Telekommunikatsiya tizimlari va tarmoqlari., Ma'lumotlar tuzilmalari va algoritmlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	150000UZS
Hajmi	2.6MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	05 Iyul 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Informatika va AT

Sotuvchi

Aslanbek

Ro'yxatga olish sanasi 23 May 2024

6 Sotish

Telekommunikatsiya tizimlari va tarmoqlari., Ma'lumotlar tuzilmalari va algoritmlari

Sotib olish

Изм. Лист № документа Подпись Дата Лист
17KURS ISHI 60711400 41sE-22 TJAMundarija
Kirish …………………………………………………………………...
…………
1.1 Kurs ishining tarkibi va hajmi…………………………………………..…..
1.2. Kurs ishini rasmiylashtirish talablari…………………………………........
1.3. Kurs ishining strukturaviy rasmiylashtirish……………………………..…
2. Telekommunikatsiya tizimlari va tarmoqlari.
2.1 T elekommunikatsiya tarmoqlari trafiklari himoyasi usullari ........................
2.2 Telekommunikatsiya tizimlari va tarmoqlarini loyihalashtirish...................
2.3 Loyihalash uchun zarur boshlang‘ich ma’lumotlar. Asosiy loyiha xujjatlari
3. Ma'lumotlar tuzilmalari va algoritmlari.
3.1 Ma’lumotlarni tasvirlash(ifodalash) bosqichlari...........................................
3.2 Ma’lumotlar tuzilmasini klassifikatsiya qilish …………………………….
3.3 Ma’lumotlarni toifalari…………………………………………………….
4. Hisobiy qism
4.1 Ethernet va FastEthernet asosidagi kompyuter tarmog'i va uning
samaradorligini hisoblash tartibi..........................................................................
Ilova A …………………………………………………………………………….
Xulosa ………………………………………………………………………..……
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………..……..

Изм. Лист № документа Подпись Дата Лист
17KURS ISHI 60711400 41sE-22 TJA Kirish
Bugungi kunda zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini jamiyat
va davlat boshqaruvi faoliyatining barcha sohalariga keng joriy etish hamda ulardan
samarali foydalanish, fuqarolarning axborot olishga doir konstitutsiyaviy
huquqlarini ro'yobga chiqarish, davlat boshqaruvi organlari faoliyatining
ochiqligini ta'minlash, ―elektron hukumat tizimini jadal tatbiq etish,‖
telekommunikatsiya infratuzilmasi, ma'lumotlarni uzatish tarmoqlarini
modernizatsiya qilish borasida mamlakatimiz barcha hududida keng ko'lamli ishlar
amalga oshirilmoqda.
Davlatimiz rahbarining 2015 yil 4 fevraldagi ―O'zbekiston Respublikasi
Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligini tashkil
etish to'g‘risida gi farmoni ushbu yo'nalishdagi sa'y-harakatlarni yangi bosqichga
‖
ko'tarishga qaratilgani bilan nihoyatda ahamiyatlidir. Binobarin, mamlakatimizda
mustaqillikning ilk yillaridanoq, axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini har
tomonlama ravnaq toptirish, uning huquqiy-tashkiliy hamda moddiy-tehnik
bazasini izchil takomillashtirishga alohida e'tibor qaratib kelinayapti. Axborot-
kommunikatsiya texnologiyalari zamonamiz uchun dolzarbligiga monand sur'atda
boshqa sohalarga nisbatan jadal rivojlanayotganini alohida ta'kidlash joiz. Ushbu
xizmatlar hajmi so'nggi besh yilda 3,3 barobar, o'tgan yili esa 24,5 foiz o'sgani
buning amaliy tasdig‘idir.
Bularning barchasi axborot - kommunikatsiya texnologiyalarini
rivojlantirish borasida ko'rilayotgan izchil chora-tadbirlar samarasi, desak, aslo
mubolag‘a bo'lmaydi. Istiqbolda internetning milliy segmenti yanada
shakllantirilishini hamda unga keng polosali ulanishni kengaytirish, telefon
aloqasi, televidenie va radioeshittirishning raqamli tizimlariga to'liq o'tishni
ta'minlash, aholining, xususan, yosh avlodning axborotga bo'lgan hamda
intellektual talab va ehtiyojlarini qondirish maqsadida tarmoq resurslarini
rivojlantirish uchun zarur texnik hamda qulay shart-sharoitlarni yaratish ayni
muddaodir.

Изм. Лист № документа Подпись Дата Лист
17KURS ISHI 60711400 41sE-22 TJA1.1. Kurs ishining tarkibi va hajmi
Kurs ishi tarkib qismlariga, chizmalar, diagrammalarga joylashtirilgan
tasviriy grafik materiallar bilan hisob-kitob va tushuntirish yozuvidan (TY) iborat.
Qo'lda yozilgan matnning hajmi 25-35 jami sahifadan iborat bo'lib,
hisob-kitob va tushuntirish yozuvidan iborat bo’ladi:
sarlavha sahifasi;
mundarija
kirish
asosiy qism (bo'limlarga bo'lingan)
hisobiy qism
xulosa;
foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati (adabiyotlar);
ilovalar (rasmlar, diagrammalar, dastur ro'yxatlari
Kirish qismida muammoni hal qilishning dolzarbligini ko'rsatish kerak,
agar kerak bo'lsa, mavjud tizimlarni vazifalarni kamchiliklarini yoki ularni
samarasiz ishlarini isbotlash uchun ko'rib chiqish kerak.
Asosiy qismning bo'limida muddatli ish mavzusi bo'yicha materiallar
ko'rib chiqiladi: qisqacha tarixiy ma'lumot (agar kerak bo'lsa); asosiy tushunchalar
va ishlanmalar to’g’risida ma’lumot beriladi.
Xulosa qilib, olingan natijalar haqida qisqacha ma'lumot berish, ish
natijalarini umumlashtirish va barcha kurs ishlari bo'yicha xulosalar chiqarish kerak.
1.2. Kurs ishini rasmiylashtirish talablari
Kurs ishi kompyuterda A4 (297x210 mm) oq varaqning bir tomonida
bir yarim qator oralig'ida bosilishi kerak. Birinchi satrning hoshiyasi 1,25 sm. Matn
30-35 qatordan iborat bo'lishi kerak, 60 ta belgidan iborat bo'lishi kerak (so'zlar va
tinish belgilarining orasidagi bo'shliqlarni hisoblash) va varaqning butun kengligi
bo'ylab tekislanadi. Har bir varoq standart: chapdan - 3 sm, o'ngdan - 1,5 sm, yuqori
va pastdan - har biri 1,5 sm, harflar Times New Roman 14 o'lchamda bo’lishi kerak.

Изм. Лист № документа Подпись Дата Лист
17KURS ISHI 60711400 41sE-22 TJAShaxsiy fikrlarni, formulalarni, belgilarni kiritishga, shuningdek kurs ishning
matniga qora kapillyar (geliy) ruchka bilan diagramma va chizmalar kiritishga
ruxsat beriladi.
Kurs ishlari hajmi kamida 25 sahifadan iborat bo'lishi va 35 varaqdan
oshmasligi lozim. Ishning matni sarlavha sahifasidan boshlanadi (A ilovaga qarang).
Keyingi sahifada bo'limlar, paragraflar, ilovalar va sahifalar yozilgan tarkibiy
qismlar jadvali (B ilovasiga qarang). Tarkiblar jadvalida ishda mavjud bo'lgan
barcha sarlavhalar bo'lishi kerak. Ularning matni ish mazmuniga to'liq mos kelishi,
aniq, ravshan, izchil va uning ichki mantig'ini aniq aks ettirishi kerak.
Kirish varaqasidan boshlab barcha ish varaqalari raqamlanadi.
Raqamlash boshidan oxirigacha bo'lishi kerak. Ilova va bibliografiya o'zaro tartib
raqamlashga kiritilishi kerak. Raqamlar varaqning pastki qismida, o'rtadan
tekislanadi.
Matndagi har bir bo'lim bir-biridan ajratilgan bo’lishi kerak. Tegishli
bo'lim (qism) yoki kichik bo'limning raqami sarlavha boshiga qo'yiladi.
Kurs ishida turli xil grafik rasmlar (xaritalar, diagrammalar, chizmalar,
fotosuratlar va boshqalar) bo'lishi mumkin. loyihada joylashtirilgan rasmlar soni
uning mazmuniga qarab belgilanadi va matnga tartibli va aniqlik berish uchun etarli
bo'lishi kerak. Ular ish matnida ularga murojaat qilingandan so'ng darhol
joylashtiriladi. Yozuv varaqning o'rtasiga tekislanadi, kursiv bilan yozilgan va rasm
ostida joylashgan.
Kurs ishiga joylashtirilgan raqamli material, jadval ko'rinishida
chiqarish tavsiya etiladi. Jadvallar varaqqa rasmlar singari joylashtirilishi kerak. Har
bir jadvalga o'tish raqami va imzo qo'shiladi. Jadval sarlavhasi birinchi satrni
ko'rsatmasdan varaqning chap chetiga tekislanadi, kursiv bilan yoziladi va
jadvalning tepasida joylashgan. No.,%, +, -, <,>, = va hokazo belgilar faqat sonli
qiymatlar uchun ishlatilishi kerak. Matnda bu belgilar so'zlar bilan yozilishi kerak.
Hisob birliklari va fizik kattaliklarni o'lchash birliklarining harf
belgilari matnda faqat bo'sh joy bilan ajratilgan sonli qiymatlar bilan qo'llaniladi

Изм. Лист № документа Подпись Дата Лист
17KURS ISHI 60711400 41sE-22 TJA(masalan: 5 dona, 10 MB). Matematik belgilarning belgilari +, -, <,>, =,  ,:, / ikkala
tomondan bo'sh joylar bilan ajratilgan. Masalan: a + b = c, d <c, a  b.
Axborot manbalariga havolalar arabcha raqamlar bilan raqamlangan va
tirnoqli matn oxirida kvadrat qavslarga joylashtirilgan (havolalar soni kamida beshta
bo'lishi kerak). Raqamlarga, formulalarga, jadvallarga va ilovalarga havolalar kurs
ishlarining matni davomida doimiy ravishda raqamlanishga ega bo'lishi kerak, ular
qavs ichida berilgan, masalan: (1-rasm), (3-jadval), formulalar (1) - (3), (Ilova) .)
A).
Matnda keltirilgan manbalar va adabiyotlar havolalari orqali murojaat
qilinadi. Ishoratlar nafaqat to'g'ridan-to'g'ri iqtibos keltirganda, balki kurs ishining
muallifi hujjat yoki bayonotning matnidan iqtibos keltirganda, shuningdek, yangi
faktlar, raqamli materiallar va o'z so'zlaringiz bilan aytilgan boshqa ma'lumotlar
keltirilganda ham amalga oshiriladi. Ma'lumotlar ro'yxatining namunasi B ilovasida
keltirilgan. Dars ishi alohida papkada papka bilan birga beriladi. Varaqlar fayllarga
joylashtiriladi yoki to'ldiriladi.
1.3. Kurs ishining strukturaviy rasmiylashtirish
Tushuntirish yozuvida bo'limlar, kichik bo'limlar, paragraflar,
paragraflar va paragraflar mavjud.
Bo'lim - bo'linishning birinchi bosqichi, seriya raqami va sarlavhasi bor.
Kichik bo'lim - bo'limning bir qismi, bo'lim raqami va pastki qismning seriya
raqami va sarlavhadan iborat seriya raqamiga ega.
Band - bo'lim yoki pastki qismning pastki qismi raqami va buyumning seriya
raqamidan iborat seriya raqami. Sarlavha bo'lishi mumkin.
Paragraf - paragrafning qismi, paragraf raqami va kichik bandning seriya
raqamidan iborat seriya raqamiga ega. Sarlavha bo'lishi mumkin.
Paragraf - bu raqam va sarlavha bo'lmagan matnning mantiqiy tanlangan qismi.

Изм. Лист № документа Подпись Дата Лист
17KURS ISHI 60711400 41sE-22 TJABo'lim nomlari CAPITAL (bosh harf) bilan ajratiladi va bo'lim nomlari kichik
harflar bilan yoziladi. Matn va bo'limlar (kichik bo'limlar) nomi o'rtasida bitta qator
oralig'i (bitta bo'sh satr) bo'lishi kerak. Bo'lim sarlavhalarini va kichik bo'limlarni
qalin qilib belgilashingiz mumkin. Kursiv shriftdan foydalanish mumkin emas.
Har bir dastur yangi sahifadan arab raqamlarida ko'rsatilgan raqam bilan boshlanishi
kerak. Raqam sarlavhasi bosh harf bilan yozilgan. Bitta ilova raqamlanmagan.
Ilovada tematik sarlavha bo'lishi kerak, unda kichik harflar bilan yoziladi (birinchi
bosh harf), o'rtada joylashgan, raqamlash sarlavhasidan bo'sh chiziq bilan ajratilgan.
Kurs ishining matni barcha dasturlarga havolalarni o'z ichiga olishi kerak. Ular
arizalarni matnda ularga murojaat qilish tartibida tartibga soladilar.

Изм. Лист № документа Подпись Дата Лист
17KURS ISHI 60711400 41sE-22 TJA2. TELEKOMMUNIKATSIYA TIZIMLARI VA TARMOQLARI.
2.1. Telekommunikatsiya tarmoqlari trafiklari himoyasi usullari
Har qanday korxonada, uning faoliyati davomida maxfiy ma'lumotlar, u
bilan birga uni himoya qilish zarurati mavjud. Doimiy yanada ilg'or ma'lumotlarni
uzatish kanallarini yaratish, bu kanallarni himoya qilish usullari, ularning
ma'lumotlarni uzatish tizimining fiziologiyasi va dasturiy ta'minotini
takomillashtirish va Axborot aylanayotgan ma'lumotlarni uzatish kanallariga
qarab, uni himoya qilishning turli usullari qo'llaniladi, kontseptual jihatdan har xil
yondashuvlar talab etiladi. Uzluksiz o'sish bilan tavsiflangan korxonalar uchun va
xodimlarni ko'paytirish, shuningdek, masofaviy ofislari bo'lganlar, eng maqbuldir
virtual xususiy tarmoqlardan foydalanish bo'ladi. Virtual xususiy tarmoqlar (VPN
– Virtual Private Network) - bu ichkarida yaratilgan xavfsiz ulanish shifrlangan
yaratish orqali ochiq aloqa kanallaridan foydalangan holda xavfsiz tarmoq kanal.
Oddiy qilib aytganda, bunday aloqani tunnel orqali o'tish deb hisoblash mumkin.
Internet. Virtual tarmoqlar tejamkorligi va yuqoriligi tufayli keng tarqaldi
xavfsizlik, ayniqsa, taqsimlangan hisoblash tarmoqlaridan foydalanganda.
Kompyuter tarmoqlarini himoya qilish uchun VPN texnologiyalar qo'llaniladi [1,
2]. VPN, maxsus dasturlardan foydalangan holda, individual va mahalliy
kompyuterlarni bog'laydi uzatiladigan ma'lumotlarni himoya qilish uchun
tarmoqlardan iborat. Tarmoqdagi serverga ulanganda ommaviy foydalanish VPN
texnologiyasi yordamida himoyalangan ma'lumotlar kanalini tashkil qiladi
shifrlash algoritmlari mavjud. Shunday qilib, himoyalanmagan tarmoq ichida
xavfsiz tarmoq hosil bo'ladi. Ma'lumotlar tunneli, Oddiy qilib aytganda, VPN bir
tarmoqqa virtual ulanish imkonini beradi boshqasiga simlar orqali ulangandek,
barcha chiquvchi va kiruvchi trafik shifrlangan, bu esa ushbu texnologiyani
xavfsiz qiladi.
Taqsimlanganning xavfsiz ulanishini tashkil qilish algoritmini ishlab chiqish
Internetga korporativ tarmoq Algoritmni ishlab chiqish uchun odatiy tashkiliy
tuzilmani taqdim etish kerak. Kichik yoki o'rta biznesga asoslangan markaziy ofis

Изм. Лист № документа Подпись Дата Лист
17KURS ISHI 60711400 41sE-22 TJAva bir nechta uzoqda joylashgan va ular uchun almashinuv talab qilinadi. Byudjet
cheklovlari tufayli provayder tomonidan ajratilgan kanallar mazmuni mumkin
emas, shuning uchun almashish ma'lumotlar Internetning ochiq kanallari orqali
taqdim etiladi. Quyidagi komponentlarni o'z ichiga olgan arxitekturani ishlab
chiqish talab etiladi: struktura ma'lumot almashish imkoniyatiga ega bo'lgan asosiy
va masofaviy ofislar o'zaro har qanday tarmoqlar uchun xos bo'lgan xavfsiz
tarmoq infratuzilmasini tashkil etish miqyosi va axborot xavfsizligiga asosiy
tahdidlardan himoya qilishni ta'minlash; moslashuvchan tarmoq sozlamalari
opsiyalari mavjud.
1-rasm
1-rasmda yuqori darajadagi tarmoq diagrammasi ko'rsatilgan yordamida
amalga oshirilishi mumkin bo'lgan har xil turdagi biznes aloqalari rivojlangan
arxitekturaning [3], markaziy ofis va ikkita masofaviy boshqaruvni o'z ichiga oladi
idora. Tarmoq WAN routerlar (Cisco 2811) va LAN kalitlari yordamida qurilgan
(Cisco Catalyst 2960).2021 yilda ma’lumotlar uzatish tarmog‘ining
o‘tkazuvchanlik qobiliyati viloyat va tuman markazlari darajasida 1,5 barobarga

Изм. Лист № документа Подпись Дата Лист
17KURS ISHI 60711400 41sE-22 TJAoshdi. Telekommunikatsiya tarmog‘ini rivojlantirish maqsadida qo‘shimcha 50
ming kilometr optik-tolali aloqa liniyalari qurilib, ularning umumiy uzunligi 118
ming kilometr yetkazildi, va buning natijasida aholi maskanlarining 67 foiziga
mazkur tarmoq kirib bordi. Optik tarmoqni kengaytirish bo‘yicha amalga
oshirilayotgan ishlar kelgusi yillarda ham shu sur’atda davom ettirilishi
belgilangan. Aholiga yuqori tezlikdagi internet xizmatlarini ko‘rsatish
qurilmalarining umumiy sig‘imi 3,6 mln.ga yetkazildi. Mobil aloqa xizmatlarini
rivojlantirish maqsadida, mobil internet tezligi 1,5 barobar oshirildi va 2021-yilda
14 150 ta qo‘shimcha tayanch stansiyalari o‘rnatilib, ularning umumiy soni 45 890
taga yetkazildi. Operator va provayderlarga Internet xizmatlari uchun tarif o‘tgan
yilning shu davriga nisbatan 42,9 foizga arzonlashtirilib, 1 Mbit/s uchun 30,0 ming
so‘mni tashkil etmoqda. Bugungi kunga kelib 95 foiz aholi maskanlari mobil
internet bilan qamrab olingan, 54 foiz uy xo‘jaliklariga yuqori tezlikdagi
internetga ulanish imkoni yaratilgan. Respublikada raqamli infratuzilmani jadal
rivojlantirish, shahar va qishloq hududlari o‘rtasidagi “raqamli tafovut”ni bartaraf
etish hamda taqdim etilayotgan xizmatlar sifatini oshirish uchun zarur shart-
sharoitlar yaratish maqsadida, vazifalar belgilab olingan. Kelgusi to‘rt yilda optik
tolali aloqa liniyalarini respublikadagi barcha aholi maskanlariga yetkazib borish,
barcha xonadonlar uchun yuqori tezlikdagi internetdan foydalanish imkoniyatini
yaratish hamda xalqaro va davlat ahamiyatiga molik avtomobil yo‘llarini mobil
internet qamrovi bilan ta’minlanadi. Buxoro, Farg‘ona va Toshkent viloyatlarida
yirik ma’lumotlarni saqlash va qayta ishlash markazlari quriladi. Respublikada
telekommunikatsiya operatorlarining raqamli infratuzilmani rivojlatirish bo‘yicha
ishlarini qo‘llab-quvvatlash, soliq yukini imkon qadar maqbullashtirish va
imtiyozlar berish ishlari amalga oshiriladi. Olib kiriladigan telekommunikatsiya
uskunalari va qurilmalarini, noutbuklarni bojxona to‘lovlaridan ozod etish, jalb
qilinadigan chet el kreditlari bo‘yicha Davlat kafolatini berish choralari ko‘riladi.
Sohada faoliyat yurituvchi tadbirkorlik sub’ektlariga imtiyoz va preferensiyalar
berish orqali telekommunikatsiyalar sohasida raqobat muhitini rivojlantiriladi.

Изм. Лист № документа Подпись Дата Лист
17KURS ISHI 60711400 41sE-22 TJADavlatimiz rahbari tomonidan ushbu yo‘nalishga berilayotgan e’tibor bir
maqsadga yo‘naltirilgan – aholiga sifatli va zamonaviy telekommunikatsiya va
raqamli xizmatlarni ko‘rsatish hamda raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish uchun
barcha imkoniyatlar yaratiladi. Raqamli islohotlarning texnologik poydevoridir.
2-rasm
2020-yil axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalari sohasi uchun,
shubhasiz, sermahsul bo‘ldi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. O‘tgan yilda
telekommunikatsiya infratuzilmani rivojlantirish borasida keng ko‘lamli ishlar va
qator yirik loyihalar amalga oshirildi. Optik tolali aloqa liniyalarini qurish
loyihasini amalga oshirish bo‘yicha qator ishlar olib borilmoqda. 2018-yilda optik
tolali tarmoqlarning umumiy uzunligi 26,6 ming kilometrni tashkil etgan bo‘lsa,
2020-yilda esa 68,6 ming kilometrgacha yetkazildi. Joriy yil oxiriga qadar esa
ushbu ko‘rsatqichni 118,6 ming kilomertgacha yetkazilishi rejalashtirilgan.
Bugungi kunda 1 millionta Internet tarmog‘iga keng polosali ulanish portlari
o‘rnatilib, ularning umumiy soni 3 millionga yetkazildi. 2021-yil oxiriga qadar
portlarning soni 3,9 milliongacha yetkaziladi.
Majvud bo‘lgan ishlab chiqarish quvvatlarni modernizatsiya qilish ishlari
natijasida Xalqaro Internet tarmog‘iga ulanishning umumiy o‘tkazuvchanlik
qobiliyati 10 baravar o‘sib, 1 200 Gbit/s. gacha yetkazildi. Ma’lumotlar uzatish

Изм. Лист № документа Подпись Дата Лист
17KURS ISHI 60711400 41sE-22 TJAtarmog‘ining o‘tkazuvchanlik qobiliyati viloyat markazlari darajasida 2 barobarga,
tuman markazlari darajasida esa 4 barobar oshdi. Ijtimoiy soha obyektlarini yuqori
tezlikdagi Internet bilan ta’minlash doirasida keng ko‘lamli ishlar amalga
oshirilmoqda. Jumladan, Respublikada 10 154 ta umumta’lim maktablari, 5 781 ta
maktabgacha ta’lim muassasalari va 3 527 ta sog‘liqni saqlash ob’ektlari mavjud
bo‘lib, joriy yil 1 dekabr holatiga 7 150 ta (70 foiz) xalq ta’limi, 4 581 ta (80 foiz)
maktabgacha ta’lim muassasalari va 2 747 ta (78 foiz) sog‘liqni saqlash
ob’ektlariga jami 12 867 kilometr optik tolali aloqa liniyalari tashkil etilgan va
yuqori tezlikdagi Internet tarmog‘iga ulanish imkoniyati yaratilgan.
Telekommunikatsiya infratuzilmasini rivojlantirishi, o‘z navbatida, munosib
ravishda ma’lumotlarni saqlash quvvatlarni talab etadi. Shu maqsadda 2020-yilda
5 Petabaytga sig‘imli Ma’lumotlarni saqlash va qayta ishlash markazi ushga
tushirildi. Mazkur choralar, birinchi navbatda, asosiy vazifani amalga oshirishga
qaratilgan, ya’ni keng ko‘lamli raqamli islohotlarni amalga oshirishga imkon
beradigan barqaror va zamonaviy texnologik platformani yaratish. 2019-yilda
telekommunikatsiya sohasini rivojlantirishda amalga oshirilgan ishlar .
2019 yilda telekommunikatsiya infratuzilmasini rivojlantirish yo‘nalishida ham
bir qator ishlar amalga oshirildi. Xalqaro Internet tarmog‘iga ulanishning umumiy

Изм. Лист № документа Подпись Дата Лист
17KURS ISHI 60711400 41sE-22 TJAo‘tkazuvchanlik qobiliyati 1 200 Gbit/s.ni tashkil etib, kommutatsiya markazi
orqali 750 Gbit/s tezlikda Internet tarmog‘iga chiqish imkoniyati yaratildi va
tarmoqning yuklanish darajasi 76,6 foizni tashkil etdi. 2020 yilning 1 yanvaridan
operator va provayderlarga Internet xizmatlari uchun tarif o‘tgan yilning shu
davriga nisbatan 34 foizga arzonlashtirilib, 1 Mbit/s uchun 56,0 ming so‘mni
tashkil etdi. Internet xizmatidan foydalanuvchilar soni 22 mln.dan ortdi, shundan
mobil Internet foydalanuvchilari soni 19 mln.ni tashkil etdi. Respublika bo‘yicha
237 ta ob’ektda magistral telekommunikatsiya tarmoqlari kengaytirilib,
telekommunikatsiya uskunalari modernizatsiya qilinib, magistral
telekommunikatsiya tarmoqlari o‘tkazuvchanlik qobiliyati viloyatlararo darajada
200 Gbit/s.ga, tumanlararo darajada esa 40 Gbit/s.ga yetkazildi. Shuningdek,
“Optik tolali aloqa liniyalarini qurish” loyihasi doirasida respublika bo‘yicha 10,0
ming km. optik tolali aloqa liniyalari qurilib, umumiy uzunligi 36,6 ming km. ga
yetkazildi. Mobil aloqa tarmoqlarini rivojlantirish maqsadida 2 017 ta mobil aloqa
baza stansiyasi o‘rnatilib, ularning umumiy soni 26 mingtadan ortdi va respublika
aholi maskanlarini mobil aloqa bilan qamrovi darajasi 96 foizga va mobil Internet
tarmog‘iga keng polosali ulanish qamrovi darajasi 70 foizga yetkazildi.

Изм. Лист № документа Подпись Дата Лист
17KURS ISHI 60711400 41sE-22 TJA 4-rasm.
Internet tarmog‘iga keng polosali simli ulanishni kengaytirishni amalga oshirish
doirasida operatorlar va provayderlar tomonidan 786 mingta port montaj qilindi va
umumiy keng polosali tarmoqqa ulanish portlari soni 1,9 mln.ga yaqin yetkazildi.
2.2 Telekommunikatsiya tizimlari va tarmoqlarini loyihalashtirish
Loyihalashga tizimli yondashuv, yakuniy maqsadlarga erishishga juda ham
sezilarli ta‘sir etuvchi, alohida qismlarning o’zaro ta‘sirini hisobga olgan holda,
muayyan sharoitlarda aniq funksiyalarni bajaruvchi, to’liqligicha yagona obyekt
sifatida tizim va uning ishlashini o’rganishni ko’zlaydi. Bunda sistemologiya,
sistemotexnika, operatsiyalarni tadqiq etish nazariyasi va matematik dasturlash
nazariyasi kabi tizimli fanlarning metodologiyasi va matematik apparati
muvaffaqiyatli ishlatilishi mumkin. Tizimli yondashuv turli loyihalash bosqichlari
(dastlabki effekt, texnik loyiha, ilmiy tadqiqot ishi va b.q.) da amalga oshirilishi
mumkin, biroq eng samarali effektga tizimning tuzilish sxemasi tanlanadigan va
uning asosiy parametrlari baholanadigan, dastlabki loyihalash bosqichida
erishiladi. Optimal loyihalashga tizimli yondashuvning asosiy prinsiplarini
quyidagicha ifodalash mumkin:
1. Optimal qismdan tarkib topgan tizim, umumiy holda optimal
hisoblanmaydi. To’liq holda tizimni optimallashtirish, qismlar bo’yicha
optimallashtirish bilan almashtirilganda, ko’pincha xato xulosalarga olib kelishi
mumkin. Qismlar bo’yicha optimallashtirish to’liq optimallashtirishdagidek
natijalarga olib keladi, faqatgina shu holdaki, qachonki tizimning bir qismining
parametrlari boshqa qismining parametrlarini tanlashga ta‘sir etmasa, bu
amaliyotda nisbatan kam uchraydi.
2. Tizimni optimallashtirish son bo’yicha aniq va yagona, optimallashtirish
maqsadini matematik ko’rinishda aks ettiruvchi, mezon bo’yicha olib borilishi
kerak. Tizimning optimallashtiriladigan parametrlarining funksiyasi ko’rinishida
namoyon bo’lgan, optimallik mezoni maqsad funksiyasi deb ataladi. Qoida

Изм. Лист № документа Подпись Дата Лист
17KURS ISHI 60711400 41sE-22 TJAbo’yicha u yoki bu usullar bilan o’zaro bog’liq, bir necha optimallik mezonlarining
mavjudligi, jarayonni logik tugagungacha etkazishga imkon bermaydi, son
bo’yicha aniq mezonning mavjud emasligi ishlab chiqaruvchi tomonidan uning
oldiga qo’yilgan vazifani etarlicha tushinmasligi xaqida dalolat beradi. 3. Tizim
optimallashtirilishi kerak, qachonki optimallashtiriladigan parametrlarga sonli aniq
chegaralar berilsa. Optimallashtirish sharoitlariga bog’liq bo’lgani uchun tizimning
optimalligi doimo nisbiy, shartli.
Shuning uchun optimallashtirish sharoitlari real sharoitlar bilan etarlicha aniq
mos kelishi kerak. Optimal tizimlarni loyihalash matematik usullar bilan amalga
oshiriladi, bunda tizimning matematik ifodasiga, ya‘ni uning matematik modelini
ishlab chiqishga zaruriyat yuzaga keladi. Matematik model asosini tizimning
tashqi va ichki parametrlari o’rtasidagi analitik nisbatlar (aloqa tenglamalari)
tashkil etadi. Tashqi parametrlar tizimni foydalanuvchi nuqtai nazaridan
ta‘riflaydi. Xususan, bunday parametrlar xalaqitlarga bardoshlilik, kanallar soni,
o’tkazish qobiliyati, ishonchlilik, narxi, gabarit o’lchami, og’irligi va b.q. bo’lishi
mumkin. Ichki parametrlar tizimni ishlab chiqaruvchi nuqtai nazaridan ta‘riflaydi.
Uzatish tizimlari uchun bunday parametrlar quyidagilar hisoblanadi: modulyasiya
turi, kod turi, o’zgartirish pog’onalarining soni, qo’llaniladigan elementlarning turi
va b.q. Keyingi boblarda keng ishlatilinadigan, analitik ko’rinishdagi tizimning
tashqi va ichki parametrlari o’rtasidagi aloqa tenglamalari quyidagi natijalardan
olinishi mumkin:
- nazariy tadqiqotlar (masalan, xalaqitga bardoshlilik, o’tkazish qobiliyati,
ishonchlilik va b.q. uchun aloqa tenglamalari), - texnik – iqtisodiy hisoblashlar
(masalan, narx – navo, keltirilgan xarajatlar va b.q. uchun aloqa tenglamalari), -
eksperimental bog’liqliklar yoki emperik ma‘lumot approksimatsiyasi (masalan,
xatolik ehtimolligi, nutq signallarining aniqligi va b.q. uchun aloqa tenglamalari), -
tizim yoki uning kichik tizimlarini EHM da imitatsion modellashtirish natijasida
(masalan, qo’llaniladigan kod turiga bog’liq holda xalaqitlardan himoyalanganlik
yoki xatoliklar xarakteriga bog’liq holda sinxronizatsiya tizimi parametrlari uchun

Изм. Лист № документа Подпись Дата Лист
17KURS ISHI 60711400 41sE-22 TJAaloqa tenglamalari). Aloqa tenglamalaridan ba‘zilari ehtimolli xarakterga ega,
chunki signal, kanal va xalaqitlarning statistik xarakteristikalarini e‘tiborga oladi.
Optimallashtirish masalasini echishda birinchi bosqichda ro’yxat tuziladi,
ya‘ni e‘tiborga olish kerak bo’lgan omillar tanlanadi. Bu omillarni ishlatishning
ruxsat etilgan chegaralarini aniqlash kerak. Bundan kelib chiqib, mumkin bo’lgan
ruxsat etilgan echimlar doirasi aniqlanadi. Keyingi bosqichda mezon va chegaralar
tanlanadi. Maqsad (maqsadlar) loyihalashtiriladigan tizimning istalgan (maqsad
etilgan) xolati sifatida, 359 ya‘ni rivojlantiruvchi natija sifatida aniqlanadi. Aytib
o’tilgandek, maqsadga erishish ko’pgina xolatlarda, tizimning tashqi va ichki
parametrlarining qiymati kabi ehtimolli xarakterga ega va nimani bajarish mumkin
bo’lishidan ajralmaydi. Shu tarzda, maqsadlar ularga erishish vositalaridan
ajralmagan, bu maqsadlarga erishish doimo chegaralangan. Natijada, qoida
bo’yicha, maqsadlar ierarxiyasi shakllanadi, ulardan biri (asosiylari) mezonlar
vazifasida, boshqalari chegara vazifasida namoyon bo’lishi mumkin. Bunda ularni
qarama – qarshi qo’yish mumkin emas, oldin mezon bo’lganlar, keyinchalik
chegara bo’lishi mumkin va aksincha. Mezon – qaror qabul qilishning tanlangan
variantining maqsadga muvofiqligini baholash imkonini beruvchi ko’rsatkich.
Mezonning matematik ta‘rifi – mezonli yoki maqsadli, funksiya. CHegara –
ko’riladigan variantlar sonini chegaralovchi, omillar. Agar analitik ifoda
yordamida u yoki bu Z masalaning maqsadini va unga erishish vositalari xi ni
bog’lashga erishilsa, unda maqsadli yoki mezonli, W funksiya olinadi:
Axborotlashtirilganligiga bog’liq holda optimallashtirish masalasi quyidagi
sharoitlarda echilishi mumkin: - aniqlilik, qachonki tizimning tashqi va ichki
parametrlari bir qiymatli aniqlanganda; - stoxastik (tavakkal, xavfli sharoitlarda),
qachonki parametrlar qiymati tasodifiy xarakterga ega bo’lsa, lekin ehtimolli
xarakteristikalar bilan aniqlanishi mumkin; - noaniqlilik, qachonki parametrlar
qiymati noma‘lum bo’lsa, ya‘ni xattoki ularning ehtimollik xarakteristikalari
mavjud bo’lmaydi. Optimallashtirish masalalarini echish uchun qo’llaniladigan,
eng keng tarqalgan matematik metodlarga, aniqlilik sharoitlarida chiziqli va

Изм. Лист № документа Подпись Дата Лист
17KURS ISHI 60711400 41sE-22 TJAdinamik dasturlash usullari kiradi, tavakkal va xavfli sharoitlarda – statistik sinash
usullari (Monte – Karlo usuli), noaniqlilik sharoitlarida – ierarxiyalarni taxlil qilish
usullari kiradi [123].
2.3 Loyihalash uchun zarur boshlang‘ich ma’lumotlar. Asosiy loyiha
xujjatlari
Telekommunikatsiya tarmoqlarining uzatish liniyalarini loyihalash va qurish
haqida qaror regionlararo kompaniyalarni va operatorlarning aloqa tarmoqlarini,
ularning magistral, zonaviy va mahalliy birlamchi tarmoqlarini va texnologik
aloqa tarmoqlarini rivojlantirish sxemalari asosida, shuningdek iqtisodiy maqsadga
muvofiqlilik, xo’jalik, ijtimoiy va xavfsizlik zaruriyatlari asosida qabul qilinadi.
Loyihalash uchun boshlang’ich ma‘lumotlar quyidagilar hisoblanadi: - aloqani
tashkil etish sxemasi; - turli ishlab chiqaruvchilarning apparatura va
kabellaritexnik xarakteristikalariga qo’yiladigan talablar, ishonchlilik va narx
navoni qo’shib; - uzatish liniyalarining talab etiladigan o’tkazish qobiliyati,
shuningdek rivojlanish istiqbolini e‘tiborga olgan holda;
- aloqa operatorining ta‘sir doirasida talab etiladigan ishonchlilik ko’rsatkichlari va
b.q. Loyihalash bosqichida aniqlash kerak bo’lgan, tarmoqning asosiy
xarakteristikalari quyidagilar hisoblanadi: ishonchlilik, asosiy va rezerv o’tkazish
qobiliyatlari kattaliklarining nisbati, boshqariluvchanlik, moslashuvchanlik va
masshtabga muvofiqlik. Bundan tashqari tarmoq iqtisodiy xarakteristikalarga ham
ega, masalan, kapital xarajatlar va uning raqobatlilik qobiliyatini aniqlovchi,
xarajatlarni oqlash vaqti. Birlamchi telekommunikatsiya tarmoqlarini qurish va
rekonstruksiya qilish raqamli uzatish tizimlaridan, raqamli kommutatsiya
tizimlaridan va tolali optik aloqa liniyalaridan keng foydalanish asosida amalga
oshiriladi. Birlamchi tarmoqning uzatish liniyalarini qurish va rekonstruksiya
qilish bo’yicha ishlar faqatgina loyiha va smeta mavjud bo’lgandagina olib
boriladi. Loyiha va smetalar qoida va tarkib, moslashish tartibi haqidagi
boshqaruvchi materiallarga mos holda ishlab chiqiladi va bino, inshoot,

Изм. Лист № документа Подпись Дата Лист
17KURS ISHI 60711400 41sE-22 TJAkorxonalarni qurish va rekonstruksiya qilishga loyiha – smeta xujjatlari
tasdiqlanadi. Birlamchi telekommunikatsiya tarmoqlarining faoliyatdagi uzatish
liniyalarini qurish va rekonstruksiya qilishni loyihalashni asosan «Aloqa loyiha»
Davlat Unitar korxonasiamalga oshiradi. Bundan tashqari loyihalash bo’yicha
ishlar aloqa tarmoqlari operatorlari tomonidan ham olib boriladi. Ularning
tarkibiga aloqa inshootlarining faoliyat maydoni doirasida ularni qurish
loyihalarini aniqlovchi va qurilish maydonlarini tanlashda ishtirok etuvchi va
aloqa inshootlarini qurish va rekonstruksiya qilishga texnik sharoitlar (TSH) ni
tuzuvchi loyiha bo’limlari (yoki ularga o’xshash xizmatlar) kiradi. Loyihalash
jarayonida ishchi muloqotga: aloqa inshootlarini qurishni rejalashtiruvchi
buyurtmachi, (vazirlik, muassasa, aloqa operatori va b.q.) va loyiha ishini amalga
oshiruvchi bosh loyihachi - loyiha tashkiloti kiradi, bunda maxsus loyiha
tashkilotlari ham jalb etilishi mumkin. Loyiha tashkilotlari buyurtmachi bilan
birgalikda texnik - iqtisodiy asoslashlar (TIA) ni ishlab chiqaradi. Bu loyiha
xujjatida zaruriyatning texnik - iqtisodiy va sotsial asoslari va uzatish liniyalarini
qurish va rekonstruksiya qilish tartibi beriladi. Bunda qurilish yoki rekonstruksiya
qilish narxini, kapital qo’yilmalarning samaradorligini aniqlash va ularni
optimallashtirish maqsadida kelgusi 362 qurilish joylarida topografik, injener -
geologik, gidrologik va boshqa izlanishlar bajariladi. Loyiha qarorlari loyiha
hujjatlari ko’rinishida rasmiylashtiriladi, ularning tarkibi va tuzilmasi
loyihalashtirilayotgan aloqa inshootlarining yangiligi va murakkabligi, namunaviy
yoki qayta qo’llaniladigan loyihalarning va b.q. ning mavjudligi bilan aniqlanadi.
Namunaviy yoki nisbatan murakkab bo’lmagan aloqa inshootlarini qurish bir
bosqichda amalga oshadi (bir bosqichli loyihalash), uning uchun ishchi loyihaga
loyihalashga topshiriq (LT) asosiy loyiha xujjati hisoblanadi. Loyihalashga
topshiriq bosh loyihachi bilan birgalikda buyurtmachi tomonidan tuziladi,
zaruriyat bo’yicha esa texnik - iqtisodiy asoslash (TIA) ishlab chiqarilgan
bosqichda qabul qilingan qarorlar negizida maxsus tashkilotlar tomonidan ham
tuziladi. Loyihalashga topshiriqda quyidagilar ko’rsatiladi: - loyihalashtirilayotgan

Изм. Лист № документа Подпись Дата Лист
17KURS ISHI 60711400 41sE-22 TJAliniya nomi va uni loyihalash uchun asos va aloqaning yangi tarmoq tugunlarini
qurish yoki mavjudlarini ishlatish; - aloqa kanallari ajratilishi kerak bo’lgan, oxirgi
tugun va oraliq punktlar belgilangan uzatish liniyasining yo’nalishi; - turli
ierarxiyalarning raqamli oqimlari yoki asosiy raqamli kanallari (ARK) ning tovush
chastotali kanallari (TCHK) ning umumiy soniga keltirilgan, uzatiladigan
axborotlarning turi va hajmi (telefon, telegraf va faksimil aloqa, ma‘lumotlarni
uzatish, Internet, elektron pochta, televidenie va ovoz eshittirishlari, mobil
radioaloqa roumingi va b.q.); - raqamli uzatish tizimlarini, kabel turini tanlash va
ularni etkazib beruvchi manbalar bo’yicha dastlabki tavsiyalar; - tarmoq
topologiyasi bo’yicha tavsiyalar, uning elementi loyihalashtirilayotgan uzatish
liniyasi bo’ladi; - rekonstruksiyani tugatish yoki loyiha quvvatini o’rganish
davrida vaqtli aylanma aloqani va birlamchi tarmoqning bog’lovchi liniyalarini
tashkil etish bo’yicha talablar; - texnik va yordamchi binolarni qurish, manbalarni
va elektr ta‘minoti, issiqlik ta‘minoti tarmoqlarini va ularga muhandislik
kommunikatsiya xizmatlarini loyihalash kerakligi asoslari;
- uzatish liniyasining ishonchlilik ko’rsatkilariga talablar va ularni turli
ta‘sirlardan, shuningdek ruxsatsiz ulanishlardan himoyalash bo’yicha tadbirlarga
talablar; - uzatish liniyasining telekommunikatsiya tarmog’idagi boshqa
inshootlari va ularning tarkiblari bilan o’zaro aloqasi; - favqulodda holatlarga
tadbirlar; - uzatish liniyasidan foydalanishni tashkil etish, ekologiya va atrof
muhitni muhofaza qilish bo’yicha talablar; - seysmiklik, ekinli gruntlar guruhi,
suvli va boshqa to’siqlar va va b.q. haqida dastlabki ma‘lumotlar; - kapital
qo’yilmalarning o’lchamini belgilovchi qurilishning mehnat sig’imi, material
sig’imi va kapital qo’yilmalar samaradorligining solishtirma ko’rsatkichlari; -
texnik- iqtisodiy ko’rsatkichlari va moliyalashtirish manbalari; - uzatish
liniyalarini qurish va rekonstruksiya qilishning boshlanish va tugatish muddatlari. -
loyiha variantlarini amalga oshirish samaradorligini texnik iqtisodiy baholash; -
telekommunikatsiya tarmoqlarining ekspluatatsiyasi va boshqarishning zamonaviy
texnologiyalari; - taktli tarmoq sinxronizatsiyasi va b.q. Yangi telekommunikatsiya

Изм. Лист № документа Подпись Дата Лист
17KURS ISHI 60711400 41sE-22 TJAtexnologiyalarini ishlatishda, namunaviy va bunga o’xshash loyihalar mavjud
bo’lmaganda, aloqaning murakkab inshootlarini loyihalash ikki bosqichda olib
boriladi (ikki bosqichli loyihalash). Bunda ishchi loyiha xujjati loyihaning muhim
xujjati hisoblanadi. Loyiha bir qator zarur bo’limlardan iborat: - umumiy
tushintirish yozuvi; - ishlab chiqarish texnologiyasi; - qurilish qarorlari;
- qurilishni tashkil etish; - aholi turar joylarining qurilishi; - ishchi xujjatlarni tutish
va b.q. «Umumiy tushintirish yozuvi» loyihalashga boshlang’ich ma‘lumotlarni,
texnik-iqtisodiy hisoblarning bajarilish natijalarini va ularni eng yaxshi an‘anaviy
va xorijiylarining ko’rsatkichlari bilan taqqosiy farqini ko’rsatadi. Bu bo’limda
materiallar, yoqilg’i-energetik va mehnat resurslariga ehtiyoj va ularni ta‘minlash
yo’llari haqida ma‘lumotlar; obyektning tarkibi, qurilish tarkibi, ishga tushirish
komplekslari va asosiy ishlarning xajmi, muxandislik tarmoqlari bo’yicha qarorlar,
ekologiya va atrof muhit himoyasi va favqulodda holatlar haqidagi ma‘lumotlar
bayon etiladi. Loyiha qarorlarining boshqa tashkilotlar bilan muvofiqlik masalalari
va talab, norma, qoida, yo’riqnoma va standartlarning kelgusi qurilishning barcha
jabhalarida rioya etilishi, albatta yoritilgan bo’lishi kerak. Bu xujjatga quyidagi
asosiy chizma va sxemalar ilova qilinadi: mavjud va loyihalashtirilayotgan tashqi
kommunikatsiyalar va muxandislik tarmoqlari ko’rsatilgan holat plani; mavjud,
loyihalashtiriladigan yoki rekonstruksiya qilinadigan inshootlar, shuningdek
chetlashtirish, olib tashlash lozim bo’lgan inshootlar va b.q. aks ettirilgan asosiy
plan sxemasi, plani va trassaning bo’ylama profili. «Ishlab chiqarish
texnologiyasi» bo’limi ishlab chiqarish – hisob dasturiga, texnologik jarayonlarni
avtomatlashtirish va mexanizatsiyalash va ishlab chiqarishni boshqarish bo’yicha
qarorlarga ega. Loyihaning bu qismi, uzatish liniyalarining uskunalarini texnik
ekspluatatsiyasini tashkil etishda axborot texnologiyalarining keng ko’llanilishi
bo’yicha prinsipial, asosiy qarorlarni aks ettiradi. Bo’lim texnologik jarayonlarini
avtomatlashtirish va mexanizatsiyalashning asosiy, prinsipial sxemalari va
energiya bilan ta‘minlash va aloqani tashkil etishning tuzilish sxemalari bilan
uzatib beriladi. «Qurilish qarorlari» bo’limi asosiy qurilish qarorlarining qisqacha

Изм. Лист № документа Подпись Дата Лист
17KURS ISHI 60711400 41sE-22 TJAta‘rifi va asoslariga, ularning zamonaviy qurilish texnologiyalariga mosligiga,
shuningdek elektr, portlash, yong’in xavfsizligi, inshootlarni turli xildagi
korroziyalardan himoyalash bo’yicha, suv bilan ta‘minlash, kanalizatsiya, issiqlik,
xavoni ventilyasiyasi – shamollatish
3. MA'LUMOTLAR TUZILMALARI VA ALGORITMLARI.
3.1 Ma’lumotlarni tasvirlash(ifodalash) bosqichlari
Ma’lumotlar tuzilmasi
Ma’lumotlar turli yo’lar asosida tashkil etilishi mumkin, mantiqiy yoki
matematik modelni tashkil etilishi ma’lumotlar tuzilmasi deyiladi. Konkret bir
ma’lumotlar tuzilmasini tanlash quyidagilarga bog’liq:
 Real voqe’likda elementlararo munosabatni yaqqol ifodalay olishi kerak;
 U shunday soda tuzilishi kerakki, zarur bo’lganda ustida samarali amal
bajarish mumkin bo’lsin.
Ma’lumotlar tuzilmasini o’rganish quyidagilardan iborat:
 Tuzilmani mantiqiy ifodalash;
 Tuzilmani fiizik amalga oshirish;
 Tuzilmani sifatiy taxlili, ya’ni elementlarni saqlash uchun qancha xotira
xajmi sarflanishini aniqlash (xotira sarfi) va qayta ishlashga ketadigan vaqtni (vaqt
sarfi) xisoblash nazarda tutiladi.
Vaqt sarfi. Tuzilma ustida amal bajarish algoritmini bajarilish vaqtini hisoblash
ko’zda tutiladi.Buni hisoblashda mashxur katta “O” notatsiya tushunchasi
ishlatiladi.
Xotira sarfi. Kirish ma’lumotlarini inobatga olmagan xolda, ishlatilayotgan algoritm
uchun xotiradan talab qilinadigan qo’shimcha joy sarfi tushuniladi.Bunda xam katta
“O” notatsiyasi qo‘llaniladi.

Изм. Лист № документа Подпись Дата Лист
17KURS ISHI 60711400 41sE-22 TJAVaqt va xotira sarfini hisoblash uchun quyidagi yondashuvlar mavjud:
 Katta O notatsiya . f(x)=O(g(n)) deb belgilanadi, faqat va faqat shunday
musbat c va m konstanta mavjud bo’lib, f(n)<=c*g(n) tengsizlik o’rinli bo’lsa,
barcha n, n>=m holatlarda.
Masalan, ushbu funksiyani 3n+2=O(n)deb olish mumkin,chunki 3n+2<=4n,
n>=2 tengsizlik o’rinli.
Ushbu funksiyani6*2 n
+n 2
=O(2 n
) deb olish mumkin,chunki 6*2 n
+n 2
<=7*2 n
ifoda
o‘rinli,barcha n>=4 larda. O(1) deb hisoblash vaqti o’zgarmas bo’lgan holatni
belgilaymiz. O(n 2
) ni kvadratik, O(n 3
) ni kubik, O(2 n
) ni eksponensial deb ataladi.
Agar algoritmni bajarilish vaqti O(log n) bo‘lsa, O(n) ga qaraganda tezkor algoritm
deb hisoblanadi.
 Omega notatsiya . f(x) = Ω(g(n)) deb belgilanadi, faqat va faqat shunday
musbat c va m konstanta mavjud bo’lib, f(n)<=c*g(n) tengsizlik o’rinli bo’lsa,
barcha n, n>=m holatlarda.
Masalan, 3n+2=Ω(n) deb belgilash mumkin, chunki 3n+2>=3n, n>=1 tengsizlik
o’rinli.6*2 n
+n 2
=Ω (2 n
) deb olish mumkin,chunki 6*2 n
+n 2
>=6*2 n
ifoda o‘rinli,barcha
n>=1 larda.
 Teta notatsiya . f(x) = θ (g(n)) deb belgilanadi, faqat va faqat shunday
musbat c va m konstanta mavjud bo’lib, c*g(n)<= f(n)<=c2*g(n) tengsizlik o’rinli
bo’lsa, barcha n, n>=m holatlarda.
Masalan, 3n+2= θ (n) deb belgilash mumkin, chunki 3n+2>=3n, n>=1va
3n+2<=4nbarcha n>=2 da tengsizlik o’rinli. 6*2 n
+n 2
= θ (2 n
) deb olish mumkin,
Algoritmlar samaradorligini hisoblash
Algoritmlar samaradorligini hisoblashda kirish ma’lumotini qanday tanlash
ko’rilayotgan algoritmni bajarilishiga yaxshigina ta’sir ko’rsatadi.Masalan, agar
kirish ma’lumotlari allaqachon saralangan bo‘lsa, ba’zi saralash algoritmlari juda

Изм. Лист № документа Подпись Дата Лист
17KURS ISHI 60711400 41sE-22 TJAyaxshi ishlaydi, ayrimlari ancha past samaradorlik bilan ishlashi mumkin. Agar
kirish ma’lumotlari saralanmagan, tartibsiz bo’lsa, buni aksi bo’lishi mumkin.Shuni
e’tiborga olgan holda, algoritmlar taxlil qilinishi kerak.
 Eng yaxshi holat .
Bunda kirish ma’lumotlari algoritm tez bajarilishi uchun qulay ko’rinishda
bo‘ladi, ya’ni algoritm kam sonli amallar bilan bajariladi va kam vaqt talab qiladi.
Misol uchun, agar tuzimadan qidirayotgan element tuzilmaning birinchi elementi
bo’lib hisoblansa, uni qidirishga eng kam vaqt sarflanadi.Chunki tuzilmaning
uzunligidan qat’iy nazar bitta solishtirish yetarli.Algoritmlarni eng yaxshi holatlarini
taxlil qilishda odatda, bajarilish vaqti konstanta 1 ga teng bo‘lishi sababli ko’pincha
taxlillarda bu vaziyat ko’rilmaydi.
 Eng og’ir holat.
Bunda kirish ma’lumotlari algoritm bajarilishi uchum eng yomon holatda
bo’ladi va juda sekin bajariladi. Eng og’ir holat tahlilda muxim hisoblanadi, chunki
bu algoritm bajarilishi uchun ketishi mumkin bo’lgan maksimal vaqtni tasavvur
qilishimizga sabab bo‘ladi. Misol uchun, qidirilayotgan element tuzilmaning oxirgi
elementi bo’lsa, uni toppish uchun barcha solishtirishlar amalga oshiriladi.
 O’rtacha holat.
Bunda algoritmning o’rtacha ishlash imkoniyatini beruvchi kirish ma’lumotlari
to’plami olib qaraladi.
Ma’lumotlar tuzilmalari ustida quyidagi amallarni bajarish mumkin:
1. Ko’rikdan o’tkazish (traversing) - tuzilma elementlariga 1 martadan
murojaat qilish amali.

Изм. Лист № документа Подпись Дата Лист
17KURS ISHI 60711400 41sE-22 TJA2. Kiritish – tuzilmaga yangi element kiritish amali.
3. O’chirish – tuzlmadan bironta elementni o’chirish amali. Bunda element
shunday o’chirilishi kerakki, qolgan elementlar stabil holatda bo’lishi kerak, ya’ni
ayrim tuzilmalarda nosozlik sezilishi kerak emas.
4. Qidirish – tuzilmadan bironta elementni joylashgan o’rnini aniqlash amali.
5. Saralash – elementlarni ma’lum bir tartibda joylashtirish amali.
6. Birlashtirish (merging) – ikkita tuzilmani birlashtirish amali.
Algoritm. Bironta masalani echish uchun mo’ljallangan amallarningma’lum
ketma-ketligi hisoblanadi.Algoritmlar quyidagi tamoyillarga asoslanishi kerak:
1. Kiritish – bo’sh qiymat yoki bir nechta qiymatlarni kiritish mumkin
bo’lishi;
2. Chiqarish – kamida bitta qiymat chiqarilishi;
3. Aniqlik – xar bir amal aniq va bitta ma’noga ega bo’lishi;
4. Cheklilik –algoritm chekli sondagi amallardan tashkil topishi;
5. Samaradorlilik – xar bit amal oddiy va soda bo’lishi kerak.
Algoritm samaradorligining asosiy ikkita o’lchami b uvaqt va xotira xajmi
hisoblanadi.
Ma’lumotlar tuzilmasi (MT) – informatsion ob’ektning umumiy xossasi bo‘lib,
mazkur xossa bilan biror bir dastur o‘zaro aloqador bo‘ladi. Ushbu umumiy xossa
quyidagilar orqali tavsiflanadi:
1) mazkur tuzilmaning mumkin (qabul qilishi mumkin) bo‘lgan qiymatlari
to‘plami;
2) mumkin bo‘lgan amallar (operatsiyalar) majmuasi;
3) tashkil etilganlik tasnifi.
Oddiy ma’lumotlar tuzilmasini ba’zan ma’lumotlar toifalari deb ham ataladi.
Odatda, ma’lumotlarni tasniflash quyidagi ko‘rinishdagi bosqichlarga ajratiladi:
1) abstrakt (matematik) bosqich;

Изм. Лист № документа Подпись Дата Лист
17KURS ISHI 60711400 41sE-22 TJA2) mantiqiy bosqich;
3) fizik (jismoniy) bosqich.
Ma’lumki, ixtiyoriy ob’ekt, xodisa yoki biror bir jarayon tadqiq qilinayotganda
uning modeli qurib olinadi. Model turlicha bo‘lishi mumkin, masalan, matematik
model, fizik model va boshqa modellar. Ob’ekt, xodisa yoki biror bir jarayonni
matematik model qurildi degani o‘sha qaralayotgan tizimni ma’lum bir matematik
qonuniyatlar orqali, ya’ni matematik formulalar orqali ifodalanishidir.
Mantiqiy bosqichda ma’lumotlar tuzilmasini biror bir dasturlash tilida
ifodalanishi tushuniladi. Fizik(jismoniy) bosqichda esa informatsion ob’ektni
mantiqiy tavsiflanishiga mos ravishda EXM xotirasida akslantirilish tushiniladi.
EXM xotirasi chekli bo‘lganligi sababli, xotirani taqsimlash va uni boshqari
muammosi yuzaga keladi. Yuqoridan ko‘rinib turibdiki, mantiqiy bosqich bilan
fizik bosqichlar bir biridan farq qiladi. Shu sababli, hisoblash tizimlarida mantiqiy
bosqichni fizik bosqichga va aksincha, fizik bosqichni mantiqiy bosqichga
akslantirish muamosi vujudga keladi.
Bu yerda MMT – mantiqiy ma’lumotlar tuzilmasi; FMT – fizik ma’lumotlar
tuzilmasi; Abstrakt bosqichda ihtiyoriy tuzilmani juftlik korinishda ifodalash
mumkin, bu yerda D – elementlarning chekli to’plami bo’lib, ular, ya’ni elementlar
ma’lumotlar turlari yoki ma’lumotlar tuzilmasi bo’lishi mumkin, R – esa
munosabatlar to’plami bo’lib, mazkur munosabatlar hususiyatlari abstrakt bosqichda
ma’lumotlar tuzilmalarini turlarini aniqlaydi.
3.2 Ma’lumotlar tuzilmasini klassifikatsiya qilish
Ma’lumotlar tuzilmasini asosiy ko‘rinishlari (turlari):
1) To‘plam - munosabat to‘plami bo‘sh R=0 bo‘lgan elementlar majmuasi.
2) Ketma-ketlik – shunday abstrakt tuzilmaki, bunda R to‘plam faqatgina bitta
chiziqli munosabatdan iborat (ya’ni, birinchi va ohirgi elementdan tashqari har bir
element uchun o‘zidan oldin va keyin keladigan element mavjud.

Изм. Лист № документа Подпись Дата Лист
17KURS ISHI 60711400 41sE-22 TJA3) Matritsa – shunday tuzilmaki, bunda R munosabatlar to‘plami ikkita chiziqli
munosabatdan tashkil topgan bo‘ladi.
4) Daraxt – bunda R to‘plam iyerarxik tartibdagi bitta munosabatdan tashkil
topgan bo‘ladi.
5)Graf – bunda R munosabatlar to‘plami faqatgina bitta binar tartibli
munosabatdan tashkil topgan bo‘ladi.
6) Gipergraf – bu shunday ma’lumotlar tuzilmasiki, bunda R to‘plam ikki yoki
undan ortiq turli tartibdagi munosabatlardan tashkil topgan bo‘ladi.
MT klassifikatsiya qilishda asosiy belgi bu ma’lumotlar tuzilmasini dastur
ishlashi mobaynida o‘zgarishi hisoblanadi. Masalan, agar dastur bajarilishi
mobaynida elementlar soni va/yoki ular orasidagi munosabatlar o‘zgarsa, u holda
bunday MT dinamik ma’lumotlar tuzilmasi, aks holda statik ma’lumotlar
tuzilmasi deyiladi.
Ma’lumotlar tuzilmasiga misollar:
Ma’lumki, matematikada o‘zgaruvchilarni, ularning ba’zi bir kerakli tavsiflariga
mos ravishda klassifikatsiya qilish qabul qilingan. O‘zgaruvchilarga misol sifatida
quyidagilarni keltirib o‘tish mumkin: haqiqiy o‘zgaruvchilar, kompleks
o‘zgaruvchilar, mantiqiy o‘zgaruvchilar, bundan tashqari ba’zi bir qiymatlarni qabul
qiluvchi o‘zgaruvchilar va boshqalar. Ma’lumotlarni qayta ishlashda ularni
klassifikatsiya qilish ham katta ahamiyatga ega. Bu yerda ham klassifikatsiya
qilinayotganda har bir konstanta, o‘zgaruvchi, ifoda yoki funksiya biror bir toifarga
tegishli bo‘ladi, degan tamoyilga asoslanadi.
Umuman olganda toifalar o‘zgaruvchi yoki ifoda qabul qilishi mumkin bo‘lgan
qiymatlar to‘plami orqali tavsiflanadi.
3.3 Ma’lumotlarni toifalari

Изм. Лист № документа Подпись Дата Лист
17KURS ISHI 60711400 41sE-22 TJAKo‘plab dasturlash tillarida ma’lumotlar standart va foydalanuvchi
tomonidan beriladigan toifalar ga ajratiladi.
Ma’lumotlarni standart toifalariga quyidagi 5 ta tur o‘zgaruvchilari kiradi:
a) butun (INT);
b) haqiqiy (FLOAT) ;
c) mantiqiy (BOOL);
d) belgili (simvol) (CHAR);
e) ko‘rsatkichli (*).
Foydalanuvchi tomonidan aniqlanadigan toifalar esa:
a) sanaladigan;
b) diapazonli (oraliqli).
Ma’lumotlarning ixtiyoriy toifasi qiymatlar sohasi va ular ustida bajarilishi mumkin
bo‘lgan amallar orqali tavsiflanadi.
Butun toifa – INT
Mazkur toifa butun sonlar to‘plamini qandaydir qism to‘plami bo‘lib, uning
o‘lchami mashina, ya’ni EHM konfiguratsiyasiga bog‘liq ravishda o‘zgarib turadi.
Agar butun sonni mashinada tasvirlash uchun p ta razryaddan foydalanilsa (bunda
qo‘shimcha koddan foydalanilganda), u holda x butun sonning qiymat qabul qilish
oralig‘i quyidagicha bo‘lishi zarur, ya’ni quyidagi shartni qanoatlantirishi lozim: -2
n-1<= x< 2 n-1.
Butun toifadagi ma’lumotlar ustida bajariladigan barcha amallar to‘g‘ri amalga
oshiriladi deb hisoblanib, ushbu amallar arifmetikada qabul qilgan qoidalariga
bo‘ysunadi. Agar ushbu toifada amallar bajarilganda natija ruxsat etilgan oraliqdan
chiqib ketsa, u holda hisoblash to‘xtatiladi. Bunday hol to‘lib ketish deb ataladi.
Mazkur toifaga kiruvchi sonlar ikkitaga bo‘linadi: ishorali va ishorasiz. Ularning
har bir uchun mos ravishda qiymat qabul qilish oralig‘i mavjud:
a) ishorasiz sonlar uchun (0..2n-1);

Изм. Лист № документа Подпись Дата Лист
17KURS ISHI 60711400 41sE-22 TJAb) ishoralilar uchun (-2N-1.. 2N-1-1).
Sonlar mashinada qayta ishlanayotganda ularning ishorali ko‘rinishidan
foydalaniladi. Agar mashina so‘zi yozuv, komandarani qayta ishlash va
ko‘rsatkichlar uchun foydalanilayotgan bo‘lsa, u holda sonning ishorasiz
ko‘rinishidan foydalaniladi.
Butun sonlar ustida – qo‘shish, ayrish, ko‘paytirish, butunsonli bo‘lish (qoldiqni
tashlab yuborish orqali), berilgan modul bo‘yicha hisoblash (bo‘lishda qolgan
qoldiqni hisoblash), berilgan sonlar to‘plamining eng katta va eng kichik elementini
aniqlash, butun darajaga oshirish, sonning qiymatiga qarab o‘zidan oldingi yoki
keyingi sonni aniqlash. Bu operatsiyalarning natijalari ham butun sonlar bo‘ladi.
Butun sonlar ustida ==,!=, <=, >, >= operatorlar bilan taqqoslash amallarni ham
bajarish mumkin. Ammo bu operatsiyalarning natijalari INT toifasiga kirmaydi, ular
BOOL toifasiga kiradi.
Haqiqiy toifa Haqiqiy toifaga kasr qismlari bor chekli sonlar to‘plami kiradi.
To‘plamni chekli bo‘lish sharti EXMda sonlarni ifodalash chegaralanganligi bilan
bog‘liq. Haqiqiy sonlar ustida quyidagi amallarni bajarish mumkin: qo‘shish, ayrish,
bo‘lish, ko‘paytirish, trigonometrik funksiyalarini xisoblash, darajaga oshirish,
kvadrat ildiz chiqarish, logarifmlash, minimum va maksimum elementlarni topish
va boshqalar. Bularning natijalari ham haqiqiy toifaga kiradi. Bu yerda ham binar
amallarga nisbatan masalaning yechimlari mantiqiy toifaga tegishli bo‘ladi.
EHM xotirasida haqiqiy sonlar asosan qo‘zg‘aluvchan nuqta formatida
saqlanadi. Bu formatda x haqiqiy son quyidagi ko‘rinishda ifodalanadi:
x = +/- M * q(+/-P) – soning yarimlogarifmik shakldagi ifodalanishi quyidagi
chizmada keltirilgan.
937,56 = 93756 * 10-2 = 0,93756 * 103

Изм. Лист № документа Подпись Дата Лист
17KURS ISHI 60711400 41sE-22 TJAMantiqiy toifa
Mazkur toifa mantiqiy mulohazalarni to‘g‘riligini aniqlash uchun, turli hil
dasturlash tillarida turlicha ifodalaniladigan ifodalarni 2 ta true(1),
false(0)ko‘rinishdaaniqlaydi. Mantiqiy ma’lumotlar ustida quyidagi mantiqiy
operatsiyalarni bajarish mumkin: kon’yunksiya (va), diz’yunksiya (yoki) i inkor
(yo‘q), hamda qiyinroq bo‘lgan ekvivalentlik, implikatsiya, chiqarib tashlash, yoki
va boshqa operatsiyalar. Yuqorida keltirilgan ixtiyoriy operatsiyaning natijasi –
mantiqiy qiymatga ega bo‘ladi. Mantiqiy qiymatni xotirada saqlash uchun bitta bit
yetarli.
Asosiy mantiqiy funksiyalarning chinlik jadvali
Belgili toifa
Belgili toifaga belgilarning chekli to‘plami yoki liter, ularga lotin alifbosidagi
xarflar va unda yo‘q kirill xarflar, o‘nlik raqamlar, matematik va maxsus belgilar
kiradi. Belgili ma’lumotlar hisoblash texnikasi bilan inson o‘rtasidagi aloqani
o‘rnatishda katta ahamiyatga ega.Ko‘pincha, dasturlashning har bir tizimida belgilar
to‘plami fiksirlangan bo‘lib, ular turli tizimlarda turli hil bo‘lishi mumkin. Bundan
tashqari ular tartiblangan bo‘lib, har bir uning elementiga aniq bir sonli kod mos
qo‘yilib, u to‘plamdagi tartib raqamini aniqlaydi. Belgini sonli kodiga o‘tib,
relyatsion operatorlardan foydalanib, simvollarni taqqoslash mumkin.Bunday
taqqoslashlarning natijalari BOOL toifasiga kiradi. C++ tilida belgili toifadan
tashqari belgilar massividan tashkil topgan satrli toifalar bilan ham ishlash mumkin,
ya’ni char []. Shu o‘rinda aytib o‘tish kerakki, satrlar bilan ishlashda belgilar

Изм. Лист № документа Подпись Дата Лист
17KURS ISHI 60711400 41sE-22 TJAmassividan tashqari satrlar bilan ishlashga mo‘ljallangan maxsus kutubxona mavjud
bo‘lib, u “ String “ deb nomlanadi. Satr (qator, String) – bu qandaydir belgilar
ketma-ketligi. Satr bitta, bo‘sh yoki bir nechta belgilar birlashmasidan iborat
bo‘lishi mumkin. C++ tilida satr 0 dan to 255 tagacha uzunlikka ega bo‘lishi
mumkin. Agar o‘zgaruvchi satr toifasiga tegishli bo‘lsa, u holda o‘zgaruvchi toifasi
yozilayotganda 2 xil ko‘rinishda char [] yoki String deb aniqlanadi.
Belgili toifadagi amallar:
a) O‘zlashtirish;
b) Taqqoslash;
Ko‘rsatkichli toifa(Pointer)
Ko‘rsatkichlitoifama’lumotlarni ko‘rsatkichlari yoki manzillari (adres)
to‘plamini namoyon qiladi, ya’ni ko‘rsatkichlar ma’lumotlarni emas balki bu
ma’lumotlar joylashgan xotiradagi manzilni o‘z ichiga oladi. Ko‘rsatkichlar xotirada
bori yo‘g‘i 4 bayt joyni egallab, u ko‘rsatayotgan ma’lumotlar ancha katta joyni
egallagan bo‘lishi mumkin. Pointer toifasi ma’lumoti ixtiyoriy boshqa biror
ma’lumot yoki ma’lumotlar guruhiga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Ko‘rsatkichga mumkin
bo‘lgan u yoki bu qiymatni o‘zlashtirib, ushbu ko‘rsatkich orqali kerakli
ma’lumotga murojatni amalga oshirish mumkin. Pointer toifasidagi ma’lumotlarni
qiymatlar to‘plamida bitta maxsus qiymat bo‘lib, uni o‘zlashtirish hech qayerga
yo‘naltirilmaganligini ko‘rsatadi, ya’ni nol yoki bo‘sh ko‘rsatkich xisoblanadi.
Masalan, C++ tilida bunday qiymat sifatida NULLdan foydalaniladi.Ko‘rsatkichlar
ustida amallar quyidagicha bo‘lishi mumkin: biror bir ko‘rsatkichga boshqa
ko‘rsatkich qiymatini o‘zlashtirish mumkin yoki boshqa ma’lumot egallab turgan
xotira sohasi adresini o‘zlashtirish mumkin. Ko‘rsatkichlar o‘zaro bog‘langan
ma’lumotlar tuzilmasini yaratishda va qayta ishlashda katta ahamiyatga ega.
Xotirada ko‘rsatkichlarni ifodalash uchun asosan dasturlash tizimiga mos ravishda
manzilni maksimal uzunligicha joy ajratiladi. Ko‘rsatkichlarni qiymati nomanfiy
butun sonlar sifatida sohada bitlarni ketma-ketligi ko‘rinishida saqlanadi.C++ tilida
ko‘rsatkichli o‘zgaruvchilarni e’lon qilish uchun ularning toifasini aniqlash kerak.

Изм. Лист № документа Подпись Дата Лист
17KURS ISHI 60711400 41sE-22 TJABuning uchun ko‘rsatkich xotirada qanaqa toifadagi ma’lumotlarni ko‘rsatayotgan
bo‘lsa, ko‘rsatkichli o‘zgaruvchiga ham xuddi shunday toifa beriladi.
int a=9;
int *p=&a;
float f=4.6;
float *d=&f;
FILE*f=fopen(“talaba.txt”,’r’);
Foydalanuvchi tomonidan aniqlanadigan toifalar
Sanaladigan toifalar Qiymatlarning o‘zgaruvchan toifalari standartlardan farqliroq
yangi toifalarni yaratishga imkon beradi. Bu guruhga sanaladigan va chegaralangan
toifalar kiradi.
Qiymatlarning sanaladigan toifalarning bunday atalishiga sabab, ular qat’iy
aniqlangan tartibda sanaladigan ko‘rinishda beriladi va xamma qiymatlarning soni
qat’iy chegaralangan xamda ko‘rilayotgan toifadagi qiymatlarni qabul qilishi
mumkin. Sanaladigan toifa yechilayotgan masalaga qarab foydalanuvchi tomonidan
berilishi mumkin. Sanaladigan toifa konstantalar ro‘yxatidan tashkil topadi.Bu
toifadagi o‘zgaruvchilar ro‘yxatidagi ixtiyoriy qiymatni qabul qilishi mumkin.
Sanaladigan toifaning umumiyyozilish shakli quyidagicha:
enum toifaning nomi {konstantalar ro‘yxati};
toifaning nomi o‘zgaruvchi nomi;
Buyerda konstanta tushunchasifoydalanuvchitomonidanberilaganmaxsus
konstanta ko‘rinishitushuniladi. Konstantalarro‘yxatibir-
biridanvergulbilanajratiladiva ular oddiyqavslar ichiga olinadi.
Masalan:
enum Ranglar{oq, qora, qizil, yashil};
Ranglar rang;

$Изм. Лист № документа Подпись Дата Лист 17KURS ISHI 60711400 41sE-22 TJABuyerda Ranglar – sanaladigan toifaning nomi;oq, qora, qizil, yashil- konstantalar.Rang - o‘zgaruvchi nomi bo‘lib u yuqoridagi konstantalardan ixtiyoriysini qabul qilishi mumkin. Har bir konstanta tartib raqamiga ega bo‘lib, xisobdan boshlanadi, ya’nioq=0, qora=1, qizil=2, yashil=3raqamlarigaega. Konstantalar tartiblangani uchun ularga solishtirish amallari <=,==,!=, >=, > shuningdek standart funksiyalarni qo‘llash mumkin. Strukturalar Strukturalar turli toifadagi maydonlardan tashkil topgan yozuv xisoblanadi.Strukturalarni e’lon qilish uchun struct kalit so‘zi ishlatiladi. Undan keyin toifaga nom beriladi va {} qavs ichida maydonlar toifalari va nomlari e’lon qilinadi. struct G{ charch; } talaba, talabalar[10]; Ushbu toifadagi o‘zgaruvchiyoki massiv elementi maydonlariga murojaat: • Jadval_elementi[indeks].maydon_nomi=qiymat; • Ya’ni, talabalar[i].ch=’a’;$