Temperament nazariyalari - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	826.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	22 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Misha Khan

Ro'yxatga olish sanasi 22 Yanvar 2025

5 Sotish

Temperament nazariyalari

Sotib olish

O ZBEKISTONʻ RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O ZBEKISTON
ʻ
MILLIY UNIVERSITETINING JIZZAX FILIALI

“PSIXOLOGIYA” FAKULTETI
“OILA PSIXOLOGIYASI” YO NALISHI
ʻ
412-22-GURUH TALABASI XAMRAQULOVA MUXLISANING
“UMUMIY PSIXOLOGIYA”
FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Temperament nazariyalari
Kurs ishi rahbari: Sharafitdinov Abdulla
Topshirdi : Xamraqulova Muxlisa

Jizzax-2024

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………...3
I BOB. TEMPERAMENTNING ILMIY - NAZARIY TAHLILI.......……...….5
1.1. Temperament tushunchasining psixologik tasnifi................... ....….………….5
1.2. Temperamentning o‘zbek va xorijiy olimlar tomonidan o‘rganilishi.........….10
1.3. Temperament nazariyalari................................................................................14
II BOB. SHAXS TEMPERAMENTINING EMPIRIK TADQIQ ETILISHI..18
2.1. Temperament bo‘yicha ishlab chiqilgan metodikalar............……………..….18
2.2. Tadqiqotda olingan natijalarning psixologik tasnifi......………………...........22
XULOSA………………………………………………………………………..24
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………25

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Insonning ruhiy olami beto‘xtov harakatlar
majmuasidan iborat bo‘lib, biri ikkinchisini bevosita taqazo etadi va ular uzluksiz
zanjir tizimiga o‘xshash tarzda hukm suradi. Xuddi shu bois shaxs ruhiyatida
tashqi atrof-muhit to‘g’risidagi taassurotlar, o‘tmish xotiralari, kelajak yuzasidan
ijodiy xayollar, ezgu niyatlar, xohish istaklar, maqsad va tilaklar, mulohaza, fikr va
muammo, hissiy kechinmalar, irodaviy sifatlar uzluksiz tarzda o‘zaro o‘rin
almashtirib turish evaziga ontogenetik dunyoga mustahkam negiz hozirlanadi.
Ruhiy olam kechishi, uning sur'ati, mazmuni, shakli, ko‘lami, xususiyati, xislati,
sifati, mexanizmi alohida, yakkahol insonda rang-barang tarzda namoyon bo‘lishi
kuzatiladi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, insonlar tabiat hodisalariga, ijtimoiy
turmush voqeliklariga, omillariga, ta'sir kuchlariga tez yoki sekin, engil yoki
mushkulot bilan javob qaytarishga moyillik ko‘rsatadilar.
Psixologiyada temperamentga taalluqli individual dinamik xususiyatlar
o‘rtasida muayyan darajada tafovut mavjudligi alohida ta'kidlanadi, ular orasidagi
farqlarni ajratib ko‘rsatish maqsadida quyidagicha belgilar kiritiladi va o‘ziga xos
tarzda tavsiflab beriladi, ularning ayrimlarini ajratib ko‘rsatish maqsadga muvofiq:
1. Favqulodda temperamentning bir xil xususiyatlari motiv, psixik holat va
hodisalardan farqli o‘laroq, aynan shu shaxsning o‘zida, uning turli faoliyatlarida,
muomalasida ifodalanadi.
2. Temperament xususiyatlari tabiiy shartlanganlik omiliga taalluqli bo‘lganligi
tufayli inson hayoti va faoliyatining (umrining) davomida yoki uning muayyan bir
bo‘lagida (ta'sirga beriluvchanligi sababligidan qat'iy nazar) barqaror, o‘zgarmas
va mustahkamdir.
3. Yakkahol shaxsga dahldor temperamentning turli xususiyatlari o‘zaro bir-biri
bilan g’ayriqonuniy ravishda birlashgan bo‘lmasdan, balki ular o‘zaro bir-biri
muayyan qonuniyat asosida mujassamlashib, xuddi shu xususiyatlar uning tiplarini
tavsiflovchi o‘ziga xos tuzilmani vujudga keltiradi.
Psixologiya fanida temperament xususiyatlari deganda, alohida bir shaxsning
psixik faoliyati dinamikasini belgilovchi psixikaning barqaror, o‘zgarmas

individual-tipologik xususiyatlari majmuasi tushuniladi. Mazkur xususiyatlar turli
shakl va mazmunga ega bo‘lgan motivlarda, psixik holatlarda, maqsadlarda,
faoliyatlarda nisbatan o‘zgarmas temperament tipini tavsiflovchi tuzilmani tashkil
qiladi.
Temperament xususiyatlarining o‘ziga xos yig’indisi inson faoliyati
munosabatlari va bilish jarayonlarida faolligining individual uslubi jarayonida
namoyon bo‘ladi. Faoliyatning individual uslubi faqat temperamentga emas, balki
boshqa sabablarga, shaxsiy tajriba jarayonida hosil bo‘lgan ko‘nikma va
malakalarga ham bog’liqdir. Faoliyatning individual uslubini inson organizmini
tug’ma xususiyatlari va asab tizimi tiplarining faoliyat sharoitlariga moslanishi deb
qarash mumkin. Faoliyatning individual uslubi asosini asab tizimi xususiyatlari
yig’indisi tashkil qiladi. Faoliyatning individual uslubiga kiruvchi ikki xil
xususiyatlar mavjud.
1. Asab tizimi individual xususiyatlari nuqsonlarining o‘rnini to‘ldiruvchi tajriba
jarayonida shakllangan xususiyatlar.
2. Insonda mavjud layoqat va qobiliyatlardan maksimal darajada foydalanish
imkonini beruvchi xususiyatlar.
Kurs ishining maqsadi : Temperament nazariyalarini o‘rganish
Kurs ishining vazifalari:
- Mavzu bo‘yicha ilmiy adabiyotlar to‘plash va ulardan unumli foydalanish;
- Temperament tushunchasining psixologik tasnifi haqida umumiy ma’lumot
berish;
- Temperamentning o‘zbek va xorijiy olimlar tomonidan o‘rganilishi;
- Shaxs temperamentini empirik o‘rganish
Kurs ishining obyekti : Jizzax shaxridagi 6-IDUMning 9-sinf o‘quvchilari
Kurs ishining predmeti : Temperamentning ilmiy-nazariy tahlili
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi 2 bob, 5 paragraf , xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

I BOB. TEMPERAMENTNING ILMIY - NAZARIY TAHLILI
1.1. Temperament tushunchasining psixologik tasnifi
Psixologiya fanining ijtimoiy tarixiy-taraqqiyoti davrida temperamentga
nisbatan bildirilgan mulohazalar, uning moddiy asosi to‘g’risidagi talqinlar xilma-
xil bo‘lib, shaxsning psixologik xususiyatlarini o‘ziga xos tarzda tushuntirish
uchun xizmat qilib kelgan. Temperament lotincha "temperamentum" degan
so‘zdan olingan bo‘lib, buning ma'nosi "aralashma" degan tushunchani anglatadi.
Temperament to‘g’risidagi dastlabki ta'limotni yunon olimi Gippokrat (eramizdan
oldingi 460 - 356 yillarda yashagan) yaratgan bo‘lib, uning tipologiyasi to hozirgi
davrgacha qo‘llanilib kelinmoqda. Qadimgi yunon olimi Gippokrat ta'limotiga
binoan, insonlarning temperament xususiyatlari jihatidan o‘zaro bir-biridan
tafovutlanishi, ularning tana a'zolaridagi suyuqliklarning (xiltlarning) turlicha
nisbatda joylashuviga bog’liq ekanligi tasavvur qilinadi. Gippokrat ta'biricha, inson
tanasida to‘rt xil suyuqlik (xilt) mavjud bo‘lib, ular o‘t yoki safro (yunoncha
"chole"), qon (lotincha sanguis yoki sanguinis), qora o‘t (yunoncha melas "qora",
chole "o‘t"), balg’am (yunoncha "phlegma") kabilardan iboratdir. Uning
mulohazasicha:
1. O‘tning xususiyati - quruqlikdir, uning vazifasi-tana a'zolarida quruqlikni saqlab
turish yoki badanni quruq tutishdir.
2. Qonning xususiyati- issiqlikdir, uning vazifasi tanani isitib turishdir.
3. Qora o‘tning xususiyati -namlikdir, uning vazifasi badan namligini saqlab
turishdir.
4. Balg’amning (shilimshiq moddaning) xususiyati-sovuqlikdir, uning vazifasi
badanni sovutib turishdan iboratdir.
Gippokrat ta'limotiga muvofiq har bir insonda shu to‘rt xil suyuqlik mavjud
bo‘lib, uning bittasi ustuvorlik kasb etadi. Mazkur aralashma (lotincha
temperamentum)lardan qaysi biri salmoqliroq bo‘lsa, shunga qarab insonlar
temperament jihatdan farqlanadilar, chunonchi xolerikda sariq o‘t, sangvinikda
qon, flegmatikda balg’am, melanxolikda qora o‘t ustun bo‘lishi ta'kidlanadi.

Gippokratning to‘rt xil moddalar (suyuqliklar) aralashmasi, ya'ni temperament
tushunchasi va uning tipologiyasi (sangvinik, xolerik, flegmatik, melanxolik)
ramziy ma'noda hozirgi zamon psixologiyasida ham qo‘llanilib kelinmoqda.
Temperament tiplarining psixologik tavsifi quyidagi muhim xususiyatlar yordami
bilan aniqlanishi mumkin :
1.Senzitivlik (lotincha Sensus - sezish, his qilish degan ma'no anglatadi).
Senzitivlik yuzasidan insonda birorta psixik reaksiyani hosil qilish uchun zarur
bo‘lgan o‘ta kuchsiz tashqi taassurot kuchiga qarab mulohaza yuritiladi, jumladan,
sezgilarning paydo bo‘lishi uchun kerak qo‘zg’ovchining ozgina kuchi (ularning
quyi chegarasi), ehtiyojlar qondirilmasligining sezilar-sezilmas darajasi (shaxsga
ruhiy azob beruvchi) mujassamlashadi.
2.Reaktivlik . Bu to‘g’rida aynan bir xil kuch bilan ta'sir etuvchi tashqi va ichki
taassurotlarga shaxs qanday kuch bilan emosional reaksiya qilishiga qarab
munosabat bildiriladi. Reaktivlikning yorqin ro‘yobga chiqishi-emosionallik,
ta'sirlanuvchanlikda ifodalanishidir.
3.Faollik. Bu borada inson qanday faollik darajasi bilan tashqi olamga ta'sir etishi
va maqsadlarni amalga oshirishda ob'ektiv hamda sub'ektiv qarama-qarshiliklarni
faollik bilan engishga qarab fikr yuritiladi.
4.Reaktivlik bilan faollikning o‘zaro munosabati . Odamning faoliyati ko‘p jihatdan
nimaga bog’liqligiga binoan, chunonchi tasodifiy tarzdagi tashqi va ichki
sharoitlarga (kayfiyatga, favquloddagi hodisalarga) yoki maqsadlarga, ezgu
niyatlarga, xohish-intilishlariga ko‘ra fikr bildirish nazarda tutiladi.
5.Reaksiya tempi . Turli xususiyatli psixik reaksiyalar va jarayonlarning kechish
tezligiga, nutq sur'atiga, farosatliligiga, aql tezligiga asoslanib xulosa chiqariladi.
6.Harakatlarning silliqligi va unga qarama-qarshi sifat rigidlik (qotib qolganlik ),
shaxsning o‘zgaruvchan tashqi taassurotlarga qanchalik engillik va chaqqonlik
bilan muvofiqlashishiga (silliqlik bilan moslashishga), shuningdek, uning xatti-
harakatlari qanchalik sust va zaifligiga (rigidligi qotib qolganligicha) nisbatan baho
berishdan iboratdir.

7.Ekstrovertlik va introvertlik. Shaxsning faoliyati va reaksiyasi ko‘p
jihatdan kechinmalarga bog’liq, chunonchi favqulotdagi tashqi taassurotlarga
(ekstravertlik) yoki aksincha, timsollarga, tasavvurlarga (introvertlik) taalluqligiga
asoslangan holda munosabat ifodasidir.
Temperament tiplarining tavsifnomasi
Turli temperament tipiga mansub insonlarda har xil xarakter xususiyatlari, shaxs
sifatlari, holatlari ro‘y beradi. Temperament tiplariga mos xususiyatlarni muhimlari
quyidagi jadvalda aks ettiriladi.
Sangvinik yuksak reaktivlik. Bo‘lar-bo‘lmas narsalarga qattiq xoxolab
kulaveradi. Muhim bo‘lmagan fakt qattiq jahlini chiqaradi. Diqqatini jalb qilgan
hamma narsalarga tetik va zo‘r qo‘zg’alish bilan javob beradi. Imo-ishoralari va
harakatlari yaqqol ko‘rinib turadi. Uning aft-basharasiga qarab kayfiyatining
qandayligini, narsalarga yoki odamga bo‘lgan munosabatlarini bilish oson.
Diqqatini tez bir joyga to‘playdi.
Sust senzitivlikka ega. Sezgirlik chegarasi yuksak. Juda kuchsiz tovushlarni va
yorug’lik qo‘zg’ovchilarni payqamaydi. Aktivligi yuksak, juda qayratli va ishchan,
darslarda tez-tez qo‘l ko‘tarib turadi, toliqmasdan uzoq vaqt ishlashi mumkin,

yangi ishlarga g’ayrat bilan kirishadi. Faolligi va reaktivligi muvozanatli. Uni
intizomga chaqirish oson. U o‘z hissiyotlarining namoyon bo‘lishini va o‘zining
ixtiyorsiz harakatlarini tez ushlab qola oladi. Harakatlari shiddatli, nutqi tez, yangi
ishga tezlik bilan kirishadi, diqqatini tez to‘playdi. Aqli tez ishlaydi, topqir.
harakatlari nihoyat darajada silliqlik xususiyatiga ega. Hissiyotlari, kayfiyatlari,
qiziqishlari va intilishlari juda o‘zgaruvchan. U yangi kishilar bilan tez kirishib
ketadi. Yangi talablar, yangi sharoitga osonlik bilan o‘rganadi. Bir ishdan ikkinchi
ishga tez ko‘cha oladi. Malakalarni tez o‘zlashtiradi va tez qayta o‘zgartiradi. Aqli
ixcham. Ekstrovertlik xususiyatiga ega. o‘tgan va kelajak hayot haqida
tasavvurlariga qaraganda quyiroq tashq taassurotlarga javob beradi.
Xolerik xuddi sangvinik kabi sust senzitivlik, yuksak reaktivlik hamda faollik
bilan ajralib turadi, lekin faollikdan reaktivlik ustunlik qiladi. Shuning uchun u
tinimsiz o‘zini ushlay olmaydigan, betoqat, serzarda. Sangvinikka qaraganda ozroq
silliq va qo‘proq qotib qolgan. Shuning uchun intilishlari va qiziqishlarida katta
barqarorlik, zo‘r qatiylik bor, diqqatini ko‘chirishda qiyinchilikka uchraydi. Psixik
tempi tez. Bir ishni boshlasa oxiriga yetkazadi, ammo unga qiziqsa.
Flegmatik - senzitivligi sust, hissiy qo‘zg’aluvchanligi oz, kuldirish, jahlini
chiqarish, kayfiyatini buzish qiyin. Ammo bir narsa yuzasidan qattiq kulganda u
vazminligicha qolaveradi. Katta ko‘ngilsiz hodisa yuz berganda ham
osoyishtaligini buzmaydi. Imo-ishoralari oz, harakatlari ifodasiz. qayrati
ishchanligi bilan ajralib turadi. Yuksak faolligi oz, reaktivligidan ancha ustunlik
qiladi. Chidamliligi, matonati, o‘zini tuta bilish bilan ajralib turadi. harakatlarining
tempi va nutqining tempi sust, ifodasiz. Diqqatini sekinlik bilan to‘playdi. Rigid
(qotib qolgan), diqqatini qiyinchilik bilan ko‘chiradi. Yangi sharoitga qiyinchilik
bilan moslashadi. Introvert. Yangi odamlarga qiyinchilik bilan qo‘shiladi. Tashqi
taassurotlarga qiyinchilik bilan javob qaytaradi.
Melanxolik - yuksak senzitivlik xususiyatiga ega. Sezgirligi yuksak (sezgi
chegaralari yuqori). Arzimagan sababga ko‘ra, ko‘zlaridan yosh oqib ketaveradi.
Nihoyatda arazchan, sekin yig’laydi. Samimiy, juda oz kuladi, faolligi sust. o‘ziga
ishonmaydi, tortinchoq, ozgina qiyinchilik tug’iladigan bo‘lsa, ho‘lini yuvib

qo‘ltig’iga urib g’o‘ya qoladi. G’ayratsiz qatiy emas. Diqqati tez chalg’iydi,
barqaror emas. Psixik tempi sust. Rigid (qotib qolgan). Introvertlik xususiyatiga
ega.
Temperament tiplarining psixologik tavsifi quyidagi muhim xususiyatlar
yordami bilan aniqlanishi mumkin va ularning psixologik tavsifini yuqoridagi
jadvalda ko‘rishimiz mumkin.

1.2. Temperamentning o‘zbek va xorijiy olimlar tomonidan o‘rganilishi
Faoliyatning individual uslubi insonda o‘zidan o‘zi vujudga kelmaydi, u
shaxs kamolotining barcha bosqichlarida (bog’cha yoshidan e'tiboran to kasbiy
mahorat egallagunga qadar) shakllanib boradi. Insonning temperamenti
faoliyatning individual uslubini tarkib optiradi. Xuddi shu boisdan, faoliyatning
individual uslubi deyilganda shaxs uchun o‘ziga xos va muvaffaqiyatga
erishishning maqsadga muvofiq yo‘llari individual tizimi tushuniladi.
Temperament xususiyatlarining o‘ziga xos yig’indisi inson faoliyati
munosabatlari va bilish jarayonlarida faolligining individual uslubi jarayonida
namoyon bo‘ladi.
Faoliyatning individual uslubi faqat temperamentga emas, balki boshqa
sabablarga, shaxsiy tajriba jarayonida hosil bo‘lgan ko‘nikma va malakalarga ham
bog’liqdir. Faoliyatning individual uslubini inson organizmini tug’ma xususiyatlari
va asab tizimi tiplarining faoliyat sharoitlariga moslanishi deb qarash mumkin.
Faoliyatning individual uslubi asosini asab tizimi xususiyatlari yig’indisi tashkil
qiladi. Faoliyatning individual uslubiga kiruvchi ikki xil xususiyatlar mavjud.
1. Asab tizimi individual xususiyatlari nuqsonlarining o‘rnini to‘ldiruvchi tajriba
jarayonida shakllangan xususiyatlar.
2. Insonda mavjud layoqat va qobiliyatlardan maksimal darajada foydalanish
imkonini beruvchi xususiyatlar .
Temperamentning xususiyati faollikning samaradorligida emas, balki usullarning
o‘ziga xosligidadir. Shu ma'noda Ye.A.Klimov tomonidan olib borilgan tadqiqotga
ko‘ra, stanokchi, to‘quvchilarning ishini kuzatish natijalari muhim sanalgan.
Ma'lum bo‘ldiki, bir necha stanokda ishlashda nerv tizimi harakatchan tipdagi ham,
harakatsiz tipdagi xodimlar ham ishlab chiqarishda muvaffaqiyatlarga erishadilar.
Temperamentni harakatchanligiga ko‘ra qarama-qarshi xususiyatli kishilar bir xil
mehnat vaziyatida turlicha harakat taktikasiga murojaat qilishlari aniqlandi.
Harakatchanlari shoshilinch, tezroq bajaradi, temperamentning sust tipdagi kishilar
esa shoshilinch harakatning zarurligini bildiradigan tayyorlov ishlariga ko‘p e'tibor
berishi bilan ajralib turadi.

Faollikning individual uslubini V.S.Merlin, Ye.A.Klimovlar o‘rganib, uning
kishida darrov paydo bo‘lmasligi va faqat stixiyali tarzda paydo bo‘lishini
ko‘rsatishdi. Agar kishi o‘z temperamentiga muvofiq yaxshi natijalariga
erishishiga yordam beradigan o‘zining yo‘llari va usularini faol izlasa, individual
uslub yuzaga keladi.
Odamlarning birgalikdagi faolligi sharoitlarida ular temperamentning
dinamik fazilatlari ular faoliyatining pirovard natijasiga har biri individual ishlagan
holdagiga qaraganda ancha jiddiy ta'sir ko‘rsatadi. Bunda mazkur faoliyatni
bajarish uchun ancha qulay va kamroq qulay bo‘lgan temperamentning har xil
tiplarini birga qo‘shilib ketishi aniq bo‘ladi. Chunonchi, xolerik temperamentli
kishining faoliyati sangvinik yoki xolerik temperamentli kishi bilan sherik bo‘lib
ishlaganiga qaraganda flegmatik yoki melanxolik bilan birgalikda ishlagan
hollarda ancha samarali bo‘ladi. Bunday faktlar shuni ko‘rsatadiki,
temperamentning u yoki bu xususiyatlarining ahamiyatini ko‘pgina faoliyat
turlarini birgalikdagi xarakterini hisobga olmasdan baholab bo‘lmaydi. o‘z
temperamentining xususiyatlarini egallash va ularning o‘rnini to‘ldirish,
faoliyatning individual uslubini shakllantirish bolalik yillaridan boshlanib, ta'lim
va tarbiya ta'sirini negizida yuzaga keladi.
Temperamentning fiziologik asoslariga ulkan o‘z hissasini qo‘shgan
olimlardan biri rus fiziologi I.P.Pavlov (1849-1936) hisoblanadi. I.P.Pavlov
temperament ham shartli reflektor faoliyatining individual xususiyatlarini keltirib
chiqaruvchi omillar bilan bog’liq bo‘lishi mumkin, degan xulosa chiqaradi.
I.P.Pavlov ta'limoti bo‘yicha, shartli reflekslar paydo bo‘lishining individual
xususiyatlari ro‘yobga chiqishining sabablari nerv sistemasini xususiyatlari
mohiyatidandir. Unga ko‘ra quyidagi 3 ta xususiyatni ajratib ko‘rsatadi:
1) qo‘zg’alish va tormozlanish jarayonlarining kuchi;
2) qo‘zg’alish kuchi bilan tormozlanish kuchi o‘rtasidagi muvozanatlilik darajasi;
3) qo‘zg’alishning tormozlanish bilan almashinish tezligi yoki nerv jarayonlarining
harakatchanligi .

I.P.Pavlov shartli reflektor faoliyatining individual xususiyatlari bilan
temperamentga aloqador nerv sistemasi xususiyatlarining o‘zaro qo‘shiluvini nerv
sistemasining tipi deb nomlaydi va uni to‘rtta tipga ajratadi. Ular quyidagilardan
iborat.
1. Kuchli, muvozanatli, epchil;
2. Kuchli, muvozanatsiz, epchil;
3. Kuchli, muvozanatli, sust;
4. Kuchli, muvozanatsiz sust.
Yirik rus psixologlaridan biri B.M.Teplov (1896 - 1965) va uning
shogirdlari, maslakdoshlari I.P.Pavlovning tadqiqotlarini davom ettirib, inson nerv
jarayonlari xususiyatlarining o‘ziga xos tomonlarini ochishga muvaffaq bo‘ldilar.
Ular nerv-fiziologik jarayonlarning nozik hirralarini o‘rganishga maxsus
moslamalar yordami bilan o‘zgarishlarni qayd qilish hamda olingan natijalarni
(omillarni) matematik statistika metodlari orqali hisoblashni tatbiq etdilar.
Shuningdek, B.M. Teplov ilmiy maktabining namoyondalari tomonidan ijobiy va
tormozlovchi shartli reflekslarning hosil bo‘lish tezligini tavsiflovchi individual
xususiyatlar turkumi ham ta'riflab berilgandir. Ushbu individual xususiyatlar
mohiyatida ifodalanuvchi nerv sistemasining notanish xususiyati dinamiklik deb
nomlangan ham tavsiflangan. Bundan tashqari, ular shartli reflektor faoliyatining
bir guruh individual xususiyatlari qo‘zg’alish jarayoni to‘xtalishining tezligi
mahsuli sifatida taxmin qilingan xususiyatni (yangi xislatni) labillik deb atay
boshlaganlar. Shuning bilan birga nerv sistemasining boshqa xususiyatlari
mavjudligi to‘g’risida ilmiy taxminlar ilgari surilgan, chunonchi: senzitivlik,
reaktivlik va hokazo. Nerv sistemasining umumiy tiplari kelib chiqishi yuzasidan
mulohaza yuritilganda, albatta I.P.Pavlovning ta'limotini eslash maqsadga
muvofiqdir, chunonchi irsiyat yo‘li bilan shartlangan tip-bu genotip demakdir.
Hozirgi davrda nerv sistemasining umumiy tipi (genotip) irsiyatga bog’liq ekanligi
haqidagi ma'lumotlar, juda ko‘p bo‘lib, ular qiyosiy jihatdan hayvonlarni o‘rganish
natijasida topilgandir. Temperamentning tipologiyasi mobodo insonlar
temperamentlari bo‘yicha qiyoslansa, u holda uning xususiyatlari jihatidan o‘zaro

o‘xshash shaxslarning guruhi mavjudligi namoyon bo‘ladi. Bu asnoda
eramizdan oldingi davrda ham temperament tiplari to‘g’risida materiallar
to‘plangan. Ularda temperament tipi deyilganda, insonlarning muayyan guruhlarini
tavsiflovchi psixik xususiyatlarning yig’indisi (majmuasi) tushuniladi. Hozirgi
davrda temperament tipi deganda, ma'lum insonlar guruhi uchun umumiy bo‘lgan
xususiyatlarning sodda majmuasi emas, balki mazkur xususiyatlarning qonuniy,
zaruriy o‘zaro bog’liqligi tushuniladi. O‘zbek olimlari temperamentni o‘rganishda
asosiy e’tibor xulq-atvor, his-tuyg’ular va xususiyatlardagi individual farqlarni
tushunishga qaratilgan. O‘zbekistonlik olimlar xushmuomalalik, hissiy reaktivlik
va moslashuvchanlik kabi temperament xususiyatlarining inson rivojlanishi va
farovonligiga qanday ta’sir qilishini o‘rganish bo‘yicha tadqiqotlar olib bormoqda.
Temperamentni o‘rganish orqali tadqiqotchilar shaxsiyat, psixologik kasalliklar va
inson xatti-harakatlariga ta'sir qiluvchi mexanizmlar haqidagi tushunchamizni
yaxshilashni maqsad qilgan.

1.3. Temperament nazariyalari
Ma’lumki, odamlar xulq-atvor va faoliyat motivlari nisbatan teng bo‘lganda,
bir xil tashqi ta’sir etganda, bir biridan ta’sirchanligiga va ko‘rsatayotgan
energiyasiga ko‘ra sezilarli darajada farq qiladilar. Jumladan, bir xil kishi
sekinlikni, boshqasi shoshilishni yoqtiradi, bir xil odamlarga hissiyotlarning tez
o‘yg’onishi xos bo‘lsa, boshqasiga esa sovuqqonlik xosdir, boshqa birovni keskin
imo-ishoralar, ma’noli mimika, boshqasining harakatlarida og’ir-bosiqlik, yuzining
juda ham kam harakat qilishi ajratib turadi. Kishining harakatlardagi o‘zgarishi
tabiiy ravishda ko‘pincha tarbiyalangan ustanovkalar (ko‘rsatmalar) va odatga,
vaziyatning talabiga va shu kabilarga bog’liq bo‘ladi. Ammo so‘z yuritilayotgan
individual farqlar o‘zlarining tug’ma asosiga ega bo‘lishi shubhasizdir. Bu shu
narsa bilan tasdiqlanadiki, bunday farqlar bolaligidayoq ma’lum bo‘la boshlaydi,
xulq-atvorning va faoliyatning turli sohalarida ko‘rinadi va alohida barqarorligi
bilan ajralib turadi. Individga xos dinamik fazilatlar o‘zaro ichki bog’lanishga ega
bo‘lib, o‘ziga xos tuzilishni tashkil etadi.
Temperamentning xususiyatlari psixikaning individual xususiyatlaridan
bo‘lib, inson psixik faoliyatining o‘tishini, dinamikasini belgilab beradi. Psixik
faoliyat dinamikasi faqat temperamentga bog’liq emas. Psixik faoliyat dinamikasi
kishining motivlariga, psixik holatlariga ham bog’liqdir. U holda temperament va
kishining faoliyatiga ta’sir qiluvchi xususiyatlarni qanday farqlash mumkin.
Buning uchun quyidagi belgilarni hisobga olish zarur.
1.Temperament xususiyatlari faqat bir turdagi emas, balki har xil va turli
maqsadlardagi faoliyat turlarida, mehnatda, o‘yinda, sportda, o‘quv mashg’ulotlari
jarayonida namoyon bo‘ladi.
2. Temperament xususiyatlari odam hayotining butun davomida yoki ma’lum
qismida barqaror va o‘zgarmasdir.
3. Temperament xususiyatlari bir-biri bilan tasodifiy emas, balki qonuniy
bog’langan bo‘lib ma’lum tuzilishni tashkil qiladi.
Shunday qilib, temperamentning xususiyatlari deganda, bir inson psixik faoliyati
dinamikasini belgilovchi psixikaning barqaror individual xususiyatlarini

tushunamiz. Bu xususiyatlar turli mazmundagi faoliyatlarda, motivlarda,
maqsadlarda nisbatan o‘zgarmaydi hamda temperament tiplarini xarakterlovchi
tuzilishni hosil qiladi. Temperamentning klassik nazariyalari va uning fiziologik
asoslari temperament haqidagi ta’limot dastlab qadimgi (bizning eramizdan oldingi
460—356yillarda yashagan) grek olimi Gippokrat tomonidan yaratilgan. Uning
ta’limotiga muvofiq sur’atda, keyinchalik «temperament» termini ham
ishlatiladigan bo‘ldi, shuningdek, hamma to‘rt tip temperament nomlari o‘rnashib
qoldi.Gippokrat ta’limotiga muvofiq, odamlarning temperament jihatidan turlicha
bo‘lishi, ularning organizmidagi suyuqliklarning (xiltlarning) turlicha nisbatda
bo‘lishi bilan bog’liqdir. Gippokrat fikricha, odam tanasida to‘rt xil suyuqlik (xilt)
bordir. Chunonchi, o‘t yoki safro (grekcha — chole), qon (lotincha — sangus),
(qora o‘t - grekcha melanchole) va balg’am (grekcha — plegma) bordir. Bu
suyuqliklarning har biri o‘z xususiyatiga ega bo‘lib, ularning o‘z vazifasi, ishi
bordir. Chunonchi, o‘tning xususiyati — quruqlikdir. Uning ishi — organizmdagi
quruqlikni saqlab turish, ya’ni badanni quruq tutishdir. Qonning xususiyati —
issiqlikdir. Uning ishi organizmni isitib turishdir. Qora o‘tning xususiyati —
namlikdir. Uning ishi badan namligini saqlab turish, uning namligini tutib
turishdir. Balg’am (shilimshiq modda)ning xususiyati sovuqlikdir. Uning ishi
badanni sovitib turishdir. Gippokrat fikriga muvofiq, har qaysi odamda shu to‘rt
xildagi suyuqlikdan biri ko‘proq bo‘lib, ustun turadi. Bu aralashma (lotincha —
temperamentum)lardan qaysi biri ustun bo‘lishiga qarab, odamlar temperament
jihatdan har xil bo‘ladilar. Xoleriklarda sariq o‘t ustun; sangviniklarda — qon;
melanxoliklarda qora o‘t; flegmatiklarda esa balg’am (shilimshiq modda) ustun
bo‘ladi, deb ko‘rsatadi.
Gippokratning mana shu to‘rt xil moddalar aralashmasi to‘g’risidagi
ta’limotidan kelib chiqqan temperament so‘zi qadimgi zamonlardan beri
hozirgacha saqlanib kelmoqda.
Jahon madaniyatiga ulkan hissa qo‘shgan buyuk mutafakkir Abu Ali ibn Sino
ham o‘zining ruhiy jarayonlar haqidagi izlanishlarida «mijoz» masalasiga alohida
e’tibor berdi. U buyuk grek olimi Gippokratning temperament haqidagi ta’limotini

chuqur o‘rgandi «mijoz» haqidagi ta’limotini ishlab chiqdi. Ibn Sino «mijoz»
organizmning ruhiy va jismoniy barqarorligini ko‘rsatadigan ta’sirlarga javobidir
deb ko‘rsatdi. U organizmni tashqi ta’sirlarni qabul qilishi va unga javob
reaktsiyasini berishida mijozni turlicha ya’ni issiq, sovuq, quruq, nam, kuchli va
kuchsiz paydo bo‘lishini aniqladi.
Mijoz odamda tabiiy ravishda paydo bo‘lishini va ular orqali odam
ovqatlarni, havo haroratini, yoqimli va yoqimsiz narsalarni bir-biridan farq qiladi
deb «issiqlik» va «sovuqlik» tushunchasini ajratib «issiq mijoz, sovuq mijoz» deb
kishilarni ajratadi. Issiq mijozli kishilar koloriyasi kuchli mahsulotlarni ya’ni
yog’li ovqat, qo‘y go‘shti, tuxum, qant, yong’oq, mag’iz, qora choy kabilarni
iste’mol qiladilar, bular qonni oshiradi, kuchni, haroratni oshiradi; sut, mastava,
ko‘k choy, baliq, o‘simlik va boshqalar sovuqlikni oshiradi va ular mijozga ta’sir
etadi deydi. Shunga binoan issiqlikni ko‘p iste’mol qiluvchilar issiq mijoz,
sovuqlik mahsulotlarini iste’mol qiluvchilar sovuq mijoz bo‘ladi deb ko‘rsatadi.
Ibn Sino qadimgi grek ta’limotiga binoan mijozning fiziologik asosi haqidagi to‘rt
modda ya’ni olov, havo («yengil» element), suv, yer («og’ir» element) va uning
xususiyatlarini tahlil qilib, olov issiq, yengil; havo issiq va nam, suv sovuq va nam,
yer quruq va sovuqligiga asoslanib mijozni issiq, o‘rtacha, sovuq bo‘lishini aniqlab
berdi. Keyinchalik temperament to‘g’risidagi bu taxmin rad qilindi. Lekin
temperamentning 4 guruhga bo‘linishi va ularning nomlari saqlab qolindi.
Mutafakkir olim mijozni odam organizmining xususiyatini ifodalashini va u
tashqi muhit faktorlarini jismoniy va ruhiy idrok qilinishidir degan fikrni ilgari
surdi.
XX asrning 30—40 yillariga kelib temperament va uning nerv fiziologik
asoslari haqidagi ta’limot rus fiziologi I. P. Pavlov tomonidan ishlab chiqildi.
Temperament xususiyatlarining ilmiy sabablari I. P. Pavlovning yuksak nerv
faoliyat tiplari haqidagi ta’limotida ochib berildi. I. P. Pavlov yuksak nerv faoliyat
turlari deganda hayvon bilan odam nerv sistemasining faoliyatidagi eng muhim
xususiyatlarning chatishuvini tushunar edi.

I. P. Pavlov itlar ustida ko‘p tajribalar o‘tkazib, reflekslarni tekshirishi
natijasida, hayvonlar nerv sistemasining a) qo‘zg’alish va tormozlanishning
kuchiga, b) bu jarayonlarning muvozanatiga va d) ularning ildamlik darajasiga
qarab bir-biridan farq qilishini aniqladi.
I.P.Pavlov ajratishicha, nerv sistemasining kuchi hujayralardagi fiziologik
moddalarning zapas miqdori bilan belgilanadi.
Nerv sistemasining kuchi qo‘zg’alish jarayoniga ham, shuningdek,
tormozlanish jarayoniga ham tegishlidir. Nerv sistemasining kuchi, avvalo, kuchli
qo‘zg’ovchilarga «bardosh» bera olish qobiliyatida ko‘rinadi.
«Nerv jarayonlari kuchining ahamiyati shundan ravshan ko‘rinib turadiki»,
— deydi I. P. Pavlov, — atrofdagi muhitda odatdan tashqari, favqulodda hodisalar,
zo‘r kuchga ega bo‘lgan qo‘zg’ovchilar ma’lum darajada tez-tez voqe bo‘lib turadi,
shu bilan birga, tabiiy ravishda, ko‘pincha, bu qo‘zg’ovchilarning ta’sirini
boshqalarning talabiga va shuningdek, undan ham qudratli bo‘lgan tashqi
sharoitning talabiga muvofiq bosmoq, to‘xtatib turmoq zaruriyati tug’iladi. Nerv
hujayralari esa o‘z faoliyatining bunday haddan tashqari zo‘riqishiga bardosh
berishi kerak» Nerv sistemasidagi muvozanat, I. P. Pavlov ta’limotiga muvofiq,
nerv sistemasining qo‘zg’alish va tormozlanish jarayonlarining kuch darajasini
teng baravar holda tutib tura bilish qobiliyatida ko‘rinadi. Qo‘zg’alish va
tormozlanish baravar darajada kuchli yoki kuchsiz bo‘lganda, nerv sistemasida
muvozanat bo‘ladi. Shu jarayonlardan biri kuchliroq yoki kuchsizroq bo‘lsa, nerv
sistemasida muvozanat bo‘lmaydi.Nerv sistemasining ildamligi (labilligi) miya
po‘stining biron qismidagi qo‘zg’alishning tormozlanishi bilan yoki, aksincha,
tormozlanishning qo‘zg’alish bilan naqadar yengil almashinishidan iborat. I. P.
Pavlov nerv sistemasining bu xususiyatiga, ayniqsa, katta ahamiyat bergan edi.
«Ravshanki, eng muhimi ildamlikdir, — deydi u, — hayot o‘zi deganicha
qilaveradi, hamma sharoitni o‘zgartirib yuboradi, u juda ham o‘zgaruvchan, kimki
sergaklik bilan bu o‘zgarishlarni darrov payqab ola bilsa, ya’ni ildam esga ola
biladigan nerv sistemasi bo‘lsa, o‘sha yutadi»

II BOB. SHAXS TEMPERAMENTINING EMPIRIK TADQIQ ETILISHI
2.1. Temperament bo‘yicha ishlab chiqilgan metodikalar
TEMPERAMENTNI ANIQLASH TESTI
Yo‘riqnoma: Har bir berilgan raqamga 4 tadan javob variantlari berilgan.
Nazaringizda ulardan ikkita va hattoki uchtasi sizda bordek tuyulsa, faqat bittasini
ya’ni o‘zingizga to‘g’ri keladigan javobni tanlang.
1. A) faol; B) Xushchaqchaq; V) Og’ir,vazmin; G) Uyatchang;
2. A) O‘zini tuta olmaydigan; B) Energiyali va ishbilarmon; V) Ishini o‘z
vaqtida bajaradigan; G) Yangi sharoitda o‘zini yo‘qotib qo‘ymaydiganlar;
3. A) Sabrsiz; B) Boshlagan ishini oxiriga yetkaza olmaydiganlar; V)
Ehtiyotkor va fikrlovchi; G) Yangi odamlar bilan muomala qilishda
qiynaladiganlar;
4. A) Betgachopar; B ) O‘ziga ortiqcha baho berish; V) Kuta bilish; G)
O‘ziga ishonmaslik;
5. A) Qo‘rqmaslik va tashabbuskorlik; B) Yangilikni tez qabul qiladigan; V)
Indamas va ko‘p gapirishni yoqtirmaslik; G) Yolg’izlikni onson o‘tkaza
olishlik;
6. A) Qaysarlik; B) O‘zini aytganini qila olmaslik; V) O‘zini tutgan holatda
suhbatlashish ( baqirmaslik) ; G) Tanholikni yoqtirish;
7. A) Muzokaralarda o‘z fikrini o‘tkaza olish; B) Qiyinchilik va omadsizlikka
e’tibor bermaslik; V) Chidamlilik va o‘zini ushlay olish; G) O‘zi bilan o‘zi
ovora bo‘lib qolish;
8. A) Tavakkalchilikni sizda borligi; B) Xar hil sharoitlarga osonlik bilan
moslasha olishingiz; V) Boshlagan ishingizni oxirigacha olib bora
olishingiz; G) Tavakkalchilikning sizda yo‘qligi;
9. A) Yugurib-yugurib ishlaysiz; B) Yangilikka qiziqish bilan kirishasiz; V) O‘z
kuchingizni bekorga sarflamaysiz; G) Past ovoz bilan gapirasiz, ba’zida
undan ham past;

10. A) Gina saqlaysiz; B) Biron narsaga qiziqish sizda tez so‘nadi; V) Kunlik
ish tartibiga qat’iy rioya qilasiz; G) Suhbatdoshingizning harakteriga
moslasha olasiz;
11. A) Gapirganingizda intonatsiya bilan gapirasiz; B) Bir ishga kirishib tezda
boshqasiga o‘tib ketish qobiliyatiga egasiz; V) Qiyinchilikni onsonlik bilan
o‘tkazasiz; G) O‘g’ir vaziyatlarda yig’lab yuborasiz;
12. A) O‘zini tuta olmaslik; B) Bir hil sharoitga moslashish; V) Masalalar xal
bo‘layotganda e’tiborsizlik; G) O‘ziga va boshqalarga yuqori dajarada
talabchanlik;
13. A) Agressiv (jahldor) holatda bo‘lish; B) O‘zini yo‘qotmaslik va
muomalani to‘g’ei qilib boshqalarni eshita olish; V) Birovdan hafa
bo‘lmaslik sizga nisbatan muomalani to‘g’ri qabul qilish; G) Birovlardan
xafsirash;
14. A) Kamchilikga chiday olmaslik; B) Chidamlilik va ishlash qobiliyatining
ustunligi; V) Doimiy o‘z qiziquvchanligining o‘zgarmasligi; G) Hamma
narsani o‘ziga olib tez hafa bo‘lish;
15. A) Aniq xatti - harakatlarga egamisiz; B) Xatti - harakat bilan tez va qattiq
gapirish; V) Shoshilmasdan ishga kirishuvchanlik va boshqa ishga o‘tganda
ham shunday davom ettirish; G) Hamma narsaga hafa bo‘lishlik;
16. A) Ishni tez hal qilasiz; B) Qiyin sharoitlarda o‘zingizni tuta olasiz; V)
Hammaga teng qaraysiz; G) Boshqalar bilan ham suhbat qilishni yoqtirasiz;
17. A) Yangilikka doim intilib borasiz; B) Har doim kayfiyatingiz ko‘tarinki; V)
Hamma ishni sifatli qilasiz; G) Kam harakatlik uyatchanlik sizga xos;
18. A) Tez va qo‘rs xatti - harakatga egalik B) Tez uhlab, tez uyg’onasiz; V)
Qiyinchilik bilan yangi sharoitga moslashasiz; G) Bo‘ysunuvchanlik va
tortinuvchanlikning mavjudligi;
19. A) Ishni shoshma-shosharlik bilan hal qilishingiz; B) Maqsadingizga
erishishda qat’an harakat qilasiz; V) Kam harakatchanlik; G) Sizga nisbatan
hamdardlikni xohlaysiz;

20. A) Tezda harakteringiz o‘zgarib turadi; B) Bir ishdan ikkinchi ishga o‘tish
siz uchun onson; V) Jahl chiqqanda o‘zini tuta bilish; G) Tez ta’sirchanlik;
Necha marta “ A” , necha marta “B”, necha marta” V”, necha marta “G”,
tanlaganingizni sanab chiqing. Masalan: Siz “A” variantini 6 marta tanlagan
bo‘lsangiz
“A” 6*5=30
“B” 3*5=15
“V” 10*5=50
“G” 1*5=5
Shu yo‘l bilan javoblaringizni foizga aylantirasiz, masalan: “A” variant 50%
“G” variant 5% o‘zingizni tekshirayotganingizda 100% hisobida oling. Mana shu 4
ta tip temperamentiga to‘g’ri keladi.
“A” - Xolerik tip; “B” - Sangvenik tip; “V” - Flegmatik tip; “G” - Melanxolik tip;
Agar qaysi temperamentni 40% deb belgilansa asosiy (melanxolik 50%)
30-35% bo‘lsa aniq ko‘ringan temperamentning tipi;
20-29% bu ham nisbatan aniq, lekin hisobga olish kerak.
20% bu temperamentning sust aks etishi
20% hisobga olinmaydi.
Insoning u yoki bu temperamentga mansubligini bilish, uning biron-bir
vazifani nega shu tarzda bajarayotganligi tushunishga yordam beradi, lekin kezi
kelganda aynan unga mos vazifalarni yuklash imkonini beradi.
Xolerik - asab tizimidagi qo‘zg’alish va tormozlanish jarayonlar kuchli
bo‘lib, uning biron-bir faoliyatga tez kirishib, tez sovib ketishi mumkin.
Yangiliklarga ehtirosi baland, g’ayratli va o‘ta harakatchan, bir maromdagi
faoliyatni, bir maromdagi ishlarni yoqtirmaydi, doimo yangilikka intiluvchan.
Yangi muhit va jamoada o‘zini yaxshi his qiladi va o‘zgaruvchan sharoitlarga tez
moslashadi. Bunday insonlarga yangi, o‘zlashtirilayotgan faoliyat turlarini
vazifalari tariqasida berish o‘rinli. Shuningdek uzoq vaqt davomida ma’lum tartib
talab qiluvchi ishga moslashishlari uchun, kuchli ichki zo‘riqishga boradilar. Betga

chopar, kuta bilish qobiliyatiga ega emas, chidamsiz. O‘zining qiziqishlariga og’ib
ketadi.
Sangvinik - qo‘zg’alish va tormozlanish jarayonlari kuchli, lekin
muvozanatlashgan. Bunday shaxs o‘zini qo‘lda ushlay oladi, intizomli va xolerik
kabi shoshqaloq emas, biron ishga kuchini to‘g’ri taqsimlaydi, yangi faoliyat turini
tez o‘rganadi. Nizoli vaziyatda kelishuvga bora oladi, kelajakka ishonch bilan
qaraydi. Tavakkallikka moyil, tezda natijaga erishishga harakat qiladi, puxta o‘ylab
tez qaror qabul qiladi, ko‘tarinki va turg’un kayfiyat egasi, jonli, o‘zini tuta biladi.
Eng qiyin sharoitlarda ham o‘zini yo‘qotmaydi. Umuman olganda sangvenik
baland, tez aniq gapiradi. Muomalasi yaxshi, yangi jamoada o‘zini noqulay
sezmaydi. bir ishga tez kirishib boshqa ishga ham tezda o‘tib keradi. Tashabbuskor,
lekin ayrim masalalarda shoshma-shosharlik qiladi.
Flegmatik - harakatlari sekin, shoshilmas va sabr-toqatli, tanholikni yaxshi
ko‘radi, muloqot doirasini kengaytirishni xohlamaydi, do‘stlariga sodiq va ularni
ko‘paytirish niyati ham yo‘q. O‘rganib qolgan sharoitida yaxshi faoliyat yuritadi va
o‘zgaruvchan muhitga moslashishi qiyin, shovqinni yoqtirmaydi, bir joyda o‘tirib
barajariladigan ishni ma’qul ko‘radi. Yangi odamlar bilan muloqotga kirishishi
qiyin, lekin o‘rnatilgan aloqalarni saqlashga intiladi. Saramjon sarishtali, tartibni
yoqtiradi, inizomli, boshlagan ishini oxiriga yetkazishga harakat qiladi,
tashkilotdagi an’analarga sodiq.
Melanxolik - nozik didli, hissiyotga berilgan, o‘z ichki dunyosiga va
kechinmalariga e’tiborli. Bunday insonlar orasida san’atga qobiliyatlilar ko‘p
uchraydi. Ulardan ajoyib rassomlar, yozuvchilar va shoirlar yetishib chiqadi.
Murakkab va nizoli vaziyatlarda harakati sust, tezkor vazifalarn hal etishda
asabiylashadi va tez toliqadi. Hamma hissiyotlari, tashvishlari o‘z ichida. Juda
sezuvchan, o‘z kuchiga ishonmaydi. Uyatchan, yakkalikni yoqtiradi. U bilan
suhbatlashish juda qiyin. Ozining qiziqishlariga bir xil. Yangi sharoitda o‘zini
yo‘qotmaydi.

2.2. Tadqiqotda olingan natijalarning psixologik tasnifi
TEMPERAMENTNI ANIQLASH TESTI

33%
53% 7% 7%Temperamentlar
sangvinik xolerik flegmatik melanxolik
Metodika tahlili
Metodika obyekti sifatida Jizzax shaxridagi 6-IDUMning 16 yoshli
9-"f" sinf o‘quvchilarida temperamentni aniqlash testi bo‘yicha tadqiqot
o‘tkazdik. Ushbu metodikani bajarish vaqtida sinaluvchilar o‘zlarini xotirjam tutib,
ochiq javob berishlari so‘raldi. Bu yerda hech qanday to‘g’ri yoki noto‘g’ri javobni
aniqlash maqsadi yo‘q. Insoning u yoki bu temperamentga mansubligini bilish,
uning biron-bir vazifani nega shu tarzda bajarayotganligi tushunishga yordam
beradi, lekin kezi kelganda aynan unga mos vazifalarni yuklash imkonini beradi.
O‘tkazgan metodikamizda 30 nafar sinaluvchilar ishtirok etdi.
Temperamentni aniqlash testi sinaluvchilari o‘rtasida sangviniklar 33.3% ni,
xoleriklar 53% ni, flegmatiklar 7% ni,melanxoliklar 7% ni tashkil qildi.

Xulosa
Xulosa qilib aytishim mumkinki, temperament nazariyalari xulq-atvor, his-
tuyg’ular va reaksiyalardagi individual farqlarni asosiy biologik va psixologik
omillarga asoslangan holda tushuntirishga intiladi. Ushbu nazariyalar
temperamentning vaqt o‘tishi bilan nisbatan barqaror ekanligini va odamlarning
atrof-muhit bilan qanday munosabatda bo‘lishiga ta'sir qilishini ko‘rsatadi.Ko‘zga
ko‘ringan nazariyalardan biri biologik asoslangan temperament nazariyasi bo‘lib, u
temperamentning tug’ma ekanligini va genetik omillar ta'sirini ko‘rsatadi. Bu
nazariya odamlarni xarakterli xulq-atvori va hissiy javoblari asosida oson, qiyin
yoki sekin isinish kabi temperamentli turlarga ajratadi.Yana bir ta'sirli nazariya
psixodinamik nazariya bo‘lib, u temperament erta bolalik tajribasi va ongsiz
jarayonlar tomonidan shakllantiriladi. Psixodinamik nazariyotchilar ongsiz
to‘qnashuvlar va himoya mexanizmlarining shaxslarning hissiy va xulq-atvor
tendentsiyalarini shakllantirishdagi rolini ta'kidlaydilar.
Temperamentning kognitiv nazariyasi odamlarning ma'lumotni qanday qayta
ishlashlari va o‘z tajribalarini qanday tushunishlariga qaratilgan. Ushbu nazariya
shuni ko‘rsatadiki, kognitiv uslublardagi farqlar, masalan, e'tiborni qaratish yoki
ma'lumotni qayta ishlash strategiyalari temperamentning o‘zgarishiga yordam
beradi.Nihoyat, temperamentning interaksionistik nazariyasi temperamentni
tushuntirish uchun biologik, atrof-muhit va individual omillarning elementlarini
birlashtiradi. Bu nazariya irsiy moyilliklar, atrof-muhit ta'siri va temperamentni
shakllantirishdagi individual tajribalar o‘rtasidagi dinamik o‘zaro ta'sirni
ta'kidlaydi.
Umuman olganda, temperament nazariyalari xulq-atvor va ta'sirdagi
individual farqlarning kelib chiqishi va namoyon bo‘lishini tushunish uchun
qimmatli asoslarni taqdim etadi. Biologik, psixologik va ekologik omillarning
o‘zaro ta'sirini o‘rganish orqali tadqiqotchilar va amaliyotchilar temperamentning
murakkabligini va uning inson rivojlanishi va farovonligiga ta'sirini yaxshiroq
tushunishlari mumkin.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz”. –T.: “O‘zbekiston”,2017. – 488 betMirziyoyev Sh.M. Buyuk
kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – T.: “O‘zbekiston”,
2017. – 488 b.
2. Nishanova Z . T. Psixologik xizmat. - T.: Yangiyo‘l poligraf servis, 2007.
3. Mirashirova N. Maktabgacha tarbiya muassasalarida psixologik xizmat. -T.:
TDPU, 2003.
4. Гамезо М.В, Домашенко И.А Атлас по психологии М; «Просвещение»
1986 г
5. Davletshin M . G Umumiy psixologiya T -2002 y P
6. Дружинин В. Н. Психология общих способностей. — 2-е изд. — СПб.:
Питер, 1999.
7. Karimova V . M . Psixologiya T -2002 y
Internet resurslari:
1.http://arxiv.uz
2.http://ziyonet.uz
3.http://psychol.ras.ru
4.http://psyberia.ru
5. www.expert.psychology

O‘zbekiston Milliy Universitetining Jizzax filiali “Psixologiya” fakulteti “ Oila
p sixologiyasi” yo ‘ nalishi 412 -2 2 -guruh talabasi Xamraqulova Muxlisa ning
Umumiy psixologiya fanidan ‘’Temperament nazariyalari’’ mavzusida yozgan
kurs ishiga
TAQRIZ
Temperament xususiyatlarining o‘ziga xos yig’indisi inson faoliyati
munosabatlari va bilish jarayonlarida faolligining individual uslubi jarayonida
namoyon bo‘ladi.
Faoliyatning individual uslubi faqat temperamentga emas, balki boshqa
sabablarga, shaxsiy tajriba jarayonida hosil bo‘lgan ko‘nikma va malakalarga ham
bog’liqdir. Faoliyatning individual uslubini inson organizmini tug’ma xususiyatlari
va asab tizimi tiplarining faoliyat sharoitlariga moslanishi deb qarash mumkin.
Faoliyatning individual uslubi asosini asab tizimi xususiyatlari yig’indisi tashkil
qiladi.
Ishning birinchi bobida talaba temperament tushunchasining psixologik
tasnifi, temperament nazariyalari, temperamentning o’zbek va xorijiy olimlar
tomonidan o’rganilishi haqida ma lumot keltirib nazariy jihatdan asoslab bergan.ʼ
Kurs ishining ikkinchi bobida esa shaxs temperamentining empirik tadqiq
etilishi haqida atroflicha to xtalib o tgan
ʻ ʻ .
Ishning xulosa qismida esa ikkala bob bo yicha
ʻ umumiy xulosa berilgan .
Kurs ishida ayrim juz ’ iy kamchiliklar mavjud. Kamchiliklar kurs ishining
mazmuniga ta ’ sir qilmaganligi uchun ishni himoyaga tavsiya etaman.
Taqrizchi: _______________

O‘zbekiston Milliy Universitetining Jizzax filiali “Psixologiya” fakulteti “ Oila
p sixologiyasi” yo ‘ nalishi 412 -2 2 -guruh talabasi Karimova Sohibjamolning
Umumiy psixologiya fanidan “ Hissiy intellekt muammosi ’’ mavzusida yozgan
kurs ishiga ilmiy rahbar
XULOSASI
Bugungi kunda jamiki narsaning boshlang‘ich asosi, manbai emotsiya
degan g‘oyani, uning qiymatini umumiy fonda birmuncha qadrsizlantiradi, lekin
ikkinchi, ustuvor va yetakchi, umumiy va xususiy ob’ektiv va sub’ektiv, muhim va
nomuhim mezonlar, alomatlar, o‘lchamlar yordami bilan baholanishi ushbu
psixologik masala mohiyatini oqilona talqin qilish zaruriyatini vujudga keltiradi.
Talaba Karimova Sohibjamolning kurs ishi yuzasidan tanlagan mavzu dolzarb
hisoblanadi. Mazkur kurs ishida hissiy intellekt muammosi haqida atroflicha
yoritib o’tilgan. Kurs ishining kirish qismida mavzuning bugungi kundagi
dolzarbligi, predmeti, maqsadi, vazifalari va tuzilishi imkon darajasida yoritib
berilgan. Talaba Karimova Sohibjamol umumiy psixologiya fanini o‘rganishi
orqali tayyorlagan ushbu kurs ishi kirish, II bob, V paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
Kurs ishining I bobi hissiy intellekt muammosi o‘rganilishining ilmiy-nazariy
asoslari haqida ma’lumotlarni yoritib bergan.
II bobida esa hissiy intellekt muammosining amaliy tahlili b o’ yicha olib
borilgan tadqiqot natijalari haqida to xtalibʻ o tilgan ʻ . Xamraqulova Muxlisa
tomonidan bajarilgan kurs ishi ham nazariy, ham amaliy ahamiyatga ega. Kurs
ishida ayrim juz’iy kamchiliklar mavjud. Kamchiliklar kurs ishining mazmuniga
salbiy ta’sir qilmaganligi uchun kurs ishini himoyaga tavsiya etaman.

Ilmiy rahbar: Sharafitdinov A

telegram:@print5703

Sotib olish