Termiz shahrining qadimgi manbalarda aks etishi - История - Курсовые работы

Всего документов: 616
Число пользователей: 251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	192.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	23 Сентябрь 2023
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Termiz shahrining qadimgi manbalarda aks etishi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
KURS ISHI
Termiz shahrining qadimgi manbalarda
aks etishi
Qabul qildi:
Bajardi:
Toshkent - 2023

Reja:
Kirish
I bob. Termiz shahrining antik davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy hayotini
yoritishda tarixiy manbalarning o’rni
1.1. Surxondaryo vohasi hamda Termiz shahrining ilk shahar-
davlatlardan biri sifatida xitoy solnomalarida yoritilishi
1.2. Qadimgi Surxon vohasi haqidagi Mo’g’uliston hamda Yenisey
bitiklari
1.3. Yunon-baqtriya va kushon podsholiklari davrida surxon vohasi va
uning madaniy markazi Termiz shahri haqidagi manbalar
II bob. O’rta asrlar davrida Termiz shahrining ijtimoiy-iqtisodiy
hayotiga oid manbalar tahlili
2.1. Chag’oniyon adabiyoti va bu davr manbalaridagi Termiz
shahrining tarixiy qiyofasi
2.2. O’rta asr adiblari manbalarida qadimgi Termiz shahrining
gavdalantirilishi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
2

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi. Insoniyat tarixiga nazar solar ekanmiz, odamlar
hayotning ilk bosqichlaridanoq o’ziga xos turmush tarzi va ba’zi bir moddiy
madaniyatga ega bo’lganligiga ishonch hosil qilamiz. Dunyodagi eng qadimiy
inson makoni sifatida ko’plab yodgorliklarga ega Surxon vohasi nafaqat
mamlakatimizda olib borilgan tadqiqotlarda, balki chet el tadqiqotlarida ham
hurmat bilan tilga olinadi. Ana shu ma’noda vohamiz ko’plab chet ellik va
mahalliy olimlarning diqqatini ohanrabodek o’ziga jalb etib kelmoqda. Olib
borilgan ilmiy tadqiqotlar natijasida shu narsa aniq bo’ldiki, vohamizning insoniyat
sivilizasiyasining qadimgi beshiklaridan biri ekanligi isbot qilindi. O’zbekiston
hududi ham Eron, Hindiston, Mesopotamiya, Yunoniston, Rim, Misr va Xitoy
singari mamlakatlar kabi ilk madaniyat o’choqlaridan hisoblanadi. Lekin, uning
qadimiy madaniyati haqida ma’lum otlar juda kam saqlanib qolgan. Biz
yurtimizning faqat miloddan awalgi VI asrlardan keyingi ijtimoiy-siyosiy hayoti
haqida ma’lum darajada yozma ma’lumotlarga egamiz. Eron, Hindiston va
ayniqsa, qadimgi Yunoniston va Rim manbalarida saqlangan m a’lum otlarga
qaraganda qadim zam onlarda hozirgi O’zbekiston hududida istiqomat qilgan sak,
massaget va boshqa qabilalar urug’chilik tuzum ini boshdan kechirganlar,
chorvachilik, qisman dehqonchilik hamda hunarmandchilik bilan shug’ullanganlar.
Miloddan awalgi VI asrda yurtimiz Ahamoniylar davlati (miloddan awalgi 550-
330-yillar) asoratiga tushib qoldi. Ana shu davrda bu yerda istiqomat qilgan xalqlar
hayotida muhim ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlar sodir bo’ldi. Urug’ jamoalari orasida
tabaqalanish boshlandi: yangidan paydo bo’lgan urug’ aslzodalari serunum yerlami
egallab oldilar, qul mehnatidan foydalanish hamda erkin jamoa a’zolariga zulm
qilish yo’li bilan boyib bordilar. Shu tariqa jamiyatning tabaqalanish jarayoni
kuchaydi va quldorlik jamiyati paydo bo’ldi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Bosh maqsadi Termiz shahri haqida hikoya
qiluvchi turli muallif hamda adiblarning asarlarini tadqiq qilishdan iborat.
3

 Qadimgi Termiz shahrining paydo bo’lish hamda rivojlanish tendensiyasiga
oid manbalarni atroflicha o’rganish;
 Termiz shahrini tarixning turli davrlardagi ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy
hayoti tasvirlangan hamda tadqiq etilgan manbalarni tahlil qilish;
 Termiz shahri haqida manbalar xronologiyasini O’rta Osiyo hamda chet el
mualliflari asarlari asosida tadqiq qilish;
Kurs ishining obyekti va predmeti. Ushbu tadqiqotning tarixiy manbasini Termiz
shahri haqidagi tarixiy manbalar hamda ularni o’rganish asnosidagi tarixiy
voqealar tashkil etadi.
Mavzuni o’rganilganlik darajasi. Tarixiy voqeligimiz - ma’naviy meros, milliy
an’analarimiz, bularning barchasi, o’quvchi va talaba yoshlarni tarbiyalashda
muhim qadriyatlarimizga qaytishdek ma’naviy zaruriyatga aylanib bormoqda.
O’rta Osiyo qadimdan o’zining milliy ma’naviy merosi bilan butun dunyo
xalqlarini o’ziga rom etib, kelgan markazlardan biri bo’lgan, Bu davr hayotining
turli-tuman tarmoqlariga doir hozirgi zamon tadqiqotchilari tomonidan yozilgan
ko’pgina ilmiy va ilmiy-ommabop adabiyotlar mavjud. Bu adabiyotlar orqali antik
davrda O’rta Osiyoda mavjud bo’lgan iqtisodiy, madaniy, ijtimoiy va siyosiy ahvol
haqida keng tasavvurga egamiz. Biroq mazkur ilmiy tadqiqot ishlariga asos
bo’lgan bosh yozma manbalarni ko’pchilik tadqiqotchilar va o’quvchilar
ommasiga tushunarli tilda ko’p sonlarda nashr etish ishlarini hozirgacha ham to liqʻ
bajarilgan deb bo’lmaydi. Vaholonki, o’z zamonasi kishilari, tarixiy voqyealarning
jonli shohidlari tomonidan yozib qoldirilgan yozma yodgorliklarni kishilik jamiyati
tarixini o’rganishga doir nazariya asosida chuqur tahlil qilish bizning u davr
haqidagi bilimlarimizni yanada boyitishi muqarrar.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Kurs ishi kirish, asosiy qism (2 ta bob), xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

I bob. Termiz Shahrining Antik Davrdagi Ijtimoiy-Iqtisodiy Hayotini
Yoritishda Tarixiy Manbalarning O’rni
1.1. Surxondaryo vohasi hamda Termiz shahrining ilk shahar-davlatlardan
biri sifatida xitoy solnomalarida yoritilishi
Xitoy manbalari haqida so z boshlashdan oldin shuni alohida qayd etib o tishʼ ʼ
kerakki, ular ham xitoy hukmdorlarining maqsad va manfaatlarini ko zlab
ʼ
yozilgan, boshqa xalqlarning tarixi ko p hollarda bir taraflama yoritilgan. Lekin
ʼ
xitoy manbalarida bo lib o tgan voqealarning vaqti va o rni aniq ko rsatiladi,
ʼ ʼ ʼ ʼ
birbiriga qarshi turgan qo shinlarning umumiy soni aniq ko rsatiladi. Qadimiy
ʼ ʼ
O zbekistonning uzoq o tmishdagi ijtimoiy-siyosiy tarixini o rganishda quyidagi
ʼ ʼ ʼ
xitoy manbalari muhim rol o ynaydi. ShI SZI “Shi Szi” (“Tarixiy esdaliklar”) xitoy
ʼ
tarixshunoslarining otasi hisoblanadigan Sima Syanning 130 bobdan iborat
asaridir. Sima Syan (taxminan miloddan avvalgi 145 yoki 135-86- yillar) Lunmin
(hozirgi Shensi viloyati) shahrida saroy tarixchisi Sima Txan oilasida tug ilgan,
ʼ
mamlakat bo ylab ko p sayohat qilgan, otasi vafot etgandan (miloddan avvalgi 108
ʼ ʼ
yili) keyin uning o rniga saroy tarixchisi sifatida qabul qilingan. Miloddan avvalgi
ʼ
98 yili imperatorga qarshi chiqib, sarkarda Li Linni himoya qilgani uchun qattiq
jazoga tortilib (bichilgan) saroydan quvib yuborilgan. Lekin u ruhiy tushkinlikka
tushib qolmadi va bo lajak tarixiy kitobi ustidagi ishni davom ettirdi. Ko p vaqt
ʼ ʼ
o tmay Sima Syan yana saroyga taklif etildi va imperator Bosh mahkamasi
ʼ
boshlig i etib tayinlanadi, kitobini yozib tamomlashga sharoit yaratib berildi.
ʼ
Uning “Shi Szi” nomli asarida Xitoyning qadimiy zamonlardan to miloddan
avvalgi 1 asr boshlariga qadar o tgan tarix bayon etilgan
ʼ 1
. Аsarda O zbekiston, ʼ
uning 123 bobida xususan Farg ona va uning qadimiy xalqi, hayoti haqidagi
ʼ
qimmatli ma lumotlar mavjud. “Shi Szining to la matni olti jild qilib 1959 yili
ʼ ʼ
Pekinda e lon etilgan, rus tiliga tarjima etilib (I. Ya. Bichurin, L. S. Vasilev, L. S.
ʼ
Perelomov, Yu.L.Krol va boshqalar) 1972, 1975, 1984, 1986 yillari chop etilgan.
E. Shavann (1865-1905) tomonidan frantsuz tiliga tarjima qilinib, 1895-1918
yillari 5 jildda bosmadan chiqqan. “TsYaN XАN ShU” “Tsyan Xan shu”
1
Boynazarov F.O'rta Osiyoning antik davri. T ., O ' qituvchi 1991, 32- b .
5

(“Аvvalgi Xan sulolasining tarixi”) yirik tarixchi olim Byan Gu (39-92) asaridir.
Tarixchi Аn lin (Shensi viloyati) shahrida G arbiy Xan sulolasi (miloddan avvalgiʼ
206 – milodning 220 y.) xizmatida turgan yirik mansabdor va tarizshunos oilasida
tug ilgan, 47-55 yillari Loyanda oliy ta lim olgan, 58-82 yillari o z asarini yozgan.
ʼ ʼ ʼ
“Tsyan Xan shuning 95 bobida O zbekiston (ayniqsa, kangli, yuechji va usunlar
ʼ
haqida) va Sharqiy Turkistonning qadimiy 6 tarixi, xalqi va uning hayoti haqida
ko p muhim ma lumotlarni uchratamiz. “Tsyan Xan shu” 1962 yili Pekinda 12
ʼ ʼ
jildda nashr qilingan. Inglizcha tarjimasi (G. Dubs, Baltimor, 1938-1944-yy.) ham
bor. “XOU XАN ShU” “Xou Xan shu” (“Keyingi Xan sulolasi tarixi”) tarixchi
Fan Xua (398-445 yy.) asari. Olim avvalgi Xan sulolasi (25- 220-yy.) ga xizmat
qilgan. Kichik davlat lavozimida turgan va 424 yili viloyat hokimligiga
ko tarilgan. Davlatga qarshi isyonda qatnashganlikda ayblanib qatl etilgan. “Xou
ʼ
Xan shu” Xitoyning avvalgi Xan sulolasi davridagi tarixni o z ichiga olgan katta
ʼ
asar (130 bobdan iborat. Unda O zbekiston, Sharqiy Turkiston va Jung oriyaning
ʼ ʼ
25-221- yillarorasidagi tarixi haqida diqqatga sazovor ma lumotlar bor. “BEY
ʼ
ShU” “Bey shu” (“Shimoliy sulolalar tarixi”) 100 bobli asar bo lib, Tan sulolasi
ʼ
(618-907 yy.) davrida yashagan yirik tarixchi Li Yan -shou (taxm.595-678-yy.)
qalamiga mansub. Unda Shimoliy Xitoyda hukmronlik Vey (386-535-yy.), Si
(550-577-yy.), Chjou (557-581-yy.) sulolasi hukmronligi, ya ni 386-581 yillar
ʼ
tarixi bayon etilgan. Аsarda O zbekiston, xususan Xorazm hamda Sharqiy
ʼ
Turkiston haqida qimmatli ma lumotlarni uchratamiz. 7 “Bey shuning matni 1958
ʼ
yili Shanxayda chop etilgan. Suy Shu “Suy shu” (“Suy xonadonining tarixi”) Xitoy
tarixchilari jamoasi tarafidan yozilgan asar. Uni yozishda Vey Chjen (580-643 yy.)
–Tan sulolasi davrida o tgan tarixchi, imperator Chjen-Guan (626-650) davrida
ʼ
uning o g li va toju taxt vorisiga tarbiyachi bo lgan, Yan Shi-Gu hamda Kxun In-
ʼ ʼ ʼ
da bilan birgalikda ishtirok etib, asarda Xitoyning Suy sulolasi davrida, U-U1
asrlardagi ijtimoiy-siyosiy tarixi 85 bobda bayon etilgan. Kitobning 55 bobi 637
yili yozib tamomlangan. Qolgan 30 bobiga esa 20 yil vaqt ketgan. Аsarda
imperatorning iqtisodiy siyosati, qo shinning tuzilishi, mamlakatning ahvoli,
ʼ
xalqning urf-odatlari haqida ma lumotlar keltirilgan. Uning 83-bobida O zbekiston
ʼ ʼ
6

va Sharqiy Turkiston haqida ham diqqatga sazovor ma lumotlarni uchratamiz.ʼ
Ko p jildli “Sulolalar tarixi” tarkibida 9 jild sifatida 1958 yili Shanxayda bosilgan.
ʼ
“Tszyu TАN Shu va Sin Tаn Shu” “Tszyu Tan shu” (“Tan sulolasining eski
tarixi”) imperator Jen -Tszun (1023-1063-yy.) ning topshirig i bilan 940-945 yillari
ʼ
yozilgan. 8 Ouyan Syu (1007-1072-yy.) va Sun Si (998-1061 yy.) 960-1279 yillari
hukmronlik qilgan Sun (Janubiy va Shimoliy Xitoy) sulolasi tarixchilari1043-
1060-yillari shu sulolaning yangi tarixi “Cin Tan shu” (“Tan sulolasining yangi
tarixi”) yozganlar. Har ikkala asar ham o ziga xos afzalliklariga ega bo lib, ma lum
ʼ ʼ ʼ
darajada bir-birini to ldiradi. Tarixchi Shen Bin-chjen har ikkala tarixni bir-biriga
ʼ
bog lab, unga “Sin szyu Tan shu xechao” (“Tan sulolasining bir-biri bilan
ʼ
qo shilgan yangi hamda eski tarixi”) deb nom qo ydi. Аsarda 618-907- yillar
ʼ ʼ
vlqealari bayon etilgan. “Sin Tan shu” da O zbekiston janubi, Аfg oniston, Eron
ʼ ʼ
hamda Sharqiy Turkiston haqida ma lumotlar uchraydi. 1958 yili ko p jildli
ʼ ʼ
“Sulolalar tarixi” ning 12 jildi sifatida Shayxayda chop etilgan.
7

1.2. Qadimgi Surxon vohasi haqidagi Mo’g’uliston hamda Yenisey
bitiklari
Qadimgi Turk manbalari orasida XVII asrda Sibir hamda Mo’g’ulistonda, Oltoy
hamda O’zbekistonda topilgan runiy bitiklar alohida qiymatga ega. Bu
yozuvlarning yetti guruhi — Lena — Baykalbo’yi bitiklari, Yenisey, Mo’g’uIiston,
Oltoy, Sharqiy Turkiston, O’rta Osiyo bitiklari ma’lum. Bu bitiklar O’zbekiston
xalqlarining arablar istilosi arafasidagi ijtimoiy-siyosiy hamda madaniy hayotini
o’rganishga yordam beradi. 9 Yenisey bitiklari mashhur rus xaritashunos olimi S.
U. Remezov (taxminan 1642— 1720-yy.) tarafidan XVII asr oxirida Yenisey
havzasi (hozirgi Xakas avtonom viloyatiga qaraydi) topilgan. Undan keyin bu
haqda shvetsiyalik harbiy asir F. Stralenberg (Tabbert) ma’lumot beradi. U
Yenisey havzasidagi qabrtoshlardan toshga o’yib yozilgan notanish xatlarni
topgan. Bu yozuv haqidagi ma’lumotlar birinchi marta o’tgan asrning birinchi
choragida "Сибирский вестник" jurnalida e’lon qilindi. 1889-yili fin olimlari
Yeniseydan topilgan yozma yodgorliklar xaritasini tuzdilar 2
. Bular orasida XVII
asrda Sibir hamda Mo’g’rulistonda, Oltoy hamda O’rta Osiyo, O’zbеkistonda
topilgan runiy bitiklar alohida himmatga ega. Bu yozuvlarning hozir yangi guruhi:
Lеna — Baykal bo’yi bitiklari, Еnisеy, Mo’g’uliston, Oltoy, Sharqiy Turkiston,
O’rta Osiyo bitiklari ma’lum. Bu bitiklar O’rta Osiyo, shuningdеk, O’zbеkiston
xalqlarining arablar istilosi arafasidagi ijtimoiy-siyosiy hamda madaniy hayotini
o’rganishga yordam bеradi. Еnisеy bitiklari mashhur rus xaritashunos olimi S.U.
Rеmеzov (taxminan 1642—1720-yy.) tarafidan XVII asr oxirida Еnisеy havzasida
(hozirgi Xakas avtonom viloltiga haraydi) topilgan. Undan kеyin bu haqda
shvеtsiyalik harbiy asir F. Stralеnbеrg (Tabbеrt) ma’lumot bеradi. U Еnisеy
havzasidagi habrlardan toshga o’yib yozilgan notanish xatlarni topgan. Bu yozuv
haqidagi ma’lumotlar birinchi marta o’tgan asrning birinchi choragida «Sibirskiy
vеstnik» jurnalida e’lon qilindi. 1889 yili fin olimlari Еnisеydan topilgan yozma
yodgorliklar xaritasini tuzdilar. Mo’g’ulistondan topilgan bitiklar orasida
2
Кшибеков Д. Кочевое общество. – Алма Ата Наука. 1982. – 49 ст.
8

To’nyuquq, Kul tegin, Bilga xoqon va Ongin muhim o’rin tutadilar. To’nyuquq
bitigi Ulan-Batordan 66 km janubi-sharqda, Bain Sokto manzilida joylashgan va
ikkinchi turk xoqonligining asoschisi Eltarish xoqonning (681— 691)
maslahatchisi, sarkarda To’nyuquqqa atalgan va 712-716-yiilari yozilgan. 1897-
yili rus olimi D. A. Klemens (1848-1914) va uning xotini Yelizaveta Klemenslar
tarafidali ochilgan, V. V. Radlov (1899), VTomsen (1922), X. Sheder (1924), D.
Ross (1930) hamda G. Aydarov (1971) tarafidan yaxshi o’rganiJgan va matni
nemischa, daniyacha, inglizcha va ruscha tarjimalari bilan chop etilgan. Obida A.
Abdurahmonov hamda A. Rustamov tomonidan o’zbek tiliga qisqacha tarjima
qilingan (1982). Kul tegin bitigi Bilga xoqonning (716—734) inisi Kul tegin (731-
yili vafot etgan) sharafiga yozilgan. Mo’g’ulistonning Kosho Saydan vodiysida
Ko’kshin o’rxun daryosi bo’yidan rus arxeolog va etnograf olimi N. M. Yadrinsev
(1842- 1894) tomonidan 1889-yili topilgan. Bitik V. V. Radlov (1891), A. Xeykel
(1892), VTomsen (1896), P. M. Melioranskiy (1897), X. Sheder (1924), S. E.
Malov (1951), G. Aydarov (1971) lar tomonidan nemischa, fransuzcha, ruscha
tarjimalarda chop etilgan. A. Abdurahmonov va A. Rustamov tomonidan o’zbek
tiliga qilingan qisqacha tarjimasi (1982) ham bor. Bilgaxoqon bitigi Kul tegin
bitigi topilganjoydan 1 kmjanubi-g’arbda — Ko’kshin o’rxun daryosi havzasida
topilgan. Bu obida 735-yili bitilgan. Uni V. V. Radlov, S. E. Malov, P. M.
Melioranskiy va V. Tomsen tomonidan o’rganilgan va chop etilgan. Ongin bitigi
Mo’g’ulistonning Kosho Saydan vodiysidan topilgan va kimga atalganligi aniq
ma’lum emas. Ba’zi fikrlarga qaraganda, yuqorida tilga olingan Eltarish xoqon va
uning xotini Elbiyga xotun sharafiga qo’yilgan (735-y.), boshqa fikrga ko’ra
Qopag’on xoqonga (691—716-yy.), yana bir ma’lumotga (J. Klosson) qaraganda
Bilga xoqonning harbiyboshliqlaridan Alp Eletmish (taxminan 731- yilda o’lgan)
sharafiga qo’yilgan. Obida 1892-yili V.V. Radlov tarafidan (estompaji) va 1957-
yili J. Kloson tomonidan (inglizcha tarjimasi va tadqiqot bilan) nashr qilingan.
Bulardan tashqari, Qarabalsag’un shahri (Ulan-Batordan taxminan 400 km janubda
joylashgan qadimiy shahar) xarobalaridan, Xayto Tamir, Cho’yren, Beyshin-
Udzur, Bayan—Xo’ngur va boshqa joylardan topilgan yozuvlar ham muhimdir.
9

Oltoydan topilgan bitiklardan Chorish, Katandi daryolari, Qo’shog’och
hamdatog’li nohiyalaridan topilgan bitiklarni aytib o’tish mumkin. Bular
o’rxunYenisey bitiklaridan farqli o’laroq, etnografik materialga boydir. Oltoydan
topilgan 11 yozuvlar P. M. Melioranskiy, E. R. Tenishev, A. K. Borovkov, K.
Seydakmatov, V. M. Nadelyayev hamda D. D. Vasilyev tomonidan e’lon qilingan.
Sharqiy Turkistondan topilgan bitiklar orasida Turfon vohasidagi g’orlarga
joylashgan ibodatxona devorlariga yozilgan bitiklar alohida o’rin tutadi. Bitiklar V.
Tomsen tarafidan chop qilingan. Qozog’iston hamda Qirg’izistonda topilgan
bitiklar (asrimizning 60— 70- yillarida topilgan) hali chuqur o’rganilmagan. Bular
orasida Talas vohasidan (Ayritom, Teraksoy, Qulonsoy, Toldiqo’rg’on, Urjor,
Sirdaryo, Ila, Olma Ota, Tolg’ar, Tinbas va hokazo) topilgan bitiklar muhim ilmiy
ahamiyat kasb etadi 3
. Qozog’iston hamda Qirg’iziston hududidan topilgan
bitiklarning ba’zilari S. Sodiqov, M. E. Masson, A. N. Bernshtam, A.S.
Omanjolov, G. Musaboyev, Ch. Jumag’ulov hamda G. Karag’ulovalar tomonidan
e’lon qilingan. Qadimiy turk runik yozuvlari (asosan sopol idishlarga yozilgan)
Farg’ona, Oloy vodiysi hamda Janubiy O’zbekiston va Tojikiston hududidan, ya’ni
Bekobod, Isfara, Marg’ilon, Farg’ona, Andijon, Quvasoy, o’sh, o’zgand,
Kofirnihon, shuningdek So’g’ddan ham topilgan va A.N. Bernshtam, B. A.
Litvinskiy, V. A. Bulatova, E. R. Tenishev, Yu. A. Zadneprovskiy tarafidan
o’rganilgan. Umuman, qadimiy turk runik yozuvlari xalqimiz tarixini yoritishda
juda qimmatli manbadir. Mo’g’ulistondan topilgan bitiklar. Bular orasida
To’nyuhuh, Kul tеgin, Bilga xoqon va Ongin muhim o’rin tutadilar. To’nyuhuh
bitigi Ulan-Batordan 66 km janubi-sharqda, Bainsokgo manzilida joylashgan va
ikkinchi turk xohonligining asoschisi Eltarish xohon (681—691-yy.) ning
maslahatchisi sarkarda To’nyuhuhga atalgan; 712—716-yillar orasida yozilgan.
1897-yili rus olimi D.A. Klеmеnts (1848— 1914) va uning xotini Еlizavеta
Klеmеntslar tarafidan ochilgan; V.V. Radlov (1899 y.), V. Tomsеn (1922 y.), X.
Shе-dеr (1924 y.), D. Ross (1930 y.) hamda G. Aydarov (1971) tarafidan yaxshi
o’rganilgan va matni nеmischa, daniyacha, inglizcha va ruscha tarjimalari bilan
3
Кшибеков Д. Кочевое общество. – Алма Ата Наука. 1982. – 48 ст.
10

chop etilgan. Obida h.A. Abdurahmonov hamda A. Rustamov tomonidan o’zbеk
tiliga qisqacha tarjima qilingan (1982 y.). 12 Kul tеgin bitigi. Bilga xohonning
(716—734-yy.) inisi Kul tеgin (731-yili vafot etgan) sharafiga yozilgan.
Mo’g’ulistonning Kosho Saydan vodiysida Ko’kshin O’rxun daryosi bo’yidan rus
arxеolog va etnograf olimi N.M. Yadrintsеv (1842—1894-yy.) tomonidan 1889
yili topilgan. Bitik V.V. Radlov (1891 y.) A. Xеykеl (1892 y.) V. Tomsеn (1896
y.), P.M. Mеlioranskiy (1897 y.), X. Shеdеr (1924 y.), S.Е. Malov (1951 y.), G,
Aydarov (1971 y.) lar tomoni-dan nеmischa, frantsuzcha, ruscha tarjimalarda chop
etilgan. h. A. Abduraxmonov va A. Rustamov tarafidan qilingan his-hacha
o’zbеkcha tarjimasi (1982 y.) ham bor. Bilga xohon bitigi. Yuhorida aytilgan Kul
tеgan bitigidan 1 km janubiharbda - Ko’kshin O’rxun daryosi havza-sidan
topilgan. Obida 735-yili bitilgan. V.V. Radlov, S.Е. Malov, P.M. Mеlioranskiy va
V. Tomsеn tomonidan o’rganilgan va chop qilingan. Ongin bitigi. Mo’hulistonning
Kosho Saydan vodiysidan topilgan. Kimga atalganligi aniq ma’lum emas. Ba’zi
fikrlarga qaraganda, yuqorida tilga olingan Eltarish xoqon va uning xotini Elbiyga
xotun sharafiga qo’yilgan (735 y.); boshqa fikrga ko’ra qopag’on xoqonga (691—
716- yy.), yana boshqa bir ma’lumotga (J. Kloson) qaraganda Bilga xoqonning
harbiy boshliqlaridan Alp Elеtmish (taxminan 731 yilda o’lgan) sharafiga
qo’yilgan 4
. Obida 1892 yili V.V. Radlov tarafidan (estompaji) pa 1957 yili J.
Kloson tomonidan (inglizcha tarjimasi va tadhihot bilan) nashr qilingan. Bundan
tashqari, qorabalsahun shaxri (Ulan-Batordan gaxminan 400 km janubda
joylashgan qadimiy shahar) xarobalaridan, Xoyto Tamir, Cho’yren, Beyshin-
Udzur, Bayan-Xo’ngur va boshqa joylardan topilgan yozuvlar ham muhimdir.
Oltoydan topilgan bitiklardan Chorish, Katandi daryolari, qo’shoqoch hamda tog’li
nohiyalardan topilgan bitiklarni aytib o’tish mumkin. Bular, O’rxun-Еnisеy
bitiklaridan farhli o’laroq, etnografik matеrialga boydir. Oltoydan topilgan
yozuvlar P.M. Mеlioranskiy, E.R. Tеnishеv, A.K. Borovkov, K. Sеydakmatov,
V.M. Nadеlyaеv hamda D.D. Vasilеv tomonidan e’lon qilingan. Sharqiy
Turkistondan topilgan bitiklar orasida Turfon vohasidagi g’orlarda joylashgan
4
Кшибеков Д. Кочевое общество. – Алма Ата Наука. 1982. – 45 ст .
11

ibodatxona dеvorlariga yozilgan bitiklar alohida o’rin tutadi. Bitiklar asosan V.
Tomsеn tarafidan chop qilingan. Qozog’iston hamda Qirg’izistondan topilgan
bitiklar (asrimizning 60—70- yillarida topilgan) hali chuqur o’rganilmagan. Bular
orasida Talas vohasidan (Ayritom, Tеraksoy, qulonsoy, Toldiqo’rqon, Urjor,
Sirdaryo, Ila, Olma Ota, Tolqar, Tinbas va hokazo) topilgan bitiklar muhim ilmiy
ahamiyat kasb etadi. Qozog’iston hamda Qirg’iziston hududidan topilgan
bitiklarning ba’zilari S. Sodihov, M.Е. Masson, A.N. Bеrnshtam, A.S. Omanjolov,
G. Musaboеv, Ch. Jumaqulov hamda G. Karaqulovalar tomonidan e’lon qilingan.
Qadimiy turk runik yozuvlari (asosan sopol idishlar-ga yozilgan) Farg’ona, Oloy
vodiysi hamda Janubiy O’zbеkiston va Tojikiston hududidan, ya’ni Bеkobod,
Isfara, Marg’ilon, Farg’ona, Andijon, Quvasoy, O’sh, O’zgan, Kofirniqon,
shuningdеk So’hddan ham topilgan va A.N. Bеrnshtam, B.A. Litvinskiy, V.A.
Bulatova, E.R. Tеnishеv, Yu.A. Zadnеprovskiy tarafidan o’rganilgan. Qadim turk
manbalari fanda runik yoki ko ‘kturk bitiklari deb yuritiladi. Ularning aksariyati
XVII asrda Sibir, Mo’ng’uliston, Oltoy va o’rta Osiyoda topilgan. Ular orasiga
Mo’ng’ulistonda topilgan To’nyuquq, Qultegin, Bilga xoqon va Ongin bitiklari
o’rta Osiyo aholisi tarixini o’iganishda qimmatli manba hisoblanadi. Masalan,
Qultegin bitigi VII asming birinchi yarmida qabr toshiga o’yib yozilgan. Qabr
toshining balandligi 3 m 15 sm, kengligi 1 m 24 sm, qalinligi 41 sm. Bitik 63
satrdan iborat. Jhi yozma manbada Turk xoqonligining asoschilari to’g’risida
quyidagi jumlalarni o’qish mumkin^«Yuqorida ko’k osmon, pastda qora yer
yaratilganda, ikkinchisining o ‘rtasida inson bolalari yaratilgan. Inson bolalari
ustidan bobom Bumin xoqon, Istemi xoqon bo’lib o ‘rnashganlar. Ular taxtga o
‘rnashib turk xalqining davlatini, rasm-rusumini tutib turganlar». Bitikda
BilgajcQaftn nomidan avlodlariga yo’llangan quyidagi pand-nasihati ayniqsa
diqqatga sazovordir: «So ‘zimni tugul eshitgil, keyindagi inim, urug’im— xalqim...
bu so’zlarni yaxshilab eshit, diqqat qilib tingla... Tabg’och xalqining so’zi shirin,
ipak kiyimi nafls... ekan. Shirin so’z, nafls ipagi bilan aldab, yirik xalqni shu holda
yaqinlashtirar ekan... Yaxshi dono kishini, yaxshi alp kishini yo’latmas ekan. Biror
kishi adashsa, urug’i, xalqi, uyi, yoping’ichigacha qo’ymas ekan... Shirin so’ziga,
12

nafis ipagiga aldanib, ey turk xalqi o ‘lding». Bitikda turli davrlardagi turk
xoqonlariga haqqoniy baho beriladi. Kimlar tadbirkorlik bilan davlatni
boshqargani, kimdir xalqning boshini berk ko’chaga olib kirib qo’ygani, natijada
turk davlatini inqirozga olib kelgani... Hukmdorlik qilgan layoqatsiz xoqonlar
xalqning boshiga ko’p kulfatlar keltirgani bayon qilinadi. Bunday falokatlardan
turklarni Eliarish xoqon qutqargani, bu borada Bilga va Kultegin xizmatlari,
ayniqsa Kultegin jasorati va qahramonligi to’g’risida bayon etiladi. Bitiklar,
shubhasiz turkiy xalqlarning qadimgi tarixini o’rganishda nodir yozma yodgorlik
bo’lib, unda avlodlaiga qarata aytilgan vasiyatlar ayniqsa 18 diqqatga sazovordir.
Undagi g’oyalar - tarix saboqlaridir, hozirgi kunimiz, xususan ma’naviy hayotimiz
uchun ham o’ta muhimdir. Turkiy xoqonlik hukmronligi davrida O’rta Osiyo
Turon davlatchiligi tarixida Turkiy xoqonlik davlati davri katta va muhim o’rinni
egallaydi. Turkiy xoqonlik xususidagi ma’lumotlar еtarli bo’lsada, lеkin ularning
ko’pchiligi bir-biriga qarama-qarshi va aniq ma’lumotlar bеrmaydi. Birinchi
navbatda VII-VIII asrlarda to’plangan manbalar ancha qimmatlidir. Bular epigrafik
yodgorliklar — O’rxun-Еnisеy runiy yozuvlari, Xitoyning «Tan xonadoni tarixi»
(UP-1X asrlar) tarixiy manbasi, VI asr oxirlarida yashagan vizantiyalik tarixchilar
Mеnandr Protеktor, Fеofan Vizantiyskiy, suriyalik tarixchi Ionna Efеsskiylarning
tarixiy asarlaridir. Shuningdеk, bu to’g’risidagi ma’lumotlar arab tarixchilari at-
Tabariy, Dеnovariy (1X-X asr) o’lkamiz fuzalolaridan Abu Rayhon Bеruniy,
Narshaxiy (X asr) va boshqalar asarlarida ham uchraydi. «Alpomish»,
«Go’ro’g’li», «Manas», «Dada Qo’rqut» kabi umumturkiy xalq dostonlari, O’rta
asrlardagi Mahmud Qoshqariy, Ahmad Yugnakiy, Yusuf Xos Hojib va boshqalar
asarlarida turkiy madaniyat, adabiyot, tarix to’g’risida turli himmatli ma’lumotlar
kеltiriladi. Yaqindagina, 1999 yili Alpomishning 1000 yilligi Rеspublikamizda
kеng nishonlanib, Tеrmizda qahramon Alpomishga mahoratli haykal ham
o’rnatildi.
13

1.3. Yunon-baqtriya va kushon podsholiklari davrida Surxon
vohasi
Ko’pgina tarixchilar shu paytgacha Termiz shahrining shakllanishi borasida ham
ellin madaniyatining ta’siri mavjud deb hisoblaydilar. Jumladan, Hofizi Abro’
Termizga Iskandar asos solgan desa, ayrim tarixchilar Termizning shakllanishini
Yunon-Baqgriya podshosi Demitriyning nomi bilan bog’laydilar. Bu ikkala fikr
ham izohga muhtoj bo’lib, Termiz shahrining shakllanishi juda qadimga borib
taqaladi. Termiz shaxri bronza va temir davrlarida Shimoliy Baqtriyada
shakllangan Jarqo’ton, Tallashqon, Jondavlat, Qizilcha va shunga o’xshash shahar
va qo’rg’onlarning tadrijiy davomi bo’lib, Termiz shaxrining shakllanishida
Shimoliy Baqgriya urbanizasiya jarayonining ta’siri katta. Demak, Termizning
shakllanish jarayoni Yunon-Makedon istilosidan oldingi davrlarga borib taqaladi.
Demak Ipak yo’lining shoh bekatida joylashgan Termiz shahrining miloddan
avvalgi VI-V asrlargacha rivojlangan shahar bo’lganiga shubha yo’q 5
. Qadimgi
tarixiy manbalarda katta qiziqish bilan tilga olingan Termiz haqida ko’plab ilmiy
fikrlar tarixchilar tomonidan o’rganilmoqda hamda yangi tarixiy ashyoviy
manbalar qayd etilmoqda. Ko’hna shahar hozirgi Termizdan 8-9 km janubi-
g’arbda Amudaryoning o’ng qirg’og’ida joylashgan bo’lib, qariyb 2500 yillik
tarixga ega. Qadimdan Termiz Markaziy Osiyoni Xitoy-Misr bilan bog’lovchi
Buyuk ipak yo’lida joylashgan. Yunon- Baqgriya podsholigi davrida katta madaniy
bosqichni o’z boshidan kechirganligini tasdiqlovchi manbalarni qayd etish zarur.
Uning toponomik kelib chiqishiga e’tibor bersak, mahalliy xalqlar baqtriyaliklar
Termiz Taramastxa (baqtrcha, «narigi sohildagi manzil»), Taramata, Taramat,
Tami, Tarmit, Tarmiz, Termiz kabi shakllarda uchraydi. Bundan tashqari
shaharning nomi IV-V asrlardagi arman manbalarida Drmat-Darmat (ehtimol
Darmit), Termiz so’zigacha mahalliy xalqlar-baqtriyaliklar taramastha, Tarameta
(narigi sohil, daryoning u beti) Arman manbalarida IV-V asarlarda u «Drmat» VII
asr Xitoy manbalarida «Tamo», XIV asr Xitoy manbasida «Tarmiz» va «Tirmiz»,
5
Azamat Ziyo. O'zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent , 2000. 40- b .
14

IX-XIII asr arab-fors manbasida «Termiz» va «Termiz» XII asrda tarixchi somoniy
Termiz. XIII asrda Yakut lug’atida 2 xil nom «Tarmiz» va «Tirmiz». Qadimgi
Tibet kitoblaridan birida taxoristonlik buddizm targ’ibotchisi Dxarmamitraning
nomi uchraydi va uning Pak-su (Oksu-Amudaryo) daryosi bo’yida joylashgan
Tarmita degan shahardan ekanligi qayd etiladi. Shuningdek, shahar asoschisi-
podshoh Demitriy nomi asosida Demitriy, Dermita, Darmita nomi bilan
keyinchalik Tarmita, Termid, X asrdan boshlab esa Termiz nomi bilan bog’lanadi.
Umuman Termiz shahrining Tara Mastha yoki Tara Maetha -narigi sohildagi
shahar, yanada tug’rirog’i daryoning narigi sohilidagi shahar, shahar nomining
Yunon-Baqtriya podshohi Demetriya (Dmitrius) bilan bog’lanishlari isbotini
topmaganidek, uning yunoncha termos so’ziga aloqadorligi ham asosli emas 6
.
Iskandar Zulqarnayn Termiz shahrini mustahkam tayanch qal’a sifatida
mustahkamlab, unga «Oks bo’yi Aleksandriyasi» nomini berganligi ingliz olimi V.
Tarn asarlarida qayd etilgan. Iskandar-daryo bo’yidagi bu manzilgohni mahalliy
xalq g’alayonlaridan saqlanish uchun muhim harbiy istehkom shaharga aylantirish
rejasi bilan uni qayta qurdiradi. Urush oqibatida xarobaga aylangan shahar qayta
ta’mirlanib takror tiklangach, unga «Oks Iskandariyasi» deb nom qo’yadilar.
Iskandar Zulqarnayn yurishigacha ham daryo sohilida shahar mavjud bo’lgan,
unda odamlar yashagan. Buni isbotlovchi yangi bir topilma yaqinda Eski Termiz
hududida qayd qilindi, ushbu manzilgoh ham miloddan oldingi birinchi ming
yillikning o’rtalariga taaalluqlidir. Biroq Iskandar vafotidan so’nggi taxt
talashishlar Termizning ijtimoiy hayotiga salbiy ta’sir qo’rsatib shaharda
birmuncha vaqt taraqqiyotning sustlashgani haqida arxeologik va yozma manbalar
xabar beradi. Shuning uchun bo’lsa kerak A. Tomashek Termizning eng birinchi
nomlari sifatida Antioxiya, Tarmita nomlarini keltiradi. Garchi bu fikr to’liq
isbotlangan bo’lmasa-da, Termizning Antioxiya deb nomlanishi tarixiy haqiqat
bo’lib, buni biz Qoratepa yodgorligidan topilgan sopol idish parchasida mazkur
nomning uchrashida ham ko’rishimiz mumkin. Boisi miloddan oldingi II asrda
6
Абдуллаев К.А. Культ хаомы в древней Центральной Азии.. -Самарканд.: Международны Институт
Центральноазиатских исследований 2009, -с. 20,56
15

hukmronlik qilgan shoh Antiox xarobaga aylangan shaharni qaytadan tiklaydi va
uni o’z nomi bilan «Oks Antioxiyasi» deb yurita boshlaydi. Termiz shahri tarixini
o’rganishda Salavkiylar va Yunon-Baqtriya shohlarining nomidan zarb qilingan
tangalar alohida o’rin egalladi. Bu topilmalar miloddan oldingi III-II asrlardayoq
Termizning kattagina shahar bo’lganligidan dalolat beradi, endilikda shahar
taxminan 10 gektar maydonni ishg’ol etgan. Arxeologik izlanishlar tufayli Termiz
xarobalaridan miloddan oldingi IV - III asrlarga oid madaniy hammom topildi 7
.
Zikr etilgan asrlarda shaharning ancha tez sur’atlar bilan rivojlanganligini taxmin
etish mumkin bo’ladi. Arxeologik izlanishlar natijasida Termizning miloddan
oldingi III-II asrlarga oid moddiy madaniyatini yorituvchi turli topilmalar qayd
etildi. Fil suyagidan yasalgan turli narsalar, ayol ma’budaning haykalchasi, nay
bo’lagi topilmalari shaharda kulolchilik taraqqiy qilganligidan dalolat beradi.
Shunday qilib Salavkiylar zamonida shimoli-g’arbiy Baqtriya yerlarida birmuncha
taraqqiy etish holatlari namoyon bo’lganligini kuzatish mumkin. Albatta,
shaharning birinchi nomi Termiz deb atalmagan, bu atama maydonga kelgunga
qadar mahalliy xalqlar, masalan, baqtriyaliklar shaharni Taramastxa yoki Taramata
(narigi sohil, daryoning u beti va h, k.) kabi nomlar bilan atagan bo’lishlari
mumkin. Termiz shahrining nomi va uning kelib chiqishi haqida ko’plab rivoyatlar
yuradi, shu xil rivoyatlardan birida Balxlik mashhur shayx Dorulomon termizlik
al-Hakimning g’oyibot olami bilan bog’lana olishdagi ruhiy quvvatini sinamoq
niyatida Termizga yo’l oladi. Dorulomon o’z xalifa(yordamchi)si bilan suvga
tushganda, buni oldindan bilgan al-Hakim Amudaryoga tushib daryoning
yarmigacha borib Dorulomonni kutib oladi. Hayratda qolgan Dorulomon
xalifasiga-«Bu zotni daryodan ko’tarib o’t» ishorasini qiladi, xalifa kar bo’lganidan
«boshini ol» deb tushunib al-Hakimning boshlarini qilich bilan kesadi. Shunda al-
Hakimning kesilgan boshi tilga kirib Dorulomonga «Biz tirikmiz» debdi. Ul ulug’
zotning qabrlariga yig’lab borgan kishilarga «Biz tirikmiz» deb ovoz eshitilibdi,
o’shandan buyon shahar nomi tirimiz, ya’ni Tirmiz bo’lib ketgan emish. Boshqa
bir rivoyatda Termiz so’zi termos so’zidan olinganligi aytiladi, go’yo Aleksandr
7
Sagdullayev A . A . O ' zbekiston tarixi . - T .: Universitet , 1999, 56 b .
16

Makedonskiy jazirima issiq paytlari shaharga kelgan emish va havoning o’ta
issiqligi tufayli, bu yer xuddi termosning o’zi ekan debdi. Termos so’zining fonetik
tarkibi-fonemalar miqdori hozirgi yunon va o’zbek tillarida saqlangan. Yuz bergan
tovush o’zgarishlarini o’zbek tilining fonetik qonunlari tasdiqlaydi. «o»ning «i»ga
«s»ning «z»ga o’tishi turkiy tillar fonetik qonuniyati me’yori talabiga mosdir.
Termo-yunoncha, issiq, issiqlik, harorat, termometr-issiqlik o’lchaydigan asbob,
termografiya-issiqlikni yozib oluvchi asbob, idish, joy, makon tushunchalariga ega.
Olimlardan V. L. Kozlovskiyning «Termiz shahri tarixi» (1959) 1968 yil, J.
Omonturdiyev, E. Pardayevlarning «Hoja Hakim Termiziy» (Viloyat gazetasi,
1968), G. A. Pugachenkovaning «Termez. Shahrisabz. Xiva. (1976), T.
Nafasovning «O’zbekiston toponimlarining izohli lug’ati», SH. Safarovning
«Termiz va termiziylar» (1993) kitoblarida -Termiz atamasi baqtriycha, yunon-
baqtriycha yoki sanskritcha Taramastha so’zidan kelib chiqqan deyiladi. G.A.
Pugachenkova o’z tadqiqotlarida Termiz nomini sanskritcha (qadimgi hind tili)
Taramata so’zi va Yunon-Baqtriya podshosi Demetriya (Dermid-Termit-Termiz)
nomi bilan bog’laydi 8
. Termizning qadimiy ekanligini isbotlovchi arxeologik
moddiy-tarixiy ashyolar nihoyatda ko’p manbalarni bermoqda. Termiz shahri
yoshini to’liq ilmiy o’rganish uchun 1980 yilda O’zFA Arxeologiya institutida
Termiz tarixi va madaniyatini o’rganish uchun maxsus arxeologik otryad tashkil
etildi. Termizni arxeologik-ilmiy o’rganishda professorlar B. P. Denike, M. YE.
Masson, V. A. Shishkin, V. D. Jukov, akademiklar A. P. Okladnikov, B. B.
Petrovskiy, L. I. Albaum, B. YA. Staviskiy, A. Asqarov, arxeolog olimlardan
dosent SH. Pidayev, T. Annayev kabilar haqida iliq fikrlar aytish mumkin.
Salavkiylar davlatiga ko’chmanchi qabilalarning to’xtovsiz hujumlari bu
davlatning sharqiy satrapliklardagi obro’yiga jiddiy putur yetkazdi. Salavkiylarga
qarshi mahalliy xalqlarning chiqishlari ro’y bera boshlaydi. Tang ahvolda qolgan
Antiox mahalliy aslzodalarga yon bosib, Baqtriyada salavkiylarning sharqiy
satrapliklari uchun pul zarb eta boshlaydi. Baqtriyada Antiox nomidan pul zarb
qilinishi uning mustaqillikka bo’lgan intilishini yanada kuchaytirib, bu o’lkada
8
Sagdullayev A.A. O'zbekiston tarixi. -T.: Universitet, 1999, 58 b.
17

salavkiylar ta’sirining tobora bo’shashib borayotganligidan dalolat berar edi.
Miloddan avvalgi III asr o’rtalarida Baqgriya satrapligining salavkiylar markaziy
hokimiyatiga nisbatan muxolifati kuchayadi. Miloddan avvalgi 250 yilda Baqtriya
satrapi Diodot Baqgriya yerlarini Salavkiylar davlatidan ajratib, Yunon-Baqtriya
davlatiga asos soladi. Bu davrda Yunon-Baqtriya davlatiga nafaqat Baqtriya
yerlari, balki So’g’diyona va Marg’iyona yerlari ham bo’ysuna boshlagan edi.
Baqtriya yerlarining Salavkiylar davlatidan ajralib chiqishi aholiga bir qadar
yengillik beradi. Bu davrda Baqtriya satraplari, bir tomondan, salavkiylar markaziy
hokimiyati xurujlariga qarshi kurashgan bo’lsa, ikkinchi tomondan, Parfiya
podsholari tajovuziga qarshi kurash olib boradi. Mustaqillikka erishgan Baqtriya
Diodot I davrida qudratli davlatga aylanadi. Yunon-Baqtriya podshosi Yevtidem
davrida mamlakatning chegara hududlarini mustahkamlashga alohida e’tibor
beriladi. Miloddan avvalgi 206 yildan boshlab Baqgriya yerlariga Salavkiylar
davlatining solib turgan xavfi yo’qotiladi. Bu davrda vohada sun’iy sug’orishga
asoslangan ziroatchilik va hunarmandchilikning qator tarmoqlari ancha yuksaladi.
Pirovard natijada ko’plab shaharlar qad rostlaydi, xususan, Mirshodi vohasida
yashagan aholi Dalvarzintepa o’rnidagi shaharga, Sherobod vohasida yashagan
aholining bir qismi Jondavlattepa o’rnidagi shaharga, yana bir qismi esa
Tallashqon II nomi bilan atalgan manzilgohga, Sho’rchi qishlog’i o’rnida esa
Kofirqal’a (Kampirtepa) singari shaharlarga asos solinadi. Bu davrda Termiz
(Tarmita) shahrining maydoni bir necha gektarga kengayadi. Shuning uchun ham
yunon muarrixlari o’z asarlarida Baqtriya xususida to’xtalib: «Baqtriya - ming
shaharli mamlakatdir» deb ta’kidlab o’tishlari bejiz emas edi, albatta. Baqtriya
o’sha davrda juda katgagina qo’shinga ham ega bo’lgan, tez-tez bo’lib turadigan
jangu jadallar ham Baqtriya taraqqiyotini to’xtata olmagan. Xo’jalikning turli
sohalaridagi rivoji natijasida savdo-sotiq ham ancha kamol topgan. Bu davrda
baqtriyalik savdogarlar Chin-Mochin, Hindiston va Eron kabi mamlakatlar bilan
iqgisodiy aloqalar olib borganlar. Baqtriya ziroatkorlari yetishtirgan mahsulotlar
haqida yunon va chin manbalarida o’ta hayajon bilan so’z yuritiladi. Baqtriyalik
hunarmandlar oltin, kumush, qo’rg’oshin, qalayi, mis va bronzadan juda nafis zebu
18

ziynat buyumlari, uy-ro’zg’or va xo’jalik qurollari yasaganlar. Bu davrda
to’quvchilik, ko’nchilik, qurolsozlik va zargarlik hunarlari ancha yuksaladi. Ilmiy
izlanish natijalariga ko’ra, Baqtriyaning Salavkiylardan ajralib chiqishi mil. avv.
256 yilda ro’y bergan. Bu davrda Diodot Salavkiylarning Baqtriyadagi noibi edi, u
shohlik rutbasini faqat Antiox II ning vafotidan keyin, taxminan mil. avv. 247-246
yillarda qabul qilishi mumkin edi va Baqtriyada mil. avv. 268 yildan mil. avv. 230
yilga qadar hukmronlik qiladi. Diodot I dan keyin Baqtriya taxtini uning o’g’li
Diodot II egallaydi, undan keyin esa hokimiyat Evtidemga o’tadi. Diodotga hamda
Salavkiylarga qarindoshligi bo’lmagan Evtidem Diodot II ni o’ldirib, taxtni kuch
bilan egallaydi, bu voqea mil avv. III asrning 20-yillarida sodir bo’lgan. Shundan
keyin Salavkiylar shohi Antiox III Evtidemni rasmiy hukmron sifatida tan oladi.
Evtidemdan keyin Yunon-Baqtriya taxtini uning o’g’li Demetriy egallaydi, bu
voqea taxminan mil. avv. II asrning 90-yillarining oxiri 80-yillarning boshlarida
yuz bergan. Strabon ma’lumotlariga tayangan tadqiqotchilar Demetriyni
«Hindistonning istilochisi» deb ataydilar, lekin bu masala fanda hali to’la o’z
yechimini topmagan. Tangashunoslik tadqiqotlarining ma’lumotlariga tayangan
holda ushbu muammo atroflicha o’rganildi va professor V. M. Massonning fikriga
ko’ra, Demetriy hukmronligi yillarida yunonlarning Baqtriyadan Hindistonga
siljishi, Yunon-Baqtriya shohlarining Hind-Yunon shohlariga aylanishi jarayoni
boshlanadi. Keyinchalik bu jarayonni Osiyoning ichkari qismidan kelgan
ko’chmachi qabilalar tezlashtiradilar. Basharti voqealar rivojiga e’tibor bersak,
Demetriy o’z hukmronligining so’nggi yillarida Evkradit tazyiqi ostida Baqtriya
mulklaridan siqib chiqariladi va unchalik katta bo’lmagan Hind mulklarini
boshqarish bilan kifoyalanadi. Yunon-Baqtriyaning yozma manbalarda nomlari
uchramaydigan shohlari ham bo’lganki, masalan, Evtidem II, Antimax, Pantaleon,
Agfokl, Geliokl kabi hukmdorlarning nomlari bizga faqat tangalar orqali yetib
kelgan. Tangashunoslik ma’lumotlariga tayangan holda ular hukmronligining
chegaralari masalasi imkon darajasida o’rganildi. Yunon-Baqtriya podsholigida
Evkradit hukmronligi davrida (u taxm. Mil. avv. 170 yilda hokimiyat tepasiga
kelgan) siyosiy vaziyat ancha murakkab kechadi. U so’g’diylar, araxoziyaliklar,
19

draiglar, areylar, hindlar va parfiyaliklar bilan tinimsiz urushlar olib borishga
majbur bo’ldi. Uning davrida parfiyaliklar Yunon-Baqtriya davlati g’arbiy
viloyatlarning ma’lum qismini egallaydilar. Evkratid Hindlar shohi Demetriy bilan
jang qiladi va uni yengib Hindistonni egallaydi. Hindistondan qaytayotgan
Evkradit taxt vorisi bo’lgan o’z o’g’li tomonidan o’ldiriladi. Hozirgi qadar
mutaxassislar o’rtasida Yunon-Baqtriyaning oxirgi hukmdori va evkratidning qotili
Geliokl degan fikr mavjud edi. Yozma manbalar va tangalarning so’nggi tahlili bu
masalaga oydinlik kiritish imkonini berdi. Unga ko’ra, Geliokl Evkratidning otasi
bo’lgan, padarkush o’g’il esa Platon bo’lgan. Bu mash’um voqea mil. avv. II
asrning 40-yillarida sodir bo’lgan. Platon taxminan ikki yil hukmronlik qilgan va u
baqtriyadagi oxirgi Yunon hukmdori edi. Baqtriya davlati podsho Demitriy (mil.
avv. 199-167 yil.) davrida o’z taraqqiyotining yuqori cho’qqisiga ko’tariladi. U
davlat boshqaruvi sohasida islohot o’tkazib, davlatni mayda hokimliklarga bo’lib
boshqaradi. Demitriy davrida harbiy istehkomlar va qal’alar qurishga alohida
e’tibor beriladi. Bu davrda Shimoliy Hindiston yerlari ham Yunon-Baqtriya
davlatiga bo’ysundiriladi va davlat poytaxti Hindistondagi Taksila shahriga
ko’chiriladi. Miloddan avvalgi 168 yida Baqgriyada davlat to’ntarishi sodir bo’lib
hokimiyat tepasiga kelgan Yevkratid va uning yunon vorislarining zamonidan
Yunon-Baqtriya davlatida siyosiy tanglik kuchayib, mamlakat inqrozga yuz tutadi.
Miloddan avvalgi 140-138 yillar oralig’ida So’g’d yerlari orqali Baqtriya yerlariga
kirib kelgan yuechji qabilalari Yunon- Baqtriya davlatiga barham beradi.
Kushonlar davlati. Yuechji qabilalari Baqtriya yerlarida o’rnashgandan keyin ham
ma’lum vaqt yagona davlat barpo qila olmagan. Oradan ancha yillar o’tgach,
guyshuan qabilasi sardori Kudzula Kadfiz beshta qabilani birlashtirib Kushon
davlatiga asos solgan. Kushon davlatining dastlabki o’zagini Baqtriya yerlari
tashkil etgan. Kushonlar davlatining dastlabki poytaxti ham Sho’rchi tumani
hududida joylashgan Dalvarzintepa yodgorligi xisoblanadi. Kushonlar davlatini
yabg’u unvoniga sazovor bo’lgan hokimi mutlaq podsho boshqargan. Podshoning
asosiy tayanchi yaxshi qurollangan harbiy qo’shin bo’lgan. Kushonlar qo’shini
asosan otliq va piyoda qismlardan iborat bo’lib, qilich, xanjar, nayza va jangovar
20

bolta bilan qurollangan 9
. Kushonlar davlatida davlatni satrapliklarga bo’lib idora
qilish tartibi saqlab qolingan. Kushon podsholari katga va kuchli qo’shinga
tayanib, mamlakat chegaralarini kengaytirib borganlar. Olib borilgan istilochilik
yurishlari natijasida Sharqiy Turkiston, Shimoliy Hindiston va Markaziy
Osiyoning kattagina qismi Kushonlar davlatiga bo’ysundirilgan. Kushonlar
saltanati podsho Kanishka davrida (78-123) nihoyatda gullab-yashnaydi. Bu
davrda Xitoy, Rim, Parfiya singari o’sha davrning nufuzli davlatlari bilan savdo-
sotiq, iqtisodiy va rasmiy aloqalar yo’lga qo’yiladi, madaniy sohadagi aloqalar
ham ancha kengayadi. Xitoy tarixiy manbalarida qayd etilgan Guyshuanlar,
milodiy 1 asrda Baqtriyada o’z hokimiyatlarini Kioszyuko rahbarligida o’rnatib,
uning asli ismi Kujula Kadfiz edi. Kujula Kadfiz Xyumi, Shuanmi, Xeytun Gaofu
sulolalaridan iborat to’rt hokimlikni ham o’ziga bo’ysundirdi. Baqtriyada
hokimiyatni mustahkamlab olgan Kujula Kadfiz qo’shni viloyatlar bo’lgan
So’g’diyona, Marg’iyona, Hindistonning shimoli-g’arbiy qismlarini istilo qildi.
Kushonlar imperiyasini mustahkamlashda Kujula Kadfizning o’g’li Yangaochjen,
ya’ni Kadfiz II muhim ahamiyatga ega bo’lgan ichki-tashqi siyosat yuritib,
Hindistonni Hind daryosi quyi oqimlari, hatto Gang daryosi vodiysigacha bo’lgan
yerlarni ham o’z ixtiyoriga o’tkazdi. Kushonlar davlati Kanishka hukmronligi
davrida eramizning I asr oxiri-II asr birinchi choragida yanada kuchaydi.
Kushonlar hokimiyatni hind zaminining janubiy viloyatlari, So’g’diyona orqali
Farg’ona, Sharqiy Turkiston ham tan oldi. Kanishka davrida Turkiston o’lkasining
asosiy hudularini o’z hokimiyatiga bo’ysundirib, Xorazm bilan iqtisodiy madaniy
aloqalarni yana mustahkamladi. Kanishka olib borgan siyosatni Vasishka,
Xuvishka, Kanishka II, Vasudeva, Kanishka III, Vasudeva II lar davom ettirib,
siyosiy hokimiyatni kuchaytirishga harakat qilgan. Biroq siyosiy kelishmovchilik,
o’zaro nizo-janjallar, hokimiyat uchun kurashni kuchaytirish tufayli kushonlar
saltanati asta-sekin zaiflashib borgan. Kushonlar saltanati siyosiy-ma’muriy
boshqaruvi tizimi an’anaviy satrapiyalar tizimga moslashuv asosida qurilgan
bo’lib, satraplar oliy hukmdor tomonidan uning ishonchini qozongan, chamasi o’z
9
Sagdullayev A.A. O'zbekiston tarixi. -T.: Universitet, 1999, 55-b.
21

doirasi namoyandalari orasidan tanlangan. Shu bilan birga satraplik lavozimiga
harbiy yurishlarda jonbozlik ko’rsatgan lashkarboshilar ham lozim topilgan vaqtlar
bo’lgan, umuman olganda esa satraplar baqtriyaliklar orasidan bo’lishi shart edi.
Kushonlar davlati armiyasi yaxshi qurollangan bo’lib, umumiy harbiy qudrati 150-
200 ming kishini tashkil etdi. Kushon jangchilari uzunligi 1 metrdan oshiqroq har
ikki tomoni o’tkir qilich, xanjar, nayza, jangovar bolta, sipqon kabi qurollari bilan
qurollangan. Kushonlar harbiylar suyak yo shox bilan qoplangan murakkab qo’sh
kamonni ixtiro qildi. Bu kamon Uraloldi yerlari orqali Shotlandiyagacha, Sharqda
Eron, Hindiston va Xitoygacha keng tarqalib harbiy ishlarda keng qo’llanildi.
Kushonlar davrida mamlakatning iqtisodiy xo’jaligi keng taraqqiy etib,
metallsozlik, shishasozlik mahsulotlari ishlab chiqarish rivojlanib, oltin, kumush,
qo’rg’oshin, qimmatbaho toshlar, qurilish xom-ashyolari qazib olish ancha
takomillashib borgan. Kadfiz II ning amalga oshirgan pul islohoti natijasida 8
grammlik oltin tangalar, kumush, bronza tangalar savdo muomalasiga chiqarildi.
Madaniy taraqqiyot natijasida yozuvlar ancha takomillashib so’g’dcha, xorazmcha,
parfiyacha, baqtriyacha yozuvlar mukammallashib, ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy
hayotda ijobiy natijalarga erishdi. Kushonlar davrida Surxondaryo hududida
saroylar qurish, arxitektura qurilishi rivojlanib, haykaltaroshlik, rassomlik,
naqqoshlik san’ati eng yuqori natijalarga erishdi. Kushonlar imperiyasiga xos
moddiy ma’naviyat asoslari keng rivojlanishi tufayli rasmiy, diniy, ishlab
chiqarish, turar joy, sun’iy sug’orish mudofaa, maxsus, tijoratga taalluqli qurilish
binolari bilan uyg’unlashgan holda qurilgan. Kushonlar davri moddiy va ma’naviy
madaniyatini o’rganishda qadimshunos va san’atshunos olimlardan V. M. Masson,
B. YA. Staviskiy, L. I. Albaum, G. A. Pugachenkova, E. V. Rtveladze, B. A.
Turg’unov, T. V. Belyayev hamda SH. R. Pidayevlarning ilmiy xizmatlari beqiyos
darajada kattadir. Ushbu olimlar tomonidan olib borilgan ilmiy izlanishlar
natijasida kushonlar davrida voha shahar va qishloqlari hamda aholisining
mashg’uloti, yashash tarzi, madaniyati, diniy e’tiqodi va qo’shni davlatlar bilan
olib borilgan savdo-sotiq, madaniy hamda diplomatik aloqalari haqido qimmatli
ma’lumotlar aniqlandi. Kushon davlati Markaziy Osiyoning janubi-sharqiy va
22

Hindistonning shimoli-g’arbiy hududlarini o’z ichiga olgan antik davlat edi. Uning
shimoliy chegarasi Darbandning Kushon davridagi devori bilan chegaralanadi. XX
asrning 80-yillarida bu devorni akademik E. V. Rtveladze kashf etgan. Biroq
Gabaza viloyatining joylashgan o’rni masalasi hozirga qadar uzil-kesil hal
qilinmagan. XIX-XX asr boshlaridagi topografik xaritalarda Oqrabotdan g’arbdagi
joylar «Gabzan» deb belgilangan. Armaniston manbalrida Arang (Amudaryo)
daryosiga yaqin yerda joylashgan Gozbon haqida ma’lumotlar bor. Arman
tarixchisi Sebeosning xabar berishicha, fors yo’lboshchisi Mehrivandak «Baxl
(Balx) va Ulug’ daryo nariyog’idagi Kazbion degan joygacha butun Kushonlar
mamlakatini qo’lga kiritgan». Yuqoridagi ma’lumotlardan Kazbion, Gozbun,
Gozbon va Kursiy Rufning Gabaza-Gazaba tushunchalari turli asrlarga oid bir
umumiy viloyatning nomi ekanligi anglashiladi. Ushbu viloyatning joylashgan
o’rni xususida olimlar turlicha qarashlarni ilgari surdilar. I.Markvartning fikriga
ko’ra, Kazbion Buxoro vohasida joylashgan, ko’pchilik olimlarning taxminiga
ko’ra, Kazbion Qarshidan g’arbdagi Kaspi (o’rta asrlardagi Kesba) shahri
xarobalari o’rnida bo’lgan. Umuman, olimlar uzoq yillar mobaynida turli
manbalarga asoslanib, Gabaza-Gazabani turli hududlarda joylashtirishga harakat
qildilar. Bog’lon viloyatidagi Xulm hududi, Taliqon (Taxor viloyatining markazi)
hududi, Qunduz daryosining Bog’lon va Ishkimish orasidan oqib o’tuvchi bir
irmog’i bo’yidagi yerlar, hozirgi Afg’onistonning shimoliy-g’arbida joylashgan
Kerki shahri orasidagi yerlar shular jumlasidandir. Arman manbalarini tahlil qilgan
E. V. Rtveladze yuqoridagi hududlarning birortasi ham Gabaza viloyati hududiga
to’g’ri kelmasligini ishonarli tarzda asoslab berdi. Uning fikriga ko’ra, Gazaba-
Gabaza-Kazbion-bu tog’li joyning nomi bo’lib, u bir tomondan Darband hamda
Temir Darvoza, ikkinchi tomondan Yortepa va G’uzor oralig’ida joylashgan.
1936- yilga kelib M. YE. Masson boshchiligida tashkil etilgan TAKE kushon davri
tarixi va madaniyati masalalarini izchil tadqiq etishni o’z oldiga maqsad qilib
qo’ydi. Xususan, Termiz shahrining rivojlanish pallasi kushonlar davriga to’g’ri
kelishi va tarixiy topografiyasi aniqlandi.
23

II bob. O’rta asrlar davrida Termiz shahrining ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga oid
manbalar tahlili
2.1. Chag’oniyon adabiyoti va bu davr manbalaridagi Termiz shahrining
tarixiy qiyofasi
Chag’oniyon tarixiga chizgilar. Ko’hna Surxon vohasi qadim Baqtriya davlati
tarkibidagi viloyatlar sirasiga kirgan, bu eramizdan avvalgi IX-VIII asrlarga to’g’ri
keladi. Keyingi asrlarda qadim Baqtriya sarhadlarida yangi davlatlar barpo bo’lib,
Baqtriya shu yangi davlatlarning tarkibiy qismlariga aylana boshlaydi. Bular:
Ahamoniy (miloddan avvalgi VII-IVasr) lar, Iskandar Zulqarnayn yurish (mil. av.
IV asr) lari, Salavkiy (Mil. av. IV-III asr) lar hukumati, Yunon-Baqtriya (mil.av.
III-II asrlar) davlati, Saklar (mil. av. II) xuruji, Parfiya davlati (mil. av. I asr),
Yuyechje qabila (mil.av. I va milodning I asri) larining kirib kelishi, Kushon
saltanati (milodiy I-III asrlar), Eron Sosoniy (III-IV asr) lari shahonshohligi bilan
bog’liqlar kasb etadi. Surxondaryo viloyati hududlari ilk o’rta V-VIII asrlarda
Taxoriston atamasi bilan yirik tarixiy-madaniy mintaqa tarkibiga tobe edi, ushbu
atama dastlab eramizning 383 yilidagi matnlarda paydo bo’la boshlagan.
Taxoriston hududlari VI asrga kelib kengaydi va u qator viloyatlarga ega bo’ldi,
shunday viloyatlardan Da-mi (Termiz) hamda Chi-o-yan-na (Chag’aniyon)lar
hozirgi Surxondaryo zaminida joylashgan edi. Qadim Baqtriya bag’rida paydo
bo’lgan Toxariston zaminiga IV asrga kelib xioniy (xionit) nomi bilan
yuritiladigan qabilalar kirib keldi va bu zaminni Sosoniylardan tortib oldi. Chunki
Toxariston tuprog’i kushonlar saltanati inqirozidan so’ng Eron Sosoniylari
tasarrufida edi, endilikda bu tuproqqa xionit va eftaliy (eftalit) qabilalari harakati
boshlanadi. Avvalgi Toxariston yerlariga Sosoniy (III-V asr) lar, so’ngroq
Xioniylar va Eftaliy (eftalit, V asr) lar kirib keldi, shu tariqa Toxariston yerlari V-
VII asrlar mobaynida Sosoniylar, Xioniylar, Kidariy (ikkinchi bir nomi taxor) lar
hamda Eftaliylar o’rtasida talash maydoniga aylandi. Bu voqealar ushbu yurtlarda
topilgan Sosoniylar va Eftaliylarning tangalari bilan o’z isbotini topgan. VII asr
oxirlari va VIII asr boshlarida bu zaminda Chochdagi turkiy hukmronlar
tangalariga taqlidan tangalar zarb etiladi, demak, VIII asrdan e’tiboran bu yurtga
24

Turkiy xoqonlik hukmronligi kirib kela boshlagan ekan. Endi Chag’oniyon
atamasiga kelsak, bu nom yozma manbalarda VI asrdan boshlab uchraydi va
solnomavis ad-Dinovariy (vafoti 952) ning «Kitob al axbor»da bitishicha, sosoniy
Xusrav I Anushervon (hukmronligi 531-579) qo’shinlari Eftalit (tarixiy
manbalarda eftal, xaftal, xaytal, goho eftalon shaklida ham bitiladi) davlatining
Toxariston, Kobuliston va Chag’oniyon viloyatlarini bosib oladi. Tarixiy
voqealarga murojaat qilsak, 563-567 yillarda Eftaliylar bilan Turkiy xoqonliklar
o’rtasida Buxoro o’rtasida to’qnashuv ro’y beradi va ularning birinchisi qattiq
shikast topadi. Shikast topgan Eftaliylarning qolgan-qutgan qismi Chag’oniyonga
chekinadi va asli Eftaliylardan bo’lgan Chag’oniyon hokimi Fag’onishni o’zlariga
yo’lboshchi qilib ko’taradilar. 571 yili Chag’oniyon Xusrav I Anushervon
ixtiyoriga o’tadi, bu hodisa ikki xil izohlanadi: Fag’onish go’yo turkiy xoqonlarga
qarshi kurashda Anushervonga tayanmoqchi bo’lgan yoki turk xoqoni Istamiy
bilan Anushervon shartnomasiga binoan Chag’oniyon Sosoniylarga tegadi.
Chag’oniyon Eftaliylar davlati tarkibida yetmish yil turdi, hatto, Chag’oniyon
hokimi Eftaliylar uyushmasining rahnamosiga aylandi, ko’rinadiki, Chag’oniyon
Sosoniylar va Eftaliylar davlati tarkibida ko’p jihatdan mustaqil bo’lgan.
Chag’oniyonda VII asrga kelib sulola almashuvi ro’y beradi, Eftaliylar o’rniga turk
xoqonligi sulolasi ustuvorligi kuchaydi. Chag’oniyonni idora qilgan eski
Chag’onxudotlar sulolasi o’z mavqeini saqlab qolgan holda Turk xoqonlariga
suyandilar, turkiy qabilalarning Chag’oniyonga kirib kelishi 589 yildan boshlanadi.
Turk xoqoni (qoon, qog’on, xoqon, xon) Tun Yabg’u (Yabu-jabu, hukmdor, bak,
bek, biy 618-680 yillar) davrida Toxaristonni boshqarish uning o’g’li Tardu Shodi
zimmasiga yuklatiladi. Chag’oniyonda turkiy qabilalar sulolasi mustahkamlanib
bordi, Chag’oniyon hukmroni Tish Uzoq Sharq mansha (718-719) larida
Toxariston yabg’usi, ya’ni bosh hukmroni tarzida tilga olinishining o’zi jiddiy
voqeadir. Ana shu Tish-Chag’oniyonning chag’onxudoti o’z qo’shnilari Shuman
va Axarun hukmron (Qoratog’ daryosi va Hisor vohasi o’lka) larini bo’ysundirish
uchun Qutayba lashkarlarini madadga chaqiradi. Movarounnahr yerlariga onda-
sonda hujum qilib, talon-tarojlik yurishlarini amalga oshirib turgan arablar uchun
25

bu qulay hodisa edi. Shu munosabat bilan arab qo’shinlari Surxon vohasiga kirib
keldi va Chag’oniyonni egallab oldi. Arablarning Chag’oniyonga ilk hujumi 667
yilda ro’y bergan edi, 651 yili arab qo’shin boshlig’i bilan Chag’oniyon shohi
yakkama-yakka jang qilganini yaxshi bilamiz. Bu hodisa va voqealardan shu narsa
aniqki, Chag’oniyon shohi, demak, butun boshli arab bosqiniga qarshi harakatning
rahnamosi bo’lgan. Qolaversa, 650 yillarda Chag’oniyon o’lkasining hokimi
Turontosh edi, uning ismi turkiy tilli aholi vakili ekanini ochiq ko’rsatib turibdi.
Binobarin, ilk o’rta asrlarda Toxaristonda turkiy xalqlarning alohida siyosiy va
ijtimoiy mavqeini ilmiy tadqiqotlar aniq isbotlab turibdi 10
. Qutaybaning
Chag’oniyonga kirib kelishi bilan umum Chag’oniyon yangi islom dini ta’siriga
berilib ketdi deb bo’lmaydi, balki asl boshqaruv hali-hanuz chag’onxudotlar
ixtiyorida edi va ular hukumati oz emas, ko’p emas yuz yilga yaqin turgan. G’alati
tomoni shundaki, Markaziy Osiyoning boshqa mintaqalariga yurish qilgan arab
qo’shinlariga birinchi galda Chag’oniyon xudotlari (Movaraunnahr viloyatlarini
arab istilosigacha bo’lgan davrda turli nomlarda ataluvchi mahalliy hukmronlar
boshqarganlar, ya’ni Termizni shoh, Buxoro va Chag’oniyonni xudot, So’g’dni
ishxid, Farg’onani afshin, Xo’jandni dehqon, Xorazmni podshoh) harbiy ko’mak
berar edi. Chunonchi 706 yilgi Qutayba binni Muslimning Buxoro va Paykandga
hamda 737 yilgi Asad binni Abdullohning Xuttal (Xaptal-Eftal) hamda turk
qog’onligiga qarshi yurishlarida Chag’onxudot shaxsan hamroq bo’lgan edi.
Qolaversa, VII asrning 70-yillarida boshlangan Muqanna rahnamoligidagi oq
kiyimlilar harakatiga chag’onxudotlar ro’yxushlik bildirishmadi, balki ularga
qarshi siyosat yuritishdi. Chag’oniyon mulki Toxariston (bu nom hozirgi
Afg’oniston islom davlatidagi Taxor viloyati nomida saqlanib qolgan) tarkibidagi
eng yirik va eng kuchli o’lka edi, boisi bu o’lkaning o’ziga xos an’analari hamda
ajoyib sulolaviy tarixi mavjuddir. Bu hududda katta-katta qishloqlar va ulkan
shaharlar qad ko’tara boshladi, bu yurt o’zida zarb qilingan xususiy tangalariga ega
edi. Chag’oniyon hukmronlari boshqa uzoq va yaqin hukumatlar bilan diniy,
iqtisodiy hamda sulolaviy aloqalarni yaxshi yo’lga qo’ydi, oqibatda, savdo-sotiq
10
Azamat Ziyo. O'zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent, 2000. 53-b.
26

ishlari ancha rivoj topdi. Ayniqsa, Afrosiyob saroyi xarobalari topilib ochilgandan
keyin Samarqand shohi Varxuman saroyi devorlarida bitilgan bitiklar o’qilgach,
shu narsa aniqlandiki, VII asrning 2-yarmida Samarqandga (650-670 yillar)
Chag’oniyon davlati elchilariga devonxona boshlig’i, ya’ni dapirat (dabir-
yozuvchi-kotib) rahbarlik qilgan ekan va Samarqand shohi Varxumanga sovg’a-
salomlar bilan birgalikda kelin ham olib kelgan ekan. Yana ham qizig’i shundaki,
Chag’onxudotlarning hukmronligi kezlarida 719 yilda Chag’onxudot Tish
(Tishtriya-Sirius, avestacha, eng ravshan yulduz) tarafidan Chin (Xitoy)ga
moniylik dini peshvosi Mo-Jo boshchiligidagi elchilar jo’natilganini ham bilamiz.
Qarang, Surxon vohasi Zardushtiylik va Buddaviylik dinlarining maskani bo’lishi
barobarida bu yerda demak, Moniylik dini ham rivoj topgan va rasm bo’lgan ekan.
Endi umumiy xulosalarga kelsak, Chag’oniyonda VI-VII asrlar chog’i shohlar
saltanati (bu hodisa sosoniylar bilan bog’liq) hukm surgan, so’ngra VII asrning 2-
choragidagi turkiy xoqonlikka tobin Yabg’u hamda Shodilar ustuvorligi ro’y
bergan. VIII asrdan boshlab Chag’onxudotlar hukmronligi o’z faoliyatini
boshlaydi va bu qancha davom etganligi ma’lum emas. Har holda
Chag’onxudotlarning hukmronligi arab istilosidan so’ng barham topgan ko’rinadi.
Ana shu zaylda arab istilosining yemirilishi bilan, bizningcha, Termiz va
Chag’oniyon asta-sekin Tohariylar hamda Somoniylar davlati tasarrufiga o’ta
boshlaydi. 1X asrning 2-yarmidan boshlab Chaoniyonda bizga noma’lum bo’lgan
amirlar sulolasi hukmronlik qilgan, ammo X asrdan e’tiboran bu zaminda
Muhtojiylar sulolasi ustuvorligi sezilarli darajada oshib boradi. Bu yurt X-XII
asrlar mobaynida Qoraxoniylar, G’aznaviylar va Saljuqiylar qaramog’iga
kirganligi tarixdan ma’lum. Chag’oniyon amirligi sarhadlari keng bo’lib, uning
hududlariga Boysunu Darband, shimoldan Hisoru Dushanbe, janubdan
Jarqo’rg’ondan yuqori tumanlar, sharqdan Bobotog’ etaklarigacha cho’zilgan
zaminlar kirgan. Umumvoha Chag’oniyon nomi bilan yuritilgan, qadimda Surxon
daryosi esa Chag’onrud deyilgan, Chag’oniyon va Chag’onrud ko’hna Sak elati
nomi ila hamohangliklar kasb etadi, ya’ni daryo atamasi Sakonrud-Shakonrudning
talaffuzdagi o’zgarishlari natijasidir. Bu esa Chag’oniyon (Sakoniyon-Shakoniyon
27

yoxud Chag’on-Sakon-Shakon-Chakon) ga ham to’kis taalluqlidir. Zero, bu nom
ayrimlar aytganidek Chag’ona so’zi (qizil yoki musiqa asbobi) ga mutlaqo
aloqador emas. Saklarning Baqtriya bilan aloqasi qadimdan mavjud ekanligi
ma’lum, chunonchi Ahamoniylar davridayoq, balkim undan ham ilgari Sak va
Boxtarlarning qo’shinlari yagona lashkarga biriktirilib Eron-Yunon urushlarida
qatnashganini yaxshi bilamiz. Chag’oniyonning qadimgi markazi hozirgi Qizilsuv
(Sangardak)ning Surxonga quyiladigan chap sohilida xarobaga aylangan
Budrachtepa o’rnida bo’lgan, keyinroq bu markaz hozirgi Denovga ko’chgan.
Voha ham va uning markazi ham Chag’oniyon deyilgan, arab manbalarida
Chag’oniyon Sag’oniyon tarzida bitilgan. Bu esa arab tilida «ch» tovushning
yo’qligi tufayli ro’y bergan hodisadir. Chag’oniyon shahri haqida ilk bor xitoy
tarixchi sayyohi Syuan Szyan xabar beradi, bu 630 yillar atrofiga to’g’ri keladi.
Syuan o’z kundaligida ushbularni bitib qoldirgan: «Chag’oniyon shahri 10li (bu 3
km.ga to’g’ri keladi) masofada o’rab olingan va Termiz shahridan ikki marta
kichik, lekin Qabodiyon markaziy shahri bilan teng». X asrga kelib muarrix al-
Istaxriy (849-934) ma’lumotlari shuni ko’rsatadiki, endilikda, Chag’oniyon shahri
o’z maydoni jihatidan Termizdan katta, biroq Termiz o’z aholisi va boyligiga ko’ra
Chag’oniyondan ustunroq ekan. Qisqasi, Chag’oniyon shahri oxirgi uch yuz yil
ichida shimoliy Toxaristonning madaniyati eng yuksak rivojlangan, ilm-fan ravnaq
topgan markaziy shaharlaridan biri sifatida barcha sarchashmalarda ulug’lanadi.
Tarixchilardan al-Istaxriy («Kitob al masolik val mamolik»-«Mamlakatlar
masalasi kitobi», 933 yil) va al-Muqaddasiy (946-1000. «Ahsan at taqosim fi
ma’rifat al iqlim»-«Iqlimlarning to’g’ri va ilmiy taqsimoti» 985-yil) larning
yozishicha: «Chag’oniyon shahrida qo’rg’on bo’lib, unda chiroyli va katta bozor
bor, bozor o’rtasida xushbichim masjid qad ko’tarib turadi, masjidda maxsus
pishiq g’ishtli xonalar mavjud. Shahardagi har bir xonadon suv bilan ta’minlangan,
sug’orish ishlari yaxshi yo’lga qo’yilganidan shahar atrofi qalin ko’kalamzor bilan
qoplangan, turli anvoyi o’simliklar bilan o’ralgan, o’tning balandligidan otlar
ko’rinmaydi, qishda bu yerda qush ovlanadi. Shahar ahli asli musulmon bo’lib,
ular o’ta mehmondo’st xalqdir...». Manbalarda goho daryo nomini Chag’oniyon
28

ham deyishgan, chunonchi qut Hamaviy (1179-1229) «Mo’’jam al-buldon»
(«Shaharlar lug’ati») da Termiz haqida gapirar ekan: «Termiz-Amudaryoning
sharqiy tomoniga joylashgan katta shahar. Uning hokimi turadigan joy as-
Sag’oniyonga yopishgan». Matnda keltirilgan as Sag’oniyon aslida Chag’oniyon
bo’lib, demak qadimda Surxon (Chag’onrud-Sag’onrud) ba’zan voha nomi kabi
Chag’oniyon deb yuritilgan ekan. Buni Hofizi Abru (1362-1431) ham tasdiqlaydi:
«Termiz-Jayhun kanori bo’yida shahar... Ekinzorlari Chag’oniyon (Surxon)
suvidan ichadi». Ammo daryo aksar holda Chag’onrud nomi ila atalishini «Hudud
al olam» kitobi isbotlaydi: «Chag’onrud Chag’oniyondan oqadi va Termiz yonida
Jayhunga quyiladi» 11
. Chag’oniyon ko’hna zamin, u turli zamonlarda turfa
nomlarda ataladi, chunonchi, Baqtriya, Yunon-Baqtriya, Kushon, Toxariston,
Chag’oniyon va nihoyat hozirgi atamasi Surxondaryo nomini olgan. Baqtriya
degan yurtda Bubaken, Gaboz, Pareytaken nomli viloyatlar borligi tarixda raqam
etilgan va Rustam hamda Alpomish turkum dostonlarning yaratilishi, tarqalishi
holatlari ham Surxon zamini bilan bog’liq ekanligi ancha muhimdir. Chag’onrud -
pahlavonlar yurti. «Alpomish» dostoni Surxon vohasi zamini ila bog’liq va u shu
o’lka bag’rida yo’g’rilgan, dostonda ta’riflangan Boysun qo’ng’irot eli va Boboxon
tog’i atamalarining o’zi bunga aniq dalil. Yunon muarrixlaridan Aristobul, Klitarx,
Ptolemey Lag va qisman Kallisfen solnomalarida (ularning barchasi Iskandar
harbiy yurishlarining ishtirokchilari va lashkarboshilari) qadim Baqtriyaning
saxovali, serunum, go’zal go’shalaridan sanalmish Pareytaken (ba’zan Paretaka-
Paritaka), Gabaza (goho Gaboz)-Gazaba (Gaza-tepalik, tog’ bilan bog’liq B.M.),
Bubakena (farazan Babaken-Abaken, ob-suv, sersuv o’lka B.M.) singari viloyatlari
haqida xabarlar beriladi. Paraytaken-Sherobod vohasi, Gaboz-Boysun vohasi,
Bubaken esa Bobotog’ (Boboxon-Bobokon-Boboken) etaklarida joylashgan so’lim
voha ekanligi allaqachon o’z isbotini topgan. Pareytaken tog’li o’lka ma’nosiga
ega, boisi pourata, parvata ko’hna sankritchada tog’ demakdir, chunonchi,
Ko’hitang etaklaridagi qishloqlarning bir turkum nomda yaqin-yaqinlargacha
Dahparkent (goho Dahparikent) deb atalishi buning jonli guvohidir. Zero,
11
Azamat Ziyo. O'zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent, 2000. 55-b.
29

Pareytaken va Dahparkent tarkibida «par» birikmasi mavjudligi buning to’kis
isboti (Parkana-Farg’ona va Parkent ham shundan) dir. «Bu yurtda miloddan
avvalgi VIII-VII asrlarda «Qadimgi Baqtriya podsholigi» tashkil topdi.
O’zbekiston hududidagi eng qadimgi shahar shu yurtda shakllandi. Bu yurt
zardushtiylik dinining ilk makonidir». Boysun nomli maskan Qoraqalpoq zaminida
ham mavjud, boisi chorvador ellar tinim va qo’nim bilmay ko’chib yurishgan, zero
chorvador uchun yaylov-yashash manbai, hayotiy zarurat. Ko’chmanchi
chorvadorlar qaysi maskanga kelib qo’nmasinlar, odatan, o’zlarining ilk
maskanlari nomini tabiiy ravishda yangi maskanga olib kelishgan. Endi Boysun
nomining shimoldan janubgami yoki janubdan shimolgami borib qolishiga kelsak,
aynan, shimoldan janubga ko’chish bilan bog’liq farazlarga yopishib olish
masalaning tub mohiyati yechimini aks ettira olmaydi. Chunki ko’chmanchi
chorvador elat faqat janubga emas, balki janubdan shimolga ham siljib turgan va
bu jarayon uzluksiz davom etgan, ya’ni aks ta’sirlar hodisasi ham zinhor e’tibordan
soqit qilinmasligi lozim. Bizning voha Surxondaryo deb ataladi, joy nomlarining
aksari daryo nomi ila atalishi ko’hna tarixdan ma’lum, chunonchi Surxondaryo,
Qashqadaryo, Murg’ob (Marg’iyona) va hakozo. Qadimgi Surxon daryoni
Chag’onrud, umumvohani esa Chag’oniyon deb yuritishgan, ushbu atama G.A
Pugachenkovaning fikricha ko’chmanchi Saklar nomi ila chambarchaslik kasb
etadi. Chag’onrud asli Sakonrud yoki Shakonrudning, Chag’oniyon bo’lsa,
Sakoniyon va Shakoniyon atamalarining talaffuzdagi o’zgarishlari natijasidir.
Ingliz olmi I. Markvart esa Chag’on so’zi mo’g’ulcha Sagan (oq) so’zidan kelib
chiqqan degan farazni ilgari suradi. Chunonchi vohamizning yurtsevar va elparvar
shoiri Nizomjon Parda Amudaryoning Oqdaryo deb atalgan manbaga duch
kelganini hikoya qiladi. Akademik E. V. Rtveladzening gumonicha, Chag’on
so’ziga ko’plik «on» ko’shimchasi keyingi asrlarda ilova etilgan. Basharti Chag’on
so’zining o’zagi Chag’ bulsa, u holda Chag’oniyon atamasiga birato’la ikkita
ko’plik «on» ko’shimchasi tirkalgan bo’lib chiqadi. Adabiyotshunos olim M.
Azimov «Chag’oniyon adabiyoti» haqida so’z» («Surxon tongi» gazetasi, 3 dek.
2003 y.) maqolasida Chag’onrudning Sakonrud yoki Shakonrud shakllariga qarshi
30

chiqib, «ch» «s» «sh» tovushlarining biri ikkinchisiga o’tmaydi degan g’ayri ilmiy
aqidani ilgari surishdan oldin, loaqal poyitaxtimiz Toshkentning qadimda Choch-
Shosh deyilganiga e’tibor qilsa kifoya edi. Yuqoridagilar yetmaganday, bu
olimimiz Chag’oniyon nomini fors-tojikcha chag’andar (lavlagi, chag’-cho’g’)
so’zidan izlab o’zicha folbinlik qiladi. Nazarimizda Chag’oniyon atamasini ushbu
xilda hal etib bo’lmaydi, buning uchun birgina Surxon vohasi geografik muhiti
bilan o’ralashib qolmasdan, balki kuhna Chag’oniyonning ajralmas ikkinchi
bo’lagi Hisor vodiysi va shu hudud bog’liq joy nomlarini ham bahs doirasiga
tortish kerak. Ayni zamonda Vaxsh vodiysi va Panj vohasi joy nomlarini ham hatto
qarab chiqishga to’g’ri kelar, zotan ma’lum bir joy nomi tarixini aniqlash oson ish
emas. Yuqorida zikr eitilgani kabi bu so’z tarkibida «Sag’» yoki «Chag’» o’zak
bo’lishi ehtimoli bor, G. A. Pugachenkovaning ta’kidicha, Eron Sakistonini
boshqargan sosoniy podshozodalar «Sag’onshoh» deb atalar ekan. Keyin
taxorlarning yana bir nomi Sak-yuyejiy ekanini ham zinhor unutmasligimiz
lozimga o’xshaydi. Akademik E. V. Rtveladze bu nomning ildizlarini Chag’oni
so’zidan izlashga harakat qiladi va bu nom viloyat nomining mahalliy atamasi
bo’lsa kerak degan xulosaga keladi. «Hudud ul olam»da Hindistondan ibtido topib,
Josht (balki Chosh-Chochdir) hududlariga borib tugayotgan ulkan tog’ tizmasi
haqida ma’lumot beriladi va uning Shaknon (ehtimol Shug’nondir), Vaxon va
Josht hududida behisob tarmoqlarga bo’linib ketishi hikoya qilinadi. Nazarimizda
Shaknon atamasiga e’tibor qaratishga to’g’ri keladi, boisi Shaknonning Saknondan
yoki Chaknondan paydo bo’lganini kim inkor eta oladi? Saklar nomi bilan
ataluvchi jo’g’rofik nomlar O’zbekiston Respublikasi zaminida Surxon vohasida,
Eron zaminida Seyiston (goho Sijiston ham deyiladi) viloyati va ushbu viloyatdagi
Seyiston daryosi nomida saqlanib qolgan. Zero, akademik V. V. Bartold
ta’kidlaganidek, Sakiston-Sahiston-Sayiston atamasi, nihoyat, Seyiston shaklini
olgunga qadar uzoq bir davrni bosib o’tganligi sir emas. Ha, aytganday M. Azimov
daryolarga elat nomi mutlaqo qo’yilmaydi degan da’voni ilgari surib, o’zicha
yangi qonun chiqaradi. Ana shu saklar Rustami doston turkumiga oid rivoyatu
naqllarning dastlabki ijodkorlaridir. So’ngroq bu naqllarni ulardan so’g’diylar
31

o’zlashtirib olganligini bilamiz. Saklarning qadim Baqtriya hududlariga kelishi
miloddan avvalgi II asrlarga borib taqaladi, ular Yunon-Baqtriya davlatini mahv
etganlar. Biroq bu zaminga Kushonlarning kelishi munosabati bilan saklar
Seyistonga borib joylashadi. Saklarning kattagina guruhi hisoblanmish
amyurgiylar Baqtriya zamini bilan bundan burun ham aloqador va bog’liq
bo’lganligi tarixdan ma’lum. Seyistonning tub aholisi jangari bo’lmagan va
«Rustami doston» rivoyatlarini faqatgina jangovar ruhdagi elat yaratishi mumkin
edi.
2.2. O’rta asr adiblari manbalarida qadimgi Termiz shahrining
gavdalantitrilishi
«Bahr al asror» («Sirlar dengizi») asarining muallifi Mahmud ibn Vali (XVII asr)
Termiz haqida ajoyib fikrlar bayon etadi: « Termiz -Movarounnahrning katta
viloyatlaridan... Termizning shimolida, Kesh va Samarqandning janubida
joylashgan. Jayhunga quyiladigan ko’pchilik daryolar shu viloyat ichidan oqadi,
uni Chag’oniyon ham deyishadi. Hozirda u Hisor nomi bilan mashhur, chunki
uning markazi Hisori Shodmon shahridir. Hisori Shodmon shunday bir mustahkam
qal’aki, u tog’ning eng balandida qurilgan, uni Taxmuras bino qilgan ekan».
Taxmuras-eroniy peshdodiylar sulolasidan chiqqan ikkinchi shoh, «Avesta»da
Taxmurapay tarzida uchraydi, keyinchalik Taxmuras, Taxmrus, Taxmras, Taxmtan
shaklini oladi. Biz yuqorida «Rustami doston», Rustam va uning o’g’li Suhrob
bilan bog’liq fikrlar aytdik, Rustam nomi «Avesta»da yo’q, farazlarga ko’ra
Taxmuras shu Rustam emish. Taxmuras ismi tarkibidagi Taxm qismi qadimiy
pahlaviychada: katta-ulkan-ulug’-kuchli-quvvatli, Ras yoki Rus (Taxmras-
Taxmrus) qismi: qad-qomat-tan-jussa ma’nolarini anglatadi. Taxmras-Taxmrus
asta-sekin parfiyon va so’g’diy tillarida Rastaxm-Rustaxm bo’lib ketgan, bu
«Bahman yasht»dagi Rotastaxmning aynan o’zidir 12
. Demak Taxmrus-ulkan
qomatli, alp qomatli, Rotastaxm-Rustaxm (eng so’nggi shakli Rustam) qomati alp
degani ekan. Ko’rinadiki, Taxmrus (qomati ulkan) va uning teskarisi Rustaxm
12
Mallayev N.M. O'zbek adabiyoti tarixi.-Toshkent. «O'qituvchi», 1976-B. 53
32

(ulkan qomat) da ham xuddi Obi surx (suv qizil)-Surxob (Surxon-qizil suv) singari
talaffuz o’zgarishlari sodir bo’lgan. Chag’oniyon amirlari. Chag’oniyonda X
asrning oxiri X1 asrning birinchi choragida amirlar sulolasi hukmronlik qiladi
hamda bu sulolaga Amir al Muhtoj degan shaxs asos solganligi bois sulola uning
nomi bilan Muhtojiylar sulolasi deb yuritiladi. Al-Muhtojning ismi sharifini
bilmaymiz, yozma manbalarda uning nomi nari borsa, Amir al-Muhtoj Chag’oniy
shaklida bitilgani uchrab turadi, xolos. Aftidan, Muhtojiylar sulolasi somoniylarga
oilaviy yaqin bo’lgan, Ismoil Somoniy (hukmronronligi 892-907 yillar) ning o’zi
ham Muhtojiylar xonadonini qo’llab-quvvatlagan. Chunki Ismoil Somoniy
manblarining guvohlik berishicha, Termiz atrofidagi Somon qishlog’idan ekan va
hatto Termiz shahri ma’lum muddat bekorga shahri Somon deb nomlanmagan
bo’lsa kerak. Qolaversa, mamlakat hukmroni Ismoil Somoniy (tavalludi 849 yil)
tez-tez Termiz va Chag’oniyonga tashrif buyurib turgan va uning Mahsuma (asli
Mohisiymo) ismli qiziga Termiz sayyidlarining asoschisi Hasan al Amir (865
yildan Termizda yashay boshlagan) ning o’g’li Sayyid Amir Abdulla uylanadi.
Hasan al Amir hazrat Ali va Bibi Fotima avlodlaridan bo’lib, uning otasi Amir
Husayn, bobosi esa Jaf’ar al-Hujjat Madina hokimi lavozimida faoliyat ko’rsatgan.
Jaf’ar al-Hujjatning otasi Amir Ubaydulla hatto xalifa al-Mansur (754-755)
davrida xalifa deb e’lon qilinadi. Amir Ubaydullaning otasi Husayn al-Asqar,
bobosi esa Ali nomida yuritilgan, Alining otasi hazrat Ali va Bibi Fotimalarning
farzandi Husayndir. Husayn so’nggi Sosoniy shohi Yazdigurdning qiziga uylanadi
va bosh farzandlariga hazrat Ali ibn Abu Tolib sharafiga Ali deb ism qo’yadilar.
Termizlik sayyidlarning shajarasi Hasan al-Amirdan ibtido topadi va bu shajara
avlodlari hazrat Ali hamda Bibi Fotimaning davomchilaridir. Demak Hasan al-
Amir ibn Amir Husayn ibn Jaf’ar al-Hujjat ibn amir Ubaydulla ibn Husayn al-
Asqar ibn Ali ibn Husayn ibn Ali ibn Abu Tolib Termiz sayyidlari shajarasining
bosh ajdodlari qatorida turadi. Qisqasi, Ismoil ibn Ahmad ibn Asad ibn Somon
(hukmronligi 892-907 yillar) va Hasan al-Amir quda-andachiligi hamda Sayyid
Amir Abdulla va Mahsumadan tarqalgan avlodlar endilikda sayyid emas, balki
xudovanzoda laqabi bilan atala boshlaydi. Chag’oniyon amirligining Somoniylar
33

saltanati (875-999 yillar) dagi nufuzi g’oyatda katta bo’lib, bu suloladan chiqqan
amirlar aksar Xuroson noibligini bajargan. Chunonchi, Chag’oniylar sulolasining
ajoyib bir vakili Abu Bakr 930-939 yillar Chag’oniyonni boshqargan va ayni
zamonda u 933 yildan e’tiboran Xuroson noibi ham edi. Bu degani, Somoniylar
saltanatining teng yarmi uning tasarrufida ekanini anglatadi va katta huquq, ulkan
imtiyoz noib ixtiyorida bo’lgan. Chag’oniylar sulolasining asoschisi Muhtoj
Chag’oniy hisoblanadi, biroq u amirlik qilgan davr sanalari hozirga qadar noaniq
qolib kelmoqda. Xuddi shu sulolaga mansub Tohir Chag’oniyning ismi-sharifi
«Ash’ori hamasroni Rudaky»da to’liq keltiriladi: Amir Abu Yahyo Tohir ibn Abul
Abbos Fazl ibn Abu Bakr Muhammad ibn Abu Said Muzaffar ibn Muhtoj
Chag’oniy. Ana shu orqali Abu Bakrning ismi Muhammad ekani va Abu Said
Muzaffar uning padari buzrukvori ekanini bilib olamiz. Ayni paytda sulola
asoschisi Muhtoj Chag’oniy biz so’z yuritayotgan Amir Abu Bakr Muhammadning
bobosidir. Abu Bakr Muhammad 930 yili Chag’oniyonda hukmronlikni boshlagan
bo’lsa, tabiiyki, ungacha Chag’oniyonni uning otasi Abu Said Muzaffar hamda
bobosi Muhtoj Chag’oniy boshqargan va ular hukmronligi sanalarini 900 va 930
yillar orasidan izlagan ma’qul. Demak sulolaning ibtidosi 900 yillar bilan bog’liq
va bu sulola hukmronligi X1 asrning 30-yillarigacha davom etgan. Zero,
Chag’oniylar sulolasining biz bilgan oxirgi vakillaridan biri Faxr ud-Davla 1010-
1018 yillar Chag’oniyonda amirlik qilgan. Abu Bakr Muhammaddan so’ng
Chag’oniyon amirligi mashhur Abu Ali Chag’oniyga tegadi, u Abul Abbos, ya’ni
Tohir Chag’oniyning otasi bilan aka-uka. Xulosa, Abu Ali va Abul Abboslar Abu
Bakrning o’g’lonlari va Chag’oniyon amirligi Abu Aliga ota meros ekan. Abu Ali
Chag’oniyonni 939-952 yillar davomida boshqaradi va 945 yilgacha Xuroson
noibligini bajaradi, boisi 945 yilga kelib Amir Nuh ibn Nasr (943-954 yillar) uni
Xuroson noibligidan chetlatadi. Oqibatda 947 yilgi mash’um voqea, ya’ni Nuh ibn
Nasrning Buxorodan Samarqandga quvilishi sodir bo’ladi, Abu Ali bo’lsa ma’lum
muddat Buxoroni Nasrning amakisi Ibrohim ibn Ahmad qo’lida saqlanishini
ta’minlab turgan. Abu Alining Nuh ibn Nasrga qarshi isyon ko’tarishi ko’p jihatlari
bilan uning Xuroson noibligidan chetlatilishiga borib taqaladi. Nuh ibn Nasr,
34

nihoyat 952 yilga kelib Abu Ali Chag’oniyni qayta Xuroson noibligiga tayinlashga
majbur bo’ladi. Abu Ali o’z navbatida Chag’oniyon amirligini o’g’li Abu Mansur
Nasrga topshiradi va o’zi, asosan, Xuroson noibligi yumushlari bilan mashg’ul
bo’ladi, Abu Ali 955 yili Xurosonda tarqalgan vabo kasalidan vafot etadi. Abu Ali
Chag’oniy va Nuh ibn Nasr mojarolariga mabodo yana qaytadigan bo’lsak, shu
narsa oydinlashadiki: Nuh ibn Nasr davriga kelib mamlakatda alg’ov-dalg’ov
hodisalar, ziddiyatli voqealar kuchayib ketadi. Nuh ibn Nasrdan norozi bo’lgan
qo’shin va lashkar, ayniqsa qo’shin boshliqlari o’rtasida pala-partishlik sezilarli tus
oladi, shu kezlarda Chag’oniyon amiri va Xuroson noibi Abu Ali nechundir Amir
Nuh ibn Nasrga qarshi isyon ko’taradi. Ana shu isyondan foydalangan Nuh ibn
Nasrning amakisi Ibrohim ibn Ahmad Buxoroni egallagan va Abu Ali qo’shinlari
yordamida Somoniylar taxtiga ega bo’ladi. Ammo Ibrohim ibn Ahmad taxtda uzoq
turolmaydi, sababi Abu Ali qo’shinlari shahar ahlining ma’lum noroziliklari tufayli
Buxoroni tashlab chiqib ketadilar. Shundan so’ng Nuh ibn Nasr Buxoroga qaytadi,
(bungacha Nuh Samarqandda bir oz turgan edi), taxtni qayta qo’lga kiritib, birinchi
galda isyonchi qarindosh-urug’larini jazolashga hukmi oliy beradi. Abu Ali
Chag’oniyning markaziy hokimiyat bilan kurashi va nizolari davom etaveradi, ikki
o’rtada tuzilgan bitim va shartnomalarda Nuh ibn Nasr hatto Chag’oniyon hokimi
Abu Aliga ko’p masalalarda yon bosishga majbur bo’lgan edi. Bu
kelishmovchiliklar Nuh ibn Nasr vafotidan so’ng uning o’g’li Abdumalik (954-
961) zamonida ham o’z asoratini yo’qotmagan edi. Abu Ali Chag’oniy va Nuh ibn
Nasr oralaridagi janjal hamda jangu jadal o’z vaqtida o’sha davr tarixchilari
tomonidan tarix sahifalariga bitilgan edi. Jumladan, X asrning birinchi yarmida
yashab o’tgan iste’dodli tarixchi an-Narshaxiy o’zi(899-960 yil)ning «Tarixi
Buxoro» (943-944 yillar arab tilida yozilgan 13
, bizgacha asarning fors tilidagi
tarjimasi yetib kelgan) nomli asarida xuddi shu voqealarni ushbu tarzda bayon
etadi: «Amir Hamid (ya’ni Nuh Nasr) uch yuz o’ttiz birinchi (331-943) yili
sha’bon oyining avvalida (10 aprel kuni) podshohlik taxtiga o’tirdi. Amiri Sa’id
(baxtli) vafot etgach, (ya’ni Nuh ibn Nasrning otasi Nasr ibn Ahmad hukmronligi
13
Madraimov A., Fuzailova U. Tarixiy manbashunoslik. O‘quv qo‘llanma. – T.: Fan, 2010. 143-b.
35

914-943 yillar) podshohlikni talab etuvchilardan har bir kishi bir joyda qaror topdi.
Amiri Hamid (maqtalgan) Buxorodan chiqib Nishopurga keldi. Abu Ali Isfahoniy
Nishopurga amir edi. Amiri Hamid Nuh ibn Nasr lashkar yuborib, uni qo’lga
oldirdi, o’ziga qarshi kishilarni tarqatib yuborib viloyatlarni tozaladi, Nishopurni
Ibrohim Simjurga berdi. Abu Ali Isfahoniy o’ziga: «Men uning podsholigini
barqaror qildim, u esa viloyatni boshqa kishiga berdi»-deb o’yladi va Abu Ishoq
Ibrohim ibn Ahmad ibn Ismoil as-Somoniyga: «Buxoroga borib podsholikni ol!
Men sen bilan bo’lsam, amir (demak Nuh ibn Nasr) senga qarshi tura olmaydi»-
dedi. Abu Ishoq lashkar tortib Amiri Hamid (Nuh ibn Nasr) ga qarshilik oshkor
qildi. Amiri Hamid Nishopurdan qaytayotganda Abu Ishoq unga hujum qildi. Ular
o’rtasida jang bo’ldi va Amiri Hamid yengilib Buxoroga keldi. Uning ketidan
amakisi Abu Ishoq ham Buxoroga keldi va u uch yuz o’ttiz beshinchi yil jumod ul
oxir oyida (yanvar 947 yil) butun Buxoro aholisi unga bay’at qil- (hukmdorni
o’zlarining ustidan hokim deb tan ol) dilar. Buxoroning hamma minbarlarida Abu
Ishoq nomiga xutba o’qidilar. Bir oz vaqt o’tgandan keyin Abu Ishoq o’z lashkari
uning o’ziga qarshi yomon niyatda ekanini, uni o’ldirishga qasd qilganini va Amiri
Hamidga sadoqat qilganini bilib qoldi va Buxorodan qaytib Chag’oniyonga ketdi».
Narshaxiy matnini sharhlashga o’tsak, axborotda g’alizlik bor, masalan, Abu Ali
Isfahoniy emas, balki Chag’oniydir, uning Nishopur amiri bo’lgani aniq emas,
lekin u Xuroson noibi edi. To’g’ri Xuroson noiblarini Nishopur amiri deyilishiga
bois, o’sha kezlarda Xuroson mintaqasining ma’muriy markazi Nishopur edi
hamda Xuroson noibi va Nishopur amiri atamalari sinonim sifatida ishtlatilgan.
Abu Ali Chag’oniy hatto Nasr ibn Ahmad hukmronligi (914-943 yillar) ning oxirgi
yillari ham Xuroson noibi bo’lgan ko’rinadi. Darhaqiqat, Abu Ali bilan Nuh ibn
Nasr (943-954 yillar) yoki Abdumalik (954-961 yillar) o’rtasidagi ziddiyatlar
undan ham oldinroq boshlanganini taxmin etish mumkin. Chunki Abu Alining
otasi Abu Bakr 939 yili olamdan o’tadi, u 930-939 yillar oralig’ida Chag’oniyon
hokimi edi. Abu Bakr 933 yildan boshlab Nasr ibn Ahmad (914-943 yillar) ning
xohish-irodasi bilan Xuroson noibi vazifasini ham bajara boshlaydi. Abu Bakr
vafoti (939 yil) dan so’ng Chag’oniyon hokimligi va Xuroson noibligi uning o’g’li
36

Abu Ali Chag’oniy zimmasiga yuklandi. Xuddi shu voqealar Nasr ibn Ahmad
(914-943 yillar) davrida ro’y bergan va Abu Ali Chag’oniy 945 yilga kelib, ya’ni
Nuh ibn Nasr (943-954 yillar) zamonida Xuroson noibligidan chetlatildi. Demak,
Abu Alining isyoni, noroziliklari, asosan, Nuh ibn Nasr zamoniga to’g’ri kelar
ekan. Ana shu o’zaro kelishmovchiliklar 945 yildan 952 yilgacha va hatto undan
keyin ham davom etganini gumon qilish mumkin. Abu Ali Chag’oniy 952 yili
qayta Xuroson noibligiga tayinlanadi, bu Abu Alining Somoniylar saltanati siyosiy
maydonida ustuvor maqomga egaligini namoyish etadi. Bundan tashqari, Abu
Alining siyosiy maydondagi obro’yi Abdumalik amirligi (954-961) yillari ham
davom etganligi muqarrar haqiqatdir. Abu Ali Chag’oniy 945 yilda Xuroson
noibligidan chetlatilgani haqida aytib o’tdik, ana shu kezlar Abu Ali o’z inisi Abul
Abbos Fazlni Jabal viloyati (Tus, Ray, Shirvon tomonlar) ga hokim etib tayinlaydi.
Jabal arabcha tog’ demakdir, bu mintaqalar hozirda Kuh(tog’) iston (Dog’istonni
eslang) deyiladi. Gerodotning guvohligicha, qadimda bu zaminda paretaken
(parata-paurat-par-sanskritchada tog’dir) qabilalari yashagan. Shunday qilib yana
Abul Abbosga qaytsak, u o’z og’asi Abu Ali hukmiga teskari Jabalga bormay,
Buxoroga borgani va Nuh ibn Nasr unga Shosh hokimligini berganidan
xabardormiz. Aftidan Nuh ibn Nasr og’a-inilarning o’zaro ixtiloflaridan o’z
manfaati yo’lida foydalanishga harakat kilgan. Bu voqealardan so’ng Nuh ibn Nasr
va Abu Ali ixtiloflari g’oyat jiddiylashadi, Abu Ali 946 yili Nasrga qarshi jangga
kiradi, birinchi galda Xuroson noibligiga yangi tayinlangan Nishopurdan Ibrohim
binni Simjurni haydab yuboradi. Keyin katta qo’shin bilan Amudaryodan o’tib
Buxoroni bosadi, Nasr Samarqandga qochadi, Abu Ali esa Amir Nasrning amakisi
Ibrohim ibn Ahmad nomiga xutba o’qitadi. Abu Ali 946 yilning dekabridan 947
yilning martigacha Buxoroda turadi, ammo Buxoro aholisining noroziligi sabab u
Chag’oniyonga qaytishga majbur bo’ladi. Nihoyasi ko’rinmagan bu kurashlar 948
yilning dekabr oyida sulh tuzish bilan to’xtaydi, sulhga ko’ra Chag’oniyon
hokimligi Abu Aliga qoladi. Buning evaziga Abu Ali Chag’oniyning o’g’li Abul
Muzaffar Abdulloh ibn Ahmad garovga olinadi, Buxoroda Abul Muzaffar hurmat
bilan qarshilanadi. Bu orada Abu Ali va Amir Nuh ibn Nasr (943-954)
37

munosabatlari ancha iliqlashadi. Ana shu voqealar aloqador xabarlar Gardiziyning
«Zaynul axbor» asari(1050yil) da ham keltiriladi, aytilishicha, garovga olingan
Abulmuzaffar Buxoroda baxtsiz tasodif tufayli otdan yiqilib o’ladi. Bu baxtsiz
hodisa munosabatlarga sovuqlik solmagan ko’rinadi, Abul Muzaffarning jasadi
Chag’oniyonga olib kelinadi va dafn etiladi. Abulmuzaffar vafotidan ikki oy
muhlat o’tgach, Xuroson sipohsolorligi qayta Abu Aliga tegadi, Chag’oniyon va
Termiz amirligi Abu Alining o’g’li Abu Mansur Nasr ibn Ahmadga beriladi, ushbu
hodisalar 952 yilda sodir bo’ladi. Voqealardan ayonki, Nuh ibn Nasr ilojsiz Abu
Alini takror Xuroson noibligiga tiklaydi, Abu Ali Xuroson mulkida tartib-intizom
o’rnatadi. Abu Ali tufayli Somoniylar davlatiga qarshi harakatlar qilayotgan
Buvayhiylar bilan tinchlik bitimi amalga oshiriladi. Negadir bitim yangi hukmron
Abdumalikni (954-961) qoniqtirmaydi va u Abu Alini Xuroson noibligidan oladi,
natijada Abu Ali g’azablanib Buvayhiylar ko’magida Abdumalikka qarshi
g’alayon ko’taradi va o’z nomini xutbaga qo’shtiradi. Abdumalik 954 yili Abu
Aliga qarshi yirik qo’shin yuboradi, lashkarga Xuroson noibligiga endi tayinlangan
Bakr binni Malik bosh edi. Bu orada Abu Ali Xurosonda tarqalgan vabo kasalidan
955 yili o’ladi, Somoniylar va Buvayhiylar o’rtasida sulh tuzilgach, Abu Ali jasadi
Chag’oniyonga olib kelinadi hamda dafn etiladi. Buvayhiylar sulolasiga Eron
shohlari naslidan bo’lgan Buvayh ismli kimsa asos solgan, u 930 yili Somoniylarga
bo’ysunishdan bo’yin tovlab ularga qarshi janglar olib boradi. Abu Ali
Chag’oniyning o’g’li Abu Mansur Nasr Chag’oniyonni 952 yildan 976 yilgacha
boshqaradi, keyin Chag’oniyonda Abul Qosim al Hasan ibn Ahmad hukmronligi
boshlanadi. Abul Qosim al Hasan asli Abu Mansur Nasrning inisidir, u taxminan
976 yildan 986 yilgacha Chag’oniyonda amirlik qilgan. 986-987 yillar
Chag’oniyonni Guzgon (hozirgi Juzjon) amiri Abul Xoris boshqaradi, shundan
so’ng Chag’oniyon amirlari taxtiga Tohir Chag’oniy keladi va u 987-992 yillar
hukmron bo’ladi. Shu tariqa 992-1010 yillar Abul Muzaffar Chag’oniy va 1010-
1018 yillar Faxr ad Davla Ahmad binni Muhammad hukmronligi yuz beradi.
Sag’oniyning o’n ikki jildlik «Majma’ al-bahrayn» («Ikki dengiz majui») va
yigirma jildlik «Al ubob uz-zohir va-l lubob ul-foxir» («Yuksak to’lqin va ochiq
38

o’zaklar») hamda bir necha jildni o’z ichiga oluvchi «At-takmila va-z-zayl va-s-
sila» («To’ldiruvchi, qo’shimcha va izohlar») nomli lug’atga doir ilmiy kitoblarida
qadimgi Termiz shahri haqida manbalar mavjud 14
. Sag’oniy asarlaridan
Firuzobodiy (XIV asr) o’zining «Al qomus» lug’atini yaratishda samarali istifoda
etgan bo’lsa, Yusuf Mag’ribiy va boshqa qator olimlarning lug’atshunoslik
faoliyati Sag’oniy ilmiy merosi ta’sirining natijasi o’laroq rivoj topdi. Akademik E.
V. Rtveladze o’zi tuzgan Chag’oniyon amirlari sulolasining tadrijiy silsilasi
tarkibida Abu Xoris Muhammad ibn Ahmad ibn Farig’unning nomini ham ilova
qiladi va uning Chag’oniyonda 987-990 yillarda hukmronlik qilganligini
ko’rsatadi. Asli Guzgon (Juzjon) amiri bo’lgan Abul Xoris Chag’oniyon taxtiga
Abul Qosim al-Hasan ibn Ahmad (976-988 yillar) dan so’ng chiqqan va bu 988-
989 yillarga to’g’ri keladi. Abul Xoris ilm ahli va nazm sohiblariga ko’p e’tibor
bergan ko’rinadi. Masalan, muallifi noma’lum «Kitob hudud al-olam milal
Mashriq ilal Mag’rib» («Sharq va Rarb mamlakatlari chegaralari haqida kitob»)
asari uning nomiga atab (983 yili fors tilida) yozilgan. «Hudud al-olam» Yaqin va
O’rta Sharq xalqlarining durdona yodgorliklaridan biridir. Xususan, unda bizning
vohamiz bilan bog’liq jug’rofiy hududlardan Amudaryo, Chag’onrud,
Chag’oniyon, Termiz va Balx, Toxariston, Xatlon, Vaxsh, Qabodiyon haqida qiziq
ma’lu-motlar beriladi. «Hudud al-olam»da Chag’oniyon xususida ushbular
bitilgan: «Chag’oniyon - qishloq xo’jaligi uchun qulay va keng joy. Iqlimi
muloyim, zamini durust, suvlari ovqatni tez hazm qildiradi. Bu yerda otlar
boqiladi, yung gazlama, gilam, sholcha ishlanadi. Bu viloyatning poytaxti
Chag’oniyon shahridir, tog’ etagida bino bo’libdir. Oqar suvlari bor». As-Sallomiy
Chag’oniyon amirlari Abu Bakr (930- 939) va Abu Ali (939-952) saroyida
maktublar devonini boshqargan. Abu Ali uning tarixdan yaxshigina xabardorligini
sezgach, unga Xuroson tarixini raqam qilishni topshiradi. Bu asar «Kitob at-tarix
fi-axbor vulot Xuroson» («Xuroson hukmronlari tarixi haqida kitob») deb atalib,
955 yilda yozib tugallangan, taassufki, asar bizning zamongacha yetib kelmagan.
Ammo as-Sallomiyning zikr etilgan asari keyingi asr tarixchilarining ko’plari
14
Madraimov A., Fuzailova U. Tarixiy manbashunoslik. O‘quv qo‘llanma. – T.: Fan, 2010. 134-b.
39

uchun muhim manba sifatida xizmat qilgan. Bular ichida as-Saolibiyning «Yatimat
ad dahr» («Zamona yagonalari», 1017), Gardiziyning «Zaynul axbor» («Xabarlar
ziynati», 1050), Ibn Asirning (1160-1234) «Al komil fit torix» («Mukammal
tarix») va yana ko’plab boshqa tarixiy asarlar as-Sallomiy asaridan foydalanib
yaratilgan. Yetuk bilim sohibi as-Sallomiy yana qator ajoyib asarlarning
muallifidir, jumladan «Kitob va natf va az-zarf» («Hikmatli so’zlardan
namunalar»), «Kitob al misboh» («Chiroq haqida kitob») va «Kitob as-sor»
(«Tasdiq haqida kitob») shular jumlasidandir, lekin bu asarlar ham bizning
zamongacha yetib kelmagan.
40

Xulosa
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, tarixni bilish, ajdodlar tajribasini
o’zlashtirish o’tmishdan saboq olish buyuk qadriyatdir. O’zligini anglagan, uzoq
o’tmishini bilgan kishi olis istiqbolni ham ko’radi. Demakki hayotda o’z o’rnini
topa biladi. Demak tarix tafakkur va fikrga da’vat etuvchi qudrat! Ma’rifatli
yuksak ma’naviyatli xalq milliy birlik, milliy yaxlitlik namunasini ko’rsatadi.
Milliy yaxlitligi orqali manfaatlar yaxlitligiga erishadi. Bunday xalqni yengib
o’tadigan kuch bo’lmaydi. Mustaqillikni o’tgan davri- tarix bilan qiyoslaganda bir
lahza. Biroq istiqlolning murakkab, dolg’ali, ziddiyatli bir paytida xalqimiz boy
ma’naviyatini yaqqol namoyon qildi. Bugungi kunda kechayotgan voqealar asosan
vaqtli matbuotda, jurnallarda, zamonaviy tarixchilar asarlarida keng yoritilmoqda.
O’rta Osiyo haqidagi, Amudaryo va Sirdaryo boylan bu ikki daryo oralig’idagi
ro’y bergan antik davr voqealariga doir aniq ma’lumotlarni yunon va rim
manbalaridan topamiz. Bu manbalar biz uchun nihoyatda bebaho asardir. O’rta
Osiyo haqida hikoya qiluvchi grek va Rim, xitoy adabiyoti namunalarini
varaqlasak, O’rta Osiyo xalqlarining madaniyati juda qadim zamonlardayooziga
xos ravishda rivojlanganligining guvohi bo’lamiz. Bunday og’zaki ijod namunalari
bo’lmish «To’maris» afsonasi Gerodotning «Tarix» asaridan, «Shiroq» afsonasi
esa Polienning «Harbiy hiylalar» kitobidan salmoqli o’rin egallagan. «O’rta
Osiyoning qadimgi xalqlari o’zlarining antik davrlari bilan, kishilikning
mukammal ya mumtoz namoyandalari sifatida, butun kishilik jamiyatining
qadimgi davrini ifoda qiladilar. Antik davrlami o’rganishimizda yolg’iz arxeologik
qazilmalar kifoya qilmaydi, faqat ularning o’zi bilangina qanoatlanmaymiz. Bu
qadim topilmalar g’oyat go’zal va qanchalik noyob bo’lmasin, biz ulaming faqat
tashqi shakliga qarab fikrlaymiz, taxmin yuritamiz. Biz antik davrlarda yashagan
bokalonlarimizning timsoliy shaklini emas, jonli hayotini ko’rgimiz, ular bilan
dardlashgimiz keladi. Hozirgi daryolar, shaharlar, tog’lar antik davrda ham xuddi
shunday bo’lganmi, ularni o’z ko’zimiz bilan ko’rsak deymiz. Buning imkoni
bormi? Axir, bu haqda hech bir yozma manbaga ega emasmizku? To’g’ri, antik
41

davrdan bizga yozma «guvoh yetib kelmagan. Qadim ajdodlarimiz haqida
so’zlovchi shaharlamning qoldiqlari, go’zal san’at obidalari, bebaho arxeologik
topilmalar mavjud. Shu bilan birga, bizgacha noyob yunon-rim adabiyoti
namunalari ham yetib kelgan. Ushbu manbalami o’qir ekansiz biz avlodlar qalbini
bir bebaho boylik o’ziga asir etadi. Jahonda grek adabiyotidan ma’naviy oziq
olmagan bironta adabiyot topilmasa kerak. Antik dunyoning badiiy go’zalligiga
asos solgan Homer ijodigina shu bilan birga, Esxil, Sofokl, Evripid va Aristofan
kabi so’z san’atkorlarining nodir adabiy durdonalari ham bitmas-tuganmas badiiy
estetik zavq manbaidir. Keltirilgan ilmiy dalillar va tarixiy manbalarning
malumotlariga tayangan holda xulosa qilib aytish mumkinki, Termiz nomining
kelib chiqishi shaharning paydo bo’lishi bilan tengdosh desak xato bo’lmaydi.
Ma’lumotlar xilma-xilligiga qaramasdan Termiz nomining qaysi shakli
ifodalanishidan qat’iy nazar aynan bir joy haqida Amudaryoning o’ng sohilida
joylashgan shahar nomi ekanligi ilmiy manbalarda isbotlangan. Toponimlarni
lingvistik jihatdan o’rganish asosida tarixiy va geografik ma’lumotlarga tayangan
holda va yerli aholining bu joy haqidagi qadimiy rivoyatlariga asoslansak, Xoja al
–Hakim haqidagi rivoyatni haqiqatga yaqinroq deb aytish mumkin. Chunki bu
rivoyatda g’ayrioddiy tuyilgan jihatlar bo’lishiga qaramasdan, xalq orasida juda
ko’p variantda mavjudligi bu rivoyatda biroz bo’lsa-da haqiqat mavjudligidan
dalolatdir.
42

Foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro’yxati:
Adabiyotlar:
1. Manbashunoslik. Mualliflar jamoasi. Darslik. – T. Turon-Iqbol, 2019
2. Madraimov A., Fuzailova U. Tarixiy manbashunoslik. O’quv qo’llanma. – T.:
Fan, 2010.
3. Ahmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari (qadimgi zamon va O’rta asrlar). –
T., 2001.
4. Alimova D.A. Istoriya kak istoriya, istoriya kak nauka. T. I. Istoriya i
istoricheskoe soznanie. – T.: O’zbekiston, 2008.
5. Bo’riev. O. Temuriylar davri yozma manbalarida Markaziy Osiyo. – T., 1997.
6. Saidkulov T.S. Ocherki istoriografii istorii narodov Sredney Azii. chast I- II. –T.:
O’qituvchi, 1990.
7. Asqarov A. O’zbekiston tarixi (eng qadimgi davrlardan eramizning V asrigacha)
1994.
8. Ahmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari, Toshkent, 1991.
9. Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. T, 1994.
10. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent, 2000.
11. Abdullayev K.A. Kult xaоmы v drevney Sentralnoy Azii. -Samarkand
Mejdunarodnы Institut Sentralnoaziatskix issledovaniy 2009, -S. 20,56
12. Boynazarov F. O’rta Osiyoning antik davri. T., O’qituvchi 1991, 234b.
14. Sagdullayev A. A. O’zbekiston tarixi. -T.: Universitet, 1999, 356 b.
15. Boynazarov F. O’rta Osiyoning antik davri. T., O’qituvchi 1991, 254b.
43

Termiz shahrining qadimgi manbalarda aks etishi

Купить