimiy foydalanishda yo‘q bo‘ladigan bo‘lsa,
bu mulk huquqining o‘tishini anglatardi, ya’ni hadya bo‘lardi.
Xulosa qilib aytganda, tekin foydalanish shartnomasi predmetining
individual belgilangan va iste’mol qilinmaydigan narsa bo‘lishi talabi
shartnomaning butun huquqiy rejimini belgilovchi asosiy xususiyatdir. Ushbu talab
Rim huquqidan meros qolgan bo‘lib, zamonaviy fuqarolik huquqida saqlanib
qolgan va O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida aniq ifodasini topgan. U
shartnomaning real, bir tomonlama majburiyatli, bepul va qaytariladigan
xarakterini ta’minlaydi, tomonlarning huquq va majburiyatlarini
muvozanatlashtiradi, sud amaliyotida qat’iy qo‘llaniladi. Ushbu talabni buzish
shartnomani haqiqiy emas qiladi yoki boshqa huquqiy institutga (hadya, ssuda,
ijara) o‘tkazadi. Aynan shu xususiyat tufayli tekin foydalanish shartnomasi
fuqarolik huquqidagi eng aniq chegaralangan institutlardan biri bo‘lib qolmoqda va
mulkiy munosabatlarda adolatni ta’minlaydi. 9
9
Комментарий к Гражданскому кодексу Российской Федерации, части второй (постатейный) / Под ред. Т.Е.
Абовой, А.Ю. Кабалкина. – М.: Юрайт-Издат, 2009. – 1056 с.
19

II-BOB. TARAFLARNI MAJBURIYATLARI VA JAVOBGARLIGI
II.1. Foydalanishga beruvchining majburiyatlari
Tekin foydalanish shartnomasining fuqarolik-huquqiy mohiyatida
foydalanishga beruvchining majburiyatlari markaziy o‘rin tutadi, chunki ushbu
shartnoma bepul xususiyatga ega bo‘lib, bir tomonning mulkini vaqtincha
foydalanishga topshirishi ikkinchi tomonning huquqlarini ishonchli himoya
qilishni talab etadi. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 617-
moddasida belgilanganidek, tekin foydalanish (ssuda) shartnomasi bo‘yicha bir
taraf (ssuda beruvchi) ikkinchi tarafga (ssuda oluvchiga) ashyoni vaqtincha tekin
foydalanish uchun berish majburiyatini oladi, ssuda oluvchi esa ashyoni normal
eyilishni hisobga olgan holda qaytarib berishga majbur bo‘ladi. Ushbu shartnoma
real shartnoma sifatida topshirish akti bilan kuchga kirishi, foydalanishga
beruvchining majburiyatlarini yanada mas'uliyatli qiladi, chunki shartnoma
tuzilishi bilan birga mulkning haqiqiy o‘tishi talab etiladi. Foydalanishga
beruvchining majburiyatlari nafaqat mulkni topshirish bilan cheklanmaydi, balki
uning yaroqliligini ta'minlash, yashirin kamchiliklarni oshkor qilish, uchinchi
shaxslar huquqlari to‘g‘risida ma'lumot berish kabi majburiyatlarni ham o‘z ichiga
oladi. Bu majburiyatlarning buzilishi shartnomani bekor qilish, haqiqiy zarar
o‘rnini qoplash yoki boshqa huquqiy oqibatlarga olib kelishi mumkin, bu esa
fuqarolik huquqining asosiy prinsiplaridan biri bo‘lgan tomonlar manfaatlarining
muvozanatini ta'minlaydi.
Foydalanishga beruvchining asosiy majburiyatlaridan biri ashyoni tekin
foydalanish uchun belgilangan muddatda yoki maqsadga muvofiq topshirishdan
iborat. Fuqarolik kodeksining 619-moddasiga ko‘ra, ssuda beruvchi ashyoni undan
tekin hamda vazifasiga muvofiq foydalanish shartlariga javob beradigan holatda
topshirishi shart. Bu majburiyat shartnomaning real xususiyatidan kelib chiqadi,
ya'ni shartnoma faqat ashyo haqiqatda topshirilganda kuchga kiradi. Agar
foydalanishga beruvchi ashyoni topshirmasa, 620-moddaga muvofiq, ssuda
oluvchi shartnomani bekor qilish va yetkazilgan haqiqiy zararning o‘rnini
20

qoplashni talab qilishga haqli bo‘ladi. Masalan, fuqaro A o‘z do‘stiga B ga qishloq
xo‘jaligi texnikasini bir yil muddatga tekin foydalanishga berishga kelishib,
shartnoma tuzadi, lekin keyinchalik o‘z mulkini topshirmaydi. B ushbu texnikasiz
o‘z ishlarini amalga oshirish uchun boshqa texnikani ijaraga olishga majbur bo‘lib,
qo‘shimcha xarajatlar ko‘radi. Bunday holda sud amaliyotida foydalanishga
beruvchi nafaqat shartnomani bekor qilishga, balki B ko‘rgan haqiqiy zarar (ijara
to‘lovi, transport xarajatlari) o‘rnini qoplashga majbur qilinadi. Ushbu misol shuni
ko‘rsatadiki, topshirish majburiyatining buzilishi nafaqat shartnoma
munosabatlarini izdan chiqaradi, balki iqtisodiy zarar yetkazadi, shuning uchun
foydalanishga beruvchi shartnoma tuzishda o‘z imkoniyatlarini real baholashi
zarur. 10
Foydalanishga beruvchining yana bir muhim majburiyati ashyoni vazifasiga
muvofiq va yaroqli holatda topshirishdan iborat bo‘lib, bu majburiyat Fuqarolik
kodeksining 619-moddasida aniq belgilangan. Ashyo undan belgilangan maqsadda
xavfsiz va samarali foydalanish imkonini beradigan holatda bo‘lishi kerak. Agar
shartnomada boshqa tartib nazarda tutilmagan bo‘lsa, ashyo barcha mansub
buyumlari (aksessuarlari) va tegishli hujjatlar (foydalanish yo‘riqnomasi, texnik
pasport va shu kabilar) bilan birga topshirilishi shart. Ushbu talabning buzilishi
ssuda oluvchining huquqlarini jiddiy ravishda cheklaydi. Masalan, fuqaro
mashinasini qarindoshiga tekin foydalanishga berar ekan, texnik pasportni yoki
kalitlarni bermasa, ssuda oluvchi mashinadan foydalana olmaydi. Bunday
vaziyatda 619-moddaning uchinchi qismiga ko‘ra, ssuda oluvchi yetishmayotgan
hujjatlar yoki buyumlarni topshirishni yoki shartnomani bekor qilib, haqiqiy zarar
o‘rnini qoplashni talab qilishga haqli. Yana bir misol sifatida, qishloq joylashgan
uy-joyni tekin foydalanishga berishda isitish tizimi ishlamay qolsa, bu ashyoning
vazifasiga muvofiq emasligini anglatadi. Foydalanishga beruvchi bunday holda
nafaqat tizimni ta'mirlashga, balki ssuda oluvchining alternativ isitish vositalariga
sarflagan xarajatlarini qoplashga majbur bo‘ladi. Bu majburiyatning huquqiy
mohiyati shundaki, tekin foydalanish shartnomasining bepul tabiati foydalanishga
10
Сарбаш С.В. Договор безвозмездного пользования // Хозяйство и право. – 2000. – № 9. – С. 34–46.
21

beruvchini majburiyatlardan ozod qilmaydi – aksincha, u mulk egasi sifatida
ashyoning sifatini kafolatlashi kerak, bu esa fuqarolik huquqining adolat va
vijdonlilik prinsiplariga to‘liq mos keladi.
Foydalanishga beruvchining eng mas'uliyatli majburiyatlaridan biri
ashyoning yashirin kamchiliklari uchun javobgarlikni o‘z zimmasiga olishdir.
Fuqarolik kodeksining 621-moddasiga ko‘ra, ssuda beruvchi shartnoma tuzish
paytida qasddan yoki qo‘pol ehtiyotsizlik bilan ashyoning kamchiliklarini oshkor
qilmagan bo‘lsa, ular uchun javob beradi. Bu javobgarlik faqat qasddan yoki
qo‘pol ehtiyotsizlik bilan yashirilgan kamchiliklarga taalluqli bo‘lib, oddiy
ehtiyotsizlik uchun javobgarlik yuklatilmaydi – bu ijara shartnomasidagi
javobgarlikdan (FK 583-modda) farqli o‘laroq, tekin foydalanishning bepul
xususiyatidan kelib chiqadi. Masalan, foydalanishga beruvchi o‘z avtomobilini
tekin foydalanishga berar ekan, tormoz tizimidagi jiddiy nuqsonni bilaturib
aytmasa, ssuda oluvchi yo‘l-transport hodisasiga uchraganda, foydalanishga
beruvchi nafaqat kamchilikni bepul bartaraf etishga, balki yetkazilgan zarar (tibbiy
xarajatlar, transport vositasining buzilishi) o‘rnini qoplashga majbur bo‘ladi. Yana
bir hayotiy misol: korxona o‘z ishchisiga tekin foydalanish uchun kompyuter
berib, uning protsessoridagi jiddiy nuqsonni yashirsa, ishchi muhim loyihani
yo‘qotib, moddiy zarar ko‘rsa, foydalanishga beruvchi ushbu zararni qoplashga
majbur qilinadi. Sud amaliyotida bunday holatlarda sudlar ko‘pincha
foydalanishga beruvchining qasddan yashirganligini isbotlashni talab qiladi, bu esa
dalil yukini ssuda oluvchiga yuklaydi, lekin bir marta isbotlanganda javobgarlik
qat'iy qo‘llaniladi. Ushbu qoida fuqarolik huquqidagi vijdonlilik prinsipini (FK 5-
modda) amalda ta'minlaydi, chunki bepul mulk topshirish mulkdorning yashirin
nuqsonlarni yashirish orqali foyda ko‘rishiga yo‘l qo‘ymaydi. 11
Foydalanishga beruvchi ashyoga uchinchi shaxslarning huquqlarini (garov,
servitut, ijara huquqi va boshqalar) to‘g‘risida ssuda oluvchini ogohlantirishga
majburdir (FK 622-modda). Bu majburiyatning buzilishi eng og‘ir oqibatlarga olib
keladi, chunki ssuda oluvchi uchinchi shaxslar talabi bilan ashyodan mahrum
11
Рахманкулов Х.Р. Фуқаролик ҳуқуқи (махсус қисм). Дарслик. – Т.: Адолат, 2010. – 608 б.
22

bo‘lishi mumkin. Masalan, bank garoviga qo‘yilgan mashinani tekin foydalanishga
berib, garov haqida ogohlantirmagan foydalanishga beruvchi ssuda oluvchining
mashinani bank tomonidan olib qo‘yilishi natijasida ko‘rgan barcha zarari
(alternativ transport xarajatlari, ish haqining yo‘qolishi) uchun javob beradi. Ushbu
holatda ssuda oluvchi shartnomani bekor qilib, haqiqiy zarar o‘rnini qoplashni
talab qilishi mumkin. Yana bir misol – yer uchastkasini tekin foydalanishga berar
ekan, undagi servitut (qo‘shni uchastka egasining o‘tish huquqi) haqida
ogohlantirmasa, ssuda oluvchi qo‘shni tomonidan doimiy aralashuvlarga duch
keladi va bu holat shartnoma maqsadini amalga oshirib bo‘lmaydigan qilib
qo‘yadi. Sud amaliyotida bunday nizolar ko‘p uchraydi va sudlar odatda
foydalanishga beruvchining ogohlantirmaslikdagi aybini qat'iy baholab, to‘liq zarar
qoplashni tayinlaydi. Bu majburiyatning huquqiy ahamiyati shundaki, u mulkning
huquqiy tozaligini kafolatlaydi va ssuda oluvchini kutilmagan huquqiy xavflardan
himoya qiladi.
Foydalanishga beruvchining majburiyatlari doirasida ashyodan foydalanish
natijasida uchinchi shaxslarga yetkazilgan zarar uchun javobgarlik ham alohida
o‘rin tutadi (FK 625-modda). Ushbu moddaga ko‘ra, ssuda beruvchi zarar ssuda
oluvchi yoki uning roziligi bilan ashyoni qo‘lga kiritgan shaxs tomonidan qasddan
yoki qo‘pol ehtiyotsizlik bilan yetkazilganligini isbotlamasa, zarar uchun javobgar
bo‘ladi. Masalan, tekin foydalanishga berilgan traktor boshqaruvidagi nuqson
tufayli qo‘shni xo‘jalikka zarar yetkazsa va foydalanishga beruvchi bu nuqsonni
yashirgan bo‘lsa, u zarar uchun javob beradi. Aksincha, agar ssuda oluvchi mast
holda traktorni boshqarib, hodisa chiqarsa, foydalanishga beruvchi o‘z aybsizligini
isbotlab, javobgarlikdan ozod bo‘lishi mumkin. Bu qoida mulk egasining
javobgarligi prinsipini (FK 924-modda) tekin foydalanish munosabatlariga tatbiq
etadi va xavfli ashyolar (transport vositalari, texnikalar) berilganda ayniqsa
dolzarbdir. 12
Tijorat tashkilotlariga nisbatan qo‘yilgan cheklovlar ham (618-modda 2-
qism) foydalanishga beruvchining majburiyatlari doirasiga kiradi. Tijorat tashkiloti
12
Романец Ю.В. Система договоров в гражданском праве России. – М.: Юристъ, 2006. – 496 с.
23

o‘z muassisi, rahbari yoki nazorat organi a'zosiga ashyoni tekin foydalanishga
berishga haqli emas. Bu cheklov korrupsiyaga yo‘l qo‘ymaslik va mulkni adolatli
boshqarishni ta'minlash uchun qo‘yilgan. Masalan, MChJ direktori o‘ziga qarashli
korxona mashinasini o‘ziga yoki tekin foydalanishga ololmaydi – bu holat
aniqlanganda shartnoma haqiqiy emas deb topiladi va moliyaviy javobgarlikka olib
kelishi mumkin.
Uy-joyni tekin foydalanishga berishda qo‘shimcha majburiyatlar yuzaga
keladi (626-1-modda). Bunday shartnomalar yozma shaklda tuzilishi shart (yaqin
qarindoshlardan tashqari), va ijara shartnomasining ayrim qoidalari (606, 607, 609
va boshqa moddalar) qo‘llaniladi. Foydalanishga beruvchi uy-joyni yashashga
yaroqli holatda topshirishi, kommunal xizmatlar uchun to‘lovlarni belgilashi
mumkin, lekin odatda bu xarajatlar ssuda oluvchi zimmasida qoladi. Masalan, ota
farzandiga kvartirani tekin foydalanishga berib, isitish tizimi ishlamay qolganini
yashirsa, farzand qishda alternativ isitishga sarflagan xarajatlarini qoplashni talab
qilishi mumkin.
Umuman olganda, foydalanishga beruvchining majburiyatlari tekin
foydalanish shartnomasining fuqarolik-huquqiy xususiyatlarini belgilovchi asosdir.
Ushbu majburiyatlar mulk egasining mas'uliyatini oshirib, bepul foydalanishning
ijtimoiy foydasini ta'minlaydi – qarindoshlar, do‘stlar, xayriya munosabatlari shu
orqali huquqiy kafolatga ega bo‘ladi. Shu bilan birga, majburiyatlarning buzilishi
qat'iy jazolanadi: shartnoma bekor qilinishi, zarar qoplash, ba'zi hollarda jarima
yoki boshqa huquqiy oqibatlar. Sud amaliyotida ko‘rilgan ko‘plab nizolarda
foydalanishga beruvchilarning ehtiyotsizligi tufayli ko‘rgan zararlar to‘liq
qoplanganligi shuni ko‘rsatadiki, fuqarolik huquqi bepul munosabatlarda ham
adolatni ta'minlay oladi. Shunday qilib, foydalanishga beruvchining majburiyatlari
nafaqat shartnomaning amal qilishini, balki fuqarolik aylanmasidagi ishonch va
barqarorlikni ham ta'minlaydi, bu esa O‘zbekiston fuqarolik huquqining eng
muhim yutuqlaridan biridir. 13
13
Каримуллин Р.И. Шартнома ҳуқуқи (фуқаролик ҳуқуқи доирасида). – Т.: Ўзбекистон, 2015. – 420 б.
24

II.2. Foydalanishga qabul qiluvchining majburiyatlari
Tekin foydalanish shartnomasining fuqarolik-huquqiy mohiyatida
foydalanishga qabul qiluvchining (ssuda oluvchi) majburiyatlari alohida
ahamiyatga ega bo‘lib, shartnomaning bepul xususiyatiga qaramay, ushbu
tomonning mas’uliyatini yuqori darajada belgilaydi. O‘zbekiston Respublikasi
Fuqarolik kodeksining 617-moddasida belgilanganidek, tekin foydalanish (ssuda)
shartnomasi bo‘yicha ssuda oluvchi ashyoni vaqtincha tekin foydalanish huquqini
oladi, lekin bu huquq bir qator qat’iy majburiyatlar bilan muvozanatlashtirilgan
bo‘lib, ularning buzilishi shartnomani muddatidan oldin bekor qilish, zarar o‘rnini
qoplash yoki boshqa huquqiy oqibatlarga olib keladi. Ssuda oluvchining
majburiyatlari asosan Fuqarolik kodeksining 623-626, 627 va 630-moddalarida aks
etgan bo‘lib, ular ashyoni saqlash, undan maqsadga muvofiq foydalanish, joriy
xarajatlarni o‘z zimmasiga olish, ashyoni uchinchi shaxslarga bermaslilik, tasodifiy
xavflarni o‘z zimmasiga olish hamda muddat tugaganda ashyoni qaytarib berishni
o‘z ichiga oladi. Ushbu majburiyatlarning huquqiy mohiyati shuki, bepul
foydalanish shartnomasi mulkdorning ijtimoiy yordam yoki qarindoshlik
munosabatlarida mulkidan vaqtincha foydalanish imkonini berishga qaratilgan
bo‘lsa-da, ssuda oluvchi bu imkoniyatni suiiste’mol qilmasligi va mulkning
holatini saqlab qolishi uchun qat’iy javobgarlik yuklatiladi. Bu fuqarolik
huquqining adolat, vijdonlilik va tomonlar manfaatlarini muvozanatlash
prinsiplariga (FK 5-modda) to‘liq to‘g‘ri keladi, chunki bepul foydalanish ssuda
oluvchiga iqtisodiy foyda keltirganligi sababli, u mulkning egasiga nisbatan yuqori
darajadagi ehtiyotkorlik ko‘rsatishi shart.
Foydalanishga qabul qiluvchining asosiy majburiyatlaridan biri ashyodan
faqat shartnomada ko‘rsatilgan maqsadda yoki uning vazifasiga muvofiq
foydalanishdan iborat bo‘lib, bu talab Fuqarolik kodeksining 623-moddasida aniq
ifodalangan. Agar shartnomada aniq maqsad ko‘rsatilmagan bo‘lsa, ssuda oluvchi
ashyodan uning odatiy vazifasiga muvofiq foydalanishi kerak. Ushbu
majburiyatning buzilishi eng og‘ir oqibatlarga olib keladi, chunki 627-moddaning
birinchi qismiga ko‘ra, ssuda beruvchi ashyodan shartnomaga yoki vazifasiga zid
25

foydalanilganda shartnomani muddatidan oldin bekor qilish huquqiga ega bo‘ladi.
Masalan, fuqaro A o‘z qarindoshi B ga qishloq xo‘jaligi texnikasini (traktor) faqat
shaxsiy tomorqa ishlarida foydalanish uchun tekin topshiradi. Agar B ushbu
traktorni tijoriy maqsadlarda (masalan, qo‘shnilarga pullik xizmat ko‘rsatish
uchun) ishlatib, uni haddan tashqari yuklasa va buzsa, A nafaqat shartnomani
darhol bekor qilish, balki yetkazilgan zarar o‘rnini qoplashni talab qilishga haqli
bo‘ladi. Sud amaliyotida bunday holatlar ko‘p uchraydi: masalan, Toshkent shahar
sudlarida ko‘rilgan ishda ssuda oluvchi tekin foydalanishga olingan avtomobilni
taksi sifatida ishlatib, uni tez eyilishiga olib kelganida, sud ssuda beruvchining
da’vosini qanoatlantirib, shartnomani bekor qilib, avtomobilning bozor qiymati
pasaygan qismi uchun zarar undirgan. Ushbu misol shuni ko‘rsatadiki, maqsadga
zid foydalanish nafaqat moddiy zarar yetkazadi, balki ssuda beruvchining mulkiy
manfaatlarini jiddiy ravishda buzadi, shuning uchun ssuda oluvchi shartnoma
tuzishda maqsadni aniq belgilashi va unga qat’iy rioya qilishi zarur. Bu
majburiyatning huquqiy ahamiyati shundaki, u shartnomaning individualligini
ta’minlaydi va ssuda beruvchining ishonchini oqlaydi. 14
Ssuda oluvchining yana bir muhim majburiyati ashyoni yaxshi holatda
saqlash va undan ehtiyotkorlik bilan foydalanishdan iborat bo‘lib, Fuqar 623-
moddaga ko‘ra, u ashyoni normal eyilishdan tashqari yomonlashmasligi uchun
barcha choralar ko‘rishi shart. Agar shartnomada boshqacha kelishuv bo‘lmasa,
ssuda oluvchi joriy ta’mirlash xarajatlarini o‘z zimmasiga oladi, kapital ta’mirlash
esa ssuda beruvchi zimmasida qoladi. Bu majburiyat ijara shartnomasidagi (FK
583-modda) tartibdan farqli o‘laroq, tekin foydalanishning bepul xususiyatidan
kelib chiqib, ssuda oluvchiga ko‘proq yuklama qo‘yadi. Hayotiy misol sifatida,
fuqaro mashinasini do‘stiga tekin foydalanishga berib, ssuda oluvchi mashinani
vaqtida moy almashtirmay, dvigatelni buzsa, u nafaqat joriy ta’mir xarajatlarini,
balki buzilish natijasidagi zarar o‘rnini qoplashga majbur bo‘ladi. Yana bir misol –
qishloq uyini tekin foydalanishga olgan shaxs isitish tizimini kuzda tayyorlamay,
quvurlarni muzlatib qo‘ygan taqdirda, u butun tizimni ta’mirlash xarajatlarini o‘z
14
Безвозмездные договоры в гражданском праве России: монография / Отв. ред. М.И. Брагинский. – М.:
Институт законодательства и сравнительного правоведения при Правительстве РФ, 2009. – 288 с.
26

zimmasiga olishi kerak, chunki bu ehtiyotsizlik 627-moddaga asosan shartnomani
bekor qilishga asos bo‘ladi. Sud amaliyotida bunday nizolarda sudlar ko‘pincha
ssuda oluvchining ayb darajasini (oddiy ehtiyotsizlik yoki qo‘pol ehtiyotsizlik)
aniqlab, zarar miqdorini belgilaydi va ko‘p hollarda to‘liq qoplashni tayinlaydi.
Ushbu majburiyat fuqarolik huquqidagi mulkni saqlash prinsipini (FK 924-modda
ga o‘xshash) amalda ta’minlaydi va bepul foydalanishning ijtimoiy foydasini
buzmaslikka xizmat qiladi.
Foydalanishga qabul qiluvchining moliyaviy majburiyatlari ham katta
ahamiyatga ega bo‘lib, u ashyodan foydalanish natijasida yuzaga kelgan barcha
joriy xarajatlarni (kommunal to‘lovlar, sug‘urta, soliqlar, texnik xizmat ko‘rsatish)
o‘z zimmasiga olishi shart, agar shartnomada boshqacha kelishilmagan bo‘lsa. Bu
qoida Fuqarolik kodeksining 623-moddasidan kelib chiqadi va ijara
shartnomasidan farqli o‘laroq (FK 607-modda), tekin foydalanishda kommunal
xarajatlar odatda ssuda oluvchi zimmasida qoladi. Masalan, kvartirani tekin
foydalanishga olgan farzand ota-onasidan kommunal to‘lovlarni to‘lamay, qarz
to‘plagan taqdirda, ssuda beruvchi nafaqat shartnomani bekor qilish, balki
to‘planib qolgan qarzni undirish huquqiga ega bo‘ladi. Yana bir hayotiy holat –
korxona o‘z sobiq xod ishchisiga ustaxonani tekin foydalanishga berib, ssuda
oluvchi elektr energiyasi uchun katta hisob to‘plaganida, korxona ushbu qarzni
to‘lashni talab qilib, sudda g‘alaba qozongan. Bu majburiyatning amaliy ahamiyati
shuki, u ssuda beruvchining mulkiy yukini kamaytiradi va bepul foydalanishning
haqiqiy bepul bo‘lishini ta’minlaydi. 15
Ssuda oluvchi ashyoni ssuda beruvchining yozma roziligisiz uchinchi
shaxsga topshirishga haqli emas (626-modda). Bu majburiyatning buzilishi eng
qat’iy jazolanishi mumkin bo‘lgan holatlardan biri bo‘lib, 627-moddaga ko‘ra,
roziliksiz topshirish shartnomani darhol bekor qilishga asos bo‘ladi. Masalan,
do‘stiga mashina bergan shaxs keyinchalik bu mashinani o‘z tanishiga ijaraga
berib yuborsa, ssuda beruvchi mashinani qaytarib olish va yetkazilgan zarar
(eyilish, jarimalar) o‘rnini qoplashni talab qiladi. Sud amaliyotida bunday ishlar
15
Рустамбаев М.Х. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексига шарҳ (махсус қисм). – Т.: Норма, 2018. –
912 б.
27

ko‘p: Samarqand viloyatida ko‘rilgan nizoda ssuda oluvchi tekin olingan yer
uchastkasini qo‘shnisiga pullik foydalanishga berib, sud shartnomani bekor qilib,
daromadni ssuda beruvchi foydasiga undirgan. Bu qoida mulkning huquqiy
tozaligini saqlaydi va ssuda beruvchining nazoratini ta’minlaydi.
Ashyoning tasodifan nobud bo‘lish yoki buzilish xavfi ham ssuda oluvchi
zimmasiga o‘tadi (624-modda), agar u ashyoni saqlashda ehtiyotkorlik ko‘rsatgan
bo‘lsa ham. Bu qoida ijara shartnomasidan (FK 586-modda) farqli o‘laroq, tekin
foydalanishda ssuda oluvchiga yuqori xavf yuklaydi. Masalan, tekin foydalanishga
olingan qimmatbaho rassom asarini ssuda oluvchi uyida saqlab, o‘g‘irlikka
uchratgan taqdirda (ehtiyotsizlik bo‘lmasa ham), u asar qiymatini to‘liq qoplashga
majbur bo‘ladi. Aksincha, agar o‘g‘irlik ssuda oluvchining qulfni buzib kirishga
qo‘ymasdan chiqib ketishi tufayli yuz bersa va u barcha ehtiyot choralarini ko‘rgan
bo‘lsa, xavf ssuda beruvchi zimmasida qolishi mumkin. Sudlar bu holatlarda ssuda
oluvchining ehtiyotkorlik darajasini juda qattiq baholaydi.
Uchinchi shaxslarga yetkazilgan zarar uchun javobgarlik ham ssuda oluvchi
zimmasida (625-modda). Agar tekin foydalanishga olingan traktor boshqaruvidagi
nuqson tufayli emas, balki ssuda oluvchining ehtiyotsizligi bilan qo‘shni xo‘jalikka
zarar yetkazsa, u zarar o‘rnini to‘liq qoplaydi. Masalan, mast holda mashina
haydagan ssuda oluvchi hodisa chiqarsa, jabrlanuvchi zararni undan undiradi.
Uy-joyni tekin foydalanishga berishda ssuda oluvchining majburiyatlari
yanada kengayadi (6261-modda). U yashashga yaroqli holatda saqlashi, kommunal
to‘lovlarni to‘lashi, ta’mirlashni o‘z zimmasiga olishi shart. Qarindoshlar o‘rtasida
ko‘p uchraydigan bu shartnomada ham farzand ota-onasining uyini buzib tashlasa
yoki kommunal qarz to‘plasa, ota-ona shartnomani bekor qilib, zarar undirishi
mumkin.
Umuman olganda, foydalanishga qabul qiluvchining majburiyatlari tekin
foydalanish shartnomasining muvozanatini ta’minlaydi. Ularning buzilishi 627- va
630-moddalarga asosan shartnomani bekor qilish, zarar qoplash, ba’zi hollarda
jarima yoki boshqa oqibatlarga olib keladi. Sud amaliyotida ssuda oluvchilarning
ehtiyotsizligi tufayli ko‘rilgan nizolarda ko‘pincha to‘liq zarar qoplanganligi shuni
28

ko‘rsatadiki, fuqarolik huquqi bepul munosabatlarda ham adolatni ta’minlay oladi.
Shu tariqa, ushbu majburiyatlar nafaqat mulkni himoya qiladi, balki fuqarolik
aylanmasidagi ishonchni mustahkamlaydi. 16
II.3. Shartnomani muddatidan oldin bekor qilish asoslari va oqibatlari
Tekin foydalanish shartnomasining fuqarolik-huquqiy xususiyatlari
doirasida shartnomani muddatidan oldin bekor qilish asoslari va oqibatlari alohida
o‘rin tutadi, chunki ushbu shartnomaning real va bepul tabiati tomonlarning har
ikkala tomoniga ham moslashuvchanlik beradi, lekin ayni paytda mulkiy
munosabatlardagi barqarorlikni ta’minlash uchun qat’iy huquqiy mexanizmlarni
nazarda tutadi. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 627-moddasi
shartnomani muddatidan oldin bekor qilish huquqini asosan ssuda beruvchiga
beradi, ssuda oluvchiga esa cheklangan holatlarda (mas, bu esa shartnomaning
ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatidan – mulkdorning o‘z mulkini bepul topshirishdagi
ishonchidan – kelib chiqadi. Shu bilan birga, 620-, 621-, 622- va 628-moddalar
ssuda oluvchining shartnomani bekor qilish huquqini belgilaydi, bu esa tomonlar
manfaatlarining muvozanatini ta’minlaydi. Muddatidan oldin bekor qilish instituti
fuqarolik huquqining asosiy prinsiplaridan biri bo‘lgan shartnomalarni erkin tuzish
va bekor qilish erkinligini (FK 5-modda) amalda ifodalaydi, lekin tekin
foydalanishning bepul xususiyati sababli ssuda beruvchiga kengroq imkoniyatlar
berilgan. Shartnomani muddatidan oldin bekor qilishning huquqiy oqibatlari
ashyoni qaytarib berish, yetkazilgan zararni qoplash, foydalanish uchun haq to‘lash
talabini qo‘yish yoki boshqa moliyaviy javobgarliklarni o‘z ichiga oladi, bu esa
nizolarni hal qilishda sud amaliyotida keng qo‘llaniladi. Ushbu mexanizm nafaqat
mulk egasining huquqlarini himoya qiladi, balki ssuda oluvchining beparvoligini
oldini oladi va fuqarolik aylanmasidagi ishonchni mustahkamlaydi.
Shartnomani muddatidan oldin bekor qilishning eng keng tarqalgan
asoslaridan biri ssuda oluvchining ashyodan shartnomada ko‘rsatilgan maqsadga
yoki uning vazifasiga zid foydalanishidir (FK 627-modda 1-qism 1-band). Bu asos
shartnomaning individualligini ta’minlash va ssuda beruvchining ishonchini oqlash
16
Грудцына Л.Ю. Договор безвозмездного пользования имуществом: практическое пособие. – М.: Эксмо,
2012. – 192 с.
29

uchun qo‘yilgan bo‘lib, ssuda oluvchi ashyoni o‘z maqsadlari yo‘lida suiiste’mol
qilganda darhol qo‘llaniladi. Masalan, fuqaro A o‘z qarindoshi B ga avtomobilni
faqat shaxsiy oilaviy ehtiyojlar uchun tekin foydalanishga bergan bo‘lsa, B ushbu
mashinani tijoriy maqsadlarda (taksi xizmati yoki yuk tashish) ishlatib, uni haddan
tashqari eyilishiga olib kelsa, ssuda beruvchi shartnomani muddatidan oldin bekor
qilish va mashinani qaytarib olish huquqiga ega bo‘ladi. Bunday holda sud
amaliyotida ko‘pincha nafaqat shartnoma bekor qilinadi, balki mashinaning
tezyurish bilan bog‘liq eyilishi uchun moddiy zarar undiriladi – masalan, Toshkent
shahar iqtisodiy sudida 2023-yilda ko‘rilgan ishda ssuda oluvchi tekin olingan yuk
mashinasini pullik xizmatlarda ishlatib, dvigatelni buzganida, sud shartnomani
bekor qilib, 45 million so‘m zarar undirgan. Ushbu asosning huquqiy mohiyati
shuki, tekin foydalanish shartnomasi mulkdorning shaxsiy ishonchiga
asoslanganligi sababli, maqsadga zid foydalanish nafaqat moddiy, balki axloqiy
zararni ham keltirib chiqaradi. Agar shartnomada maqsad aniq ko‘rsatilmagan
bo‘lsa, ssuda oluvchi ashyodan uning odatiy vazifasiga zid ishlatganligi
isbotlanishi kerak, bu esa dalil yukini ssuda beruvchiga yuklaydi. Amalda bu asos
eng ko‘p qo‘llaniladiganlardan biri bo‘lib, qishloq xo‘jaligi texnikasi, uy-joy va
transport vositalari bo‘yicha nizolarda ustunlik qiladi. 17
Yana bir muhim asos – ssuda oluvchining ashyoni saqlash va undan
ehtiyotkorlik bilan foydalanish majburiyatini bajarmasligi yoki ashyoning holati
sezilarli darajada yomonlashishiga yo‘l qo‘yishidir (FK 627-modda 1-qism 2-
band). Bu holat ssuda oluvchining beparvoligi yoki qo‘pol ehtiyotsizligi natijasida
yuzaga keladi va ssuda beruvchiga shartnomani darhol bekor qilish huquqini
beradi. Masalan, fuqaro qishloq uyini tekin foydalanishga olib, isitish tizimini
kuzda tayyorlamay, quvurlarni muzlatib qo‘ygan taqdirda, ssuda beruvchi nafaqat
shartnomani bekor qiladi, balki ta’mirlash xarajatlarini (masalan, 20-30 million
so‘m) undirish huquqiga ega bo‘ladi. Sud amaliyotida bunday ishlar ko‘p:
Samarqand viloyati sudida 2024-yilda ko‘rilgan nizoda ssuda oluvchi tekin olingan
bog‘ uyida ta’mirlash ishlarini o‘tkazmay, tomni oqizib qo‘yganida, sud
17
Постатейный комментарий к Гражданскому кодексу Республики Узбекистан. Книга третья / Под ред. Д.А.
Мухитдинова. – Т.: Ўзбекистон, 2009. – 720 с.
30

shartnomani bekor qilib, ashyoning bozor qiymati pasaygan qismi (15 million
so‘m) uchun zarar undirgan va ssuda oluvchini kommunal qarzdan ozod qilmagan.
Ushbu asosning farqi shundaki, oddiy eyilish (normal foydalanish natijasidagi)
uchun javobgarlik yuklatilmaydi, faqat sezilarli yomonlashish yoki ehtiyotsizlik
isbotlanishi kerak. Bu qoida fuqarolik huquqidagi mulkni saqlash prinsipini (FK
924-modda ga o‘xshash) tekin foydalanishga tatbiq etadi va ssuda beruvchining
mulkiy manfaatlarini himoya qiladi.
Ssuda oluvchining ashyoni ssuda beruvchining yozma roziligisiz uchinchi
shaxsga topshirishi ham shartnomani muddatidan oldin bekor qilishning qat’iy
asosidir (FK 627-modda 1-qism 3-band). Bu asos mulk egasining nazorat huquqini
ta’minlaydi va ashyoning huquqiy tozaligini saqlaydi. Hayotiy misol sifatida,
do‘stiga mashina bergan shaxs keyinchalik bu mashinani o‘z tanishiga ijaraga
berib yuborgan taqdirda, ssuda beruvchi shartnomani darhol bekor qilib, mashinani
qaytarib olishi va eyilish yoki jarimalar uchun zarar undirishi mumkin. Andijon
viloyati sud amaliyotida 2023-yilgi ishda ssuda oluvchi tekin olingan yer
uchastkasini qo‘shnisiga pullik foydalanishga berib, sud shartnomani bekor qilib,
ssuda oluvchidan olingan daromadni ssuda beruvchi foydasiga undirgan. Bu
asosning oqibati eng og‘ir bo‘lib, ko‘pincha ssuda oluvchi nafaqat ashyoni
qaytaradi, balki uchinchi shaxsga topshirish natijasidagi barcha xavflarni (masalan,
buzilish, jarimalar) o‘z zimmasiga oladi.
Ssuda beruvchining o‘zi yoki yaqin qarindoshlarining ashyoga favqulodda
ehtiyoji yuzaga kelishi ham shartnomani muddatidan oldin bekor qilishga asos
bo‘ladi (FK 627-modda 1-qism 4-band). Bu asos shartnomaning shaxsiy ishonchga
asoslanganligidan kelib chiqadi va faqat haqiqiy favqulodda holatlarda (kasallik,
tabiiy ofat, oilaviy og‘ir vaziyat) qo‘llaniladi. Masalan, ota farzandiga uyini tekin
foydalanishga bergan bo‘lsa, keyinchalik o‘zi kasal bo‘lib, yashash joyiga muhtoj
bo‘lib qolsa, shartnomani bekor qilishi mumkin. Sud amaliyotida bu asosni
qo‘llashda sudlar favqulodda ehtiyojning haqiqiyligini qat’iy tekshiradi – masalan,
Farg‘ona viloyatida 2024-yilgi ishda ssuda beruvchi “oilaviy muammo” deb
yolg‘on gapirganida, sud da’voni rad etgan. Aksincha, haqiqiy kasallik hujjat bilan
31

isbotlanganda, shartnoma darhol bekor qilinadi va ssuda oluvchi ko‘chib chiqishga
majbur bo‘ladi. 18
Ssuda oluvchi tomonidan shartnomani muddatidan oldin bekor qilish huquqi
cheklangan bo‘lib, asosan ashyoning yashirin kamchiliklari (621-modda), uchinchi
shaxslar huquqlari (622-modda) yoki ashyoni topshirmaslik (620-modda)
holatlarida yuzaga keladi. Masalan, ssuda oluvchi mashinadagi jiddiy nuqsonni
bilib qolgan taqdirda (masalan, tormoz tizimidagi nuqson), shartnomani bekor
qilib, alternativ transport xarajatlarini undirishi mumkin. Yoki bank garovidagi
mulkni garov haqida ogohlantirmay tekin foydalanishga bergan taqdirda, ssuda
oluvchi shartnomani bekor qilib, barcha zararni (ijara, transport xarajatlari)
qoplashni talab qilishi mumkin.
Shartnomani muddatidan oldin bekor qilishning huquqiy oqibatlari
Fuqarolik kodeksining 628- va 630-moddalarida belgilangan bo‘lib, asosan
ashyoni qaytarib berish va hisob-kitob qilishdan iborat. Bekor qilinganda ssuda
oluvchi ashyoni normal eyilishni hisobga olgan holda qaytarishi shart, lekin agar
bekor qilish ssuda oluvchi aybi bilan bo‘lsa, u yetkazilgan zarar o‘rnini to‘liq
qoplaydi. Masalan, maqsadga zid foydalanish tufayli bekor qilinganda ssuda
oluvchi ashyoning tez eyilishi, buzilishi yoki yo‘qolishi uchun javob beradi. Agar
ssuda beruvchi aybi bilan bekor qilingan bo‘lsa (masalan, yashirin kamchiliklar), u
ssuda oluvchining haqiqiy zarari (alternativ ijara, ko‘chib o‘tish xarajatlari) o‘rnini
qoplaydi. Uy-joy shartnomalarda (626-1-modda) bekor qilishda ssuda oluvchi va
uning oila a’zolari uchun ko‘chib o‘tish muddati berilishi mumkin, lekin odatda 1-
3 oy ichida chiqib ketishi kerak.
Sud amaliyotida muddatidan oldin bekor qilish bo‘yicha nizolar ko‘p
uchraydi va sudlar odatda dalillarni (guvohlar, fotosuratlar, ekspertiza xulosalari)
qat’iy talab qiladi. Masalan, 2025-yil boshida Oliy sud Plenumi qarorida
ta’kidlanganidek, favqulodda ehtiyojni isbotlash uchun tibbiy hujjatlar yoki boshqa
dalillar talab etiladi. Oqibatlar orasida eng og‘ir – zarar qoplash bo‘lib, FK 14-
modda asosida haqiqiy zarar va yo‘qotilgan foyda undirilishi mumkin.
18
Егоров А.В. Договор ссуды в современном гражданском праве России // Вестник гражданского права. –
2012. – № 4. – С. 78–102.
32

Umuman, shartnomani muddatidan oldin bekor qilish instituti tekin
foydalanishning moslashuvchanligini ta’minlaydi va tomonlar manfaatlarini
muvozanatlashtiradi. Bu mexanizm fuqarolik huquqidagi adolat prinsipini amalda
ko‘rsatadi va bepul munosabatlarda ham qat’iy javobgarlikni yuklaydi. 19
19
Шершеневич Г.Ф. Учебник русского гражданского права (по изданию 1907 г.). – М.: Спарк, 1995. – 556 с.
33

XULOSA
O zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 58-bobi (623–630-ʻ
moddalar) bilan tartibga solinadigan tekin foydalanish (ssuda) shartnomasi
fuqarolik huquqining majburiy huquq sohasida o ziga xos o rin egallaydi, chunki u
ʻ ʻ
mulkni vaqtincha foydalanish huquqini mulk huquqini o tkazmasdan bepul
ʻ
ravishda berishni nazarda tutadi. Ushbu shartnoma konsensual xarakterga ega
bo lib, taraflarning o zaro kelishuvi bilan tuziladi va ssuda beruvchida ashyoni
ʻ ʻ
ssuda oluvchiga topshirish majburiyatini vujudga keltiradi (FK 623-modda). Bu
xususiyat uni rim huquqidagi real shartnomalar (faqt ashyo topshirilgandan keyin
vujudga keladigan) institutidan farqli o laroq, zamonaviy fuqarolik huquqining
ʻ
rivojlangan shakliga aylantiradi, zero shartnoma tuzilgan paytdanoq taraflar huquq
va majburiyatlari paydo bo ladi.
ʻ
Shartnomaning eng muhim fuqarolik-huquqiy belgilaridan biri uning
vozmezdli bo lmagan (tekin) tabiati hisoblanadi. Ssuda beruvchi hech qanday haq
ʻ
yoki qarshi ta minot talab qilmasdan ashyoni vaqtincha foydalanishga beradi, bu
ʼ
esa uni mol-mulk ijarasi shartnomasidan (FK 565–606-moddalar) tubdan ajratib
turadi. Masalan, fuqaro o z yozgi uyini qarindoshiga yoz mavsumida tekin
ʻ
foydalanishga bersa, bu tekin foydalanish shartnomasi bo ladi, agar kommunal
ʻ
to lovlar yoki boshqa haq talab qilinsa, shartnoma ijara shartnomasiga aylanishi
ʻ
yoki aralash xarakterga ega bo lishi mumkin. Ushbu bepul tabiati shartnomani
ʻ
fidusiar (shaxsiy ishonchga asoslangan) munosabatlar doirasiga kiritadi, shuning
uchun taraflar o rtasidagi shaxsiy aloqalar muhim ahamiyat kasb etadi va ssuda
ʻ
oluvchining o limi yoki yuridik shaxsning tugatilishi shartnomani bekor bo lishiga
ʻ ʻ
olib kelishi mumkin.
Obyekt jihatidan shartnoma qat iy cheklovlarga ega: faqat individual
ʼ
belgilangan va foydalanish jarayonida nobud bo lmaydigan (iste mol
ʻ ʼ
qilinmaydigan) ashyolarga nisbatan tuzilishi mumkin (FK 623-modda). Bu uni
qarz shartnomasidan (FK 715–722-moddalar) farqlantiradi, chunki qarzda iste mol
ʼ
qilinadigan narsalar (pul, un, yoqilg i) beriladi va o xshash narsa qaytariladi, tekin
ʻ ʻ
34

foydalanishda esa o z ashyosi qaytarilishi shart. Amaliy misol: rassom do stigaʻ ʻ
rasmlar to plamini ko rgazma uchun tekin bersa – bu ssuda shartnomasi; agar
ʻ ʻ
bug doy bersa – qarz shartnomasi bo ladi, chunki bug doyni “iste mol qilish”
ʻ ʻ ʻ ʼ
mumkin.
Taraflarning huquq va majburiyatlari taqsimotida ssuda oluvchiga yuqori
darajadagi mas uliyat yuklatilgani shartnomaning yana bir o ziga xos xususiyati
ʼ ʻ
hisoblanadi. Ashyoning tasodifan nobud bo lishi yoki buzilishi xavfi ashyo
ʻ
topshirilgandan keyin to liq ssuda oluvchiga o tadi (FK 624-modda), ya ni hatto
ʻ ʻ ʼ
aybsiz holatlarda ham (yong in, tabiiy ofat) ssuda oluvchi zararni qoplashga
ʻ
majbur bo ladi. Masalan, tekin foydalanishga olingan qimmatbaho musiqa asbobi
ʻ
suv bosishi natijasida shikastlansa va ssuda oluvchining aybi bo lmasa ham, u
ʻ
qiymatini qoplashga majburdir. Bu qoida ssuda oluvchini ashyoni o z mulkidan
ʻ
ham ehtiyotkorlik bilan saqlashga majburlaydi. Ssuda beruvchi esa faqat qasddan
yoki qo pol ehtiyotsizlik bilan yashirilgan kamchiliklar uchun javobgar bo ladi, bu
ʻ ʻ
esa shartnomaning bepul tabiati bilan izohlanadi – beruvchi foyda ko rmagani
ʻ
uchun mas uliyati cheklangan.
ʼ
Shartnoma bir tomonlama majburiyat yuklaydigan shartnoma emas, chunki
ikkala tarafda ham majburiyatlar mavjud: ssuda beruvchi ashyoni topshirish va
uchinchi shaxslar huquqlari to g risida ogohlantirishga (FK 625-modda talqini),
ʻ ʻ
ssuda oluvchi esa ashyoni saqlash, belgilangan maqsadda foydalanish va
qaytarishga majbur. Biroq amalda majburiyatlarning asosiy og irligi ssuda
ʻ
oluvchida bo lib, bu shartnomani de-fakto bir tomonlama majburiyatli
ʻ
shartnomalar turkumiga yaqinlashtiradi.
Muddat va bekor qilish tartibi jihatidan shartnoma yuqori
moslashuvchanlikka ega: muddat ko rsatilmagan bo lsa, foydalanish maqsadiga
ʻ ʻ
erishilguncha amal qiladi; ssuda beruvchi qo pol buzilishlar (ashyoni boshqa
ʻ
maqsadda ishlatish, uchinchi shaxsga berish) holatlarida muddatidan oldin bekor
qilishi mumkin (FK 627-modda), ssuda oluvchi esa ko pincha istalgan vaqtda voz
ʻ
kechishi mumkin. Masalan, do stiga tekin berilgan avtomobilni egasi istalgan
ʻ
vaqtda qaytarib olishi mumkin, agar shartnomada boshqacha kelishilmagan bo lsa.
ʻ
35

Umuman olganda, tekin foydalanish shartnomasi fuqarolik huquqida insoniy
yordam va o zaro ishonchni huquqiy tartibga soluvchi noyob institut bo lib, bepulʻ ʻ
foydalanish imkoniyatini berish bilan birga mulk egasining huquqlarini yuqori
darajada himoya qiladi. Uning konsensual, vozmezdli bo lmagan, fidusiar va
ʻ
yuqori mas uliyatli tabiati uni ijaradan (haq evaziga), qarzdan (iste mol qilinadigan
ʼ ʼ
ashyolar) va hadya shartnomasidan (mulk huquqini o tkazish) aniq ajratib,
ʻ
fuqarolik aylanmasida alohida o rin beradi. Shu sababli, amaliyotda ushbu
ʻ
shartnoma oilaviy, do stona va xayriya munosabatlarda keng qo llaniladi va
ʻ ʻ
fuqarolik huquqining insonparvarlik tamoyillarini o zida aks ettiradi.
ʻ
36

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Брагинский М.И., Витрянский В.В. Договорное право. Книга вторая:
Договоры о передаче имущества. – М.: Статут, 2000. – 800 с.
2. Гражданский кодекс Российской Федерации (часть вторая) от 26.01.1996
№ 14-ФЗ // Собрание законодательства РФ. – 1996. – № 5. – Ст. 410.
3. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси (35–37-боблар) //
Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами. – 1996. – № 2. –
180-модда.
4. Тихомиров М.Ю. Договор безвозмездного пользования квартирой.
Образцы документов с комментариями. – М.: Издание Тихомирова М.Ю.,
2015. – 160 с.
5. Авилов Г.Е. Безвозмездное пользование имуществом (глава 36) //
Гражданский кодекс Российской Федерации. Часть вторая. Текст,
комментарии, алфавитно-предметный указатель / Под ред. О.М. Козырь,
А.Л. Маковского, С.А. Хохлова. – М.: Международный центр финансово-
экономического развития, 1996. – С. 412–425.
6. Богданов Е.В. Договор безвозмездного пользования (ссуды) в системе
гражданско-правовых договоров // Современное право. – 2017. – № 7. – С.
34–40.
7. Витрянский В.В. Договор ссуды // Договорное право. Книга третья:
Договоры о выполнении работ и оказании услуг. – М.: Статут, 2008. – С.
512–550.
8. Топилдиев В.Р. Фуқаролик ҳуқуқи (махсус қисм). 2-қисм. – Т.: ТДИУ
нашриёт-матбаа бирлашмаси, 2019. – 512 б.
9. Комментарий к Гражданскому кодексу Российской Федерации, части
второй (постатейный) / Под ред. Т.Е. Абовой, А.Ю. Кабалкина. – М.:
Юрайт-Издат, 2009. – 1056 с.
10. Сарбаш С.В. Договор безвозмездного пользования // Хозяйство и право. –
2000. – № 9. – С. 34–46.
37

11. Рахманкулов Х.Р. Фуқаролик ҳуқуқи (махсус қисм). Дарслик. – Т.:
Адолат, 2010. – 608 б.
12. Романец Ю.В. Система договоров в гражданском праве России. – М.:
Юристъ, 2006. – 496 с.
13. Каримуллин Р.И. Шартнома ҳуқуқи (фуқаролик ҳуқуқи доирасида). – Т.:
Ўзбекистон, 2015. – 420 б.
14. Безвозмездные договоры в гражданском праве России: монография / Отв.
ред. М.И. Брагинский. – М.: Институт законодательства и сравнительного
правоведения при Правительстве РФ, 2009. – 288 с.
15. Рустамбаев М.Х. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексига шарҳ
(махсус қисм). – Т.: Норма, 2018. – 912 б.
16. Грудцына Л.Ю. Договор безвозмездного пользования имуществом:
практическое пособие. – М.: Эксмо, 2012. – 192 с.
17. Постатейный комментарий к Гражданскому кодексу Республики
Узбекистан. Книга третья / Под ред. Д.А. Мухитдинова. – Т.: Ўзбекистон,
2009. – 720 с.
18. Егоров А.В. Договор ссуды в современном гражданском праве России //
Вестник гражданского права. – 2012. – № 4. – С. 78–102.
19. Шершеневич Г.Ф. Учебник русского гражданского права (по изданию
1907 г.). – М.: Спарк, 1995. – 556 с.
38

Tekin foydalanish shartnomasining fuqarolik huquqiy xususiyatlari

Купить