Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 71.2KB
Покупки 10
Дата загрузки 22 Апрель 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Samandar Dehqonov

Дата регистрации 02 Апрель 2024

180 Продаж

Temuriylar davrida Movarounnahr va Xurosonda davlatchilik rivoji

Купить
“ TEMURIYLA R DAVRIDA MOVAROUNNAHR VA XUROSONDA DAVLATCHILIK RIVOJI ” MUNDARIJA KIRISH ………………………………….……………………………………………………………………………………….…….. 3-5 I BOB. TEMURIYLAR DAVRIDA MOVAROUNNAHR VA XUROSON .......................................................................................................................................................................................... 6-20 1.1. Temuriylar davrida davlatning markaziy ma’muriyati ............................................................. 6-8 1.2. Temuriylar davrida Movarounnahr va Xurosondagi vaziyat ........................................... 9-15 1.3. Temuriylar o rtasidagi taxt uchun kurashʻ ......................................................................................... 16-20 II BOB. TEMURIYLAR DAVRIDA MOVAROUNNAHR VA XUROSONDA IJTIMOIY-MANAVIY HAYOT ....................................................................................................................... 21-33 2.1. Temuriylar davrida Movarounnahr va Xurosondagi ijtimoiy vaziyat ............... 21-26 2.2. Temuriylar davrida Movarounnahr va Xurosondagi madaniy hayot ................... 27- 32 XULOSA ............................................................................................................................................................................................ 33-34 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI ʻ ....................................................................... 35 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O zbekiston Respublikasi Prezidentiʻ Sh.M.Mirziyoyev 2016-yil yakunlarida “eng avvalo yoshlar va aholi o rtasida ʻ mamlakatimizning boy tarixi, uning betakror madaniyati va milliy qadriyatlarini keng targ ib qilish, jahon ilm-fani va adabiyoti yutuqlarini y ʻ е tkazish uchun zarur muhit va shart-sharoit yaratish ustuvor vazifalardan hisoblanadi” 1 , deb ta’kidlab o tdi. ʻ Har qanday jamiyat hayotida bunday tub , olamshumul o zgarishlar ʻ bosqichma-bosqich, ba’zan bir n е cha o n yilliklar va hatto asrlar davomida amalga ʻ oshadi. Shu bois tarixiy o tmish ʻ saboqlarini hisobga olmasdan , mintaqamizdagi xalqlarning tarixiy tajribasidagi ijobiy va salbiy jihatlarni chuqur ilmiy tahlil qilmasdan, shu jumladan , O rta Osiyo davlatchiligi tajribalarini o rganmasdan, ʻ ʻ bugungi kunda buyuk d е b ta’riflash mumkin bo lgan hozirgi islohotlarning ʻ mohiyati va ahamiyatini to liq tushunish va baholash mumkin emas. O zb ʻ ʻ е kiston R е spublikasi birinchi Pr е zid е nti I.A.Karimov ta’kidlaganidek: “Tarix xotirasi, xalqning , jonajon o lkaning, davlatimiz hududining xolis va haqqoniy tarixini ʻ tiklash milliy o zlikni anglashni, ta’bir joiz bo lsa milliy iftixorni tiklash va ʻ ʻ o stirish jarayonida g oyat muhim o rin tutadi”. Birinchi Prezidentimiz “Yuksak ʻ ʻ ʻ ma’naviyat - y е ngilmas kuch” asarlarida “O z ʻ tarixini bilmaydiga , kechagi kunini unutgan millatning kelajagi yo q”. Shu maqsadda I.A.Karimovning tarix fani ʻ vakillari bilan uchrashuvidagi suhbatlarida ushbu fanning dolzarb muammolari muhokama qilinib, ijtimoiy taraqqiyotning qonuniyatlarini chuqur o rganish, ʻ Amir Temur manaviyatining ummoniyligi, tiniqligiyu dunyoviy, islomiy qadriyatlar qorishmasida mujassamlashtirish. Amir Temurning manaviy komolotiga yoshlik va o smirlik yillaridayoq asos qo yilgan edi. Ul zotning ma’naviyati toboro ʻ ʻ qudratli ijtimoiy omilga aylanib borlanganligining asoslaridan biri hokimiyatga kelgunga qadar o n yilgdan ko proq vaqt davomida hech ikkilanmasdan ʻ ʻ Turkistonni xorijiy istilochilaridan, gayridinlardan tozalash va barcha murakkab mayday mulklarni yagona markazga birlashtirishdek ulug maqsad sari dadil ʻ 1 Mirziyoyev SH. M. Tanqidiy tahlil, qat’iy-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bо‘lishi kerak. - T.: О‘zbekiston, 2017. - B.47. 2 borganligidir. Amir Temur bu yillarda bir qancha murakkab harbiy, siyoiy vaziyatga duch keldi, istirob chekdi. Biroq hech qachon chekinmadi, maqsaddan qaytmadi va bu jarayonlarga salbiy ta’sir ko rsatgan omillarini aniqlash zarurligigaʻ alohida e’tibor qaratish mavzuning dolzarbligidir. Kurs ishi tadqiqotining maqsadi . Amir Temur va Temuriylar davrida Movarounnahr va Xurosonda davlatchilik rivojidagi siyosiy, ijtimoiy – iqtisodiy, madaniy hayotdagi voqealar va ularga doir malumotlarni tahlil qilgan holda davr nuqtai nazaridan tahlil qilish. Kurs ishining vazifasi. Amir Temur ulug ma’naviy salohiyat sohibi ʻ bo lganligi uning nihoyatda kamtar hazil-mutoyibali bo lganligiga ashiyochiligida ʻ ʻ kamsuxan va o tkir so zligida muslimalar, malikalarga nisbatan o ta iffatli kata- ʻ ʻ ʻ kichik muxoliflariga kechirimliligida bilib bilmay yo l qo ygan hatolarini ʻ ʻ ko pchilik oldida oshkora e’tirof etganligida har bir toifa, mansabdagi insonlarga ʻ alohida hurmat ehtirom bildirganligida hatto shohona qahr-g azabi ham adolatga ʻ haqiqatga asoslanganligida harbiy mahorati kabi o nlab xislatlarida amalda ʻ namoyon bo lgan. ʻ Mavzuning o rganilganlik darajasi. ʻ Amir Temur ma’naviyati va siyosatida islomiy ilmlarni dunyoviy fanlardan chegaralash, ularning birini-ikkinchisidan baland-past quyish hollari zinhor bo lmagan. Chunki Sohibqironning o zlari ʻ ʻ taqvador xudojoy bo lish bilan birga tafsir tavhid, hadis, fiqh, tarix, falsafa, ʻ falakiyot, tabobat kabi ilohiy va dunyoviy ilmlarni yaxshi bilganlar. Bu xususda XX-XXI asrning mashhur olimlari B.Ahmedov, O.Boriyev, Sh. O’ljayeva, B.Usmonov, D.Yusupovlarning tadqiqotlari e’tiborga loyiq. Bundan tashqari Abdurazzoq, Samarqandiy, Hofizi Abru, Ibn Arabshoh, Alisher Navoiylar aniq malumotlar yozib qoldirganlar. Shuning uchun ham Amir Temur Movaraunnahrda fan, madaniyat, adabiyot, san’at, memorchilikning rivojlanishiga alohi da homiylik va rahnamolik qildi. Barcha olimu fuzalolarga unumli ijod qilishlari uchun qulay sharoitlar yaratib berdi. Ular bilan majlislar, munozaralar uyushtirib turdilar. 3 Davriy (xronologik) chegaral a nishi. Kurs ishining davriy chegarasi XIV asr ikkinchi yarmi – XVI asrlardagi Temuriylarning Movarounnahr va Xurosondagi ijtimoiy-iqtisodiy hayotini o rganib tahlil qilishdan iborat.ʻ Ishning hajmi . Ushbu kurs ishi kirish, ikkita bob , xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro yxat ʻ i dan iborat. 4 I BOB. TEMURIYLAR DAVRIDA MOVAROUNNAHR VA XUROSON 1.1. Temuriylar davrida davlatning markaziy ma’muriyati Amir Temur hukmronlik qilgan davlarda davlatning markaziy ma’muriyati boshida devonbegi, arkbegi va to rt vazir turgan. Vazirlar soliqlar yig ish, merosʻ ʻ ishlari, askarlar maoshi va ularni oziq-ovqat bilan ta’minlash, saroy xarajatlari bilan bog liq bo lgan ishlarni bajarganlar. Bu davrlarda yerga egalikning ba’zi ʻ ʻ turlari mavjud bo lib, ular suyurg ol yerlar, vaqf yerlar, jamoa yerlari edi. Xususiy ʻ ʻ yer egalari tarxon unvonini olganlar, davlatga soliq to lashda ba’zi imkoniyatlarga ʻ ega bo lganlar, vaqf yerlar masjid va madrasalarga qarashli yerlar bo lib, ular soliq ʻ ʻ to lashdan ozod qilganlar. Amir Temur davrida asosiy soliq daromad solig i-xiroj ʻ ʻ bo lib, u olinadigan daromadning uchdan bir qismiga teng bo lgan. Temur ʻ ʻ tuzuklarida yozilishicha, kimki biron sahroni obod qilsa, yoki yer osti suvlarini tortib oladigan inshoot qursa, yo, biron bog ko kartirsa, yoxud biron tashlandiq ʻ ʻ yerni obod qilsa, faqat yerni o zlashtirganining uchinchi yili (birinchi, ikkinchi yil ʻ umuman to lamagan) qonun doirasida xiroj solig i olingan. Soliq to plovchi soliq ʻ ʻ ʻ yig ish jarayonida soliqni yaxshi so zlar bilan to plashi, aholini kaltaklash hollari, ʻ ʻ ʻ zanjirband etish hollari kelib chiqmasligini nazorat qilishi shart edi. Amir Temur davlatni mustahkamlashda qonun-qoidalarning tutgan o rniga ʻ keng e’tibor berdi. Fransuz olimi Alfons de Lamartin Amir Temur davlati haqida shuday degan edi: Yevropa na Iskandarda, na Atillada va na Moskoviya zafarini quchgan yangi fotih Napoleonda adolatli qonunlar asosiga qurilgan bunday boshqaruvni bunyod etgan emas. “Davlat ishlarini saltanat qonun-qoidalariga asoslangan holda boshqardim. To ra va tuzukka tayanib saltanatda o z martaba va ʻ ʻ maqomimni mustahkam saqlab turdim”, – deb yozgan edi Amir Temur. Sohibqiron mamlakat obodonchiligiga ham juda katta e’tibor berdi. Dastlab poytaxt, Samarqand qilib olgach, u juda katta imtiyozlarga ega bo lgan shaharga aylanadi. ʻ Sohibqiron harakati bilan Samarqandda dunyoning yirik shaharlaridan keltirilgan binokorlar, me’morlar tomonidan masjidlar, madrasalar, maqbaralar bino etildi. Hatto G ariblarga oziq-ovqat beradigan G aribxonalar, yo lovchilar qo nib ʻ ʻ ʻ ʻ o tadigan maxsus joylar ham qurilgan. Shahar atrofi mustahkam devorlar bilan ʻ 5 o ralib, Ohanin, Shayxzoda, Chorsu, Korizgoh, So zangaron va Feruza kabiʻ ʻ nomlar bilan darvozalar quriladi. Temurning qarorgohi sifatida noyob ma’muriy bino Ko ksaroy va Bo stonsaroylar ham aynan shu yerda quriladi. Temur noyob ʻ ʻ qurilishlardan tashqari Samarqand atrofida o zining xeshu aqrabolariga atab turli ʻ go zal bog lar qurdirardi. Temur ulkan sohibqiron sifatida o zining ona yurti ʻ ʻ ʻ Keshga katta diqqat-e’tibor bilan qaradi. Yozma manbalardagi ma’lumotlariga qaraganda, Amir Temur Shahrisabzda Oqsaroy, jome’ masjid, madrasalar barpo ettiradi. Sohibqirondagi ulug sahovatning yana bir tomoni shunda ediki, u ʻ bepoyon dashtlar bilan qamrab olingan Turkiston shahrini ham obodonchiligiga keng e’tibor berdi. Jumladan, Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasini qurish bilan bu yerda nafaqat obodonchilik, balki ko chmanchi va o troq aholi orasidagi ʻ ʻ munosabatni yaxshi yo lga qo yish, urug lar o rtasida tinchlik saqlash maqsadi ʻ ʻ ʻ ʻ yotgani ma’lum. Amir Temur davrida yangi shaharlar, savdo va hunarmandchilik keng rivojlanganligini aytib o tmoq lozim. Temurning sa’y-harakatlari bilan ʻ Buxoro, Shahrisabz, Toshkent kabi shaharlar savdo va hunarmandchilik markazlari sifatida rivojlanib bordi. Shaxsan o zining nazorati ostida savdo yo llari nazorat ʻ ʻ qilib borilishi savdo karvonlarining xavfsizligini ta’minladi. Amir Temur davlatining mafkurasi ijtimoiy-iqtisodiy hayotni izga solib yo naltirishdan tashqari ʻ siyosiy hayotda ham kuch keng yo lga qo ydi. Sohibqiron chet davlatlar bilan ʻ ʻ aloqani keng yo lga qo ydi. U davr shart-sharoitlariga ko ra tashqi siyosatda qat’iy, ʻ ʻ ʻ faol harakat qilib, o z saltanati dovrug ini jahon miqyosiga chiqara oldi. ʻ ʻ Sohibqironning Yildirim Boyazid ustidan bo lgan g alabalaridan so ng Fransiya, ʻ ʻ ʻ Angliya, Genuya va Vizantiya erkin aloqalarni, savdogarlar va mol almashishni taklif etgan. Shunday qilib u Yevropa davlatlari bilan yaqin qo shnichilik qilish, ʻ savdo karvon yo llarini rivojlantirish niyati borligini ko rsatib o z davlati ʻ ʻ ʻ shuhratini Yevropaga tarqata oldi. Amir Temur davrida diniy ilmlar va dunyoviy fanlar barqaror bo lgan. Sohibqiron o z davrining fan va madaniyati jonkuyari ʻ ʻ sifatida shuhrat qozondi. Temur taqvodor ruhoniylarga chuqur hurmat bilan qaradi. Ularning duolarini oldi, doimo kamsitilgan mazhab tarafdorlarini o z himoyasiga ʻ 6 oldi. Darvesh, faqir va miskinlarni o ziga yaqin tutib, ularni ranjitmaslik uchunʻ barcha talablarini bajardi. 7 1.2. Temuriylar davrida Movarounnahr va Xurosondagi vaziyat Garchand Amir Temur qudratli saltanat barpo etib, uning hududlarini sharq-u g arbga, shimolu janubga kengaytirib, iqtisodiy, madaniy va ma’naviy jihatlardanʻ yuksaltirib dovrug ini olamga mashhur qilgan bo lsa-da, biroq uning vafotidan ʻ ʻ keyin mamlakat tanazzulga uchrab bordi. Buning asosiy sababi avvalo shundaki, Amir Temur tasarrufiga kirgan ellar va yurtlar shu qadar xilma-xil, uzoq masofalarga cho zilgan bo lib, ularni yagona bir markazdan turib uzoq vaqt ʻ ʻ boshqarish murakkab edi. Buning ustiga, ulardagi mavjud turli-tuman muholifatchi kuchlar ertami-kech o z hududiy musta-qilligi uchun harakat yetishlari tabiiy edi ʻ 2 . Sohibqiron saltanatini zaiflashtirish va parchalanishga olib kelgan muhim omillardan yana biri - ko p sonli temuriy shahzodalar o rtasida toj-taxt uchun ʻ ʻ boshlanib ketgan va bir necha yillarga cho zilgan o zaro besamar urush-u ʻ ʻ nizolardir. Chunki, Amir Temur vafotidan so ng, saltanat vorislari uning dono ʻ vasiyatlari, o gitlariga amal qilmaydi, markaziy hokimiyatni egallash maqsadida ʻ jang-u jadalga kirishadilar. Amir Temur Xitoy yurishiga otlangan bir paytda O trorda 1405-yil 18-fevralda kasallanib vafot etgan paytda uning 4 o g lidan 2 ʻ ʻ ʻ tasi (Mironshoh va Shohruh Mirzolar) va 19 ta nevara, 15 chevara, shuningdek, qizlari - Og a begim, Sulton Baxt begim va Og a begimning o g li Sulton Husayn ʻ ʻ ʻ ʻ Mirzolar qolgan edi. Amir Temur vasiyatiga ko ra uning o rnini Qobul, Qandahor ʻ ʻ va Shimoliy Hind yerlarini boshqarib turgan nabirasi Pirmuhammad (Jahongir Mirzo o g li) egallashi kerak edi. Biroq shahzoda Halil Sulton (Mironshoh ʻ ʻ o g li)ning o zboshimchalik bilan Samarqandni egallab, o zini hukmdor deb e’lon ʻ ʻ ʻ ʻ qilishi, tabiiyki, boshqa shahzoda-larning ham qo zg alishiga, saltanatning darz ʻ ʻ ketishiga olib keldi 3 . Buning oqibatida tez orada g arbiy hududlarning ancha qismi ʻ mustaqil bo lib ajralib ketdi. Ozarbayjon tomonda turkmanlarning Oq quyunli va ʻ Qora quyunli sulolalarining Temur saltanatiga bo ysunmaslik va unga nisbatan ʻ qarshilik harakati kuchaydi. Amir Xudaydod va Shayx Nuriddinlar esa Movarounnahrning turli hududlarida bosh ko tardilar. Faqat qat’iyatli, shijoatli ʻ Shohruh Mirzo bu qonli nizolar, urushlarga barham berib, Xuroson va 2 Azamat Ziyo. O zbek davlatchiligi tarixi. – T.,: 2000. - B.190. ʻ 3 Axmedov B. Sohibqiron Temur (hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati). - T.,:1996. – B.97. 8 Movarounnahrda hokimiyat jilovini qo lga kiritadi. U 1409-yildaʻ Movarounnahrdagi vaziyatni o z foydasiga hal etib, uni katta o g li Ulug bekka ʻ ʻ ʻ ʻ topshiradi. O zi esa Xuroson hukmdori bo lib qoladi (1407-1447). Mirzo ʻ ʻ Ulug bekning asl ismi Muhammad Tarag ay bo lib, u 1394-yilda Sultoniyada ʻ ʻ ʻ tavallud topgan. Bobosi Amir Temur unga katta mehr bilan qarab yoshligidan o z ʻ tarbiyasiga olgan. Ulkan tug ma iste’dod, aql-zakovat sohibi bo lgan Ulug bek ʻ ʻ ʻ (Sohibqiron xonadonida uni shunday nom bilan erkalashgan) davlat boshqaruvini puxta egailashdan tashqari diniy va dunyoviy bilimlarni ham yetuk darajada o zlashtirgan. U Movarounnahr taxtini egallaganida endi 15 yoshga to lgan edi. ʻ ʻ Mirzo Ulug bek hukmronligi (1409-1449) temuriylar saltanatining an’anaviy rivoji ʻ va muhim ijtimoiy o zgarishlar yo lidan ilgarilab borishida alohida davrni tashkil ʻ ʻ etadi. Negaki, bunda donishmand hukmdorning katta sa’y-harakatlari, to g ri ʻ ʻ yo naltirilgan siyosati tufayli mamlakat daxlsizligi, tinchligi va osoyishtaligi ʻ nisbatan ta’minlandi. Bu esa uning iqtisodiy, madaniy va ma’naviy ravnaqiga sezilarli ijobiy ta’sir ko rsatdi. O sha davr tarixchilarming yakdil fikricha, ʻ ʻ Ulug bek bobosi davridagi boshqaruv tizimini, barcha tartib-qoidalarni to la ʻ ʻ saqlashga harakat qilgan. Soliq va moliya siyosatida ham bunga amal qilgan. To g ri, Ulug bek Amir Temur singari jang-u jadallarga qiziqmadi. Bu sohaga ʻ ʻ ʻ uning ortiqcha rag bati ham bo lmagan. Faqat zaruriyat taqozo qilgandagina u ʻ ʻ harbiy yurishlarga otlangan. Masalan, 1414-yilda Farg ona hukmdori shahzoda ʻ Ahmad itoatdan bosh tortishga uringan paytda u katta qo shin tortgan va bu yurishi ʻ bilan, nafaqat, Ahmadni itoatga keltirib qolmay, ayni chog da sharqiy Turkiston ʻ yerlarini ham o z davlati tarkibiga qo shib olishga muvaffaq bo lgan. 1425-yilga ʻ ʻ ʻ kelib Ulug bek Mirzo Issiqko l tarafga yurish qilib, u yerdagi isyon ko targan ʻ ʻ ʻ mahalliy muxolifatchi kuchlarni bartaraf etib, mamlakatning sharqiy chegaralarini ancha mustahkamlashga erishadi. Biroq hukmdorning 1427-yilda Sirdaryoning quyi oqimidagi Sig noq va uning atrofida hududiy da’volar bilan bosh ko targan ʻ ʻ Dashti Qipchoq aslzodalaridan sanalgan Baroqxonga qarshi yurishi uning uchun kutilmaganda muvaffaqiyatsiz yakun topdi. Bu mag lubiyat Ulug bekni hokimi- ʻ ʻ yatdan mahmm bo lishiga ham olib kelayozgandi. Otasi Shohruxning katta qo shin ʻ ʻ 9 bilan yetib kelishigina uni yana o z hukmronligini qayta tiklashiga imkon berdi.ʻ Shundan so ng, Ulug bek Mirzo urush harakatlaridan ko ra ko proq mamlakat ʻ ʻ ʻ ʻ ishlari, uning ichki siyosati masalalari bilan shug ullanishga e’tibor qaratdi. Shu ʻ boisdan ham, endilikda uning faoliyatida mamlakat obodonchiligi, yurt tinchligi, farovonligi, ilm-fan ravnaqiga oid masalalar asosiy o rin egallaydi. Mamlakatda ʻ savdo-sotiq, hunarmandchilik va ziroatchilik- awalgidek rivojlanishda davom etadi. Ko plab sun’iy sug orish inshootlari barpo etiladi. Mamlakat Buyuk Ipak ʻ ʻ yo li orqali xalqaro karvon savdosida faol ishtirok etadi. Samarqand, Buxoro, ʻ Shaxrisabz, Shosh va boshqa shaharlarda ko plab hashamatli madrasalar, masjidu ʻ maqbaralar, karvonsaroylar qad rostlaydi. Uning bevosita rahnamoligida qurilgan tengi yo q me’moriy inshoot - rasadxona o sha davr ilm-fani va texnikasining eng ʻ ʻ so nggi yutuqlarini o zida mujassam etgan edi ʻ ʻ 4 . Ulug bekning 1428-yilda o tkazgan pul islohoti ham mamlakatda savdo-sotiq ʻ ʻ va pul muomalasini, moliya siyosatini yo lga qo yishda muhim voqea bo lgan. ʻ ʻ ʻ Ulug bek muomalaga chiqargan yangi vazndagi tanga pullar o z qadri, qimmati ʻ ʻ bilan iqtisodiy hayotni jonlantirish, savdo-sotiqni rivojlantirishda alohida rol o ynadi. Uning davrida ham yuqori tabaqa vakillariga, harbiy sarkar-dalar, oliy ʻ ruhoniylarga awalgidek alohida imtiyozlar berish tartibi hukm surdi. Bundan tashqari davlatning katta ma’naviy tayanchi hisoblangan diniy muassasalar ixtiyorida ham ulkan miqyosdagi vaqf yerlari to plangan edi. Temuriylar davrida ʻ aholi to laydigan turli-tuman soliqlar orasida xiroj (yer solig i) alohida ajralib ʻ ʻ turardi. Dehqonlar yetishtirgan hosilning kamida uchdan bir qismi xiroj solig iga ʻ to langan. Bundan tashqari ushr (daromadning o ndan bir qismi), tamg a (savdo- ʻ ʻ ʻ sotiq, hunarmand ahlidan olinadigan soliq), zakot, tutun solig i, bog solig i, uloq ʻ ʻ ʻ (davlat xizmatidagilar uchun), dorug ona (harbiy qo riqchilar uchun), mirobona ʻ ʻ (suv yetkazib beruvchilar uchun), yasoq (chorva mollari uchun), begor (davlat hisobiga ishlab berish: saroy qurilishi, ariq, kanallar qazish uchun) va boshqa soliq va majburiyatlar joriy etilgandi. Ulug bek o z davlat siyosatida qanchalik oqil va ʻ ʻ izchil siyosat yuritishga, ilm-fan ahliga, din peshvolariga homiylik qilish, savdo- 4 Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi.- T.,:1992. – B.56. 10 tijorat va hunarmand ahliga rag bat ko rsatishga harakat qilmasin, unga qarshiʻ ʻ muxolifatchi kuchlar ham anchagina bor edi. Ulug bek katta yer egalarining oddiy ʻ fuqarolarga nisbatan suiiste’molchiliklarini cheklash tadbirlarini ko rganda, ular ʻ taxtdagi olimga qarshi chiqdilar. Ruhoniylar orasidagi jaholatparast unsurlar Ulug bekni islom diniga zarar keltiruvchi “betavfiq hukmdor” deb tashviqot ʻ yuritdilar. Shu tariqa, jaholatparastlar ilmga, o z manfaatini xalq manfaatidan ustun ʻ qo yuvchilar taraqqiyotga qarshi chiqdilar. Ulug bek mamlakatdagi turli ijtimoiy- ʻ ʻ siyosiy guruhlar o rtasidagi ichki ziddiyatlarni, mutaassib, reaksion kuchlar ʻ muxolifatini oxirigacha bartaraf eta olmadi. Bu esa XV asrning 40-yillari oxirlariga kelib Movarounnahr davlatini beqarorlik va chuqur ijtimoiy larzalarga duchor etdi. Mamlakat qo shinining jangovor holatda bo lmaganligi va turli joylarga ʻ ʻ sochilganligi esa Dashti Qipchoq ko chmanchi-larining bu yerlarga tez-tez bostirib ʻ kelib, yurtni talashi uchun keng yo l ochib bergandi. Xususan, 1447-yilda Shohruh ʻ Mirzo vafoti munosabati bilan Ulug bekning ota taxtiga da’vogarlik qilib ʻ Xurosonga yurishi, jiyani Alouddavla va boshqa merosxo rlar bilan hokimiyat ʻ talashishi, uning yo qligida Abulxayrxon boshliq Dashti Qipchoqliklarning ʻ Movarounnahr yerlarini g orat qilishi va nihoyat, qora kuchlar ig vosi tufayli o z ʻ ʻ ʻ o g li Abdullatif bilan boshlangan nizoning katta jangga aylanib, unda ʻ ʻ Ulug bekning mag lub bo lishi - bular, nafaqat, uning fojiali o limi bilan yakun ʻ ʻ ʻ ʻ topib qolmay, ayni paytda Temuriylar sulolasi inqirozini yanada chuqurlashtirishga olib keldi. Ulug bek akademiyasi tarqalib ketdi, kutubxonadagi kitoblar yondirildi, ʻ olimlar boshi oqqan tomonga ketishga majbur bo ldi. ʻ Ulug bek o limidan so ng tez ʻ ʻ ʻ orada oqpadar Abdullatifning o ldirilishi, undan keyin Samarqand hokimiyati ʻ tepasiga kelgan Abusaid Mirzo (1451-1468)ning davlatni boshqarish o rniga ʻ asosiy vaqtini Eron va Xuroson hududlarida harbiy yurishlar bilan o tkazishi, ʻ vafotidan so ng Movarounnahrda hukmronlik qilgan avlodlari - Sulton Ahmad ʻ (1468-1493), Sulton Mahmud (1493-1494) va Sulton Abu Mirzo (1494-1501) davrida yurtning yanada ichki ziddiyatlaru tanazzulga yuz tutishi pirovard oqibatda Temuriylar hukmronligining barham topishiga olib keldi. XV asrning 90-yiilari boshlarida Farg ona mulkida Umarshayx Mirzo vafotidan so ng, hokimiyat jilovini ʻ ʻ 11 qo lga olgan iming o g li navqiron va shijoatli Bobur Mirzo (1482-1530) ningʻ ʻ ʻ Temuriylar saltanatini tiklash va saqlab qolish yo lida Muhammad ʻ Shayboniyxonga qarshi olib borgan bir necha yillik jang-u jadal harakatlari ham natijasiz tugadi. Shundan so ng, buyuk orzulari sarobga aylangan, vujudini ʻ umidsizlik qoplagan Bobur Mirzo Afg on va Hind yerlari sari bosh olib ketishga ʻ majbur bo ldi. ʻ Xurosonda XV asrning ikkinchi yarmida Abusaid Mirzo o limidan ʻ so ng (1469) hokimiyatga kelgan Husayn Boyqaro (1438-1506) davrida bu ʻ o lkaning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotida ko plab muhim o zgarishlar-u ʻ ʻ ʻ siljishlar yuz berdi. Buning boisi shundaki, Temuriy shahzodalar ichida jasur va tadbirkor, salohiyatli va ma’rifatli hukmdor bo lgan Husayn Boyqaro o zining ʻ ʻ salkam 40 yillik hukmronligi davrida Xurosonda katta xayrli ishlarni amalga oshirish, saltanat qudratini ko tarishga muvaffaq bo ldi ʻ ʻ 5 . Bu ulug vor ishlar va ʻ sa’y-harakatlarda uning maktabdosh do sti, buyuk donishmand, o zbek mumtoz ʻ ʻ adabiyotining asoschisi Alisher Navoiy hazratlari (1441-1501)ning o rni ʻ beqiyosdir. Ulug Navoiyning Boyqaro saroyida birinchi vazir sifatida katta mavqe ʻ va nufuzga ega bo lishi, albatta, ko plab muhim davlat masalalarini oqilona, raiyat ʻ ʻ foydasiga hal etishda qo l kelgan. Ayniqsa, poytaxt Hirot va uning tevarak- ʻ atroflarida faol obodonchilik ishlari olib borilishini ro yobga chiqarishda, ko plab ʻ ʻ salobatli me’morchilik obidalari, xalq xo jalik inshootlarini barpo etishda bu ikki ʻ ulug zotning bahamjihat sa’y-harakatlari hal qiluvchi ahamiyatga ega bo lgan. ʻ ʻ Tarixchi Xondamirning ma’lumoticha, Husayn Boyqaro davrida bunyod etilgan yirik inshootlarning soni 40 dan ortadi. Hirotda bunyod etilgan o nlab ʻ ko rkam masjid-u madrasalar (shu jumladan 403 gumbazi, 130 ta ravoqi va 44 ta ʻ ustuni bo lgan ulkan jome’ masjidi), shifoxona-yu hammomlar, ilm maskanlari, ʻ suv inshootlari - bular Xuroson davlatida kechgan katta bunyodkorlik ishlaridan yaqqol nishonadir. Choshmag ul mavzesida A.Navoiy tashabbusi bilan Turuqband ʻ suv omborining qurilishi Mashhad va uning atroflarini ob-hayot bilan ta’minlashda benazir ahamiyatga ega bo lgan. Biroq, baribir, Husayn Boyqaro davrida ham ʻ Xurosonda ichki ziddiyatlarning kuchayib borishi, bek-amaldorlarning fitnalari, 5 Azamat Ziyo. O zbek davlatchiligi tarixi. - T.,:2000, - B.194. ʻ 12 sotqinligining avj olishi, yosh shahzodalar o rtasida nizolarning kelib chiqishi,ʻ gazak olib borishi davomida bu davlat XV asr oxirlariga kelib inqirozga yuz tutdi. Ayniqsa, Husayn Boyqaroning sevimli nabirasi, shahzoda Mo min Mirzoning ʻ fojiali o limidan keyin podsho bilan uning o g illari o rtasidagi nizolar to xtovsiz ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ kuchayib bordiki, uni bartaraf etishning sira iloji topilmadi. Hatto, bu ishga qo l ʻ urib, ota-bolalar o rtasidagi dushmanlikka nuqta qo yish, ularni murosaga keltirib, ʻ ʻ saltanat birligi, tinchligi va osoyishtaligini qaror toptirishga uringan Alisher Navoiydek buyuk zotning sa’y-harakatlari ham behuda ketdi. Bu esa Movarounnahr hududlarini egallab, Xuroson sarhadlariga ko z tikib turgan ʻ Muhammad Shayboniyxon beklari va amirlari uchun qo l keldi. XVI asr ʻ boshlariga kelib, ya’ni Husayn Boyqaro vafotidan so ng (1506), Xuroson yerlari ʻ tomon yurish boshlagan Shayboniyxon qo shini Badiuzzamon va Muzaffar Mirzo ʻ qo shin-larini birin-ketin engib, tez orada butun Xuroson o lkasini o z qo l ostiga ʻ ʻ ʻ ʻ kiritib oladi. Xuddi shu o rinda tarixiy asosga qurilgan bir ibratli jonli lavhani ʻ muhtaram talabalarimiz e’tiboriga havola etmoqchimiz: Bu 1497-yilda sodir bo lgan edi. Mo min Mirzo zanjirband holda Xirotning Ixtiyoriddin qal’asida ʻ ʻ mahbuslikda edi. U “Qur’oni Karim”ning “Yosin” surasini qiroat qilardi. Bobosi Husayn Boyqaroning o z nabirasi Mo min Mirzoni bo g ib o ldirish to g risida ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ muhri bosilgan farmonni (uni shohning sarmastligidan foydalanib Hadichabegim boshliq fitnachilar qo lga kiritgan edilar) ko tarib xonaga 4 jallod yarim tunda kirib ʻ ʻ keladi. Mo min Mirzo bobosi farmonini o zi o qib ko rishini, muhrini o zi ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ aniqlashini amirona talab qiladi. Jallodlar rozilik berishadi. Shahzoda: “Bobom muhri cheqilgan bul farmon men uchun tabarrukdir”,- deya farmonni avval ko ziga ʻ surtadi, o padi, keyin esa o qiydi. Farmonda, jumladan, shunday mudhish satrlar ʻ ʻ bor edi: Nishon yetishi ila paysalga solmay Muhammad Mo min Mirzoni kamon ʻ ipiga torlib, yo qlik chillaxonasiga jo natilsin. Mo min Mirzo o zini dadil, ʻ ʻ ʻ ʻ mardona tutib, jallodlarga bunday deydi: Ishingiz bitgach, bobomning bul farmonini o sha kamon ipim’ng bir qarichi ila bog labo zlarigaqaytaribbering. Bul ʻ ʻ ʻ mening so nggi vasiyatimdir. Ularga aytingki, o z avlodi ila murosaga kelolmay, ʻ ʻ jallod xizmatiga muhtoj podshoh saltanati uzoq cho zilmaydi. Bobo, ehtiyot ʻ 13 bo ling! Al-qasosu minal haq!. Shu so zlarni aytish asnosida, yerdan kishanʻ ʻ zanjirini olib boshi uzra aylantiradi, ikki jallodni yaralaydi, biroq kuchlar nisbati teng emasdi. Qolgan ikki jallod uni yiqitib, farmonda aytilgan kamon ipi bilan bo g ib o ldiradilar. Zotan, 1506-yilda Husayn Boyqaroning xushidan ketishi, o ldi ʻ ʻ ʻ ʻ deb ko milishi, qabrda xushiga kelishi, chiqishga urinishi, ammo chiqa olmaganligi ʻ - bular aslida Al-qasosu minal-haq in’ikosidir. Shu tariqa, qariyb bir yarim asr davom etgan, o z davrida Vatanimiz nomini shon-u shuhratga burkagan, uni ʻ ijtimoiy taraqqi-yotning yuksak marralariga olib chiqqan, ulug ajdodlarimiz ʻ tarixida o chmas iz qoldirgan Temuriylar saltanati hukmronligi taqtir taqozosi ʻ bilan halokatga mahkum bo ldi. Biroq bu murakkab, ziddiyatli tarixiy jarayon ʻ keyinchalik yangi-yangi avlodlar uchun juda ko plab hayotiy masalalarning ʻ mag zini chaqish, istiqlolni tiklash yo lida bitmas -tuganmas saboq bo lib xizmat ʻ ʻ ʻ qildi. 14 1.3. Temuriylar o rtasidagi taxt uchun kurashʻ Amir Temur vafot etgach, uning bir necha o n yillar davomidagi sa’y- ʻ harakatlari natijasida barpo etilgan yirik saltanat parchalana boshladi. Buning asosiy sababi saltanat tasarrufiga olingan yurtlar va ellar shu qadar xilma-xil, uzoq masofalarga cho zilgan bo lib, ularni yagona bir markazdan turib boshqarish ʻ ʻ murakkab edi. Buning ustiga ulardagi muxolifatchi kuchlar ajralib chiqish uchun qulay payt kutardilar, Saltanatning parchalanishida Amir Temur vorislari o rtasidagi tojtaxt ilinjida uzoq yillar davom etgan o zaro ziddiyat va urushlar ʻ ʻ sabab bo ldi. Amir Temur vafoti oldidan taxt vorisi etib nabirasi Pirmuhammadni ʻ (Kobul, Qandahor va Hindiston viloyatlarining hukmdori) tayinlagan edi 6 . Pirmuhammadni taxtga o tqizish tarafdorlari kuchli bo lsa-da, biroq ʻ ʻ Mironshohning o g li Xalil Sulton Mirzo o zboshimchalik bilan 1405-yilning 18- ʻ ʻ ʻ mart kuni Samarqandni egallab, o zini Movarounnahrning oliy hukmdori deb e’lon ʻ qiladi. Pirmuhammadning yo lini to sib, uning rejalarini buzib yuborish niyatida ʻ ʻ hatto u Amudaryoning o ng tomonidagi yerlarni o z hokimiyatiga qo shib ham ʻ ʻ ʻ oladi. Xalil Sulton garchi bobosidan qolgan xazinalar vositasida Sohibqironning nufuzli a’yon va kiborlaridan ma’lum qismini o z tarafiga og dirib Movarounnahr ʻ ʻ taxtini egallab olgan bo lsa-da, ammo ko p vaqt o tmay u Amir Temuraing ʻ ʻ ʻ sadoqatli amirlari, viloyat noiblari va shahzodalarning kuchli noroziligi va isyoniga duch keladi. Birinchi bo lib Turkiston hamda Farg onaning hokimi amir Xudoydod ʻ ʻ bilan Shayx Nuriddin Xalil Sultonga qarshi isyon ko taradilar. Hatto Xalil ʻ Sultonning o z ukasi Sulton Husayn Mirzo Amudaryoning chap sohili viloyatlarida ʻ o z hokimiyatini o rnatmoq niyatida akasiga qarshi bosh ko taradi. o z navbatida ʻ ʻ ʻ ʻ Amir Temur taxtining qonuniy valiahdi Pirmuhammad Amudaryodan kechib o tib, ʻ Xalil Sultonga qarshi Nasafga tomon askar tortadi. Movarounnahrda boshlangan o zaro va sulola kurashlari shu tariqa avj olib ketadi. Oqibatda bu davrda ʻ Xurosonda Shohrux, Balx, g azna va Kandahorda Pirmuhammad, g arbiy Eron va ʻ ʻ Ozarbayjonda Mironshohning o g illari Umarshayx Mirzo bilan Abu Bakr ʻ ʻ Mirzolar hokimi mutlaq bo lib oladilar. Sirdaryodan shimolda joylashgan ʻ 6 Axmedov B. Sohibqiron Temur (hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati). - T., 1996 – B.103. 15 viloyatlar: Turkiston, Sabron, o tror, Sayram amir Berdibekning tasarrufida qoladi.ʻ o ratepa bilan Farg onani amir Xudoydod Husayniy egallab oladi. Xorazmni esa ʻ ʻ Oltin o rdaning nufuzli amirlaridan Idiku bosib oladi. Pirmuhammad 1407-yil 22- ʻ fevralda vaziri Pir Ali Toz boshliq fitnachilar qo lida shahid bo ladi. 1408-yil 22- ʻ ʻ aprel kuni Qoraqo yunli turkmanlarning qabila boshlig i Qora Yusuf bilan bo lgan ʻ ʻ ʻ jangda Mironshoh halok bo ladi. Ozarbayjon va Iroq viloyatlari temuriylar ʻ qo lidan ketadi. 1409-yil bahorida Movarounnahrda vaziyat yanada keskinlashadi. ʻ Amir Xudoydod o ratepa va Shohruxiya shaharlarini osongina qo lga kiritib, ʻ ʻ Samarqand tqmonga askar tortadi. Sheroz yaqinida Zarafshon daryosi bo yida ʻ sodir bo lgan jangda Xalil Sulton qo shini mag lubiyatga uchraydi, o zi esa asirga ʻ ʻ ʻ ʻ olinadi. Shu davrda Xurosondagi amirlar isyonini bostirishga ulgurgan Shohrux endilikda butun e’tiborini Movarounnahrga qaratadi. Chunki u ota yurtidagi hodisalarga loqayd qaray olmasdi. 1409-yil 25-aprelda u Amudaryodan o tib, ʻ Samarqand sari yurish qiladi. Qariyb besh yil davom etgan o zaro kurash va ʻ isyonlar xalqning jiddiy noroziligiga sabab bo lgan edi. Shuning uchun ham ʻ temuriyzodalar va amirlar o rtasidagi kurashga xotima berish maqsadida Shohrux ʻ boshlagan harakat mamlakat fuqarolarining ko pgina tabaqalari tomonidan ʻ quvvatlanadi. Shu bois Movarounnahrdagi beboshliklarga chek qo yib, ʻ Movarounnahr va Xurosonda o z hukmronligini o rnatadi hamda mamlakatda ʻ ʻ tinchlik va osoyishtalik o rnatishga muvaffaq bo ladi. Shohruxning uzoq ʻ ʻ hukmronligi davrida Amir Temur saltanatining asosiy qismi uning qo li ostida ʻ saqlanib qolsa-da, ammo bu ulkan mamlakat ikki davlatga bo lingan edi. Ulardan ʻ biri Amudaryodan janubda joylashgan Shohrux boshchiligidagi davlat bo lib, ʻ uning markazi Hirot shahri edi. Ikkinchisi esa Amudaryodan shimolda Movarounnahr va Turkistonda vujudga kelgan Ulug bek boshchiligidagi davlat ʻ bo lib, Samarqand uning poytaxti edi. Valiahd bu toj-u taxt vorisi. Hukmdor ʻ tirikligi davrida har ehtimolga qarshi voris tayinlab qo yardi. Muxolifat bu mavjud ʻ hokimiyat siyosatiga qarshi kuchlar 7 . 7 Axmedov B. Sohibqiron Temur (hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati). - T.,:1996 - B.114. 16 1409-yilda Shohrux Samarqanddan Hirotga qaytish oldida Mirzo Ulug bekniʻ Movarounnahr va Turkistonga hokim qilib tayinlaydi. Ulug bek garchi ʻ Movarounnahr bilan Turkistonning hokimi deb e’lon qilinsa-da, aslida uning hokimiyati dastavval faqat Samarqand, Buxoro va Nasaf viloyatlari bilangina cheklanardi, Chunki Shohrux tomonidan avval boshdan Farg onani to o zgangacha ʻ ʻ Amirak Ahmadga, Hisori Shodmonni Muhammad Jahongirga irfom qilgan edi. Turkiston Shayx Nuriddinning tasarrufida edi. o sha vaqtda u na Ulug bek va na ʻ ʻ Shohruxni tan olardi. Shuning uchun ham hali mamlakat notinch edi. Shayx Nuriddin Turkiston bilan qanoatlanmaydi. 1410-yilda u Muhamrnad Jahongir, Yangi va Sayram viloyadarining hokimi Amir Abdulholiq hamda oq o rdalik ʻ xonzodalardan Chingiz o g lonlar bilan ittifoq tuzib, temuriylarga qarshi isyon ʻ ʻ ko taradi. 1410-yil 20-aprelda Samarqand yaqinida Qizilravot mavzeyida isyonkor ʻ ittifoqchilar bilan Mirzo Ulug bek qo shinlari o rtasida jang bo ladi. Jangda ʻ ʻ ʻ ʻ Ulug bek mag lubiyatga uchrab, Kalifga tomon chekinadi. Shohrux Samarqandga ʻ ʻ yetib kelib, Shayx Nuriddin isyonini bostiradi. Movarounnahr va Turkistonni boshqarish to liq 18 yashar Ulug bek qo liga o tadi. Ulug bek 1414-yilda Farg ona ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ va Koshg arni egallaydi. 1413-yilda Shohrux tomonidan Xorazm Oltin o rda ʻ ʻ xonlari tasarrufidan qaytarib olingach, Ulug bek davlatining g arbiy va janubiy ʻ ʻ chegaralarining xavfsizligi muqimlashgan bo lsa-da, ammo uning shimoli-g arbiy ʻ ʻ va shimoli-sharqiy tomonlari hali xavotirli edi. Shu sababli Ulug bek Dashti ʻ Qipchoqda boshlangan o zaro nizoga hamda Mo g ulistonda avj olgan ichki ʻ ʻ ʻ kurashlarga jiddiy e’tibor berishga va aralashishga majbur bo ladi. Ulug bek ʻ ʻ otasining rizosi bilan 1425-yilning erta bahorida Mo g uliston ustiga yurish ʻ ʻ boshlaydi. Issiqko 1 yaqinida sodir bo lgan to qnashuvda Ulug bek mo g ullar ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ustidan g alaba qozonadi va mahalliy muxolifatchi kuchlarni bartaraf etib, ʻ mamlakat sharqiy chegaralarini mustahkamlaydi. Qo lga kiritilgan o ljalar orasida ʻ ʻ ikki bo lak nefrit toshi ham bor edi. Keyinchalik bu nefritdan Amir Temur ʻ maqbarasi uchun qabr toshi yasattiriladi. Mo g ulistonda bo lgan bu urushda ʻ ʻ ʻ Ulug bek qozongan g alabaning nishoni tarzida Jizzax yaqinida Ilono tti darasi ʻ ʻ ʻ ichida hijriy 828- (1428) yilda Ulug bek tomonidan qoya toshga yozdirilgan o ziga ʻ ʻ 17 xos “Zafarnoma” hozirgi kungacha saqlangan. Dashti Qipchoqqa qarshi qilingan yurishda esa Ulug bekning omadi kelmaydi. Otasi Shohruxning katta qo shin bilanʻ ʻ yetib kelishigina Ulug bekni halokatdan saqlab qolgan. ʻ Shohrux 1447-yil 12-mart kuni mevarasi Sulton Muhammad isyonini bostirish vaqtida Ray viloyatida o rniga voris belgilashga ulgurmay olamdan ʻ o tadi. Shohrux vafot etishi bilanoq Xuroson va Movarounnahrda temuriy ʻ shahzodalar o rtasida toj-taxt uchun kurash yana avjga minib, mamlakat beqarorlik ʻ va chuqur ijtimoiy-siyosiy larzalarga duchor bo ldi. Odatga ko ra taxtga ʻ ʻ Shohruxning to ng ich o g li Ulug bek o tirishi kerak edi. Ammo taxtni ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Boysung urning o g li Alouddavla egallaydi. Toj-u taxt uchun yana kurash ʻ ʻ ʻ boshlanadi. o zboshimcha shahzodalar Ulug bekka qarshi harakat boshlaydi va ʻ ʻ 1447-yilning bahorida Alouddavla Ulug bekning katta o g li Abdullatifning ʻ ʻ ʻ qo shinini tor-mor qilib, uni asirga oladi. Bunday sharoitda Ulug bek Alouddavla ʻ ʻ bilan sulh tuzishga majbur bo ladi. Unga ko ra Abdullatif ozod qilinadi, Ulug bek ʻ ʻ ʻ esa Hirot va Xurosonga bo lgan da’vosidan voz kechadi. Biroq ko p o tmay sulh ʻ ʻ ʻ buziladi. 1448-yilning bahorida Ulug bek va Abdullatifning 90 ming kishilik ʻ birlashgan qo shini Hirotga yurish qiladi. Tarnob yaqinida bo lgan jangda ʻ ʻ Alouddavla qo shini tor-mor keltirilib, Hirot qo lga kiritiladi. Ulug bek Xurosonda ʻ ʻ ʻ Abdullatifni qoldirib, o zi Samarqandga qaytadi. Negaki Movarounnahrda ʻ Ulug bekka qarshi isyon boshlangan edi. Abdullatif, garchi bobosi Shohruxning ʻ Hirotdagi taxtiga o tirishga muyassar bo lsa-da, ammo unda otasiga nisbatan ʻ ʻ adovat paydo bo ladi. g alaba to g risida tevarak-atrofga yuborilgan fathnomalarda ʻ ʻ ʻ ʻ Abdullatifning nomi inisi Abdulazizdan keyin tilga olingani, Ixtiyoriddin qal’asidagi xazina Ulug bek tomonidan olib qo yilgani o ta shuhratparast hamda ʻ ʻ ʻ mol dunyoga o ch Abdullatif uchun bahona bo ladi. U otasining duslimanlari bilan ʻ ʻ yashirin tarzda til biriktirib, zimdan Ulug bekka qarshi harakat boshlaydi. ʻ Abdullatif Hirotda boryo g i o n besh kun hokimlik qiladi. Abulqosim Bobur ʻ ʻ ʻ qo shinining shaharga yaqinlashib kelayotganidan xabar topib poytaxtni jangsiz ʻ bo shatib, Movarounnahr tomon qochadi. Ulug bek farmoni bilan Balxga noib ʻ ʻ qilib tayinlangach, viloyatda "tamg a" solig ini bekor qilib, savdogarlarni o z ʻ ʻ ʻ 18 tarafiga og dirib oladi. Otasidan norozi bo lgan amirlarni atrofiga to playdi. Hattoʻ ʻ ʻ Abulqosim Bobur bilan bog lanib, uni birlashib Ulug bekka qarshi kurashga ʻ ʻ undaydi. Shunday qilib, Abdullatif o z otasiga qarshi ochiqdan ochiq dushmanlik ʻ yo liga o tadi ʻ ʻ 8 . Davlatning yaxlitligini saqlab qolmoq uchun Ulug bekda o zining isyonkor ʻ ʻ va makkor o g liga qarshi yurish qilishdan boshqa iloj qolmaydi. Ammo ayni ʻ ʻ zamonda mamlakatda siyosiy vaziyat keskinlashib, Ulug bekning ahvolini yanada ʻ mushkullashtiradi. Hirotdan Samarqandga qaytar ekan, Ulug bek old tomondan ʻ Dashti Qipchoq ko chmanchilarining hujumiga duchor bo ladi. Abulxayrxon ʻ ʻ boshchiligidagi ko chmanchilar hokimiyatini boshqarish. o shanda Toshkent, ʻ ʻ Shohruxiya, Samarqand va Buxoro tevaragidagi qishloqlarni talab, podshoh va yirik mansabdorlarning shahar atrofidagi chorbog lari va ko shklarini vayron ʻ ʻ qiladilar. Ikki tarafdan kelgan dushmanlar bilan bo lgan to qnashuvlar oqibatida ʻ ʻ Ulug bek qo shini qattiq shikast topib, zaiflashib qoladi. Shu vaqtda Samarqandda ʻ ʻ vaqtinchaiik noib qilib qoldirilgan Ulug bekning kichik o g li Abdulazizga qarshi ʻ ʻ ʻ Samarqand amirlarining noroziligi kuchayib, Ulug bek uni bartaraf qilishga majbur ʻ bo.’ladi. Otasining qiyin ahvolda qolganini kuzatib turgan Abdullatif qulay fursatdan foydalanib, bosh ko taradi va Amudaryodan kechib o tib, Termiz, ʻ ʻ Shahrisabz va Xuzorni osongina zabt etadi. So ngra Samarqandga qarab yo 1 ʻ ʻ oladi. 1449-yil oktabrda Damashq qishlog i yaqinida qattiq jang bo ladi va bu ʻ ʻ jangda Ulug bek engiladi, Samarqand amiri Mironshoh Qavchin shahar ʻ darvozalarini berkittirib Ulug bekni ichkariga kirishga qo ymaydi. U Shohruxiyaga ʻ ʻ ham kirolmaydi va Abdullatifga taslim bo lishga majbur bo ladi. Shahar qozisi ʻ ʻ Shamsiddin Muhammad Miskinning qarshiligiga qaramasdan, Abdullatif jaholatparast ulamolarning yashirin fatvosini chiqartirib, otasining o ldirilishini ʻ uyushtiradi. Shunday qilib, Ulug bek Movarounnahrni qirq yil idora qildi. Bu ʻ davrda mamlakatning siyosiy hayotida keskin kurash davom etganligiga qaramay, davlatni mustahkamlashga, mamlakat birligini saqlab qolishga va madaniy hayotni ko tarishga, rivojlantirishga harakat qildi, bu yo lda o zi bosh bo ldi. ʻ ʻ ʻ ʻ 8 Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi.- T.,:1992. - B.74. 19 20 II BOB. TEMURIYLAR DAVRIDA MOVAROUNNAHR VA XUROSONDAGI IJTIMOIY-MADANIY O ZGARISHLARʻ 2.1. Temuriylar davrida Movarounnahr va Xurosondagi ijtimoiy vaziyat Temur va temuriylar davri O rta Osiyo madaniyatida alohida davrni tashkil ʻ qiladi. Madaniyat tarixida klassik davr hisoblangan bu davr xususan, o zbek ʻ madaniyatining butungi huquqiy joylashuvida asos bo lib xizmat qildi. Avvalo, bu ʻ davr madaniyati Temur asos solgan kuchli davlatchilik tamoyillari asosida shakllangan ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot bilan bog liqdir. Amir Temur davrida ʻ O rta Osiyoning mustaqil bir davlat qilib birlashtirilishi mamlakatning iqtisodiy- ʻ madaniy taraqqiyotiga ijobiy ta’sir ko rsatadi. Ilm-fan, adabiyot va san’at, ʻ hunarmandchilik va me’morchilik ravnaq topdi. Mamlakat va poytaxt Samarqandning obodonchiligi yo lida mahalliy va chet mamlakatlardan ko plab ʻ ʻ fan va san’at ahllarini, hunarmand me’morlarni va musavvirlarni to pladi. Temur ʻ markazlashgan davlat tuzish jarayonida ishlab chiqarishga, xususan qishloq xo jaligiga alohida e’tibor berdi ʻ 9 . O rta Osiyoda qishloq xo jaligi sun’iy ʻ ʻ sug orishga bog liqligini yaxshi tushungan Temur Angor kanalini qazdirdi va ʻ ʻ Murg ob vodiysida sug orish ishlarini yo lga qo ydi. Samarqand va Shahrisabz ʻ ʻ ʻ ʻ shaharlari oqar suv bilan ta’minlavchi- Lalmikor yerlarda ariklar qazildi. Dehqonchiliqda donli ekinlar, paxga, zig ir eqilgan. Bo yoq uchun ro yan ʻ ʻ ʻ o simligi, shuningdek pillachilikda tutlar ko p eqilgan. Uzum, limon ʻ ʻ yetishgirshnan. Ana shunday ichki o zaro urushlar avj olib, ijtimoiy, iqtisodiy va ʻ siyosiy inqiroz kuchayib borgan davr Amir Temur faoliyati bilan bog liq ʻ 10 . Amir Temur Shahrisabz yaqinidagi Xo ja Ilg or qishlog ida barlos beklaridan bo lgan ʻ ʻ ʻ ʻ Muhammad Tarag ay oilasida 1336-yil 9-aprelda tavallud topadi. Uning yoshligi ʻ Keshda kechadi, harbiy mashq, diniy va dunyoviy bilim o rganadi. 1360-1361- ʻ yillarda Tug luq Temur qarshiliksiz Movarounnahr yerlariga bostirib kirganida ʻ Temurning amakisi Kesh hokimi Hoji barlos Xurosonga qochib ketadi. Yosh Temur amakisi hokim bo lib turgan yerlarni qo lda saqlash maqsadida Tug luq ʻ ʻ ʻ Temur xizmatiga kiradi va uning ishonchini qozonib, Kesh viloyati yerlariga 9 Amir Temur va temuriylar davrida madaniyat va san’at. - T., :1996. - B.56. 10 Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi. - T., :1992. -B.73. 21 hokimlik qilish uchun yorliq oladi. Temurning bu harakati Movarounnahrda siyosiy tarqoqlik, o zaro nizolar va boshboshdoqlik hukm surgan davrdagi birdan-ʻ bir to g ri yo l edi. Chunki kelajakda mahalliy hukmdorlarning Mo g uliston ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ xoniga qarshi kurashining yuzaga kelishi, shubhasiz edi. Tug luq Temur 1361- ʻ yilda Movarounnahr yerlarini boshqarishni o g li Ilyosxo jaga topshiradi. Shundan ʻ ʻ ʻ boshlab Amir Temur Tug luq Temur xizmatidan asta-sekinlik bilan uzoqlashib, ʻ Balx hokimi Amir Qozog onning nabirasi Amir Husayn bilan ittifoq tuzadi. Uni ʻ mustahkamlash maqsadida Temur Amir Xusaynning singlisiga ham uylanadi. Muhimi, birgalikda mo g ullarga qarshi kurashni ham boshlab yuboradi. U ʻ ʻ mahalliy hokimiyat uchun bo lgan janglarning birida, aniqrog i, Seyistonda ʻ ʻ turkmanlarga qarshi bo lgan janglarda o ng qo li va oyog idan yaralanib, bir umrga ʻ ʻ ʻ ʻ oqsoq bo lib qoladi. 1363-yili Tug luq Temurning vafoti Movarounnahr uchun ʻ ʻ bo lgan kurashlarni kuchaytirib yubordi. Lekin mo g ul bosqinchilari osonlikcha ʻ ʻ ʻ Movarounnahrni bermasligi ma’lum edi. Shu munosabat bilan Temur va Amir Husaynning birlashgan kuchlari 1365-yilda Movarounnahrdan haydalgan Ilyosxo ja qo shinlariga qarshi kurash boshlaydilar. Toshkent va Chinoz oralig ida ʻ ʻ ʻ bo lgan mashhur Loy jangi ittifoqchilar o rtasidagi kelishmovchilik tufayli ʻ ʻ mag lubiyat bilan tugaydi. ʻ Ana shu voqeadan so ng Amir Temur va Amir Husayn ʻ o rtasida ixtilof boshlanadi. Loy jangida g alaba qilgan Ilyosxo ja yesa ʻ ʻ ʻ Movarounnahrdagi harbiy harakatlarini kengaytirdi. Yendi u katta qo shinlar bilan ʻ Samarqandga yurish boshlaydi. Bu paytda Samarqanddagi Mavlonozoda va Abu Bakr Kalaviy boshliq sarbadorlar Ilyosxo jaga qarshi chiqadilar. Mahalliy ʻ aholining vatanparvarlik namunalarini ko rsatib qarshilik ko rsatganliklari tufayli ʻ ʻ Samarqandni qamal qilib turgan mo g ul qo shinlari Movarounnahrni butunlay ʻ ʻ ʻ tashlab ketishga majbur bo ldilar. Samarqandliklarning mo g ullar ustidan ʻ ʻ ʻ yerishgan g alabasi to g risidagi xabarni yeshitgan Amir Temur va Amir Husayn ʻ ʻ ʻ Movarounnahrga yo l olishib, Samarqand yaqinidagi Konigilda sarbadorlar ʻ rahbarlari bilan uchrashadilar. Bu uchrashuvda o zaro kelishmovchilik kelib ʻ chiqib, sarbadorlarning rahbarlari hiyla yo li bilan o ldiriladi. Movarounnahrda ʻ ʻ Samarqand taxtini Amir Husayn yegallab, uning hukmronligi o rnatiladi. Shundan ʻ 22 boshlab Temur va Husayn o rtasidagi munosabat yanada keskinlashadi. Demak, buʻ vaqtga kelib Movarounnahrda o zaro urushlarga barham bera oladigan ʻ markazlashgan davlat tuzish o ta zaruriyatga aylangandi. Buni anglagan Amir ʻ Temur Amir Husaynga qarshi zimdan kurash olib borib, Balxni qamal qilish paytida o z ittifoqchisi Xuttalon hokimi Kayxusrav qo li bilan 1370-yili Husaynni ʻ ʻ chetlashtiradi. Mana shu davrdan e’tiboran Amir Temurning Movarounnahrda yakka hukmronlik faoliyati boshlanadi. Bu yesa uning qariyb 35 yillik hukmronligi va ko plab jahongirlik harbiy yurishlari uchun qulay shart-sharoit yaratadi. Amir ʻ Temur o zini Amir Kuragoniy deb atay boshladi. Chunki, u Amir Husaynning ʻ beva xotini Chingizxon avlodidan bo lgan Saroymulkxonimni o z nikohiga olgan ʻ ʻ edi. Keyinchalik unga atab maqbara qurdiradi. Temur qisqa vaqt ichida Amudaryo bilan Sirdaryo oralig idagi yerlarni, Farg ona va Shosh mulklarini o ziga ʻ ʻ ʻ bo ysindirdi. 1372-1388 yillar orasida Xorazmga 7 marta harbiyyurish qilib, uni ʻ ham o ziga bo ysundirdi.Temur Oltin O rda xoni To xtamishga qarshi 1389, 1391, ʻ ʻ ʻ ʻ 1394-1395 yillarda 3 marta yurish qilib, uni ham engdi 11 . Oltin O rda qudrati ʻ to lasincha sindirildi. 1395-yilda Shimoliy Kavkaz hamda Terak daryosi bo yida ʻ ʻ Temur va To xtamish o rtasida shiddatli jang bo lib, bu jang Temur g alabasi bilan ʻ ʻ ʻ ʻ tugadi. Bu g alabalar Temur qo shinlarining quyi Povolje, Astraxon, Shimoliy ʻ ʻ Kavkaz, Azov bo ylariga chiqish uchun keng yo l ochildi. ʻ ʻ Temurning Xorazm, Movarounnahr yerlariga va Oltin O rdaga yurishlari, ʻ poytaxtning Keshdan Samarqandga ko chirilishi O rta Osiyoda markazlashgan ʻ ʻ davlatni tashkil qilishga qaratilgan bo lsa, uning Eron, Kavkaz, Hindiston, Old va ʻ Kichik Osiyoga harbiy yurishlari imperiyani kengaytirish maqsadida amalga oshirilgandi. Temur o zining uch yillik (1386-1388), besh yillik (1392-1398), yetti ʻ yillik (1399-1405) yurishlari davomida Ozarbayjonda jaloyirlar, Sabzavorda sarbadorlar davlatini, Hirotda kurdlar davlatini tugatib, Eron va Xurosonni o z ʻ tasarrufigakiritdi. Amir Temur 1398 yilda Hindistonga qilgan harbiy yurishida Dehli shahrini, 1400-yilda Suriyaga qilgan 143 yurishida yesa Halab va Beyrut shaharlarini, 1401-yilda Damashq shahrini yegallaydi. 1402 yilda usmoniylar 11 Axmedov B. Sohibqiron Temur (hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati). - T., :1996. – B.69. 23 imperiyasining sultoni Yildirim Boyazidga qarshi yurishida uni mag lubiyatgaʻ uchratadi. Bu g alaba bilan Temur Yevropaning usmoniylar asoratiga tushishini bir ʻ necha o n yillar orqaga suradi. Temur 1404-yilda Kichik Osiyodan Samarqandga ʻ keladi va Xitoyga harbiy yurish taraddudini ko radi. Aslida Temur yirik sarkarda ʻ bo lib, kuchli hafbiy boshqaruv tizimini yaratadi.1404-yil qishida Temur 200 ʻ minglik qo shin bilan Xitoy safariga otlandi. Ammo Temur qattiq betobligi sababli ʻ chegara shahari O trorda to xtaydi va shu yerda 1405-yilning 18-fevralidavafot ʻ ʻ yetadi. Natijada Xitoyni tobe yetish rejasi amalga oshmay qoladi. Amir Temur hayotining so nggi yillarida o zining yesdaliklari va tuzuklarini yozib qoldirdi ʻ ʻ “Temur tuzuklari” da davlat tuzilishining asosiy bo g inlari, ularning vazifa, ʻ ʻ funksiyalari, vazirlarning faoliyatlari, turli hil ijtimoiy guruhlar, tabaqalarga munosabat, qo shin tuzilishi davlatning moliya va soliq siyosati, mulkiy ʻ munosabatlar hamda shu singari dolzarb masalalar, ularni hal yetish yo llari aniq ʻ ifodalangan.Amir Temur davlatni mustahkamlashda qonun-qoidalarning tutgan o rniga keng e’tibor berdi. U bu haqda quyidagilarni yozdi: Davlat ishlarini ʻ saltanat qonun -qoidalariga asoslangan holda boshqardim. To ra va tuzukka ʻ tayanib saltanatda o z martaba va maqomimni mustahkam saqlab turdim. Amir ʻ Temur turk-mo g ul an’analariga amal qilgan holda o z davlati hududlarini ʻ ʻ ʻ suyurg ol (ulus) tariqasida in’om qilish yo li bilan boshqargan. Temur ʻ ʻ Movarounnahrdan tashqaridagi yerlarni to rt ulusga bo lib, farzandlariga in’om ʻ ʻ yetdi. Bu masalaning e’tiborli tomoni shundaki, bo lib berilgan yerlar ichki ʻ mustaqillikka yega bo lsalar-da, lekin amalda markaziy hokimiyatga ʻ bo ysunganlar. Uluslar o rtasida turli nizolar va kelishmovchiliklar bo lmasligi ʻ ʻ ʻ uchun ularning faoliyatini shaxsan o zi nazorat qilib turgan. Temurdavlat ʻ mafkurasining kuchli hokimiyat va tayanch yekanligini tushunib etganligi bois davlat, saltanat ishlarini yuzaga keltirishda kamchilikka yo l qo ymaydigan ʻ ʻ vazirlarni tanlashga alohida e’tibor bergan. Amir Temur vazir to rtta sifatga yega ʻ bo lishi lozim deb hisoblagan: asillik, toza nasllik; aql-farosatlilik; sipohi raiyat ʻ ahlidan xabardorlilik; sabr-chidamlilik va tinchliksevarlik. Temur davrida davlat markaziy ma’muriyati boshida devonbegi, ark begi va to rt vazir turgan. Vazirlar ʻ 24 soliq yig ish, meros ishlari, askarlar maoshi va ularni oziq-ovqat bilan ta’minlashʻ va saroy xarajatlari bilan bog liq ishlar bilan shug ullangan. Temur davridagi ilm- ʻ ʻ fan, me’morchilik, san’at sohalari o z davriga nisbatan yuqori darajada rivojlanib, ʻ yuksak ma’naviy boylik darajasiga ko tarildi. Sohibqiron mamlakat ʻ obodonchiligiga ham juda katta e’tibor berdi. Samarqandni poytaxt qilib olgach dunyoning turli joylaridan keltirilgan binokorlar, me’morlar tomonidan masjidlar, madrasalar, maqbaralar qurildi. Hattoki g ariblarga oziq-ovqat beradigan ʻ g aribxonalar, yo lovchilar qo nib o tadigan maxsus joylar ham qurilgan. Shahar ʻ ʻ ʻ ʻ atrofi mustahkam devorlar bilan o ralib, Ohanin, Shayxzoda, Chorsu, Korizgoh, ʻ So zangaron, Feruza kabi nomlar bilan darvozalar quriladi. Temurning qarorgohi ʻ sifatida noyob ma’muriy bino Ko ksaroy va Bo stonsaroylar qad ko taradi. ʻ ʻ ʻ Samarqand atrofida atab go zal bog lar yaratgan. Temur tug ilgan joyi Keshda ʻ ʻ ʻ Oqsaroy, Jome masjidi, madrasalar barpo ettirdi. Turkiston shahrida Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasini qurdiradi. Bu davrda Buxoro, Samarqand, Shahrisabz va Toshkent kabi shaharlar hunarmandchilik va savdo markazlariga aylandi. Amir Temur savdo yo llari rivojiga va uning tinchligiga alohida e’tibor berdi. U boy ʻ o ljalar bilan cheklanibqolmay, balki jahon karvon savdosi yo llari (Yevropa va ʻ ʻ O rta Osiyo mamlakatlarining Uzoq Sharq bilan) ustidan hukmronlik qilishni ham ʻ o z oldiga maqsad qilib qo ygandi. Sohibqiron Oltin O rda hududidan o tgan ʻ ʻ ʻ ʻ shimoliy savdo yo lini ishdan chiqarish va savdo yo lini O rta Osiyo orqali o tgan ʻ ʻ ʻ ʻ yeski ipak yo liga yana burib yuborishga zo r berib harakat qildi ʻ ʻ 12 . Amir Temur davlatining mafkurasi ijtimoiy-iqtisodiy hayotni izga solib yo naltirishdan tashqari ʻ siyosiy hayotda ham katta kuchga aylandi. U chet davlatlar bilan aloqani kengroq yo lga soldi. U davr shart-sharoitlaridan kelib chiqib, tashqi siyosatda qat’iy faol ʻ harakat qilib, o z saltanati dovrug ini jahon miqyosiga olib chiqa oldi. Amir ʻ ʻ Temurning Yildirim Boyazid ustidan bo lgan g alabasidan so ng Fransiya, ʻ ʻ ʻ Angliya, Genuya va Vizantiya erkin aloqalarni, savdogarlar va mol almashishni taklif etgan. U Yevropa mamlakatlari bilan yaqin qo shnichilik qilish, savdo ʻ karvon yo llarini rivojlantirish niyati borligini ko rsatib, o z davlati shuhratini ʻ ʻ ʻ 12 Muhammadjonov A. Temur va temuriylar saltanati. - T.,:1994, - B.111. 25 Yevropaga tarqata oldi. Uning saltanatining dovrug i bu mamlakatlarga boribʻ yetishi bilan Fransiya, Angliya, Genuya, Vizantiya va Ispaniya kabi davlatlarning qirollari sohibqiron bilan siyosiy, iqtisodiy, savdo aloqalari o rnatishga intilganlar. ʻ Shu bois ular Temur huzuriga muntazam yelchilar yuborib turganlar. Amir Temur davrida diniy ilmlar va dunyoviy fanlar barqaror bo lgan. U o z davrining fan va ʻ ʻ madaniyat homiysi sifatida ham shuhrat qozondi. Doimo kamsitilgan va e’tibordan chetda bo lgan mazhab tarafdorlarini o z homiyligiga olgan. Darvesh, faqir- ʻ ʻ miskinlarni o ziga yaqin tutib, ularni ranjitmaslikni o zining insoniy burchlaridan ʻ ʻ biri deb bilgan. Amir Temur vafotidan so ng uning yirik imperiyasi parchalana ʻ boshladi. Temuriy shahzodalarning taxt uchun o zaro kurashlari qudratli ʻ davlatning bo linishidagi asosiy sabablardan biri edi. Amir Temur taxtiga valiahd ʻ qilib nabirasi Pirmuhammadni qoldirgan bo lsa-da, eng katta o g li Jahongir ʻ ʻ ʻ Mirzoning farzandi, ko pgina amirlar va amaldorlar uning hukmronligini tan ʻ olmadilar. 1405-yil mart oyida Temurning nabirasi Xalil Sulton o zboshimchalik ʻ bilan Samarqand taxtini yegalladi. Undan tashqari, Xurosonda Shohruh, Balx, G azna va Qandahorda Pirmuhammad, G arbiy Eron va Ozarbayjonda Mirzo ʻ ʻ Umar va Abubakr Mirzo, Turkiston, Sabron, O tror, Sayramda Amir Berdibek, ʻ O ratepa va Farg onada Amir Xudoydod, Xorazmda Idiku o zlarini hukmdor deb ʻ ʻ ʻ e’lon qildilar. 26 2.2. Temuriylar davrida Movarounnahr va Xurosondagi madaniy hayot Temuriy hukmdorlardan Shohruh (1405-1447), Mirzo Ulug bek (1409-1449),ʻ Sulton Husayn (Boyqaro) (1469-1506), qisman Sulton Abu Said (1451-1469) davrlarida ichki osoyishtalik, ma’rifat va madaniyatga e’tibor tufayli ilmu-fan va madaniyat yuksalib, Movarounnahr va Xuroson yana Sharqning ma’rifat va madaniyat markazi nomini qaytarib oladi.Bu vaqtda nafaqat Hirot va Samarqand, balkiMovarounnahr va Xurosondagi boshqa shaharlarda ham olimu-fuzalo, shoiru- me’morlar, bastakoru naqqoshlar guruhlari to plana boshlaydi. Buxoro, Xorazm, ʻ Balx, Mashhad, Sheroz ham o ziga xos madaniy markazlar rolini o ynay ʻ ʻ boshlaydi. Ma’rifatparvarligi va aqlli bilan nom chiqargan Shohruh davrida asriy ilm-fan, madaniyat an’analari qayta jonlana boshlagan edi. Shahar qayta qurildi. Hirotdagi eng gavjum joylardan biri Shohruhning o g li Boysunqur tashkil etgan ʻ ʻ kitobxona nomini olgan joy bo lib qoldi. Bu yerda o z davrining eng sara kitoblari ʻ ʻ qayta ko chirilar, sotib olinar va sotilar edi. Bu paytda hukmdor va amaldorlarning ʻ homiyligi natijasida tasviriy san’at, amaliy san’at, xattotlik san’ati o z rivojini ʻ maromiga yetqazdi. Mirak Naqqosh boshchiligidagi sharq miniatyura san’ati ham o z faoliyatini shu yerdan boshlagan edi. Hirotlik va xurosonlik ko plab badavlat ʻ ʻ zodagonlar, savdogarlar ham ilm-fan, madaniyatga homiylik qila boshlaydilar. Masalan, Shohruh hukmronligi davrida zodagon Hoji Arslon Tarxon o zining ʻ ma’rifatparvarligi bilan nom chiqargan edi 13 . Movarounnahr yerlarini 1409-yildan boshlab Shohruhning katta o g li Ulug bek Mirzo boshqara boshladi. ʻ ʻ ʻ Ulug bekning hukmronlik davri (1409-1449) asosan Movarounnahrda ijtimoiy- ʻ iqtisodiy hayot, ilm-fan va madaniyatning rivojlanishi bilan izohlanadi. Mirzo Ulug bek Movarounnahrni musulmon olamining ilmiy markaziga aylantirishga ʻ harakat qildi. Xususan, Samarqand, Buxoro, Kesh ilm-fan markazlariga aylandi 14 . U 1417-yilda Buxoro, 1420-yilda Samarqand va 1433-yilda G ijduvonda ʻ madrasalar barpo yetdi. Samarqandni obodonlashtirish ishlariga bosh-qosh bo lib, Go ri Amir, ʻ ʻ Shohizinda me’moriy majmualarini oxiriga yetqazdi. Marvda ham bir qator diniy 13 Amir Temur va temuriylar davrida madaniyat va san’at. - T.,:1996. – B.71. 14 Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi.- T.,:1992. – B.103. 27 muassasalar qurdiradi. Hadisi sharifdagi “Ilm olmoqka intilmoq har bir muslim va muslima uchun ham farz va qarz” degan iborasi Buxoro madrasasi peshtoqiga shior sifatida o yib yozdirib qo yiladi. Xususan, Samarqandga o z zamonasiningʻ ʻ ʻ yirik, taniqli olimlarini chorlashga harakat qilgan. Uning sa’y-harakatlari tufayli zamonasining 100 dan ortiq olimlari Samarqandga yig ildilar. Ular orasida ʻ Taftazoniy, Mavlono Ahmad, o z zamonasining Aflotuni deb nom olgan Qozizoda ʻ Rumiy, G iyosiddin Koshiy, MuhammadXavofiylar va boshqa taniqli olimlar ham ʻ bor edi. 1420-yilda Samarqand madrasasi ochilganda unda 90 dan ortiq olim qatnashgan. Ilk ma’ruzani Mavlono Havofiy o qigan vaqtida, uni faqat 2 kishi - ʻ Mirzo Ulug bek va Qozizoda Rumiy tushungan, xolos. Keyinchalik o z ʻ ʻ zamonasining taniqli kishilari Abdurahmon Jomiy, Xo ja Ahror va boshqalar ham ʻ Samarqand madrasasida tahsil olganlar. Shuningdek, Samarqandda bu davrda bir necha madrasalar ham bo lib (Xonim, Feruzshoh, Shohmalik, Qutbiddin va ʻ boshqalar) ularda ham salohiyatli olimlar dars berishar edi. 1424-1429 yillarda Samarqand yaqinidagi Obirahmat anhori yaqinida Mirzo Ulug bek rasadxona ʻ qurdiradi. U o sha davrning noyob inshootlaridan bo lib, doira shaklida barpo ʻ ʻ yetilgan, imoratning aylanasi 47 metr, balandligi 31 metrdan iborat 3 qavatli bino bo lgan. Binoning ichida maxsus tekshirish xonalari bo lib, unda yerlarda maxsus ʻ ʻ asbob-uskunalar joylashtirilgan. Samoni kuzatish va o rganish borasida ʻ G iyosiddin Jamshid yordamida astronomik o lchov asbobi -ulkan sekstant ʻ ʻ o rnatilgandi. Bu sekstant Sharqdagi eng katta astronomik o lchov asbobi ʻ ʻ hisoblangan. Shuningdek, mahalliy ustalar (Iso Usturlobiy, Abu Mahmud Xo jandiy, usta Ibrohim) qo li bilan ko plab zaruriy astronomik o lchov asboblari ʻ ʻ ʻ ʻ ham yasaladi va o rnatiladi. Rasadxona qoshida 15 ming nusxadan iborat boy ʻ kutubxona ham bo lgan. Uning atrofida ʻ olimlar yashaydigan yer-chorbog lar ʻ Bog imaydon va Chinnixona nomi bilan shuhrat topdi. Ulug bek Samarqandda ʻ ʻ o ziga xos astronomiya maktabini yaratdi. Rasadxonada Ulug bek bilan birga o z ʻ ʻ ʻ zamonasining mashhur matematigi va astronomlari Qozizoda Rumiy, G iyosiddin ʻ Jamshid, Koshiy, Ali Qushchi kabilar tadqiqot ishlarini olib borgan.Ulug bek ʻ davrida, shuningdek, Samarqand Sharqning madaniy markaziga aylanganligi 28 uchun mashhur faylasuf Ali ibn Muhammad Jurjoniy, taniqli tabib Mavlono Nafis, shoir Xayoliy Buxoriy, Yusuf va Zulayho dostonining muallifi Durbek, qasida janrining taniqli namoyandasi o zbek shoiri Sakkokiy, mashhur xattot Abdurahimʻ Xorazmiy va boshqalar Ulug bek homiyligi ostida Samarqandda yashab ijod ʻ qilganlar. Yana Sharqning ko plab taniqli olim va shoirlari, fuzaloi ulamolari ʻ Samarqandga tez-tez kelib turdilar. Ulug bek davridagi madaniy markaz ʻ keyinchalik Ulug bek akademiyasi nomini olib, dastavval mashhur fransuz ʻ yozuvchisi va olimi Volter (1694-1778) tomonidan e’tirof etilgandi. Ulug bek ʻ atrofiga uyushgan ko plab buyuk qomusiy olim soxiblari - Qozizoda Rumiy, ʻ Giyesiddin Jamshid Koshiy, Muxammad Ali Kushchi, Muxammad Xavofiylar ilm- fanning turli soxalarida, ayniqsa, astronomiya, matematika singari anik fanlar buyicha barakali ijod qildilar xamda uzlaridan ulkan meros qoldirib ketdilar. Temuriylar davri tasviriy san’atining ulkan namoyandasi, tengsiz talantsohibi, unlab moxir musavvirlarning ustozi, benazir ijodi xozirgacha xam insoniyat axlini lol qoldirib kelaetgan Kamoliddin Bexzod (1455-1537) xam Xirot ijodiy muxitida faoliyat kursatdi. Temur va Temuriylar davrida tarixshunoslik fani rivoj topdi. Bu davrda yashab ijod qilgan muarrixlarning asarlarida o sha zamon tarixiy ʻ vokealarning mufasal tafsilotlari, sharxlaridan tashkari ularning chukur ijtimoiy moxiyati, mazmuni uzining butun ziddiyatliligi va murakkabliligi bilan ifoda etilgan. Bu davr tarixchilaridan Nizomiddin Shomiy, Xofizu Abru, Sharofiddin Ali Yazdiy, Fosix Xavofiy, Abdurazzok Samarkandiy, Ibn Arabshox, G iyosiddin Ali, ʻ Mirxond, Xondamir o sha davr ijtimoiy xayeti jarayenining talab va extiyejlaridan ʻ kelib chikkan xolda temuriy xukmdorlarning turli-tuman faoliyati, sa’y-xarakatlari bilan boglik tarixiy xodisalar, vokealarni xolis va xakkoniy aks ettirishga intilganlar. 1447-yilda Shohruh Mirzo vafotidan so ng Temurzodalar o rtasidagi ʻ ʻ kurash boshlanib ketdi. Oqil va dono hukmdor Ulug bek bu kurashlarga barham ʻ berishga harakat qilib ko rdi. Lekin buning uddasidan chiqolmadi. Aksincha, o g li ʻ ʻ ʻ Abdullatifning bevosita ishtiroki tufayli o zi bu kurashlarning qurboni bo ldi. ʻ ʻ Xullas, XV asr o rtalariga kelib, Mirzo Ulug bek vafotidan keyin (1449) temuriy ʻ ʻ shahzodalar o rtasida hokimiyat uchun kurash yana avj oldi. Abdullatif xurofotchi ʻ 29 din ahllari, darveshlar guruhi bilan yaqinlashib, o zinihimoya qilishga urindi.ʻ Lekin qotil padarkush taxtda uzoq o tira olmadi. 1450-yilning 8-mayida shahar ʻ qandag i yonida, Bog inavdan nariroqda unga suiqasd qilinib, o ldirildi. ʻ ʻ ʻ 15 O ldirganlar hattoki qo rqmasdan Abdullatifning kesilgan boshini Registondagi ʻ ʻ Ulug bek qurdirgan madrasa peshtoqiga namoyishkorona tarzda ilib qo ydilar. ʻ ʻ Yendi Samarqand taxtiga temuriylardan Mirzo Ulug bekning kuyovi hamda jiyani ʻ Mirzo Abdullo o tiradi. Buxoroda yesa hokimiyat Mironshohning nevarasi Sulton ʻ Abu Said qo liga o tadi. Mirzo Abdullo o zining bir yillik hukmronlik ʻ ʻ ʻ davrida mamlakatda barqarorlikni tiklashga, Mirzo Ulug bekning madaniy sohadagi ʻ ishlarini davom ettirishga, markaziy hokimiyatni kuchaytirishga harakat qildi. U Samarqand taxti davogarlari Alouddavla va Abu Saidlar bilan kurash olib borib, Samarqandga qarshi yurish qilgan Abu Said qo shinini tor-mor keltirdi. Abu Said ʻ Sirdaryo ortiga qochib, Dashti Qipchoq o zbeklari xoni Abdulxayrxondan yordam ʻ so rab murojaat qiladi. 1451-yilning yozida Samarqand yaqinidagi Sheroz ʻ qishlog ida bo lgan jangda Mirzo Abdullo o ldirilib, taxt Sulton Abu Said Mirzo ʻ ʻ ʻ (1451-1469) qo liga o tadi. Temur davlatining Xuroson yerlari Shohruhning ʻ ʻ boshqa bir nevarasi Boysunqurning o g li Abdulqosim Bobur qo lida saqlanib ʻ ʻ ʻ qolib, u to vafoti (1457) ga qadar Hirot taxtini boshqarib turadi. Bu vaqtga kelib o zaro siyosiy tarqoqlik yanada avj oladi. Birgina Xurosonning o zi o ndan ortiq ʻ ʻ ʻ qismga bo linib ketadi. O zaro taxt uchun muttasil kurashlar mamlakat iqtisodiy va ʻ ʻ madaniy hayotiga katta zarar yetqazib, inqiroziy holatlarga sabab bo la boshladi. ʻ Abulqosim Bobur Xurosonni o z qo li ostida birlashtirishga, Shohruh davridagi ʻ ʻ madaniy hayotni tiklashga harakat qildi. 1454-yilda uning Samarqandga yurishi muvaffaqiyasiz tugab, 40 kunlik shahar qamalidan keyin yana orqaga qaytishga majbur bo lgan edi. Ulug bek vafotidan so ng madaniy markaz Xurosonga va ʻ ʻ ʻ uning poytaxti Hirotga ko chdi. Hirot madaniy va ilmiy markazning shakllanishida ʻ Huroson hukmdori Sulton Husayn (Boyqaro) va buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiyning roli nihoyatda beqiyos bo ldi. Ma’rifatli hukmdor bo lmish Sulton ʻ ʻ Husayn butun Xurosonda ilm-fan, adabiyot, madaniyat homiysiga aylandi. Uning 15 Azamat Ziyo. O zbek davlatchiligi tarixi. - T., ʻ :2000 yil, - B.194. 30 o zi Husayn taxallusida g azallar bitgan. Hozirgi kungacha uning she’riy Devoniʻ ʻ va Nasriy Risola asarlari yetib kelgan. Alisher Navoiy (1441-1501) yoshligidan temuriy shahzoda Sulton Husayn bilan do st yedi, keyinchalik ular Xuroson ʻ hokimi Abdulqosim Bobur (1451-1457) xizmatida birga bo lganlar. Husaynning ʻ xizmat davrida Alisher Navoiy Mashhad va Hirot madrasalarida tahsil ko radi. ʻ Keyinchalik Movarounnahr hokimi Sulton Abu Said tazyiqi bilan Samarqandga ketishga majbur bo ladi va u yerda 2 yil turib, o z bilimini yanada ʻ ʻ takomillashtiradi. 1469-yilda Xuroson taxti Sulton Husaynga tekkanidan so ng, ʻ uning taklifi bilan yana Hirotga keladi va bu yerda dastlab muhrdorlik, so ngra ʻ vazirlik qiladi. Alisher Navoiy vazirlik davrida (1472-1476) mamlakatda iloji boricha osoyishtalik va adolat o rnatishga harakat qildi, shaharlar yuksaldi, suv ʻ chiqarilib ko pgina yerlar obod bo ldi, hunarmandchilik va savdo-sotiq ishlari ʻ ʻ yanada rivojlandi. Navoiy ilm-fan, ma’rifat va madaniyat ahliga shaxsan o zi ʻ homiylik qildi. Garchi toju taxt uchun kurashlarda va fitna-nizolar natijasida Navoiyning Sulton Husayn bilan oralaribiroz sovugan bo lsa-da, lekin Navoiy ʻ umrining oxiriga qadar davlatning tayanch shaxslaridan biri bo lib qoldi. ʻ Jumladan, u vazirlik lavozimidan ketar yekan, Navoiyga shohona to n kiygizib, ʻ uning iltimosi hyech qachon yerda qolmasligini qayd qiladi. Ma’lumotlarga ko ra, ʻ Alisher Navoiy 300 dan ortiq turli qurilish, obodonchilik ishlariga bosh-qosh bo lgan. Hirotdagi Injil daryosi bo yida uning rahnamoligida Ixlosiya, Shifoiya ʻ ʻ majmualari, Tus viloyatidagi Turuqband suv ombori va kanali, Hirot va Mashqaddagi sug orish inshootlari, Astroboddagi saroy va masjid, Marvdagi ʻ madrasa ishga tushirildi. Navoiy o z daromadlarini ham xayriya ishlariga sarflaydi. ʻ Shaxsan uning mablag lari hisobidan 52 ta rabot, 19 ta hovuz, 16 ta ko prik, 9 ta ʻ ʻ hammom va boshqalar qurilgan 16 . Xurosonda 12 dan ortiq minora, masjid va rabotlar ta’mirlandi.Navoiy homiyligida Sharq miniatyurasi maktabining yetuk namoyandasi Sharq Rafayeli nomini olgan Kamoliddin Behzod, tabiblar Abdulxay Muniy, Darvish Ali, xattotlardan Sulton Ali Mashhadiy, musiqachilardan Husayn Udiy, tarixchilardan - Sohib Doro, Muhammad Nizomiy, Kamoliddin Binoiy, 16 Axmedov B. Sohibqiron Temur (hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati). - T., :1996. – B.96. 31 Davlashoh Vosifiy, Muiniddin Muhammad, Mirxond va boshqalar yetishib chiqdilar. Alisher Navoiyturkiy tilda 1483-1485-yillarda 5 ta dostondan iborat Hamsa asarini yaratdi. Buyuk shoirning 20 dan ortiq asarlari ham ana shu tilda yaratildi. Ularning mazmunida tarixiy, falsafiy, axloqiy mezonlar bo lib,ʻ insoniyatga xos bo lgan barcha ijobiy xislatlar ulug lanadi. Amir Temur va ʻ ʻ temuriylar davri madaniyatining tudakonli mazmuni, manzarasi va kulami o sha ʻ zamondla xar taraflama gurkirab ravnak topgan badiiy adabiyotda yakkol namoyon bo ldi. Eng muximi shundaki, bu davrda badiiy tafakkurda an’anaviy bayroqdor ʻ bulib kelgnan fors-tojik adabiyoti bilan yonma-yon turkiy-o zbek adabiyoti xam ʻ rivojlanib, uning namoyandalari safi ko payib bordi. Bu urinda o zbek mumtoz ʻ ʻ adabiyoti tarakkiyotiga salmokli xissa kushgan Lutfiy, Xaydar Xorazmiy, Durbek, Gadoiy, Atoiy, Sakkokiy, Xusayniy singari budiy suz ustalari nomini aloxida tilga olib butish joizdir. Shoir Lutfiy (1366-1465) o zining 20 dan ortiq asarlari bilan ʻ Navoiygacha ham mashhur bo lgan. Ana shu davrda Sharofiddin Ali Yazdiyning ʻ (vafoti 1454) Temur tarixiga doir Nizomiddin Shomiydan so ng yozilgan bir xil ʻ nomdagi Zafarnoma asari yaratildi. Fors-tojik adabiyotida mashhur bo lgan ʻ Abduraxmon Jomiy (1414-1492) ning ham roli buyuk bo ldi. Temuriyzodalar ʻ o rtasidagi uzaro urushlar, birodarkushliklar nafaqat quyi tabaqa axlining, balki ʻ yirik zodagonlarning xam noroziliklariga sabab bo ldi. Temuriylar davlatidagi ʻ siyosiy tarqoqlik, ayrim xukmdorlarning ajralib, mustakillikka intilishi bu davlatning yemirilishiga olib keldi. Natijada Amir Temur asos solgan ulkan saltanat tanazzulga yuz tutdi va tugatildi. 32 XULOSA Xulosa qilib aytganda, Amir Temur buyuk davlat asoslarini barpo etdi. Uning davlati o zbek davlatchiligi tarixining eng rivojlangan bosqichini tashkil etadi.ʻ Saltanatda barcha sohalarda tub burilishlar, yuksalishlar kuzatilgan. Taraqqiyot uchun xizmat qilgan Amir Temur faoliyati bilan bog liq tarixiy qadriyatlar ʻ allaqachon umuminsoniy qadriyat darajasiga yetib ulgurgan. Lekin markazlashgan va adolat tamoyillariga asoslanib boshqarilgan mamlakat asoschisining vafoti Movarounnahr va Xurosondagi siyosiy vaziyatni o zgartirib yubordi. Uning ʻ vafotidan keyingi to rt yil Temuriylar davlatining keyingi taqdirini belgilab berdi. ʻ Temur vorislik maydonida o zidan ilgari hukmronlik qilgan mo g ullar singari ʻ ʻ ʻ baxtli bo la olmadi. Mo g ul hukmdori katta bir mamlakatning asosini tuzdi, ʻ ʻ ʻ o g illari va vorislari vositasida uni kuchaytirdi hamda kengaytirdi. Temur esa ʻ ʻ hokimiyatning binosini baland ko tardi; ammo uning farzandlari kuchli suyanchiq ʻ bo lish o rniga, noahillik va o zaro urushlar qilib, bu imoratning nurashiga va ʻ ʻ ʻ qulashiga olib keldilar. Chingiziylar O rta va G arbiy Osiyoda ikki asrga yaqin ʻ ʻ hukm surdi. Temurning vorislari esa, garchi ular orasida hokimiyat ishlaridagi mahorati, porloq iste’dodi va olijanobligi bilan kelajak nasllarni uzoq davr hayratga soladigan zotlar bo lsa-da, saltanatni atigi bir asrga yaqin boshqarib ʻ turdilar, xolos. Temur vafotidan oldin Pirmuhammad Mirzoni o zining taxt vorisi ʻ deb vasiyat qilgan edi. Lekin Sohibqironning vasiyatiga amal qilinmadi, har kim o z bilganicha ish tutdi, amirlarning ichgan qasamlari qasamligicha qoldi. Birinchi ʻ bo lib qasamdan Temurning yaqinlari kechishdi. Shayx Nuriddin bilan Shoh Malik ʻ ham, Temurning bevalari ham vasiyatga xilof ravishda hokimiyatni Shohruhga topshirish payiga tushdilar. Shuning uchun ular Temurning o limini Xalil ʻ Sultondan ham, Sulton Husayndan ham sir tutdilar. Toshkent va Sayramga borgan choparlar shahzodalarga gapning rostini aytishmadi. Faqat Sohibqironning og ir ʻ betob bo lib qolganini xabar qildilar, xolos. Hirotga yuborilgan Shayx Temur ʻ Qavchin esa bo lgan gapni ochiq-oshkor aytdi. Shundan keyin Shohruh o z nomiga ʻ ʻ xutba o qittirib, pul zarb ettirdi. Sohibqiron vasiyatini dastlab vorislari, so ng ʻ ʻ ayrim lashkarboshilar va amaldorlar buzib, ko proq shaxsiy manfaatlarini ko zlab ʻ ʻ 33 ish yuritdilar. Temuriyzodalar oliy hokimiyat uchun, noiblar o z viloyatlaridaʻ mustaqil bo lib olish uchun kurashdilar. Sohibqiron vafotidan keyingi dastlabki ʻ yillarda murakkab vaziyatni bartaraf etib, saltanat jilovini mahkam ushlashga qodir kuchli shaxs, ya’ni hukmdor topilmadi. 34 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBAALAR RO YXATIʻ Rahbariy adabiyotlar: 1. Karimov I. А . Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. T.: O zbekiston, 1998. – B.160. ʼ ʼ 2. Mirziyoyev SH. M. Tanqidiy tahlil, qat’iy-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi b о ‘lishi kerak. - T.: О ‘zbekiston, 2017. - B.350. Umumiy adabiyotlar : 1. Azamat Ziyo. O zbek davlatchiligi tarixi. - T.,: 2000. - B.367. ʻ 2. Axmedov B. Sohibqiron Temur (hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati). - T.,: 1996. – B.114. 3. Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi. - T.,: 1992. – B.56-74. 4. Azamat Ziyo. O zbek davlatchiligi tarixi. - T.,: 2000. - B.194. ʻ 5. Amir Temur va temuriylar davrida madaniyat va san’at. - T.,:1996. - B.56. 6. Muhammadjonov A. Temur va temuriylar saltanati. - T.,: 1994. - B.111. 7. Amir Temur va temuriylar davrida madaniyat va san’at. - T.,:1996. – B.71. 8. Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi. - T.,: 1992. – B.103. 9. Azamat Ziyo. O zbek davlatchiligi tarixi. - T.,: 2000. - B.194. ʻ 10. Axmedov B. Sohibqiron Temur (hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati). - T.,:1996. – B.96. 11. Abdurahmonov A. Ulug bek va uning rasadxonasi. - T.,:1996. ʻ 12. Dadaboev H. Amir Temurning harbiy mahorati. - T.,:1996. 13. Keren L., Saidov A. Amir Temur va Fransiya.- T.,:1996. 14. Mo minov I. Amir Temurning O rta Osiyo tarixida tutgan o rni va roli. – ʻ ʻ ʻ T.,:1993. 15. To xtaev I. Temur va temuriylar tangalari.- T.,:1992. ʻ 16. Sharaffiddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. 1360-1370. T.,: Kamalak, 1994. 35

TEMURIYLAR DAVRIDA MOVAROUNNAHR VA XUROSONDA DAVLATCHILIK RIVOJI

Купить