Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 192.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 23 Сентябрь 2023
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Bohodir Jalolov

Termiz shahrining qadimgi manbalarda aks etishi

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI 
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI 
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI 
TARIX FAKULTETI
KURS ISHI
Termiz shahrining qadimgi manbalarda 
aks etishi
Qabul qildi:
Bajardi:
Toshkent - 2023 Reja:
Kirish
I bob. Termiz shahrining antik davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy hayotini 
yoritishda tarixiy manbalarning o’rni
1.1. Surxondaryo vohasi hamda Termiz shahrining ilk shahar-
davlatlardan biri sifatida xitoy solnomalarida yoritilishi
1.2. Qadimgi Surxon vohasi haqidagi Mo’g’uliston hamda Yenisey 
bitiklari
1.3. Yunon-baqtriya va kushon podsholiklari davrida surxon vohasi va 
uning madaniy markazi Termiz shahri haqidagi manbalar
II bob. O’rta asrlar davrida Termiz shahrining ijtimoiy-iqtisodiy 
hayotiga oid manbalar tahlili
2.1.   Chag’oniyon adabiyoti va bu davr manbalaridagi Termiz 
shahrining tarixiy qiyofasi
2.2. O’rta asr adiblari manbalarida qadimgi Termiz shahrining 
gavdalantirilishi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
2 Kirish
Kurs   ishining   dolzarbligi.   Insoniyat   tarixiga   nazar   solar   ekanmiz,   odamlar
hayotning   ilk   bosqichlaridanoq   o’ziga   xos   turmush   tarzi   va   ba’zi   bir   moddiy
madaniyatga   ega   bo’lganligiga   ishonch   hosil   qilamiz.   Dunyodagi   eng   qadimiy
inson   makoni   sifatida   ko’plab   yodgorliklarga   ega   Surxon   vohasi   nafaqat
mamlakatimizda   olib   borilgan   tadqiqotlarda,   balki   chet   el   tadqiqotlarida   ham
hurmat   bilan   tilga   olinadi.   Ana   shu   ma’noda   vohamiz   ko’plab   chet   ellik   va
mahalliy   olimlarning   diqqatini   ohanrabodek   o’ziga   jalb   etib   kelmoqda.   Olib
borilgan ilmiy tadqiqotlar natijasida shu narsa aniq bo’ldiki, vohamizning insoniyat
sivilizasiyasining   qadimgi   beshiklaridan   biri   ekanligi   isbot   qilindi.   O’zbekiston
hududi   ham   Eron,   Hindiston,   Mesopotamiya,   Yunoniston,   Rim,   Misr   va   Xitoy
singari   mamlakatlar   kabi   ilk   madaniyat   o’choqlaridan   hisoblanadi.   Lekin,   uning
qadimiy   madaniyati   haqida   ma’lum   otlar   juda   kam   saqlanib   qolgan.   Biz
yurtimizning   faqat   miloddan   awalgi   VI   asrlardan   keyingi   ijtimoiy-siyosiy   hayoti
haqida   ma’lum   darajada   yozma   ma’lumotlarga   egamiz.   Eron,   Hindiston   va
ayniqsa,   qadimgi   Yunoniston   va   Rim   manbalarida   saqlangan   m   a’lum   otlarga
qaraganda qadim zam onlarda hozirgi O’zbekiston hududida istiqomat qilgan sak,
massaget   va   boshqa   qabilalar   urug’chilik   tuzum   ini   boshdan   kechirganlar,
chorvachilik, qisman dehqonchilik hamda hunarmandchilik bilan shug’ullanganlar.
Miloddan   awalgi   VI   asrda   yurtimiz   Ahamoniylar   davlati   (miloddan   awalgi   550-
330-yillar) asoratiga tushib qoldi. Ana shu davrda bu yerda istiqomat qilgan xalqlar
hayotida muhim ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlar sodir bo’ldi. Urug’ jamoalari orasida
tabaqalanish boshlandi: yangidan paydo bo’lgan urug’ aslzodalari serunum yerlami
egallab   oldilar,   qul   mehnatidan   foydalanish   hamda   erkin   jamoa   a’zolariga   zulm
qilish   yo’li   bilan   boyib   bordilar.   Shu   tariqa   jamiyatning   tabaqalanish   jarayoni
kuchaydi va quldorlik jamiyati paydo bo’ldi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari.   Bosh maqsadi Termiz shahri haqida hikoya
qiluvchi turli muallif hamda adiblarning asarlarini tadqiq qilishdan iborat. 
3  Qadimgi Termiz shahrining paydo bo’lish hamda rivojlanish tendensiyasiga
oid manbalarni atroflicha o’rganish;
 Termiz   shahrini   tarixning   turli   davrlardagi   ijtimoiy-iqtisodiy,   madaniy
hayoti tasvirlangan hamda tadqiq etilgan manbalarni tahlil qilish;
 Termiz   shahri   haqida   manbalar   xronologiyasini   O’rta   Osiyo   hamda   chet   el
mualliflari asarlari asosida tadqiq qilish;
Kurs ishining obyekti va predmeti.  Ushbu tadqiqotning tarixiy manbasini Termiz
shahri   haqidagi   tarixiy   manbalar   hamda   ularni   o’rganish   asnosidagi   tarixiy
voqealar tashkil etadi. 
Mavzuni   o’rganilganlik   darajasi.   Tarixiy  voqeligimiz   -   ma’naviy  meros,   milliy
an’analarimiz,   bularning   barchasi,   o’quvchi   va   talaba   yoshlarni   tarbiyalashda
muhim   qadriyatlarimizga   qaytishdek   ma’naviy   zaruriyatga   aylanib   bormoqda.
O’rta   Osiyo   qadimdan   o’zining   milliy   ma’naviy   merosi   bilan   butun   dunyo
xalqlarini   o’ziga   rom   etib,   kelgan   markazlardan   biri   bo’lgan,   Bu   davr   hayotining
turli-tuman   tarmoqlariga   doir   hozirgi   zamon   tadqiqotchilari   tomonidan   yozilgan
ko’pgina ilmiy va ilmiy-ommabop adabiyotlar mavjud. Bu adabiyotlar orqali antik
davrda O’rta Osiyoda mavjud bo’lgan iqtisodiy, madaniy, ijtimoiy va siyosiy ahvol
haqida   keng   tasavvurga   egamiz.   Biroq   mazkur   ilmiy   tadqiqot   ishlariga   asos
bo’lgan   bosh   yozma   manbalarni   ko’pchilik   tadqiqotchilar   va   o’quvchilar
ommasiga tushunarli tilda ko’p sonlarda nashr etish ishlarini hozirgacha ham to liqʻ
bajarilgan deb bo’lmaydi. Vaholonki, o’z zamonasi kishilari, tarixiy voqyealarning
jonli shohidlari tomonidan yozib qoldirilgan yozma yodgorliklarni kishilik jamiyati
tarixini   o’rganishga   doir   nazariya   asosida   chuqur   tahlil   qilish   bizning   u   davr
haqidagi bilimlarimizni yanada boyitishi muqarrar.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi.   Kurs ishi  kirish, asosiy qism  (2 ta bob), xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4 I bob. Termiz Shahrining Antik Davrdagi Ijtimoiy-Iqtisodiy Hayotini
Yoritishda Tarixiy Manbalarning O’rni
1.1. Surxondaryo vohasi hamda Termiz shahrining ilk shahar-davlatlardan
biri sifatida xitoy solnomalarida yoritilishi
Xitoy   manbalari   haqida   so z   boshlashdan   oldin   shuni   alohida   qayd   etib   o tishʼ ʼ
kerakki,   ular   ham   xitoy   hukmdorlarining   maqsad   va   manfaatlarini   ko zlab	
ʼ
yozilgan,   boshqa   xalqlarning   tarixi   ko p   hollarda   bir   taraflama   yoritilgan.   Lekin	
ʼ
xitoy   manbalarida   bo lib   o tgan   voqealarning   vaqti   va   o rni   aniq   ko rsatiladi,	
ʼ ʼ ʼ ʼ
birbiriga   qarshi   turgan   qo shinlarning   umumiy   soni   aniq   ko rsatiladi.   Qadimiy	
ʼ ʼ
O zbekistonning   uzoq   o tmishdagi   ijtimoiy-siyosiy   tarixini   o rganishda   quyidagi	
ʼ ʼ ʼ
xitoy manbalari muhim rol o ynaydi. ShI SZI “Shi Szi” (“Tarixiy esdaliklar”) xitoy	
ʼ
tarixshunoslarining   otasi   hisoblanadigan   Sima   Syanning   130   bobdan   iborat
asaridir. Sima Syan (taxminan miloddan avvalgi 145 yoki 135-86- yillar) Lunmin
(hozirgi   Shensi   viloyati)   shahrida   saroy   tarixchisi   Sima   Txan   oilasida   tug ilgan,	
ʼ
mamlakat bo ylab ko p sayohat qilgan, otasi vafot etgandan (miloddan avvalgi 108	
ʼ ʼ
yili) keyin uning o rniga saroy tarixchisi sifatida qabul qilingan. Miloddan avvalgi	
ʼ
98   yili   imperatorga   qarshi   chiqib,   sarkarda   Li   Linni   himoya   qilgani   uchun   qattiq
jazoga   tortilib   (bichilgan)   saroydan   quvib   yuborilgan.   Lekin   u   ruhiy   tushkinlikka
tushib   qolmadi   va   bo lajak   tarixiy   kitobi   ustidagi   ishni   davom   ettirdi.   Ko p   vaqt	
ʼ ʼ
o tmay   Sima   Syan   yana   saroyga   taklif   etildi   va   imperator   Bosh   mahkamasi	
ʼ
boshlig i   etib   tayinlanadi,   kitobini   yozib   tamomlashga   sharoit   yaratib   berildi.	
ʼ
Uning   “Shi   Szi”   nomli   asarida   Xitoyning   qadimiy   zamonlardan   to   miloddan
avvalgi   1   asr   boshlariga   qadar   o tgan   tarix   bayon   etilgan	
ʼ 1
.   Аsarda   O zbekiston,	ʼ
uning   123   bobida   xususan   Farg ona   va   uning   qadimiy   xalqi,   hayoti   haqidagi	
ʼ
qimmatli   ma lumotlar   mavjud.   “Shi   Szining   to la   matni   olti   jild   qilib   1959   yili	
ʼ ʼ
Pekinda e lon etilgan, rus tiliga tarjima etilib (I. Ya. Bichurin, L. S. Vasilev, L. S.	
ʼ
Perelomov, Yu.L.Krol va boshqalar) 1972, 1975, 1984, 1986 yillari  chop etilgan.
E.   Shavann   (1865-1905)   tomonidan   frantsuz   tiliga   tarjima   qilinib,   1895-1918
yillari   5   jildda   bosmadan   chiqqan.   “TsYaN   XАN   ShU”   “Tsyan   Xan   shu”
1
 Boynazarov F.O'rta Osiyoning antik davri. T .,  O ' qituvchi  1991, 32- b .
5 (“Аvvalgi   Xan   sulolasining   tarixi”)   yirik   tarixchi   olim   Byan   Gu   (39-92)   asaridir.
Tarixchi Аn lin (Shensi viloyati) shahrida G arbiy Xan sulolasi (miloddan avvalgiʼ
206 – milodning 220 y.) xizmatida turgan yirik mansabdor va tarizshunos oilasida
tug ilgan, 47-55 yillari Loyanda oliy ta lim olgan, 58-82 yillari o z asarini yozgan.	
ʼ ʼ ʼ
“Tsyan   Xan   shuning   95   bobida   O zbekiston   (ayniqsa,   kangli,   yuechji   va   usunlar	
ʼ
haqida)   va   Sharqiy   Turkistonning   qadimiy   6   tarixi,   xalqi   va   uning   hayoti   haqida
ko p   muhim   ma lumotlarni   uchratamiz.   “Tsyan   Xan   shu”   1962   yili   Pekinda   12	
ʼ ʼ
jildda nashr qilingan. Inglizcha tarjimasi (G. Dubs, Baltimor, 1938-1944-yy.) ham
bor.   “XOU   XАN   ShU”   “Xou   Xan   shu”   (“Keyingi   Xan   sulolasi   tarixi”)   tarixchi
Fan   Xua   (398-445   yy.)   asari.   Olim   avvalgi   Xan   sulolasi   (25-   220-yy.)   ga   xizmat
qilgan.   Kichik   davlat   lavozimida   turgan   va   424   yili   viloyat   hokimligiga
ko tarilgan.   Davlatga   qarshi   isyonda   qatnashganlikda   ayblanib   qatl   etilgan.   “Xou
ʼ
Xan  shu”  Xitoyning avvalgi   Xan sulolasi   davridagi  tarixni  o z ichiga  olgan  katta	
ʼ
asar  (130 bobdan iborat. Unda O zbekiston, Sharqiy Turkiston va Jung oriyaning	
ʼ ʼ
25-221-   yillarorasidagi   tarixi   haqida   diqqatga   sazovor   ma lumotlar   bor.   “BEY	
ʼ
ShU”   “Bey   shu”   (“Shimoliy   sulolalar   tarixi”)   100   bobli   asar   bo lib,   Tan   sulolasi	
ʼ
(618-907   yy.)   davrida   yashagan   yirik   tarixchi   Li   Yan   -shou   (taxm.595-678-yy.)
qalamiga   mansub.   Unda   Shimoliy   Xitoyda   hukmronlik   Vey   (386-535-yy.),   Si
(550-577-yy.),   Chjou   (557-581-yy.)   sulolasi   hukmronligi,   ya ni   386-581   yillar
ʼ
tarixi   bayon   etilgan.   Аsarda   O zbekiston,   xususan   Xorazm   hamda   Sharqiy	
ʼ
Turkiston haqida qimmatli ma lumotlarni uchratamiz. 7 “Bey shuning matni 1958	
ʼ
yili Shanxayda chop etilgan. Suy Shu “Suy shu” (“Suy xonadonining tarixi”) Xitoy
tarixchilari jamoasi tarafidan yozilgan asar. Uni yozishda Vey Chjen (580-643 yy.)
–Tan   sulolasi   davrida   o tgan   tarixchi,   imperator   Chjen-Guan   (626-650)   davrida	
ʼ
uning o g li va toju taxt vorisiga tarbiyachi bo lgan, Yan Shi-Gu hamda Kxun In-	
ʼ ʼ ʼ
da   bilan   birgalikda   ishtirok   etib,   asarda   Xitoyning   Suy   sulolasi   davrida,   U-U1
asrlardagi   ijtimoiy-siyosiy   tarixi   85   bobda   bayon   etilgan.   Kitobning   55   bobi   637
yili   yozib   tamomlangan.   Qolgan   30   bobiga   esa   20   yil   vaqt   ketgan.   Аsarda
imperatorning   iqtisodiy   siyosati,   qo shinning   tuzilishi,   mamlakatning   ahvoli,	
ʼ
xalqning urf-odatlari haqida ma lumotlar keltirilgan. Uning 83-bobida O zbekiston	
ʼ ʼ
6 va   Sharqiy   Turkiston   haqida   ham   diqqatga   sazovor   ma lumotlarni   uchratamiz.ʼ
Ko p jildli “Sulolalar tarixi” tarkibida 9 jild sifatida 1958 yili Shanxayda bosilgan.	
ʼ
“Tszyu   TАN   Shu   va   Sin   Tаn   Shu”   “Tszyu   Tan   shu”   (“Tan   sulolasining   eski
tarixi”) imperator Jen -Tszun (1023-1063-yy.) ning topshirig i bilan 940-945 yillari	
ʼ
yozilgan. 8 Ouyan Syu (1007-1072-yy.) va Sun Si (998-1061 yy.) 960-1279 yillari
hukmronlik   qilgan   Sun   (Janubiy   va   Shimoliy   Xitoy)   sulolasi   tarixchilari1043-
1060-yillari   shu   sulolaning   yangi   tarixi   “Cin   Tan   shu”   (“Tan   sulolasining   yangi
tarixi”) yozganlar. Har ikkala asar ham o ziga xos afzalliklariga ega bo lib, ma lum	
ʼ ʼ ʼ
darajada bir-birini to ldiradi. Tarixchi Shen Bin-chjen har ikkala tarixni bir-biriga	
ʼ
bog lab,   unga   “Sin   szyu   Tan   shu   xechao”   (“Tan   sulolasining   bir-biri   bilan	
ʼ
qo shilgan   yangi   hamda   eski   tarixi”)   deb   nom   qo ydi.   Аsarda   618-907-   yillar
ʼ ʼ
vlqealari   bayon   etilgan.   “Sin   Tan   shu”   da   O zbekiston   janubi,   Аfg oniston,   Eron	
ʼ ʼ
hamda   Sharqiy   Turkiston   haqida   ma lumotlar   uchraydi.   1958   yili   ko p   jildli	
ʼ ʼ
“Sulolalar tarixi” ning 12 jildi sifatida Shayxayda chop etilgan.
7 1.2. Qadimgi Surxon vohasi haqidagi Mo’g’uliston hamda Yenisey
bitiklari
Qadimgi   Turk   manbalari   orasida   XVII   asrda   Sibir   hamda   Mo’g’ulistonda,   Oltoy
hamda   O’zbekistonda   topilgan   runiy   bitiklar   alohida   qiymatga   ega.   Bu
yozuvlarning yetti guruhi — Lena — Baykalbo’yi bitiklari, Yenisey, Mo’g’uIiston,
Oltoy,   Sharqiy   Turkiston,   O’rta   Osiyo   bitiklari   ma’lum.   Bu   bitiklar   O’zbekiston
xalqlarining   arablar   istilosi   arafasidagi   ijtimoiy-siyosiy   hamda   madaniy   hayotini
o’rganishga yordam beradi. 9 Yenisey bitiklari mashhur rus xaritashunos olimi S.
U.   Remezov   (taxminan   1642—   1720-yy.)   tarafidan   XVII   asr   oxirida   Yenisey
havzasi   (hozirgi   Xakas   avtonom   viloyatiga   qaraydi)   topilgan.   Undan   keyin   bu
haqda   shvetsiyalik   harbiy   asir   F.   Stralenberg   (Tabbert)   ma’lumot   beradi.   U
Yenisey   havzasidagi   qabrtoshlardan   toshga   o’yib   yozilgan   notanish   xatlarni
topgan.   Bu   yozuv   haqidagi   ma’lumotlar   birinchi   marta   o’tgan   asrning   birinchi
choragida   "Сибирский   вестник"   jurnalida   e’lon   qilindi.   1889-yili   fin   olimlari
Yeniseydan   topilgan   yozma   yodgorliklar   xaritasini   tuzdilar 2
.   Bular   orasida   XVII
asrda   Sibir   hamda   Mo’g’rulistonda,   Oltoy   hamda   O’rta   Osiyo,   O’zbеkistonda
topilgan runiy bitiklar alohida himmatga ega. Bu yozuvlarning hozir yangi guruhi:
Lеna   —   Baykal   bo’yi   bitiklari,   Еnisеy,   Mo’g’uliston,   Oltoy,   Sharqiy   Turkiston,
O’rta   Osiyo   bitiklari   ma’lum.   Bu   bitiklar   O’rta   Osiyo,   shuningdеk,   O’zbеkiston
xalqlarining   arablar   istilosi   arafasidagi   ijtimoiy-siyosiy   hamda   madaniy   hayotini
o’rganishga   yordam   bеradi.   Еnisеy   bitiklari   mashhur   rus   xaritashunos   olimi   S.U.
Rеmеzov (taxminan 1642—1720-yy.) tarafidan XVII asr oxirida Еnisеy havzasida
(hozirgi   Xakas   avtonom   viloltiga   haraydi)   topilgan.   Undan   kеyin   bu   haqda
shvеtsiyalik   harbiy   asir   F.   Stralеnbеrg   (Tabbеrt)   ma’lumot   bеradi.   U   Еnisеy
havzasidagi   habrlardan  toshga   o’yib  yozilgan   notanish  xatlarni   topgan.  Bu  yozuv
haqidagi   ma’lumotlar   birinchi   marta   o’tgan   asrning   birinchi   choragida   «Sibirskiy
vеstnik»   jurnalida   e’lon   qilindi.   1889   yili   fin   olimlari   Еnisеydan   topilgan   yozma
yodgorliklar   xaritasini   tuzdilar.   Mo’g’ulistondan   topilgan   bitiklar   orasida
2
 Кшибеков Д. Кочевое общество. – Алма Ата Наука. 1982. – 49 ст.
8 To’nyuquq,   Kul   tegin,   Bilga   xoqon   va   Ongin   muhim   o’rin   tutadilar.   To’nyuquq
bitigi   Ulan-Batordan   66   km   janubi-sharqda,   Bain   Sokto   manzilida   joylashgan   va
ikkinchi   turk   xoqonligining   asoschisi   Eltarish   xoqonning   (681—   691)
maslahatchisi,   sarkarda   To’nyuquqqa   atalgan   va   712-716-yiilari   yozilgan.   1897-
yili rus olimi  D. A. Klemens  (1848-1914) va uning xotini Yelizaveta Klemenslar
tarafidali  ochilgan, V. V. Radlov  (1899), VTomsen (1922), X.  Sheder  (1924), D.
Ross   (1930)   hamda   G.   Aydarov   (1971)   tarafidan   yaxshi   o’rganiJgan   va   matni
nemischa, daniyacha, inglizcha va ruscha tarjimalari bilan chop etilgan. Obida A.
Abdurahmonov   hamda   A.   Rustamov   tomonidan   o’zbek   tiliga   qisqacha   tarjima
qilingan (1982). Kul tegin bitigi Bilga xoqonning (716—734) inisi Kul tegin (731-
yili   vafot   etgan)   sharafiga   yozilgan.   Mo’g’ulistonning   Kosho   Saydan   vodiysida
Ko’kshin o’rxun daryosi bo’yidan rus arxeolog va etnograf olimi N. M. Yadrinsev
(1842- 1894) tomonidan 1889-yili topilgan. Bitik V. V. Radlov (1891), A. Xeykel
(1892),   VTomsen   (1896),   P.   M.   Melioranskiy   (1897),   X.   Sheder   (1924),   S.   E.
Malov   (1951),   G.   Aydarov   (1971)   lar   tomonidan   nemischa,   fransuzcha,   ruscha
tarjimalarda   chop   etilgan.   A.   Abdurahmonov   va   A.   Rustamov   tomonidan   o’zbek
tiliga   qilingan   qisqacha   tarjimasi   (1982)   ham   bor.   Bilgaxoqon   bitigi   Kul   tegin
bitigi   topilganjoydan   1   kmjanubi-g’arbda   —   Ko’kshin   o’rxun   daryosi   havzasida
topilgan.   Bu   obida   735-yili   bitilgan.   Uni   V.   V.   Radlov,   S.   E.   Malov,   P.   M.
Melioranskiy  va   V.  Tomsen   tomonidan  o’rganilgan  va  chop  etilgan.  Ongin  bitigi
Mo’g’ulistonning   Kosho   Saydan   vodiysidan   topilgan   va   kimga   atalganligi   aniq
ma’lum emas. Ba’zi fikrlarga qaraganda, yuqorida tilga olingan Eltarish xoqon va
uning   xotini   Elbiyga   xotun   sharafiga   qo’yilgan   (735-y.),   boshqa   fikrga   ko’ra
Qopag’on   xoqonga   (691—716-yy.),   yana   bir   ma’lumotga   (J.   Klosson)   qaraganda
Bilga  xoqonning  harbiyboshliqlaridan  Alp  Eletmish   (taxminan  731-   yilda  o’lgan)
sharafiga   qo’yilgan.   Obida   1892-yili   V.V.   Radlov   tarafidan   (estompaji)   va   1957-
yili   J.   Kloson   tomonidan   (inglizcha   tarjimasi   va   tadqiqot   bilan)   nashr   qilingan.
Bulardan tashqari, Qarabalsag’un shahri (Ulan-Batordan taxminan 400 km janubda
joylashgan   qadimiy   shahar)   xarobalaridan,   Xayto   Tamir,   Cho’yren,   Beyshin-
Udzur,   Bayan—Xo’ngur   va   boshqa   joylardan   topilgan   yozuvlar   ham   muhimdir.
9 Oltoydan   topilgan   bitiklardan   Chorish,   Katandi   daryolari,   Qo’shog’och
hamdatog’li   nohiyalaridan   topilgan   bitiklarni   aytib   o’tish   mumkin.   Bular
o’rxunYenisey   bitiklaridan   farqli   o’laroq,   etnografik   materialga   boydir.   Oltoydan
topilgan   11   yozuvlar   P.   M.   Melioranskiy,   E.   R.   Tenishev,   A.   K.   Borovkov,   K.
Seydakmatov, V. M. Nadelyayev hamda D. D. Vasilyev tomonidan e’lon qilingan.
Sharqiy   Turkistondan   topilgan   bitiklar   orasida   Turfon   vohasidagi   g’orlarga
joylashgan ibodatxona devorlariga yozilgan bitiklar alohida o’rin tutadi. Bitiklar V.
Tomsen   tarafidan   chop   qilingan.   Qozog’iston   hamda   Qirg’izistonda   topilgan
bitiklar (asrimizning 60— 70- yillarida topilgan) hali chuqur o’rganilmagan. Bular
orasida   Talas   vohasidan   (Ayritom,   Teraksoy,   Qulonsoy,   Toldiqo’rg’on,   Urjor,
Sirdaryo, Ila, Olma Ota, Tolg’ar, Tinbas va hokazo) topilgan bitiklar muhim ilmiy
ahamiyat   kasb   etadi 3
.   Qozog’iston   hamda   Qirg’iziston   hududidan   topilgan
bitiklarning   ba’zilari   S.   Sodiqov,   M.   E.   Masson,   A.   N.   Bernshtam,   A.S.
Omanjolov, G. Musaboyev, Ch. Jumag’ulov hamda G. Karag’ulovalar tomonidan
e’lon   qilingan.   Qadimiy   turk   runik   yozuvlari   (asosan   sopol   idishlarga   yozilgan)
Farg’ona, Oloy vodiysi hamda Janubiy O’zbekiston va Tojikiston hududidan, ya’ni
Bekobod,   Isfara,   Marg’ilon,   Farg’ona,   Andijon,   Quvasoy,   o’sh,   o’zgand,
Kofirnihon,   shuningdek   So’g’ddan   ham   topilgan   va   A.N.   Bernshtam,   B.   A.
Litvinskiy,   V.   A.   Bulatova,   E.   R.   Tenishev,   Yu.   A.   Zadneprovskiy   tarafidan
o’rganilgan.   Umuman,   qadimiy   turk   runik   yozuvlari   xalqimiz   tarixini   yoritishda
juda   qimmatli   manbadir.   Mo’g’ulistondan   topilgan   bitiklar.   Bular   orasida
To’nyuhuh,   Kul   tеgin,   Bilga   xoqon   va   Ongin   muhim   o’rin   tutadilar.   To’nyuhuh
bitigi   Ulan-Batordan   66   km   janubi-sharqda,   Bainsokgo   manzilida   joylashgan   va
ikkinchi   turk   xohonligining   asoschisi   Eltarish   xohon   (681—691-yy.)   ning
maslahatchisi   sarkarda   To’nyuhuhga   atalgan;   712—716-yillar   orasida   yozilgan.
1897-yili   rus   olimi   D.A.   Klеmеnts   (1848—   1914)   va   uning   xotini   Еlizavеta
Klеmеntslar   tarafidan  ochilgan;  V.V.  Radlov  (1899  y.), V.  Tomsеn  (1922 y.), X.
Shе-dеr   (1924   y.),   D.  Ross   (1930  y.)   hamda   G.   Aydarov  (1971)   tarafidan   yaxshi
o’rganilgan   va   matni   nеmischa,   daniyacha,   inglizcha   va   ruscha   tarjimalari   bilan
3
 Кшибеков Д. Кочевое общество. – Алма Ата Наука. 1982. – 48 ст.
10 chop   etilgan.   Obida   h.A.   Abdurahmonov   hamda   A.   Rustamov   tomonidan   o’zbеk
tiliga   qisqacha   tarjima   qilingan   (1982   y.).   12   Kul   tеgin   bitigi.   Bilga   xohonning
(716—734-yy.)   inisi   Kul   tеgin   (731-yili   vafot   etgan)   sharafiga   yozilgan.
Mo’g’ulistonning Kosho Saydan vodiysida Ko’kshin O’rxun daryosi bo’yidan rus
arxеolog   va   etnograf   olimi   N.M.   Yadrintsеv   (1842—1894-yy.)   tomonidan   1889
yili topilgan. Bitik V.V. Radlov (1891 y.)  A. Xеykеl (1892 y.)  V. Tomsеn (1896
y.),   P.M.   Mеlioranskiy   (1897   y.),   X.   Shеdеr   (1924   y.),   S.Е.   Malov   (1951   y.),   G,
Aydarov (1971 y.) lar tomoni-dan nеmischa, frantsuzcha, ruscha tarjimalarda chop
etilgan.   h.   A.   Abduraxmonov   va   A.   Rustamov   tarafidan   qilingan   his-hacha
o’zbеkcha tarjimasi (1982 y.) ham bor. Bilga xohon bitigi. Yuhorida aytilgan Kul
tеgan   bitigidan   1   km   janubiharbda   -   Ko’kshin   O’rxun   daryosi   havza-sidan
topilgan. Obida 735-yili bitilgan. V.V. Radlov, S.Е. Malov, P.M. Mеlioranskiy va
V. Tomsеn tomonidan o’rganilgan va chop qilingan. Ongin bitigi. Mo’hulistonning
Kosho   Saydan   vodiysidan   topilgan.   Kimga   atalganligi   aniq   ma’lum   emas.   Ba’zi
fikrlarga qaraganda, yuqorida tilga olingan Eltarish xoqon va uning xotini Elbiyga
xotun sharafiga qo’yilgan (735 y.); boshqa fikrga ko’ra qopag’on xoqonga (691—
716-   yy.),   yana   boshqa   bir   ma’lumotga   (J.   Kloson)   qaraganda   Bilga   xoqonning
harbiy   boshliqlaridan   Alp   Elеtmish   (taxminan   731   yilda   o’lgan)   sharafiga
qo’yilgan 4
.   Obida   1892   yili   V.V.   Radlov   tarafidan   (estompaji)   pa   1957   yili   J.
Kloson   tomonidan   (inglizcha   tarjimasi   va   tadhihot   bilan)   nashr   qilingan.   Bundan
tashqari,   qorabalsahun   shaxri   (Ulan-Batordan   gaxminan   400   km   janubda
joylashgan   qadimiy   shahar)   xarobalaridan,   Xoyto   Tamir,   Cho’yren,   Beyshin-
Udzur,   Bayan-Xo’ngur   va   boshqa   joylardan   topilgan   yozuvlar   ham   muhimdir.
Oltoydan topilgan bitiklardan Chorish, Katandi daryolari, qo’shoqoch hamda tog’li
nohiyalardan   topilgan   bitiklarni   aytib   o’tish   mumkin.   Bular,   O’rxun-Еnisеy
bitiklaridan   farhli   o’laroq,   etnografik   matеrialga   boydir.   Oltoydan   topilgan
yozuvlar   P.M.   Mеlioranskiy,   E.R.   Tеnishеv,   A.K.   Borovkov,   K.   Sеydakmatov,
V.M.   Nadеlyaеv   hamda   D.D.   Vasilеv   tomonidan   e’lon   qilingan.   Sharqiy
Turkistondan   topilgan   bitiklar   orasida   Turfon   vohasidagi   g’orlarda   joylashgan
4
 Кшибеков Д. Кочевое общество. – Алма Ата Наука.  1982. – 45  ст . 
11 ibodatxona   dеvorlariga   yozilgan   bitiklar   alohida   o’rin   tutadi.   Bitiklar   asosan   V.
Tomsеn   tarafidan   chop   qilingan.   Qozog’iston   hamda   Qirg’izistondan   topilgan
bitiklar (asrimizning 60—70- yillarida topilgan) hali chuqur o’rganilmagan. Bular
orasida   Talas   vohasidan   (Ayritom,   Tеraksoy,   qulonsoy,   Toldiqo’rqon,   Urjor,
Sirdaryo, Ila, Olma Ota, Tolqar, Tinbas va hokazo) topilgan bitiklar muhim ilmiy
ahamiyat   kasb   etadi.   Qozog’iston   hamda   Qirg’iziston   hududidan   topilgan
bitiklarning ba’zilari S. Sodihov, M.Е. Masson, A.N. Bеrnshtam, A.S. Omanjolov,
G. Musaboеv, Ch. Jumaqulov hamda G. Karaqulovalar tomonidan e’lon qilingan.
Qadimiy   turk   runik   yozuvlari   (asosan   sopol   idishlar-ga   yozilgan)   Farg’ona,   Oloy
vodiysi   hamda   Janubiy   O’zbеkiston   va   Tojikiston   hududidan,   ya’ni   Bеkobod,
Isfara,   Marg’ilon,   Farg’ona,   Andijon,   Quvasoy,   O’sh,   O’zgan,   Kofirniqon,
shuningdеk   So’hddan   ham   topilgan   va   A.N.   Bеrnshtam,   B.A.   Litvinskiy,   V.A.
Bulatova, E.R. Tеnishеv, Yu.A. Zadnеprovskiy tarafidan o’rganilgan. Qadim turk
manbalari   fanda   runik   yoki   ko   ‘kturk   bitiklari   deb   yuritiladi.   Ularning   aksariyati
XVII   asrda   Sibir,   Mo’ng’uliston,   Oltoy   va   o’rta   Osiyoda   topilgan.   Ular   orasiga
Mo’ng’ulistonda   topilgan   To’nyuquq,   Qultegin,   Bilga   xoqon   va   Ongin   bitiklari
o’rta   Osiyo   aholisi   tarixini   o’iganishda   qimmatli   manba   hisoblanadi.   Masalan,
Qultegin   bitigi   VII   asming   birinchi   yarmida   qabr   toshiga   o’yib   yozilgan.   Qabr
toshining   balandligi   3   m   15   sm,   kengligi   1   m   24   sm,   qalinligi   41   sm.   Bitik   63
satrdan   iborat.   Jhi   yozma   manbada   Turk   xoqonligining   asoschilari   to’g’risida
quyidagi   jumlalarni   o’qish   mumkin^«Yuqorida   ko’k   osmon,   pastda   qora   yer
yaratilganda,   ikkinchisining   o   ‘rtasida   inson   bolalari   yaratilgan.   Inson   bolalari
ustidan   bobom   Bumin   xoqon,   Istemi   xoqon   bo’lib   o   ‘rnashganlar.   Ular   taxtga   o
‘rnashib   turk   xalqining   davlatini,   rasm-rusumini   tutib   turganlar».   Bitikda
BilgajcQaftn   nomidan   avlodlariga   yo’llangan   quyidagi   pand-nasihati   ayniqsa
diqqatga sazovordir: «So ‘zimni tugul eshitgil, keyindagi inim, urug’im— xalqim...
bu so’zlarni  yaxshilab eshit, diqqat qilib tingla... Tabg’och xalqining so’zi  shirin,
ipak kiyimi nafls... ekan. Shirin so’z, nafls ipagi bilan aldab, yirik xalqni shu holda
yaqinlashtirar ekan... Yaxshi dono kishini, yaxshi alp kishini yo’latmas ekan. Biror
kishi adashsa,  urug’i, xalqi, uyi, yoping’ichigacha qo’ymas ekan... Shirin so’ziga,
12 nafis   ipagiga   aldanib,   ey   turk   xalqi   o   ‘lding».   Bitikda   turli   davrlardagi   turk
xoqonlariga   haqqoniy   baho   beriladi.   Kimlar   tadbirkorlik   bilan   davlatni
boshqargani,   kimdir   xalqning   boshini   berk   ko’chaga   olib   kirib   qo’ygani,   natijada
turk   davlatini   inqirozga   olib   kelgani...   Hukmdorlik   qilgan   layoqatsiz   xoqonlar
xalqning   boshiga   ko’p   kulfatlar   keltirgani   bayon   qilinadi.   Bunday   falokatlardan
turklarni   Eliarish   xoqon   qutqargani,   bu   borada   Bilga   va   Kultegin   xizmatlari,
ayniqsa   Kultegin   jasorati   va   qahramonligi   to’g’risida   bayon   etiladi.   Bitiklar,
shubhasiz   turkiy   xalqlarning   qadimgi   tarixini   o’rganishda   nodir   yozma   yodgorlik
bo’lib, unda avlodlaiga qarata aytilgan vasiyatlar  ayniqsa 18 diqqatga sazovordir.
Undagi g’oyalar - tarix saboqlaridir, hozirgi kunimiz, xususan ma’naviy hayotimiz
uchun   ham   o’ta   muhimdir.   Turkiy   xoqonlik   hukmronligi   davrida   O’rta   Osiyo
Turon davlatchiligi tarixida Turkiy xoqonlik davlati davri katta va muhim o’rinni
egallaydi.   Turkiy   xoqonlik   xususidagi   ma’lumotlar   еtarli   bo’lsada,   lеkin   ularning
ko’pchiligi   bir-biriga   qarama-qarshi   va   aniq   ma’lumotlar   bеrmaydi.   Birinchi
navbatda VII-VIII asrlarda to’plangan manbalar ancha qimmatlidir. Bular epigrafik
yodgorliklar   —   O’rxun-Еnisеy   runiy   yozuvlari,   Xitoyning   «Tan   xonadoni   tarixi»
(UP-1X asrlar) tarixiy manbasi, VI asr oxirlarida yashagan vizantiyalik tarixchilar
Mеnandr   Protеktor,   Fеofan   Vizantiyskiy,   suriyalik   tarixchi   Ionna   Efеsskiylarning
tarixiy   asarlaridir.   Shuningdеk,   bu   to’g’risidagi   ma’lumotlar   arab   tarixchilari   at-
Tabariy,   Dеnovariy   (1X-X   asr)   o’lkamiz   fuzalolaridan   Abu   Rayhon   Bеruniy,
Narshaxiy   (X   asr)   va   boshqalar   asarlarida   ham   uchraydi.   «Alpomish»,
«Go’ro’g’li»,   «Manas»,   «Dada   Qo’rqut»   kabi   umumturkiy   xalq   dostonlari,   O’rta
asrlardagi Mahmud Qoshqariy, Ahmad Yugnakiy, Yusuf  Xos Hojib va boshqalar
asarlarida turkiy madaniyat,  adabiyot, tarix to’g’risida  turli  himmatli  ma’lumotlar
kеltiriladi.   Yaqindagina,   1999   yili   Alpomishning   1000   yilligi   Rеspublikamizda
kеng   nishonlanib,   Tеrmizda   qahramon   Alpomishga   mahoratli   haykal   ham
o’rnatildi. 
13 1.3. Yunon-baqtriya va kushon podsholiklari davrida Surxon
vohasi
Ko’pgina   tarixchilar   shu   paytgacha   Termiz   shahrining   shakllanishi   borasida   ham
ellin   madaniyatining   ta’siri   mavjud   deb   hisoblaydilar.   Jumladan,   Hofizi   Abro’
Termizga   Iskandar   asos   solgan   desa,   ayrim   tarixchilar   Termizning   shakllanishini
Yunon-Baqgriya   podshosi   Demitriyning   nomi   bilan   bog’laydilar.   Bu   ikkala   fikr
ham   izohga   muhtoj   bo’lib,   Termiz   shahrining   shakllanishi   juda   qadimga   borib
taqaladi.   Termiz   shaxri   bronza   va   temir   davrlarida   Shimoliy   Baqtriyada
shakllangan Jarqo’ton, Tallashqon, Jondavlat, Qizilcha va shunga o’xshash shahar
va   qo’rg’onlarning   tadrijiy   davomi   bo’lib,   Termiz   shaxrining   shakllanishida
Shimoliy   Baqgriya   urbanizasiya   jarayonining   ta’siri   katta.   Demak,   Termizning
shakllanish   jarayoni   Yunon-Makedon   istilosidan   oldingi   davrlarga   borib   taqaladi.
Demak   Ipak   yo’lining   shoh   bekatida   joylashgan   Termiz   shahrining   miloddan
avvalgi   VI-V   asrlargacha   rivojlangan   shahar   bo’lganiga   shubha   yo’q 5
.   Qadimgi
tarixiy manbalarda katta  qiziqish  bilan tilga olingan Termiz haqida ko’plab ilmiy
fikrlar   tarixchilar   tomonidan   o’rganilmoqda   hamda   yangi   tarixiy   ashyoviy
manbalar   qayd   etilmoqda.   Ko’hna   shahar   hozirgi   Termizdan   8-9   km   janubi-
g’arbda   Amudaryoning   o’ng   qirg’og’ida   joylashgan   bo’lib,   qariyb   2500   yillik
tarixga   ega.   Qadimdan   Termiz   Markaziy   Osiyoni   Xitoy-Misr   bilan   bog’lovchi
Buyuk ipak yo’lida joylashgan. Yunon- Baqgriya podsholigi davrida katta madaniy
bosqichni   o’z   boshidan   kechirganligini   tasdiqlovchi   manbalarni   qayd   etish   zarur.
Uning   toponomik   kelib   chiqishiga   e’tibor   bersak,   mahalliy   xalqlar   baqtriyaliklar
Termiz   Taramastxa   (baqtrcha,   «narigi   sohildagi   manzil»),   Taramata,   Taramat,
Tami,   Tarmit,   Tarmiz,   Termiz   kabi   shakllarda   uchraydi.   Bundan   tashqari
shaharning   nomi   IV-V   asrlardagi   arman   manbalarida   Drmat-Darmat   (ehtimol
Darmit),   Termiz   so’zigacha   mahalliy   xalqlar-baqtriyaliklar   taramastha,   Tarameta
(narigi sohil, daryoning u beti) Arman manbalarida IV-V asarlarda u «Drmat» VII
asr Xitoy manbalarida «Tamo», XIV asr Xitoy manbasida «Tarmiz» va «Tirmiz»,
5
 Azamat Ziyo. O'zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent , 2000. 40- b .
14 IX-XIII asr arab-fors manbasida «Termiz» va «Termiz» XII asrda tarixchi somoniy
Termiz.   XIII   asrda   Yakut   lug’atida   2   xil   nom   «Tarmiz»   va   «Tirmiz».   Qadimgi
Tibet   kitoblaridan   birida   taxoristonlik   buddizm   targ’ibotchisi   Dxarmamitraning
nomi   uchraydi   va   uning   Pak-su   (Oksu-Amudaryo)   daryosi   bo’yida   joylashgan
Tarmita   degan   shahardan   ekanligi   qayd   etiladi.   Shuningdek,   shahar   asoschisi-
podshoh   Demitriy   nomi   asosida   Demitriy,   Dermita,   Darmita   nomi   bilan
keyinchalik Tarmita, Termid, X asrdan boshlab esa Termiz nomi bilan bog’lanadi.
Umuman   Termiz   shahrining   Tara   Mastha   yoki   Tara   Maetha   -narigi   sohildagi
shahar,   yanada   tug’rirog’i   daryoning   narigi   sohilidagi   shahar,   shahar   nomining
Yunon-Baqtriya   podshohi   Demetriya   (Dmitrius)   bilan   bog’lanishlari   isbotini
topmaganidek,   uning   yunoncha   termos   so’ziga   aloqadorligi   ham   asosli   emas 6
.
Iskandar   Zulqarnayn   Termiz   shahrini   mustahkam   tayanch   qal’a   sifatida
mustahkamlab, unga «Oks bo’yi Aleksandriyasi» nomini berganligi ingliz olimi V.
Tarn   asarlarida   qayd   etilgan.   Iskandar-daryo   bo’yidagi   bu   manzilgohni   mahalliy
xalq g’alayonlaridan saqlanish uchun muhim harbiy istehkom shaharga aylantirish
rejasi   bilan   uni   qayta   qurdiradi.   Urush   oqibatida   xarobaga   aylangan   shahar   qayta
ta’mirlanib   takror   tiklangach,   unga   «Oks   Iskandariyasi»   deb   nom   qo’yadilar.
Iskandar   Zulqarnayn   yurishigacha   ham   daryo   sohilida   shahar   mavjud   bo’lgan,
unda  odamlar   yashagan.   Buni   isbotlovchi   yangi   bir   topilma   yaqinda   Eski   Termiz
hududida   qayd   qilindi,   ushbu   manzilgoh   ham   miloddan   oldingi   birinchi   ming
yillikning   o’rtalariga   taaalluqlidir.   Biroq   Iskandar   vafotidan   so’nggi   taxt
talashishlar   Termizning   ijtimoiy   hayotiga   salbiy   ta’sir   qo’rsatib   shaharda
birmuncha vaqt taraqqiyotning sustlashgani haqida arxeologik va yozma manbalar
xabar   beradi.   Shuning   uchun  bo’lsa   kerak   A.  Tomashek   Termizning   eng  birinchi
nomlari   sifatida   Antioxiya,   Tarmita   nomlarini   keltiradi.   Garchi   bu   fikr   to’liq
isbotlangan   bo’lmasa-da,   Termizning   Antioxiya   deb   nomlanishi   tarixiy   haqiqat
bo’lib,   buni   biz   Qoratepa   yodgorligidan   topilgan   sopol   idish   parchasida   mazkur
nomning   uchrashida   ham   ko’rishimiz   mumkin.   Boisi   miloddan   oldingi   II   asrda
6
 Абдуллаев К.А. Культ хаомы в древней Центральной Азии.. -Самарканд.: Международны Институт
Центральноазиатских исследований 2009, -с. 20,56
15 hukmronlik   qilgan   shoh   Antiox   xarobaga   aylangan   shaharni   qaytadan   tiklaydi   va
uni o’z nomi bilan «Oks Antioxiyasi» deb yurita boshlaydi. Termiz shahri tarixini
o’rganishda   Salavkiylar   va   Yunon-Baqtriya   shohlarining   nomidan   zarb   qilingan
tangalar   alohida   o’rin   egalladi.   Bu   topilmalar   miloddan   oldingi   III-II   asrlardayoq
Termizning   kattagina   shahar   bo’lganligidan   dalolat   beradi,   endilikda   shahar
taxminan 10 gektar maydonni ishg’ol etgan. Arxeologik izlanishlar tufayli Termiz
xarobalaridan   miloddan   oldingi   IV   -   III   asrlarga   oid   madaniy   hammom   topildi 7
.
Zikr etilgan asrlarda shaharning ancha tez sur’atlar  bilan rivojlanganligini taxmin
etish   mumkin   bo’ladi.   Arxeologik   izlanishlar   natijasida   Termizning   miloddan
oldingi   III-II   asrlarga   oid   moddiy   madaniyatini   yorituvchi   turli   topilmalar   qayd
etildi.   Fil   suyagidan   yasalgan   turli   narsalar,   ayol   ma’budaning   haykalchasi,   nay
bo’lagi   topilmalari   shaharda   kulolchilik   taraqqiy   qilganligidan   dalolat   beradi.
Shunday qilib Salavkiylar zamonida shimoli-g’arbiy Baqtriya yerlarida birmuncha
taraqqiy   etish   holatlari   namoyon   bo’lganligini   kuzatish   mumkin.   Albatta,
shaharning   birinchi   nomi   Termiz   deb   atalmagan,   bu   atama   maydonga   kelgunga
qadar mahalliy xalqlar, masalan, baqtriyaliklar shaharni Taramastxa yoki Taramata
(narigi   sohil,   daryoning   u   beti   va   h,   k.)   kabi   nomlar   bilan   atagan   bo’lishlari
mumkin. Termiz shahrining nomi va uning kelib chiqishi haqida ko’plab rivoyatlar
yuradi,   shu   xil   rivoyatlardan   birida   Balxlik   mashhur   shayx   Dorulomon   termizlik
al-Hakimning   g’oyibot   olami   bilan   bog’lana   olishdagi   ruhiy   quvvatini   sinamoq
niyatida   Termizga   yo’l   oladi.   Dorulomon   o’z   xalifa(yordamchi)si   bilan   suvga
tushganda,   buni   oldindan   bilgan   al-Hakim   Amudaryoga   tushib   daryoning
yarmigacha   borib   Dorulomonni   kutib   oladi.   Hayratda   qolgan   Dorulomon
xalifasiga-«Bu zotni daryodan ko’tarib o’t» ishorasini qiladi, xalifa kar bo’lganidan
«boshini ol» deb tushunib al-Hakimning boshlarini qilich bilan kesadi. Shunda al-
Hakimning kesilgan boshi tilga kirib Dorulomonga «Biz tirikmiz» debdi. Ul ulug’
zotning   qabrlariga   yig’lab   borgan   kishilarga   «Biz   tirikmiz»   deb   ovoz   eshitilibdi,
o’shandan   buyon   shahar   nomi   tirimiz,   ya’ni   Tirmiz   bo’lib   ketgan   emish.   Boshqa
bir   rivoyatda   Termiz   so’zi   termos   so’zidan   olinganligi   aytiladi,   go’yo   Aleksandr
7
  Sagdullayev   A . A .  O ' zbekiston   tarixi . - T .:  Universitet , 1999, 56  b .
16 Makedonskiy   jazirima   issiq   paytlari   shaharga   kelgan   emish   va   havoning   o’ta
issiqligi tufayli, bu yer xuddi termosning o’zi ekan debdi. Termos so’zining fonetik
tarkibi-fonemalar miqdori hozirgi yunon va o’zbek tillarida saqlangan. Yuz bergan
tovush o’zgarishlarini o’zbek tilining fonetik qonunlari tasdiqlaydi. «o»ning «i»ga
«s»ning   «z»ga   o’tishi   turkiy   tillar   fonetik   qonuniyati   me’yori   talabiga   mosdir.
Termo-yunoncha,   issiq,   issiqlik,   harorat,   termometr-issiqlik   o’lchaydigan   asbob,
termografiya-issiqlikni yozib oluvchi asbob, idish, joy, makon tushunchalariga ega.
Olimlardan   V.   L.   Kozlovskiyning   «Termiz   shahri   tarixi»   (1959)   1968   yil,   J.
Omonturdiyev,   E.   Pardayevlarning   «Hoja   Hakim   Termiziy»   (Viloyat   gazetasi,
1968),   G.   A.   Pugachenkovaning   «Termez.   Shahrisabz.   Xiva.   (1976),   T.
Nafasovning   «O’zbekiston   toponimlarining   izohli   lug’ati»,   SH.   Safarovning
«Termiz   va   termiziylar»   (1993)   kitoblarida   -Termiz   atamasi   baqtriycha,   yunon-
baqtriycha   yoki   sanskritcha   Taramastha   so’zidan   kelib   chiqqan   deyiladi.   G.A.
Pugachenkova   o’z   tadqiqotlarida   Termiz   nomini   sanskritcha   (qadimgi   hind   tili)
Taramata   so’zi   va   Yunon-Baqtriya   podshosi   Demetriya   (Dermid-Termit-Termiz)
nomi   bilan   bog’laydi 8
.   Termizning   qadimiy   ekanligini   isbotlovchi   arxeologik
moddiy-tarixiy   ashyolar   nihoyatda   ko’p   manbalarni   bermoqda.   Termiz   shahri
yoshini   to’liq   ilmiy   o’rganish   uchun   1980   yilda   O’zFA   Arxeologiya   institutida
Termiz   tarixi   va   madaniyatini   o’rganish   uchun   maxsus   arxeologik   otryad   tashkil
etildi.   Termizni   arxeologik-ilmiy   o’rganishda   professorlar   B.   P.   Denike,   M.   YE.
Masson,   V.   A.   Shishkin,   V.   D.   Jukov,   akademiklar   A.   P.   Okladnikov,   B.   B.
Petrovskiy,   L.   I.   Albaum,   B.   YA.   Staviskiy,   A.   Asqarov,   arxeolog   olimlardan
dosent   SH.   Pidayev,   T.   Annayev   kabilar   haqida   iliq   fikrlar   aytish   mumkin.
Salavkiylar   davlatiga   ko’chmanchi   qabilalarning   to’xtovsiz   hujumlari   bu
davlatning   sharqiy   satrapliklardagi   obro’yiga   jiddiy   putur   yetkazdi.   Salavkiylarga
qarshi   mahalliy  xalqlarning  chiqishlari   ro’y  bera  boshlaydi.  Tang  ahvolda  qolgan
Antiox   mahalliy   aslzodalarga   yon   bosib,   Baqtriyada   salavkiylarning   sharqiy
satrapliklari   uchun   pul   zarb   eta   boshlaydi.   Baqtriyada   Antiox   nomidan   pul   zarb
qilinishi   uning   mustaqillikka   bo’lgan   intilishini   yanada   kuchaytirib,   bu   o’lkada
8
 Sagdullayev A.A. O'zbekiston tarixi. -T.: Universitet, 1999, 58 b.
17 salavkiylar   ta’sirining   tobora   bo’shashib   borayotganligidan   dalolat   berar   edi.
Miloddan   avvalgi   III   asr   o’rtalarida   Baqgriya   satrapligining   salavkiylar   markaziy
hokimiyatiga nisbatan muxolifati kuchayadi. Miloddan avvalgi 250 yilda Baqtriya
satrapi   Diodot   Baqgriya   yerlarini   Salavkiylar   davlatidan   ajratib,   Yunon-Baqtriya
davlatiga   asos   soladi.   Bu   davrda   Yunon-Baqtriya   davlatiga   nafaqat   Baqtriya
yerlari,   balki   So’g’diyona   va   Marg’iyona   yerlari   ham   bo’ysuna   boshlagan   edi.
Baqtriya   yerlarining   Salavkiylar   davlatidan   ajralib   chiqishi   aholiga   bir   qadar
yengillik beradi. Bu davrda Baqtriya satraplari, bir tomondan, salavkiylar markaziy
hokimiyati   xurujlariga   qarshi   kurashgan   bo’lsa,   ikkinchi   tomondan,   Parfiya
podsholari   tajovuziga   qarshi   kurash   olib   boradi.   Mustaqillikka   erishgan   Baqtriya
Diodot   I   davrida   qudratli   davlatga   aylanadi.   Yunon-Baqtriya   podshosi   Yevtidem
davrida   mamlakatning   chegara   hududlarini   mustahkamlashga   alohida   e’tibor
beriladi.   Miloddan   avvalgi   206   yildan   boshlab   Baqgriya   yerlariga   Salavkiylar
davlatining   solib   turgan   xavfi   yo’qotiladi.   Bu   davrda   vohada   sun’iy   sug’orishga
asoslangan ziroatchilik va hunarmandchilikning qator tarmoqlari ancha yuksaladi.
Pirovard   natijada   ko’plab   shaharlar   qad   rostlaydi,   xususan,   Mirshodi   vohasida
yashagan   aholi   Dalvarzintepa   o’rnidagi   shaharga,   Sherobod   vohasida   yashagan
aholining   bir   qismi   Jondavlattepa   o’rnidagi   shaharga,   yana   bir   qismi   esa
Tallashqon   II   nomi   bilan   atalgan   manzilgohga,   Sho’rchi   qishlog’i   o’rnida   esa
Kofirqal’a   (Kampirtepa)   singari   shaharlarga   asos   solinadi.   Bu   davrda   Termiz
(Tarmita)  shahrining maydoni  bir necha gektarga kengayadi. Shuning uchun ham
yunon   muarrixlari   o’z   asarlarida   Baqtriya   xususida   to’xtalib:   «Baqtriya   -   ming
shaharli   mamlakatdir»   deb   ta’kidlab   o’tishlari   bejiz   emas   edi,   albatta.   Baqtriya
o’sha   davrda   juda   katgagina   qo’shinga   ham   ega   bo’lgan,   tez-tez   bo’lib   turadigan
jangu   jadallar   ham   Baqtriya   taraqqiyotini   to’xtata   olmagan.   Xo’jalikning   turli
sohalaridagi   rivoji   natijasida   savdo-sotiq   ham   ancha   kamol   topgan.   Bu   davrda
baqtriyalik   savdogarlar   Chin-Mochin,   Hindiston   va   Eron   kabi   mamlakatlar   bilan
iqgisodiy   aloqalar   olib   borganlar.   Baqtriya   ziroatkorlari   yetishtirgan   mahsulotlar
haqida   yunon   va   chin   manbalarida   o’ta   hayajon   bilan   so’z   yuritiladi.   Baqtriyalik
hunarmandlar oltin, kumush, qo’rg’oshin, qalayi, mis va bronzadan juda nafis zebu
18 ziynat   buyumlari,   uy-ro’zg’or   va   xo’jalik   qurollari   yasaganlar.   Bu   davrda
to’quvchilik, ko’nchilik, qurolsozlik va zargarlik hunarlari ancha yuksaladi. Ilmiy
izlanish   natijalariga   ko’ra,   Baqtriyaning   Salavkiylardan   ajralib   chiqishi   mil.   avv.
256 yilda ro’y bergan. Bu davrda Diodot Salavkiylarning Baqtriyadagi noibi edi, u
shohlik rutbasini faqat Antiox II ning vafotidan keyin, taxminan mil. avv. 247-246
yillarda qabul qilishi mumkin edi va Baqtriyada mil. avv. 268 yildan mil. avv. 230
yilga   qadar   hukmronlik   qiladi.   Diodot   I   dan   keyin   Baqtriya   taxtini   uning   o’g’li
Diodot II egallaydi, undan keyin esa hokimiyat Evtidemga o’tadi. Diodotga hamda
Salavkiylarga   qarindoshligi   bo’lmagan   Evtidem   Diodot   II   ni   o’ldirib,   taxtni   kuch
bilan egallaydi, bu voqea mil avv. III asrning 20-yillarida sodir bo’lgan. Shundan
keyin   Salavkiylar   shohi   Antiox   III   Evtidemni   rasmiy   hukmron   sifatida   tan   oladi.
Evtidemdan   keyin   Yunon-Baqtriya   taxtini   uning   o’g’li   Demetriy   egallaydi,   bu
voqea   taxminan   mil.   avv.   II   asrning   90-yillarining   oxiri   80-yillarning   boshlarida
yuz   bergan.   Strabon   ma’lumotlariga   tayangan   tadqiqotchilar   Demetriyni
«Hindistonning   istilochisi»   deb   ataydilar,   lekin   bu   masala   fanda   hali   to’la   o’z
yechimini   topmagan.   Tangashunoslik   tadqiqotlarining   ma’lumotlariga   tayangan
holda ushbu muammo atroflicha o’rganildi va professor V. M. Massonning fikriga
ko’ra,   Demetriy   hukmronligi   yillarida   yunonlarning   Baqtriyadan   Hindistonga
siljishi,   Yunon-Baqtriya   shohlarining   Hind-Yunon   shohlariga   aylanishi   jarayoni
boshlanadi.   Keyinchalik   bu   jarayonni   Osiyoning   ichkari   qismidan   kelgan
ko’chmachi   qabilalar   tezlashtiradilar.   Basharti   voqealar   rivojiga   e’tibor   bersak,
Demetriy   o’z   hukmronligining   so’nggi   yillarida   Evkradit   tazyiqi   ostida   Baqtriya
mulklaridan   siqib   chiqariladi   va   unchalik   katta   bo’lmagan   Hind   mulklarini
boshqarish   bilan   kifoyalanadi.   Yunon-Baqtriyaning   yozma   manbalarda   nomlari
uchramaydigan shohlari ham bo’lganki, masalan, Evtidem II, Antimax, Pantaleon,
Agfokl,   Geliokl   kabi   hukmdorlarning   nomlari   bizga   faqat   tangalar   orqali   yetib
kelgan.   Tangashunoslik   ma’lumotlariga   tayangan   holda   ular   hukmronligining
chegaralari   masalasi   imkon   darajasida   o’rganildi.   Yunon-Baqtriya   podsholigida
Evkradit   hukmronligi   davrida   (u   taxm.   Mil.   avv.   170   yilda   hokimiyat   tepasiga
kelgan)   siyosiy   vaziyat   ancha   murakkab   kechadi.   U   so’g’diylar,   araxoziyaliklar,
19 draiglar,   areylar,   hindlar   va   parfiyaliklar   bilan   tinimsiz   urushlar   olib   borishga
majbur   bo’ldi.   Uning   davrida   parfiyaliklar   Yunon-Baqtriya   davlati   g’arbiy
viloyatlarning ma’lum qismini egallaydilar. Evkratid Hindlar shohi Demetriy bilan
jang   qiladi   va   uni   yengib   Hindistonni   egallaydi.   Hindistondan   qaytayotgan
Evkradit   taxt   vorisi   bo’lgan   o’z   o’g’li   tomonidan   o’ldiriladi.   Hozirgi   qadar
mutaxassislar o’rtasida Yunon-Baqtriyaning oxirgi hukmdori va evkratidning qotili
Geliokl degan fikr mavjud edi. Yozma manbalar va tangalarning so’nggi tahlili bu
masalaga oydinlik kiritish imkonini berdi. Unga ko’ra, Geliokl Evkratidning otasi
bo’lgan,   padarkush   o’g’il   esa   Platon   bo’lgan.   Bu   mash’um   voqea   mil.   avv.   II
asrning 40-yillarida sodir bo’lgan. Platon taxminan ikki yil hukmronlik qilgan va u
baqtriyadagi   oxirgi   Yunon   hukmdori   edi.   Baqtriya   davlati   podsho   Demitriy   (mil.
avv.   199-167   yil.)   davrida   o’z   taraqqiyotining   yuqori   cho’qqisiga   ko’tariladi.   U
davlat   boshqaruvi   sohasida   islohot   o’tkazib,   davlatni   mayda   hokimliklarga   bo’lib
boshqaradi.   Demitriy   davrida   harbiy   istehkomlar   va   qal’alar   qurishga   alohida
e’tibor   beriladi.   Bu   davrda   Shimoliy   Hindiston   yerlari   ham   Yunon-Baqtriya
davlatiga   bo’ysundiriladi   va   davlat   poytaxti   Hindistondagi   Taksila   shahriga
ko’chiriladi. Miloddan avvalgi 168 yida Baqgriyada davlat to’ntarishi sodir bo’lib
hokimiyat   tepasiga   kelgan   Yevkratid   va   uning   yunon   vorislarining   zamonidan
Yunon-Baqtriya davlatida siyosiy tanglik kuchayib, mamlakat inqrozga yuz tutadi.
Miloddan avvalgi 140-138 yillar oralig’ida So’g’d yerlari orqali Baqtriya yerlariga
kirib   kelgan   yuechji   qabilalari   Yunon-   Baqtriya   davlatiga   barham   beradi.
Kushonlar davlati. Yuechji qabilalari Baqtriya yerlarida o’rnashgandan keyin ham
ma’lum   vaqt   yagona   davlat   barpo   qila   olmagan.   Oradan   ancha   yillar   o’tgach,
guyshuan   qabilasi   sardori   Kudzula   Kadfiz   beshta   qabilani   birlashtirib   Kushon
davlatiga   asos   solgan.   Kushon   davlatining   dastlabki   o’zagini   Baqtriya   yerlari
tashkil   etgan.   Kushonlar   davlatining   dastlabki   poytaxti   ham   Sho’rchi   tumani
hududida   joylashgan   Dalvarzintepa   yodgorligi   xisoblanadi.   Kushonlar   davlatini
yabg’u unvoniga sazovor bo’lgan hokimi mutlaq podsho boshqargan. Podshoning
asosiy   tayanchi   yaxshi   qurollangan   harbiy   qo’shin   bo’lgan.   Kushonlar   qo’shini
asosan  otliq va piyoda qismlardan iborat bo’lib, qilich, xanjar, nayza va jangovar
20 bolta   bilan   qurollangan 9
.   Kushonlar   davlatida   davlatni   satrapliklarga   bo’lib   idora
qilish   tartibi   saqlab   qolingan.   Kushon   podsholari   katga   va   kuchli   qo’shinga
tayanib,   mamlakat   chegaralarini   kengaytirib   borganlar.   Olib   borilgan   istilochilik
yurishlari   natijasida   Sharqiy   Turkiston,   Shimoliy   Hindiston   va   Markaziy
Osiyoning   kattagina   qismi   Kushonlar   davlatiga   bo’ysundirilgan.   Kushonlar
saltanati   podsho   Kanishka   davrida   (78-123)   nihoyatda   gullab-yashnaydi.   Bu
davrda  Xitoy,  Rim,  Parfiya  singari  o’sha  davrning  nufuzli   davlatlari  bilan  savdo-
sotiq,   iqtisodiy   va   rasmiy   aloqalar   yo’lga   qo’yiladi,   madaniy   sohadagi   aloqalar
ham   ancha   kengayadi.   Xitoy   tarixiy   manbalarida   qayd   etilgan   Guyshuanlar,
milodiy   1   asrda   Baqtriyada   o’z   hokimiyatlarini   Kioszyuko   rahbarligida   o’rnatib,
uning asli ismi Kujula Kadfiz edi. Kujula Kadfiz Xyumi, Shuanmi, Xeytun Gaofu
sulolalaridan   iborat   to’rt   hokimlikni   ham   o’ziga   bo’ysundirdi.   Baqtriyada
hokimiyatni   mustahkamlab   olgan   Kujula   Kadfiz   qo’shni   viloyatlar   bo’lgan
So’g’diyona,   Marg’iyona,   Hindistonning   shimoli-g’arbiy   qismlarini   istilo   qildi.
Kushonlar  imperiyasini  mustahkamlashda  Kujula Kadfizning o’g’li  Yangaochjen,
ya’ni   Kadfiz   II   muhim   ahamiyatga   ega   bo’lgan   ichki-tashqi   siyosat   yuritib,
Hindistonni Hind daryosi quyi oqimlari, hatto Gang daryosi vodiysigacha bo’lgan
yerlarni   ham   o’z   ixtiyoriga   o’tkazdi.   Kushonlar   davlati   Kanishka   hukmronligi
davrida   eramizning   I   asr   oxiri-II   asr   birinchi   choragida   yanada   kuchaydi.
Kushonlar   hokimiyatni   hind   zaminining   janubiy   viloyatlari,   So’g’diyona   orqali
Farg’ona, Sharqiy Turkiston ham tan oldi. Kanishka davrida Turkiston o’lkasining
asosiy hudularini o’z hokimiyatiga bo’ysundirib, Xorazm bilan iqtisodiy madaniy
aloqalarni   yana   mustahkamladi.   Kanishka   olib   borgan   siyosatni   Vasishka,
Xuvishka,   Kanishka   II,   Vasudeva,   Kanishka   III,   Vasudeva   II   lar   davom   ettirib,
siyosiy hokimiyatni kuchaytirishga harakat  qilgan. Biroq siyosiy kelishmovchilik,
o’zaro   nizo-janjallar,   hokimiyat   uchun   kurashni   kuchaytirish   tufayli   kushonlar
saltanati   asta-sekin   zaiflashib   borgan.   Kushonlar   saltanati   siyosiy-ma’muriy
boshqaruvi   tizimi   an’anaviy   satrapiyalar   tizimga   moslashuv   asosida   qurilgan
bo’lib, satraplar oliy hukmdor tomonidan uning ishonchini qozongan, chamasi o’z
9
 Sagdullayev A.A. O'zbekiston tarixi. -T.: Universitet, 1999, 55-b.
21 doirasi   namoyandalari   orasidan   tanlangan.   Shu   bilan   birga   satraplik   lavozimiga
harbiy yurishlarda jonbozlik ko’rsatgan lashkarboshilar ham lozim topilgan vaqtlar
bo’lgan,   umuman   olganda   esa   satraplar   baqtriyaliklar   orasidan   bo’lishi   shart   edi.
Kushonlar davlati armiyasi yaxshi qurollangan bo’lib, umumiy harbiy qudrati 150-
200 ming kishini tashkil etdi. Kushon jangchilari uzunligi 1 metrdan oshiqroq har
ikki tomoni o’tkir qilich, xanjar, nayza, jangovar bolta, sipqon kabi qurollari bilan
qurollangan. Kushonlar harbiylar suyak yo shox bilan qoplangan murakkab qo’sh
kamonni ixtiro qildi. Bu kamon Uraloldi yerlari orqali Shotlandiyagacha, Sharqda
Eron,   Hindiston   va   Xitoygacha   keng   tarqalib   harbiy   ishlarda   keng   qo’llanildi.
Kushonlar   davrida   mamlakatning   iqtisodiy   xo’jaligi   keng   taraqqiy   etib,
metallsozlik,   shishasozlik   mahsulotlari   ishlab   chiqarish   rivojlanib,   oltin,   kumush,
qo’rg’oshin,   qimmatbaho   toshlar,   qurilish   xom-ashyolari   qazib   olish   ancha
takomillashib   borgan.   Kadfiz   II   ning   amalga   oshirgan   pul   islohoti   natijasida   8
grammlik   oltin   tangalar,   kumush,   bronza   tangalar   savdo   muomalasiga   chiqarildi.
Madaniy taraqqiyot natijasida yozuvlar ancha takomillashib so’g’dcha, xorazmcha,
parfiyacha,   baqtriyacha   yozuvlar   mukammallashib,   ijtimoiy-siyosiy   va   ma’naviy
hayotda   ijobiy   natijalarga   erishdi.   Kushonlar   davrida   Surxondaryo   hududida
saroylar   qurish,   arxitektura   qurilishi   rivojlanib,   haykaltaroshlik,   rassomlik,
naqqoshlik   san’ati   eng   yuqori   natijalarga   erishdi.   Kushonlar   imperiyasiga   xos
moddiy   ma’naviyat   asoslari   keng   rivojlanishi   tufayli   rasmiy,   diniy,   ishlab
chiqarish,  turar  joy,  sun’iy sug’orish  mudofaa,  maxsus,   tijoratga  taalluqli  qurilish
binolari bilan uyg’unlashgan holda qurilgan. Kushonlar davri moddiy va ma’naviy
madaniyatini o’rganishda qadimshunos va san’atshunos olimlardan V. M. Masson,
B.   YA.   Staviskiy,   L.   I.   Albaum,   G.   A.   Pugachenkova,   E.   V.   Rtveladze,   B.   A.
Turg’unov, T. V. Belyayev hamda SH. R. Pidayevlarning ilmiy xizmatlari beqiyos
darajada   kattadir.   Ushbu   olimlar   tomonidan   olib   borilgan   ilmiy   izlanishlar
natijasida   kushonlar   davrida   voha   shahar   va   qishloqlari   hamda   aholisining
mashg’uloti,   yashash   tarzi,   madaniyati,   diniy   e’tiqodi   va   qo’shni   davlatlar   bilan
olib   borilgan   savdo-sotiq,   madaniy   hamda   diplomatik   aloqalari   haqido   qimmatli
ma’lumotlar   aniqlandi.   Kushon   davlati   Markaziy   Osiyoning   janubi-sharqiy   va
22 Hindistonning shimoli-g’arbiy hududlarini o’z ichiga olgan antik davlat edi. Uning
shimoliy chegarasi Darbandning Kushon davridagi devori bilan chegaralanadi. XX
asrning   80-yillarida   bu   devorni   akademik   E.   V.   Rtveladze   kashf   etgan.   Biroq
Gabaza   viloyatining   joylashgan   o’rni   masalasi   hozirga   qadar   uzil-kesil   hal
qilinmagan. XIX-XX asr boshlaridagi topografik xaritalarda Oqrabotdan g’arbdagi
joylar   «Gabzan»   deb   belgilangan.   Armaniston   manbalrida   Arang   (Amudaryo)
daryosiga   yaqin   yerda   joylashgan   Gozbon   haqida   ma’lumotlar   bor.   Arman
tarixchisi   Sebeosning   xabar   berishicha,   fors   yo’lboshchisi   Mehrivandak   «Baxl
(Balx)   va   Ulug’   daryo   nariyog’idagi   Kazbion   degan   joygacha   butun   Kushonlar
mamlakatini   qo’lga   kiritgan».   Yuqoridagi   ma’lumotlardan   Kazbion,   Gozbun,
Gozbon   va   Kursiy   Rufning   Gabaza-Gazaba   tushunchalari   turli   asrlarga   oid   bir
umumiy   viloyatning   nomi   ekanligi   anglashiladi.   Ushbu   viloyatning   joylashgan
o’rni   xususida   olimlar   turlicha   qarashlarni   ilgari   surdilar.   I.Markvartning   fikriga
ko’ra,   Kazbion   Buxoro   vohasida   joylashgan,   ko’pchilik   olimlarning   taxminiga
ko’ra,   Kazbion   Qarshidan   g’arbdagi   Kaspi   (o’rta   asrlardagi   Kesba)   shahri
xarobalari   o’rnida   bo’lgan.   Umuman,   olimlar   uzoq   yillar   mobaynida   turli
manbalarga   asoslanib,   Gabaza-Gazabani   turli   hududlarda   joylashtirishga   harakat
qildilar. Bog’lon viloyatidagi Xulm hududi, Taliqon (Taxor viloyatining markazi)
hududi,   Qunduz   daryosining   Bog’lon   va   Ishkimish   orasidan   oqib   o’tuvchi   bir
irmog’i   bo’yidagi   yerlar,   hozirgi   Afg’onistonning   shimoliy-g’arbida   joylashgan
Kerki shahri orasidagi yerlar shular jumlasidandir. Arman manbalarini tahlil qilgan
E. V. Rtveladze yuqoridagi hududlarning birortasi  ham Gabaza viloyati hududiga
to’g’ri   kelmasligini   ishonarli   tarzda   asoslab   berdi.   Uning   fikriga   ko’ra,   Gazaba-
Gabaza-Kazbion-bu   tog’li   joyning   nomi   bo’lib,   u   bir   tomondan   Darband   hamda
Temir   Darvoza,   ikkinchi   tomondan   Yortepa   va   G’uzor   oralig’ida   joylashgan.
1936- yilga kelib M. YE. Masson boshchiligida tashkil etilgan TAKE kushon davri
tarixi   va   madaniyati   masalalarini   izchil   tadqiq   etishni   o’z   oldiga   maqsad   qilib
qo’ydi.   Xususan,   Termiz   shahrining   rivojlanish   pallasi   kushonlar   davriga   to’g’ri
kelishi va tarixiy topografiyasi aniqlandi. 
23 II bob. O’rta asrlar davrida Termiz shahrining ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga oid
manbalar tahlili
2.1. Chag’oniyon adabiyoti va bu davr manbalaridagi Termiz shahrining
tarixiy qiyofasi
Chag’oniyon   tarixiga   chizgilar.   Ko’hna   Surxon   vohasi   qadim   Baqtriya   davlati
tarkibidagi viloyatlar sirasiga kirgan, bu eramizdan avvalgi IX-VIII asrlarga to’g’ri
keladi. Keyingi asrlarda qadim Baqtriya sarhadlarida yangi davlatlar barpo bo’lib,
Baqtriya   shu   yangi   davlatlarning   tarkibiy   qismlariga   aylana   boshlaydi.   Bular:
Ahamoniy (miloddan avvalgi VII-IVasr) lar, Iskandar Zulqarnayn yurish (mil. av.
IV   asr)   lari,  Salavkiy   (Mil.  av.   IV-III   asr)   lar   hukumati,  Yunon-Baqtriya   (mil.av.
III-II   asrlar)   davlati,   Saklar   (mil.   av.   II)   xuruji,   Parfiya   davlati   (mil.   av.   I   asr),
Yuyechje   qabila   (mil.av.   I   va   milodning   I   asri)   larining   kirib   kelishi,   Kushon
saltanati (milodiy I-III asrlar), Eron Sosoniy (III-IV asr) lari shahonshohligi  bilan
bog’liqlar   kasb   etadi.   Surxondaryo   viloyati   hududlari   ilk   o’rta   V-VIII   asrlarda
Taxoriston   atamasi   bilan   yirik   tarixiy-madaniy   mintaqa   tarkibiga   tobe   edi,   ushbu
atama   dastlab   eramizning   383   yilidagi   matnlarda   paydo   bo’la   boshlagan.
Taxoriston   hududlari   VI   asrga   kelib   kengaydi   va   u   qator   viloyatlarga   ega   bo’ldi,
shunday   viloyatlardan   Da-mi   (Termiz)   hamda   Chi-o-yan-na   (Chag’aniyon)lar
hozirgi   Surxondaryo   zaminida   joylashgan   edi.   Qadim   Baqtriya   bag’rida   paydo
bo’lgan   Toxariston   zaminiga   IV   asrga   kelib   xioniy   (xionit)   nomi   bilan
yuritiladigan qabilalar kirib keldi va bu zaminni Sosoniylardan tortib oldi. Chunki
Toxariston   tuprog’i   kushonlar   saltanati   inqirozidan   so’ng   Eron   Sosoniylari
tasarrufida  edi, endilikda  bu  tuproqqa  xionit   va  eftaliy  (eftalit)  qabilalari  harakati
boshlanadi.   Avvalgi   Toxariston   yerlariga   Sosoniy   (III-V   asr)   lar,   so’ngroq
Xioniylar va Eftaliy (eftalit, V asr) lar kirib keldi, shu tariqa Toxariston yerlari V-
VII  asrlar  mobaynida Sosoniylar, Xioniylar, Kidariy (ikkinchi bir nomi  taxor) lar
hamda Eftaliylar o’rtasida talash maydoniga aylandi. Bu voqealar ushbu yurtlarda
topilgan   Sosoniylar   va   Eftaliylarning   tangalari   bilan   o’z   isbotini   topgan.   VII   asr
oxirlari   va   VIII   asr   boshlarida   bu   zaminda   Chochdagi   turkiy   hukmronlar
tangalariga   taqlidan   tangalar   zarb   etiladi,   demak,   VIII   asrdan   e’tiboran   bu   yurtga
24 Turkiy   xoqonlik   hukmronligi   kirib   kela   boshlagan   ekan.   Endi   Chag’oniyon
atamasiga   kelsak,   bu   nom   yozma   manbalarda   VI   asrdan   boshlab   uchraydi   va
solnomavis ad-Dinovariy (vafoti 952) ning «Kitob al axbor»da bitishicha, sosoniy
Xusrav   I   Anushervon   (hukmronligi   531-579)   qo’shinlari   Eftalit   (tarixiy
manbalarda   eftal,   xaftal,   xaytal,   goho   eftalon   shaklida   ham   bitiladi)   davlatining
Toxariston,   Kobuliston   va   Chag’oniyon   viloyatlarini   bosib   oladi.   Tarixiy
voqealarga   murojaat   qilsak,   563-567   yillarda   Eftaliylar   bilan   Turkiy   xoqonliklar
o’rtasida   Buxoro   o’rtasida   to’qnashuv   ro’y   beradi   va   ularning   birinchisi   qattiq
shikast  topadi.  Shikast   topgan Eftaliylarning qolgan-qutgan  qismi  Chag’oniyonga
chekinadi va asli Eftaliylardan bo’lgan Chag’oniyon hokimi Fag’onishni o’zlariga
yo’lboshchi   qilib   ko’taradilar.   571   yili   Chag’oniyon   Xusrav   I   Anushervon
ixtiyoriga o’tadi, bu hodisa ikki xil izohlanadi: Fag’onish go’yo turkiy xoqonlarga
qarshi   kurashda   Anushervonga   tayanmoqchi   bo’lgan   yoki   turk   xoqoni   Istamiy
bilan   Anushervon   shartnomasiga   binoan   Chag’oniyon   Sosoniylarga   tegadi.
Chag’oniyon   Eftaliylar   davlati   tarkibida   yetmish   yil   turdi,   hatto,   Chag’oniyon
hokimi   Eftaliylar   uyushmasining   rahnamosiga   aylandi,   ko’rinadiki,   Chag’oniyon
Sosoniylar   va   Eftaliylar   davlati   tarkibida   ko’p   jihatdan   mustaqil   bo’lgan.
Chag’oniyonda VII asrga kelib sulola almashuvi ro’y beradi, Eftaliylar o’rniga turk
xoqonligi   sulolasi   ustuvorligi   kuchaydi.   Chag’oniyonni   idora   qilgan   eski
Chag’onxudotlar   sulolasi   o’z   mavqeini   saqlab   qolgan   holda   Turk   xoqonlariga
suyandilar, turkiy qabilalarning Chag’oniyonga kirib kelishi 589 yildan boshlanadi.
Turk xoqoni  (qoon, qog’on, xoqon, xon)  Tun Yabg’u (Yabu-jabu, hukmdor, bak,
bek, biy 618-680 yillar) davrida Toxaristonni boshqarish uning o’g’li Tardu Shodi
zimmasiga   yuklatiladi.   Chag’oniyonda   turkiy   qabilalar   sulolasi   mustahkamlanib
bordi,   Chag’oniyon   hukmroni   Tish   Uzoq   Sharq   mansha   (718-719)   larida
Toxariston   yabg’usi,   ya’ni   bosh   hukmroni   tarzida   tilga   olinishining   o’zi   jiddiy
voqeadir.   Ana   shu   Tish-Chag’oniyonning   chag’onxudoti   o’z   qo’shnilari   Shuman
va Axarun hukmron (Qoratog’ daryosi va Hisor vohasi o’lka) larini bo’ysundirish
uchun   Qutayba   lashkarlarini   madadga   chaqiradi.   Movarounnahr   yerlariga   onda-
sonda hujum  qilib, talon-tarojlik yurishlarini  amalga oshirib turgan arablar  uchun
25 bu qulay hodisa edi. Shu munosabat  bilan arab qo’shinlari Surxon vohasiga kirib
keldi   va   Chag’oniyonni   egallab   oldi.   Arablarning   Chag’oniyonga   ilk   hujumi   667
yilda   ro’y   bergan   edi,   651   yili   arab   qo’shin   boshlig’i   bilan   Chag’oniyon   shohi
yakkama-yakka jang qilganini yaxshi bilamiz. Bu hodisa va voqealardan shu narsa
aniqki, Chag’oniyon shohi, demak, butun boshli arab bosqiniga qarshi harakatning
rahnamosi   bo’lgan.   Qolaversa,   650   yillarda   Chag’oniyon   o’lkasining   hokimi
Turontosh   edi,   uning   ismi   turkiy   tilli   aholi   vakili   ekanini   ochiq   ko’rsatib   turibdi.
Binobarin,   ilk   o’rta   asrlarda   Toxaristonda   turkiy   xalqlarning   alohida   siyosiy   va
ijtimoiy   mavqeini   ilmiy   tadqiqotlar   aniq   isbotlab   turibdi 10
.   Qutaybaning
Chag’oniyonga   kirib   kelishi   bilan   umum   Chag’oniyon   yangi   islom   dini   ta’siriga
berilib   ketdi   deb   bo’lmaydi,   balki   asl   boshqaruv   hali-hanuz   chag’onxudotlar
ixtiyorida edi va ular hukumati oz emas, ko’p emas yuz yilga yaqin turgan. G’alati
tomoni   shundaki,   Markaziy   Osiyoning   boshqa   mintaqalariga   yurish   qilgan   arab
qo’shinlariga   birinchi   galda   Chag’oniyon   xudotlari   (Movaraunnahr   viloyatlarini
arab   istilosigacha   bo’lgan   davrda   turli   nomlarda   ataluvchi   mahalliy   hukmronlar
boshqarganlar,   ya’ni   Termizni   shoh,   Buxoro   va   Chag’oniyonni   xudot,   So’g’dni
ishxid,   Farg’onani   afshin,   Xo’jandni   dehqon,   Xorazmni   podshoh)   harbiy   ko’mak
berar  edi. Chunonchi  706 yilgi Qutayba binni Muslimning Buxoro va Paykandga
hamda   737   yilgi   Asad   binni   Abdullohning   Xuttal   (Xaptal-Eftal)   hamda   turk
qog’onligiga   qarshi   yurishlarida   Chag’onxudot   shaxsan   hamroq   bo’lgan   edi.
Qolaversa,   VII   asrning   70-yillarida   boshlangan   Muqanna   rahnamoligidagi   oq
kiyimlilar   harakatiga   chag’onxudotlar   ro’yxushlik   bildirishmadi,   balki   ularga
qarshi   siyosat   yuritishdi.   Chag’oniyon   mulki   Toxariston   (bu   nom   hozirgi
Afg’oniston islom  davlatidagi Taxor  viloyati nomida saqlanib qolgan)  tarkibidagi
eng yirik va eng kuchli o’lka edi, boisi bu o’lkaning o’ziga xos an’analari hamda
ajoyib   sulolaviy   tarixi   mavjuddir.   Bu   hududda   katta-katta   qishloqlar   va   ulkan
shaharlar qad ko’tara boshladi, bu yurt o’zida zarb qilingan xususiy tangalariga ega
edi.   Chag’oniyon   hukmronlari   boshqa   uzoq   va   yaqin   hukumatlar   bilan   diniy,
iqtisodiy   hamda   sulolaviy   aloqalarni   yaxshi   yo’lga   qo’ydi,   oqibatda,   savdo-sotiq
10
 Azamat Ziyo. O'zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent, 2000. 53-b. 
26 ishlari ancha rivoj topdi. Ayniqsa, Afrosiyob saroyi xarobalari topilib ochilgandan
keyin   Samarqand   shohi   Varxuman   saroyi   devorlarida   bitilgan   bitiklar   o’qilgach,
shu   narsa   aniqlandiki,   VII   asrning   2-yarmida   Samarqandga   (650-670   yillar)
Chag’oniyon   davlati   elchilariga   devonxona   boshlig’i,   ya’ni   dapirat   (dabir-
yozuvchi-kotib)   rahbarlik   qilgan   ekan   va   Samarqand   shohi   Varxumanga   sovg’a-
salomlar bilan birgalikda kelin ham olib kelgan ekan. Yana ham qizig’i shundaki,
Chag’onxudotlarning   hukmronligi   kezlarida   719   yilda   Chag’onxudot   Tish
(Tishtriya-Sirius,   avestacha,   eng   ravshan   yulduz)   tarafidan   Chin   (Xitoy)ga
moniylik dini peshvosi Mo-Jo boshchiligidagi elchilar jo’natilganini ham bilamiz.
Qarang, Surxon vohasi Zardushtiylik va Buddaviylik dinlarining maskani bo’lishi
barobarida bu yerda demak, Moniylik dini ham rivoj topgan va rasm bo’lgan ekan.
Endi   umumiy   xulosalarga   kelsak,   Chag’oniyonda   VI-VII   asrlar   chog’i   shohlar
saltanati (bu hodisa sosoniylar bilan bog’liq) hukm surgan, so’ngra VII asrning 2-
choragidagi   turkiy   xoqonlikka   tobin   Yabg’u   hamda   Shodilar   ustuvorligi   ro’y
bergan.   VIII   asrdan   boshlab   Chag’onxudotlar   hukmronligi   o’z   faoliyatini
boshlaydi   va   bu   qancha   davom   etganligi   ma’lum   emas.   Har   holda
Chag’onxudotlarning hukmronligi arab istilosidan so’ng barham topgan ko’rinadi.
Ana   shu   zaylda   arab   istilosining   yemirilishi   bilan,   bizningcha,   Termiz   va
Chag’oniyon   asta-sekin   Tohariylar   hamda   Somoniylar   davlati   tasarrufiga   o’ta
boshlaydi. 1X asrning 2-yarmidan boshlab Chaoniyonda bizga noma’lum bo’lgan
amirlar   sulolasi   hukmronlik   qilgan,   ammo   X   asrdan   e’tiboran   bu   zaminda
Muhtojiylar   sulolasi   ustuvorligi   sezilarli   darajada   oshib   boradi.   Bu   yurt   X-XII
asrlar   mobaynida   Qoraxoniylar,   G’aznaviylar   va   Saljuqiylar   qaramog’iga
kirganligi   tarixdan   ma’lum.   Chag’oniyon   amirligi   sarhadlari   keng   bo’lib,   uning
hududlariga   Boysunu   Darband,   shimoldan   Hisoru   Dushanbe,   janubdan
Jarqo’rg’ondan   yuqori   tumanlar,   sharqdan   Bobotog’   etaklarigacha   cho’zilgan
zaminlar kirgan. Umumvoha Chag’oniyon nomi bilan yuritilgan, qadimda Surxon
daryosi   esa   Chag’onrud   deyilgan,   Chag’oniyon   va   Chag’onrud   ko’hna   Sak   elati
nomi ila hamohangliklar kasb etadi, ya’ni daryo atamasi Sakonrud-Shakonrudning
talaffuzdagi o’zgarishlari natijasidir. Bu esa Chag’oniyon (Sakoniyon-Shakoniyon
27 yoxud   Chag’on-Sakon-Shakon-Chakon)   ga   ham   to’kis   taalluqlidir.   Zero,   bu   nom
ayrimlar   aytganidek   Chag’ona   so’zi   (qizil   yoki   musiqa   asbobi)   ga   mutlaqo
aloqador   emas.   Saklarning   Baqtriya   bilan   aloqasi   qadimdan   mavjud   ekanligi
ma’lum,   chunonchi   Ahamoniylar   davridayoq,   balkim   undan   ham   ilgari   Sak   va
Boxtarlarning   qo’shinlari   yagona   lashkarga   biriktirilib   Eron-Yunon   urushlarida
qatnashganini yaxshi bilamiz. Chag’oniyonning qadimgi markazi hozirgi Qizilsuv
(Sangardak)ning   Surxonga   quyiladigan   chap   sohilida   xarobaga   aylangan
Budrachtepa   o’rnida   bo’lgan,   keyinroq   bu   markaz   hozirgi   Denovga   ko’chgan.
Voha   ham   va   uning   markazi   ham   Chag’oniyon   deyilgan,   arab   manbalarida
Chag’oniyon   Sag’oniyon   tarzida   bitilgan.   Bu   esa   arab   tilida   «ch»   tovushning
yo’qligi   tufayli   ro’y   bergan   hodisadir.   Chag’oniyon   shahri   haqida   ilk   bor   xitoy
tarixchi   sayyohi   Syuan   Szyan   xabar   beradi,   bu   630   yillar   atrofiga   to’g’ri   keladi.
Syuan o’z kundaligida ushbularni bitib qoldirgan: «Chag’oniyon shahri 10li (bu 3
km.ga   to’g’ri   keladi)   masofada   o’rab   olingan   va   Termiz   shahridan   ikki   marta
kichik,   lekin   Qabodiyon   markaziy   shahri   bilan   teng».   X   asrga   kelib   muarrix   al-
Istaxriy (849-934) ma’lumotlari shuni ko’rsatadiki, endilikda, Chag’oniyon shahri
o’z maydoni jihatidan Termizdan katta, biroq Termiz o’z aholisi va boyligiga ko’ra
Chag’oniyondan   ustunroq   ekan.   Qisqasi,   Chag’oniyon   shahri   oxirgi   uch   yuz   yil
ichida shimoliy Toxaristonning madaniyati eng yuksak rivojlangan, ilm-fan ravnaq
topgan   markaziy   shaharlaridan   biri   sifatida   barcha   sarchashmalarda   ulug’lanadi.
Tarixchilardan   al-Istaxriy   («Kitob   al   masolik   val   mamolik»-«Mamlakatlar
masalasi   kitobi»,   933   yil)   va   al-Muqaddasiy   (946-1000.   «Ahsan   at   taqosim   fi
ma’rifat   al   iqlim»-«Iqlimlarning   to’g’ri   va   ilmiy   taqsimoti»   985-yil)   larning
yozishicha:   «Chag’oniyon   shahrida   qo’rg’on   bo’lib,   unda   chiroyli   va   katta   bozor
bor,   bozor   o’rtasida   xushbichim   masjid   qad   ko’tarib   turadi,   masjidda   maxsus
pishiq g’ishtli xonalar mavjud. Shahardagi har bir xonadon suv bilan ta’minlangan,
sug’orish ishlari yaxshi yo’lga qo’yilganidan shahar atrofi qalin ko’kalamzor bilan
qoplangan,   turli   anvoyi   o’simliklar   bilan   o’ralgan,   o’tning   balandligidan   otlar
ko’rinmaydi,   qishda   bu   yerda   qush   ovlanadi.   Shahar   ahli   asli   musulmon   bo’lib,
ular   o’ta   mehmondo’st   xalqdir...».   Manbalarda   goho   daryo   nomini   Chag’oniyon
28 ham   deyishgan,   chunonchi   qut   Hamaviy   (1179-1229)   «Mo’’jam   al-buldon»
(«Shaharlar   lug’ati»)   da   Termiz   haqida   gapirar   ekan:   «Termiz-Amudaryoning
sharqiy   tomoniga   joylashgan   katta   shahar.   Uning   hokimi   turadigan   joy   as-
Sag’oniyonga   yopishgan».   Matnda   keltirilgan   as   Sag’oniyon   aslida   Chag’oniyon
bo’lib,   demak   qadimda   Surxon   (Chag’onrud-Sag’onrud)   ba’zan   voha   nomi   kabi
Chag’oniyon deb yuritilgan ekan. Buni Hofizi Abru (1362-1431) ham tasdiqlaydi:
«Termiz-Jayhun   kanori   bo’yida   shahar...   Ekinzorlari   Chag’oniyon   (Surxon)
suvidan ichadi». Ammo daryo aksar holda Chag’onrud nomi ila atalishini «Hudud
al olam» kitobi isbotlaydi: «Chag’onrud Chag’oniyondan oqadi va Termiz yonida
Jayhunga   quyiladi» 11
.   Chag’oniyon   ko’hna   zamin,   u   turli   zamonlarda   turfa
nomlarda   ataladi,   chunonchi,   Baqtriya,   Yunon-Baqtriya,   Kushon,   Toxariston,
Chag’oniyon   va   nihoyat   hozirgi   atamasi   Surxondaryo   nomini   olgan.   Baqtriya
degan   yurtda   Bubaken,   Gaboz,   Pareytaken  nomli   viloyatlar   borligi   tarixda   raqam
etilgan   va   Rustam   hamda   Alpomish   turkum   dostonlarning   yaratilishi,   tarqalishi
holatlari ham Surxon zamini bilan bog’liq ekanligi ancha muhimdir. Chag’onrud -
pahlavonlar yurti. «Alpomish» dostoni  Surxon vohasi  zamini ila bog’liq va u shu
o’lka bag’rida yo’g’rilgan, dostonda ta’riflangan Boysun qo’ng’irot eli va Boboxon
tog’i atamalarining o’zi bunga aniq dalil. Yunon muarrixlaridan Aristobul, Klitarx,
Ptolemey   Lag   va   qisman   Kallisfen   solnomalarida   (ularning   barchasi   Iskandar
harbiy   yurishlarining   ishtirokchilari   va   lashkarboshilari)   qadim   Baqtriyaning
saxovali,   serunum,   go’zal   go’shalaridan   sanalmish   Pareytaken   (ba’zan   Paretaka-
Paritaka),   Gabaza   (goho   Gaboz)-Gazaba   (Gaza-tepalik,   tog’   bilan   bog’liq   B.M.),
Bubakena (farazan Babaken-Abaken, ob-suv, sersuv o’lka B.M.) singari viloyatlari
haqida   xabarlar   beriladi.   Paraytaken-Sherobod   vohasi,   Gaboz-Boysun   vohasi,
Bubaken esa Bobotog’ (Boboxon-Bobokon-Boboken) etaklarida joylashgan so’lim
voha   ekanligi   allaqachon   o’z   isbotini   topgan.   Pareytaken   tog’li   o’lka   ma’nosiga
ega,   boisi   pourata,   parvata   ko’hna   sankritchada   tog’   demakdir,   chunonchi,
Ko’hitang   etaklaridagi   qishloqlarning   bir   turkum   nomda   yaqin-yaqinlargacha
Dahparkent   (goho   Dahparikent)   deb   atalishi   buning   jonli   guvohidir.   Zero,
11
 Azamat Ziyo. O'zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent, 2000. 55-b.
29 Pareytaken   va   Dahparkent   tarkibida   «par»   birikmasi   mavjudligi   buning   to’kis
isboti   (Parkana-Farg’ona   va   Parkent   ham   shundan)   dir.   «Bu   yurtda   miloddan
avvalgi   VIII-VII   asrlarda   «Qadimgi   Baqtriya   podsholigi»   tashkil   topdi.
O’zbekiston   hududidagi   eng   qadimgi   shahar   shu   yurtda   shakllandi.   Bu   yurt
zardushtiylik dinining ilk makonidir». Boysun nomli maskan Qoraqalpoq zaminida
ham mavjud, boisi chorvador ellar tinim va qo’nim bilmay ko’chib yurishgan, zero
chorvador   uchun   yaylov-yashash   manbai,   hayotiy   zarurat.   Ko’chmanchi
chorvadorlar   qaysi   maskanga   kelib   qo’nmasinlar,   odatan,   o’zlarining   ilk
maskanlari   nomini   tabiiy   ravishda   yangi   maskanga   olib   kelishgan.   Endi   Boysun
nomining shimoldan janubgami yoki janubdan shimolgami borib qolishiga kelsak,
aynan,   shimoldan   janubga   ko’chish   bilan   bog’liq   farazlarga   yopishib   olish
masalaning   tub   mohiyati   yechimini   aks   ettira   olmaydi.   Chunki   ko’chmanchi
chorvador  elat  faqat  janubga  emas, balki  janubdan  shimolga ham  siljib turgan va
bu jarayon uzluksiz davom etgan, ya’ni aks ta’sirlar hodisasi ham zinhor e’tibordan
soqit   qilinmasligi   lozim.   Bizning   voha   Surxondaryo   deb   ataladi,   joy   nomlarining
aksari   daryo   nomi   ila   atalishi   ko’hna   tarixdan   ma’lum,   chunonchi   Surxondaryo,
Qashqadaryo,   Murg’ob   (Marg’iyona)   va   hakozo.   Qadimgi   Surxon   daryoni
Chag’onrud,   umumvohani   esa   Chag’oniyon   deb   yuritishgan,   ushbu   atama   G.A
Pugachenkovaning   fikricha   ko’chmanchi   Saklar   nomi   ila   chambarchaslik   kasb
etadi.   Chag’onrud   asli   Sakonrud   yoki   Shakonrudning,   Chag’oniyon   bo’lsa,
Sakoniyon   va   Shakoniyon   atamalarining   talaffuzdagi   o’zgarishlari   natijasidir.
Ingliz   olmi   I.   Markvart   esa   Chag’on   so’zi   mo’g’ulcha   Sagan   (oq)   so’zidan   kelib
chiqqan degan farazni ilgari suradi. Chunonchi vohamizning yurtsevar va elparvar
shoiri   Nizomjon   Parda   Amudaryoning   Oqdaryo   deb   atalgan   manbaga   duch
kelganini   hikoya   qiladi.   Akademik   E.   V.   Rtveladzening   gumonicha,   Chag’on
so’ziga ko’plik «on» ko’shimchasi keyingi asrlarda ilova etilgan. Basharti Chag’on
so’zining   o’zagi   Chag’   bulsa,   u   holda   Chag’oniyon   atamasiga   birato’la   ikkita
ko’plik   «on»   ko’shimchasi   tirkalgan   bo’lib   chiqadi.   Adabiyotshunos   olim   M.
Azimov   «Chag’oniyon   adabiyoti»   haqida   so’z»   («Surxon   tongi»   gazetasi,   3   dek.
2003 y.) maqolasida Chag’onrudning Sakonrud yoki Shakonrud shakllariga qarshi
30 chiqib, «ch» «s» «sh» tovushlarining biri ikkinchisiga o’tmaydi degan g’ayri ilmiy
aqidani  ilgari  surishdan   oldin,  loaqal   poyitaxtimiz  Toshkentning  qadimda  Choch-
Shosh   deyilganiga   e’tibor   qilsa   kifoya   edi.   Yuqoridagilar   yetmaganday,   bu
olimimiz   Chag’oniyon   nomini   fors-tojikcha   chag’andar   (lavlagi,   chag’-cho’g’)
so’zidan izlab o’zicha folbinlik qiladi. Nazarimizda Chag’oniyon atamasini ushbu
xilda   hal   etib   bo’lmaydi,   buning   uchun   birgina   Surxon   vohasi   geografik   muhiti
bilan   o’ralashib   qolmasdan,   balki   kuhna   Chag’oniyonning   ajralmas   ikkinchi
bo’lagi   Hisor   vodiysi   va   shu   hudud   bog’liq   joy   nomlarini   ham   bahs   doirasiga
tortish kerak. Ayni zamonda Vaxsh vodiysi va Panj vohasi joy nomlarini ham hatto
qarab chiqishga to’g’ri kelar, zotan ma’lum bir joy nomi tarixini aniqlash oson ish
emas.   Yuqorida   zikr   eitilgani   kabi   bu   so’z   tarkibida   «Sag’»   yoki   «Chag’»   o’zak
bo’lishi   ehtimoli   bor,   G.   A.   Pugachenkovaning   ta’kidicha,   Eron   Sakistonini
boshqargan   sosoniy   podshozodalar   «Sag’onshoh»   deb   atalar   ekan.   Keyin
taxorlarning   yana   bir   nomi   Sak-yuyejiy   ekanini   ham   zinhor   unutmasligimiz
lozimga   o’xshaydi.   Akademik   E.   V.   Rtveladze   bu   nomning   ildizlarini   Chag’oni
so’zidan   izlashga   harakat   qiladi   va   bu   nom   viloyat   nomining   mahalliy   atamasi
bo’lsa kerak degan xulosaga keladi. «Hudud ul olam»da Hindistondan ibtido topib,
Josht   (balki   Chosh-Chochdir)   hududlariga   borib   tugayotgan   ulkan   tog’   tizmasi
haqida   ma’lumot   beriladi   va   uning   Shaknon   (ehtimol   Shug’nondir),   Vaxon   va
Josht  hududida behisob tarmoqlarga bo’linib ketishi hikoya qilinadi. Nazarimizda
Shaknon atamasiga e’tibor qaratishga to’g’ri keladi, boisi Shaknonning Saknondan
yoki   Chaknondan   paydo   bo’lganini   kim   inkor   eta   oladi?   Saklar   nomi   bilan
ataluvchi   jo’g’rofik   nomlar   O’zbekiston   Respublikasi   zaminida   Surxon   vohasida,
Eron zaminida Seyiston (goho Sijiston ham deyiladi) viloyati va ushbu viloyatdagi
Seyiston   daryosi   nomida   saqlanib   qolgan.   Zero,   akademik   V.   V.   Bartold
ta’kidlaganidek,   Sakiston-Sahiston-Sayiston   atamasi,   nihoyat,   Seyiston   shaklini
olgunga qadar uzoq bir davrni bosib o’tganligi sir emas. Ha, aytganday M. Azimov
daryolarga   elat   nomi   mutlaqo   qo’yilmaydi   degan   da’voni   ilgari   surib,   o’zicha
yangi   qonun   chiqaradi.   Ana   shu   saklar   Rustami   doston   turkumiga   oid   rivoyatu
naqllarning   dastlabki   ijodkorlaridir.   So’ngroq   bu   naqllarni   ulardan   so’g’diylar
31 o’zlashtirib   olganligini   bilamiz.   Saklarning   qadim   Baqtriya   hududlariga   kelishi
miloddan   avvalgi   II   asrlarga   borib   taqaladi,   ular   Yunon-Baqtriya   davlatini   mahv
etganlar.   Biroq   bu   zaminga   Kushonlarning   kelishi   munosabati   bilan   saklar
Seyistonga   borib   joylashadi.   Saklarning   kattagina   guruhi   hisoblanmish
amyurgiylar   Baqtriya   zamini   bilan   bundan   burun   ham   aloqador   va   bog’liq
bo’lganligi   tarixdan   ma’lum.   Seyistonning   tub   aholisi   jangari   bo’lmagan   va
«Rustami   doston»   rivoyatlarini   faqatgina   jangovar   ruhdagi   elat   yaratishi   mumkin
edi.
2.2. O’rta asr adiblari manbalarida qadimgi Termiz shahrining
gavdalantitrilishi
«Bahr al asror» («Sirlar dengizi»)   asarining muallifi Mahmud ibn Vali (XVII asr)
Termiz   haqida   ajoyib   fikrlar   bayon   etadi:   «   Termiz   -Movarounnahrning   katta
viloyatlaridan...   Termizning   shimolida,   Kesh   va   Samarqandning   janubida
joylashgan.   Jayhunga   quyiladigan   ko’pchilik   daryolar   shu   viloyat   ichidan   oqadi,
uni   Chag’oniyon   ham   deyishadi.   Hozirda   u   Hisor   nomi   bilan   mashhur,   chunki
uning markazi Hisori Shodmon shahridir. Hisori Shodmon shunday bir mustahkam
qal’aki,   u   tog’ning   eng   balandida   qurilgan,   uni   Taxmuras   bino   qilgan   ekan».
Taxmuras-eroniy   peshdodiylar   sulolasidan   chiqqan   ikkinchi   shoh,   «Avesta»da
Taxmurapay tarzida uchraydi, keyinchalik Taxmuras, Taxmrus, Taxmras, Taxmtan
shaklini   oladi.   Biz   yuqorida   «Rustami   doston»,   Rustam   va   uning   o’g’li   Suhrob
bilan   bog’liq   fikrlar   aytdik,   Rustam   nomi   «Avesta»da   yo’q,   farazlarga   ko’ra
Taxmuras   shu   Rustam   emish.   Taxmuras   ismi   tarkibidagi   Taxm   qismi   qadimiy
pahlaviychada:   katta-ulkan-ulug’-kuchli-quvvatli,   Ras   yoki   Rus   (Taxmras-
Taxmrus)   qismi:   qad-qomat-tan-jussa   ma’nolarini   anglatadi.   Taxmras-Taxmrus
asta-sekin   parfiyon   va   so’g’diy   tillarida   Rastaxm-Rustaxm   bo’lib   ketgan,   bu
«Bahman   yasht»dagi   Rotastaxmning   aynan   o’zidir 12
.   Demak   Taxmrus-ulkan
qomatli, alp qomatli, Rotastaxm-Rustaxm (eng so’nggi shakli Rustam) qomati alp
degani   ekan.   Ko’rinadiki,   Taxmrus   (qomati   ulkan)   va   uning   teskarisi   Rustaxm
12
 Mallayev N.M. O'zbek adabiyoti tarixi.-Toshkent. «O'qituvchi», 1976-B. 53
32 (ulkan qomat) da ham xuddi Obi surx (suv qizil)-Surxob (Surxon-qizil suv) singari
talaffuz   o’zgarishlari   sodir   bo’lgan.   Chag’oniyon   amirlari.   Chag’oniyonda   X
asrning   oxiri   X1   asrning   birinchi   choragida   amirlar   sulolasi   hukmronlik   qiladi
hamda bu sulolaga Amir al Muhtoj degan shaxs asos solganligi bois sulola uning
nomi   bilan   Muhtojiylar   sulolasi   deb   yuritiladi.   Al-Muhtojning   ismi   sharifini
bilmaymiz, yozma manbalarda uning nomi nari borsa, Amir al-Muhtoj Chag’oniy
shaklida bitilgani uchrab turadi, xolos. Aftidan, Muhtojiylar sulolasi somoniylarga
oilaviy  yaqin  bo’lgan,  Ismoil  Somoniy  (hukmronronligi  892-907  yillar)  ning  o’zi
ham   Muhtojiylar   xonadonini   qo’llab-quvvatlagan.   Chunki   Ismoil   Somoniy
manblarining guvohlik berishicha, Termiz atrofidagi Somon qishlog’idan ekan va
hatto   Termiz   shahri   ma’lum   muddat   bekorga   shahri   Somon   deb   nomlanmagan
bo’lsa   kerak.   Qolaversa,   mamlakat   hukmroni   Ismoil   Somoniy   (tavalludi   849   yil)
tez-tez  Termiz   va   Chag’oniyonga   tashrif   buyurib   turgan   va   uning   Mahsuma   (asli
Mohisiymo)   ismli   qiziga   Termiz   sayyidlarining   asoschisi   Hasan   al   Amir   (865
yildan   Termizda   yashay   boshlagan)   ning   o’g’li   Sayyid   Amir   Abdulla   uylanadi.
Hasan   al   Amir   hazrat   Ali   va   Bibi   Fotima   avlodlaridan   bo’lib,   uning   otasi   Amir
Husayn, bobosi esa Jaf’ar al-Hujjat Madina hokimi lavozimida faoliyat ko’rsatgan.
Jaf’ar   al-Hujjatning   otasi   Amir   Ubaydulla   hatto   xalifa   al-Mansur   (754-755)
davrida   xalifa   deb   e’lon   qilinadi.   Amir   Ubaydullaning   otasi   Husayn   al-Asqar,
bobosi   esa   Ali   nomida   yuritilgan,   Alining   otasi   hazrat   Ali   va   Bibi   Fotimalarning
farzandi Husayndir. Husayn so’nggi Sosoniy shohi Yazdigurdning qiziga uylanadi
va bosh farzandlariga hazrat  Ali  ibn Abu Tolib sharafiga Ali  deb ism  qo’yadilar.
Termizlik   sayyidlarning   shajarasi   Hasan   al-Amirdan   ibtido   topadi   va   bu   shajara
avlodlari   hazrat   Ali   hamda   Bibi   Fotimaning   davomchilaridir.   Demak   Hasan   al-
Amir   ibn   Amir   Husayn   ibn   Jaf’ar   al-Hujjat   ibn   amir   Ubaydulla   ibn   Husayn   al-
Asqar  ibn  Ali   ibn  Husayn   ibn  Ali  ibn  Abu  Tolib  Termiz  sayyidlari  shajarasining
bosh   ajdodlari   qatorida   turadi.   Qisqasi,   Ismoil   ibn   Ahmad   ibn   Asad   ibn   Somon
(hukmronligi   892-907   yillar)   va   Hasan   al-Amir   quda-andachiligi   hamda   Sayyid
Amir   Abdulla   va   Mahsumadan   tarqalgan   avlodlar   endilikda   sayyid   emas,   balki
xudovanzoda   laqabi   bilan   atala   boshlaydi.   Chag’oniyon   amirligining   Somoniylar
33 saltanati   (875-999   yillar)   dagi   nufuzi   g’oyatda  katta   bo’lib,   bu  suloladan   chiqqan
amirlar   aksar   Xuroson   noibligini   bajargan.   Chunonchi,   Chag’oniylar   sulolasining
ajoyib   bir   vakili   Abu   Bakr   930-939   yillar   Chag’oniyonni   boshqargan   va   ayni
zamonda   u   933   yildan   e’tiboran   Xuroson   noibi   ham   edi.   Bu   degani,   Somoniylar
saltanatining teng yarmi uning tasarrufida ekanini anglatadi va katta huquq, ulkan
imtiyoz   noib   ixtiyorida   bo’lgan.   Chag’oniylar   sulolasining   asoschisi   Muhtoj
Chag’oniy hisoblanadi, biroq u amirlik qilgan davr  sanalari  hozirga qadar  noaniq
qolib   kelmoqda.   Xuddi   shu   sulolaga   mansub   Tohir   Chag’oniyning   ismi-sharifi
«Ash’ori hamasroni Rudaky»da to’liq keltiriladi: Amir Abu Yahyo Tohir ibn Abul
Abbos   Fazl   ibn   Abu   Bakr   Muhammad   ibn   Abu   Said   Muzaffar   ibn   Muhtoj
Chag’oniy.   Ana   shu   orqali   Abu   Bakrning   ismi   Muhammad   ekani   va   Abu   Said
Muzaffar   uning   padari   buzrukvori   ekanini   bilib   olamiz.   Ayni   paytda   sulola
asoschisi Muhtoj Chag’oniy biz so’z yuritayotgan Amir Abu Bakr Muhammadning
bobosidir. Abu Bakr Muhammad 930 yili Chag’oniyonda hukmronlikni boshlagan
bo’lsa,   tabiiyki,   ungacha   Chag’oniyonni   uning   otasi   Abu   Said   Muzaffar   hamda
bobosi   Muhtoj   Chag’oniy   boshqargan   va   ular   hukmronligi   sanalarini   900   va   930
yillar orasidan izlagan ma’qul. Demak sulolaning ibtidosi 900 yillar bilan bog’liq
va   bu   sulola   hukmronligi   X1   asrning   30-yillarigacha   davom   etgan.   Zero,
Chag’oniylar sulolasining biz bilgan oxirgi vakillaridan biri  Faxr  ud-Davla 1010-
1018   yillar   Chag’oniyonda   amirlik   qilgan.   Abu   Bakr   Muhammaddan   so’ng
Chag’oniyon amirligi mashhur Abu Ali Chag’oniyga tegadi, u Abul Abbos, ya’ni
Tohir Chag’oniyning otasi bilan aka-uka. Xulosa, Abu Ali va Abul Abboslar Abu
Bakrning o’g’lonlari va Chag’oniyon amirligi Abu Aliga ota meros ekan. Abu Ali
Chag’oniyonni   939-952   yillar   davomida   boshqaradi   va   945   yilgacha   Xuroson
noibligini  bajaradi, boisi  945 yilga  kelib Amir  Nuh ibn Nasr  (943-954 yillar)  uni
Xuroson noibligidan chetlatadi. Oqibatda 947 yilgi mash’um voqea, ya’ni Nuh ibn
Nasrning Buxorodan Samarqandga quvilishi sodir bo’ladi, Abu Ali bo’lsa ma’lum
muddat   Buxoroni   Nasrning   amakisi   Ibrohim   ibn   Ahmad   qo’lida   saqlanishini
ta’minlab turgan. Abu Alining Nuh ibn Nasrga qarshi isyon ko’tarishi ko’p jihatlari
bilan   uning   Xuroson   noibligidan   chetlatilishiga   borib   taqaladi.   Nuh   ibn   Nasr,
34 nihoyat 952 yilga kelib Abu Ali Chag’oniyni qayta Xuroson noibligiga tayinlashga
majbur bo’ladi. Abu Ali o’z navbatida Chag’oniyon amirligini o’g’li Abu Mansur
Nasrga   topshiradi   va   o’zi,   asosan,   Xuroson   noibligi   yumushlari   bilan   mashg’ul
bo’ladi, Abu Ali 955 yili Xurosonda tarqalgan vabo kasalidan vafot etadi. Abu Ali
Chag’oniy   va   Nuh   ibn   Nasr   mojarolariga   mabodo   yana   qaytadigan   bo’lsak,   shu
narsa   oydinlashadiki:   Nuh   ibn   Nasr   davriga   kelib   mamlakatda   alg’ov-dalg’ov
hodisalar,   ziddiyatli   voqealar   kuchayib   ketadi.   Nuh   ibn   Nasrdan   norozi   bo’lgan
qo’shin va lashkar, ayniqsa qo’shin boshliqlari o’rtasida pala-partishlik sezilarli tus
oladi, shu kezlarda Chag’oniyon amiri va Xuroson noibi Abu Ali nechundir Amir
Nuh   ibn   Nasrga   qarshi   isyon   ko’taradi.   Ana   shu   isyondan   foydalangan   Nuh   ibn
Nasrning amakisi Ibrohim ibn Ahmad Buxoroni egallagan va Abu Ali qo’shinlari
yordamida Somoniylar taxtiga ega bo’ladi. Ammo Ibrohim ibn Ahmad taxtda uzoq
turolmaydi, sababi Abu Ali qo’shinlari shahar ahlining ma’lum noroziliklari tufayli
Buxoroni tashlab chiqib ketadilar. Shundan so’ng Nuh ibn Nasr Buxoroga qaytadi,
(bungacha Nuh Samarqandda bir oz turgan edi), taxtni qayta qo’lga kiritib, birinchi
galda   isyonchi   qarindosh-urug’larini   jazolashga   hukmi   oliy   beradi.   Abu   Ali
Chag’oniyning markaziy hokimiyat bilan kurashi va nizolari davom etaveradi, ikki
o’rtada tuzilgan bitim va shartnomalarda Nuh ibn Nasr hatto Chag’oniyon hokimi
Abu   Aliga   ko’p   masalalarda   yon   bosishga   majbur   bo’lgan   edi.   Bu
kelishmovchiliklar   Nuh   ibn   Nasr   vafotidan   so’ng   uning   o’g’li   Abdumalik   (954-
961) zamonida ham o’z asoratini yo’qotmagan edi. Abu Ali Chag’oniy va Nuh ibn
Nasr   oralaridagi   janjal   hamda   jangu   jadal   o’z   vaqtida   o’sha   davr   tarixchilari
tomonidan   tarix   sahifalariga   bitilgan   edi.   Jumladan,   X   asrning   birinchi   yarmida
yashab   o’tgan   iste’dodli   tarixchi   an-Narshaxiy   o’zi(899-960   yil)ning   «Tarixi
Buxoro»   (943-944   yillar   arab   tilida   yozilgan 13
,   bizgacha   asarning   fors   tilidagi
tarjimasi   yetib   kelgan)   nomli   asarida   xuddi   shu   voqealarni   ushbu   tarzda   bayon
etadi:   «Amir   Hamid   (ya’ni   Nuh   Nasr)   uch   yuz   o’ttiz   birinchi   (331-943)   yili
sha’bon   oyining   avvalida   (10   aprel   kuni)   podshohlik   taxtiga   o’tirdi.   Amiri   Sa’id
(baxtli) vafot etgach, (ya’ni Nuh ibn Nasrning otasi Nasr ibn Ahmad hukmronligi
13
 Madraimov A., Fuzailova U. Tarixiy manbashunoslik. O‘quv qo‘llanma. – T.: Fan, 2010. 143-b.
35 914-943 yillar) podshohlikni talab etuvchilardan har bir kishi bir joyda qaror topdi.
Amiri Hamid (maqtalgan) Buxorodan chiqib Nishopurga keldi. Abu Ali Isfahoniy
Nishopurga   amir   edi.   Amiri   Hamid   Nuh   ibn   Nasr   lashkar   yuborib,   uni   qo’lga
oldirdi,   o’ziga   qarshi   kishilarni   tarqatib   yuborib   viloyatlarni   tozaladi,   Nishopurni
Ibrohim   Simjurga   berdi.   Abu   Ali   Isfahoniy   o’ziga:   «Men   uning   podsholigini
barqaror   qildim,   u   esa   viloyatni   boshqa   kishiga   berdi»-deb   o’yladi   va   Abu   Ishoq
Ibrohim   ibn   Ahmad   ibn   Ismoil   as-Somoniyga:   «Buxoroga   borib   podsholikni   ol!
Men   sen   bilan   bo’lsam,   amir   (demak   Nuh  ibn   Nasr)   senga   qarshi   tura  olmaydi»-
dedi.   Abu   Ishoq   lashkar   tortib   Amiri   Hamid   (Nuh   ibn   Nasr)   ga   qarshilik   oshkor
qildi. Amiri Hamid Nishopurdan qaytayotganda Abu Ishoq unga hujum qildi. Ular
o’rtasida   jang   bo’ldi   va   Amiri   Hamid   yengilib   Buxoroga   keldi.   Uning   ketidan
amakisi Abu Ishoq ham Buxoroga keldi va u uch yuz o’ttiz beshinchi yil jumod ul
oxir   oyida   (yanvar   947   yil)   butun   Buxoro   aholisi   unga   bay’at   qil-   (hukmdorni
o’zlarining ustidan hokim deb tan ol) dilar. Buxoroning hamma minbarlarida Abu
Ishoq nomiga xutba o’qidilar. Bir oz vaqt o’tgandan keyin Abu Ishoq o’z lashkari
uning o’ziga qarshi yomon niyatda ekanini, uni o’ldirishga qasd qilganini va Amiri
Hamidga sadoqat qilganini bilib qoldi va Buxorodan qaytib Chag’oniyonga ketdi».
Narshaxiy   matnini   sharhlashga   o’tsak,   axborotda   g’alizlik   bor,   masalan,   Abu   Ali
Isfahoniy   emas,   balki   Chag’oniydir,   uning   Nishopur   amiri   bo’lgani   aniq   emas,
lekin u Xuroson noibi  edi. To’g’ri Xuroson noiblarini  Nishopur amiri deyilishiga
bois,   o’sha   kezlarda   Xuroson   mintaqasining   ma’muriy   markazi   Nishopur   edi
hamda   Xuroson   noibi   va   Nishopur   amiri   atamalari   sinonim   sifatida   ishtlatilgan.
Abu Ali Chag’oniy hatto Nasr ibn Ahmad hukmronligi (914-943 yillar) ning oxirgi
yillari   ham   Xuroson   noibi   bo’lgan   ko’rinadi.   Darhaqiqat,   Abu   Ali   bilan   Nuh   ibn
Nasr   (943-954   yillar)   yoki   Abdumalik   (954-961   yillar)   o’rtasidagi   ziddiyatlar
undan   ham   oldinroq   boshlanganini   taxmin   etish   mumkin.   Chunki   Abu   Alining
otasi  Abu  Bakr   939  yili  olamdan  o’tadi,  u  930-939  yillar  oralig’ida  Chag’oniyon
hokimi   edi.   Abu  Bakr   933  yildan   boshlab   Nasr   ibn  Ahmad   (914-943   yillar)   ning
xohish-irodasi   bilan   Xuroson   noibi   vazifasini   ham   bajara   boshlaydi.   Abu   Bakr
vafoti (939 yil) dan so’ng Chag’oniyon hokimligi va Xuroson noibligi uning o’g’li
36 Abu   Ali   Chag’oniy   zimmasiga   yuklandi.   Xuddi   shu   voqealar   Nasr   ibn   Ahmad
(914-943 yillar) davrida ro’y bergan va Abu Ali Chag’oniy 945 yilga kelib, ya’ni
Nuh ibn Nasr  (943-954 yillar)  zamonida Xuroson noibligidan chetlatildi. Demak,
Abu   Alining   isyoni,   noroziliklari,   asosan,   Nuh   ibn   Nasr   zamoniga   to’g’ri   kelar
ekan. Ana shu  o’zaro kelishmovchiliklar  945 yildan 952 yilgacha  va hatto undan
keyin   ham   davom   etganini   gumon   qilish   mumkin.   Abu   Ali   Chag’oniy   952   yili
qayta Xuroson noibligiga tayinlanadi, bu Abu Alining Somoniylar saltanati siyosiy
maydonida   ustuvor   maqomga   egaligini   namoyish   etadi.   Bundan   tashqari,   Abu
Alining   siyosiy   maydondagi   obro’yi   Abdumalik   amirligi   (954-961)   yillari   ham
davom   etganligi   muqarrar   haqiqatdir.   Abu   Ali   Chag’oniy   945   yilda   Xuroson
noibligidan chetlatilgani haqida aytib o’tdik, ana shu kezlar Abu Ali o’z inisi Abul
Abbos Fazlni Jabal viloyati (Tus, Ray, Shirvon tomonlar) ga hokim etib tayinlaydi.
Jabal   arabcha   tog’   demakdir,   bu   mintaqalar   hozirda   Kuh(tog’)   iston   (Dog’istonni
eslang)   deyiladi.   Gerodotning   guvohligicha,   qadimda   bu   zaminda   paretaken
(parata-paurat-par-sanskritchada   tog’dir)   qabilalari   yashagan.   Shunday   qilib   yana
Abul   Abbosga   qaytsak,   u   o’z   og’asi   Abu   Ali   hukmiga   teskari   Jabalga   bormay,
Buxoroga   borgani   va   Nuh   ibn   Nasr   unga   Shosh   hokimligini   berganidan
xabardormiz.   Aftidan   Nuh   ibn   Nasr   og’a-inilarning   o’zaro   ixtiloflaridan   o’z
manfaati yo’lida foydalanishga harakat kilgan. Bu voqealardan so’ng Nuh ibn Nasr
va Abu Ali ixtiloflari g’oyat jiddiylashadi, Abu Ali 946 yili Nasrga qarshi jangga
kiradi, birinchi  galda Xuroson noibligiga yangi tayinlangan Nishopurdan Ibrohim
binni   Simjurni   haydab   yuboradi.   Keyin   katta   qo’shin   bilan   Amudaryodan   o’tib
Buxoroni bosadi, Nasr Samarqandga qochadi, Abu Ali esa Amir Nasrning amakisi
Ibrohim   ibn   Ahmad   nomiga   xutba   o’qitadi.   Abu   Ali   946   yilning   dekabridan   947
yilning martigacha Buxoroda turadi, ammo Buxoro aholisining noroziligi sabab u
Chag’oniyonga qaytishga majbur bo’ladi. Nihoyasi ko’rinmagan bu kurashlar 948
yilning   dekabr   oyida   sulh   tuzish   bilan   to’xtaydi,   sulhga   ko’ra   Chag’oniyon
hokimligi   Abu  Aliga   qoladi.   Buning  evaziga   Abu   Ali   Chag’oniyning   o’g’li   Abul
Muzaffar Abdulloh ibn Ahmad garovga olinadi, Buxoroda Abul Muzaffar hurmat
bilan   qarshilanadi.   Bu   orada   Abu   Ali   va   Amir   Nuh   ibn   Nasr   (943-954)
37 munosabatlari ancha iliqlashadi. Ana shu voqealar aloqador xabarlar Gardiziyning
«Zaynul   axbor»   asari(1050yil)   da   ham   keltiriladi,   aytilishicha,   garovga   olingan
Abulmuzaffar   Buxoroda   baxtsiz   tasodif   tufayli   otdan   yiqilib   o’ladi.   Bu   baxtsiz
hodisa   munosabatlarga   sovuqlik   solmagan   ko’rinadi,   Abul   Muzaffarning   jasadi
Chag’oniyonga   olib   kelinadi   va   dafn   etiladi.   Abulmuzaffar   vafotidan   ikki   oy
muhlat   o’tgach,   Xuroson   sipohsolorligi   qayta   Abu   Aliga   tegadi,   Chag’oniyon   va
Termiz amirligi Abu Alining o’g’li Abu Mansur Nasr ibn Ahmadga beriladi, ushbu
hodisalar   952   yilda   sodir   bo’ladi.   Voqealardan   ayonki,   Nuh   ibn   Nasr   ilojsiz   Abu
Alini takror Xuroson noibligiga tiklaydi, Abu Ali Xuroson mulkida tartib-intizom
o’rnatadi.   Abu   Ali   tufayli   Somoniylar   davlatiga   qarshi   harakatlar   qilayotgan
Buvayhiylar bilan tinchlik bitimi amalga oshiriladi. Negadir bitim yangi hukmron
Abdumalikni (954-961) qoniqtirmaydi va u Abu Alini Xuroson noibligidan oladi,
natijada   Abu   Ali   g’azablanib   Buvayhiylar   ko’magida   Abdumalikka   qarshi
g’alayon   ko’taradi   va   o’z   nomini   xutbaga   qo’shtiradi.   Abdumalik   954   yili   Abu
Aliga qarshi yirik qo’shin yuboradi, lashkarga Xuroson noibligiga endi tayinlangan
Bakr binni Malik bosh edi. Bu orada Abu Ali Xurosonda tarqalgan vabo kasalidan
955 yili o’ladi, Somoniylar va Buvayhiylar o’rtasida sulh tuzilgach, Abu Ali jasadi
Chag’oniyonga   olib   kelinadi   hamda   dafn   etiladi.   Buvayhiylar   sulolasiga   Eron
shohlari naslidan bo’lgan Buvayh ismli kimsa asos solgan, u 930 yili Somoniylarga
bo’ysunishdan   bo’yin   tovlab   ularga   qarshi   janglar   olib   boradi.   Abu   Ali
Chag’oniyning   o’g’li   Abu   Mansur   Nasr   Chag’oniyonni   952   yildan   976   yilgacha
boshqaradi,   keyin   Chag’oniyonda   Abul   Qosim   al   Hasan   ibn   Ahmad   hukmronligi
boshlanadi. Abul  Qosim  al Hasan asli  Abu Mansur  Nasrning inisidir, u taxminan
976   yildan   986   yilgacha   Chag’oniyonda   amirlik   qilgan.   986-987   yillar
Chag’oniyonni   Guzgon   (hozirgi   Juzjon)   amiri   Abul   Xoris   boshqaradi,   shundan
so’ng   Chag’oniyon   amirlari   taxtiga   Tohir   Chag’oniy   keladi   va   u   987-992   yillar
hukmron   bo’ladi.   Shu   tariqa   992-1010   yillar   Abul   Muzaffar   Chag’oniy   va   1010-
1018   yillar   Faxr   ad   Davla   Ahmad   binni   Muhammad   hukmronligi   yuz   beradi.
Sag’oniyning   o’n   ikki   jildlik   «Majma’   al-bahrayn»   («Ikki   dengiz   majui»)   va
yigirma   jildlik   «Al   ubob   uz-zohir   va-l   lubob  ul-foxir»  («Yuksak   to’lqin  va   ochiq
38 o’zaklar»)   hamda   bir   necha   jildni   o’z   ichiga   oluvchi   «At-takmila   va-z-zayl   va-s-
sila» («To’ldiruvchi, qo’shimcha va izohlar») nomli lug’atga doir ilmiy kitoblarida
qadimgi   Termiz   shahri   haqida   manbalar   mavjud 14
.   Sag’oniy   asarlaridan
Firuzobodiy (XIV asr) o’zining «Al qomus» lug’atini yaratishda samarali  istifoda
etgan   bo’lsa,   Yusuf   Mag’ribiy   va   boshqa   qator   olimlarning   lug’atshunoslik
faoliyati Sag’oniy ilmiy merosi ta’sirining natijasi o’laroq rivoj topdi. Akademik E.
V.   Rtveladze   o’zi   tuzgan   Chag’oniyon   amirlari   sulolasining   tadrijiy   silsilasi
tarkibida   Abu   Xoris   Muhammad   ibn   Ahmad   ibn   Farig’unning   nomini   ham   ilova
qiladi   va   uning   Chag’oniyonda   987-990   yillarda   hukmronlik   qilganligini
ko’rsatadi.   Asli   Guzgon   (Juzjon)   amiri   bo’lgan   Abul   Xoris   Chag’oniyon   taxtiga
Abul  Qosim  al-Hasan  ibn  Ahmad (976-988 yillar)   dan so’ng  chiqqan  va bu  988-
989   yillarga   to’g’ri   keladi.   Abul   Xoris   ilm   ahli   va   nazm   sohiblariga   ko’p   e’tibor
bergan   ko’rinadi.   Masalan,   muallifi   noma’lum   «Kitob   hudud   al-olam   milal
Mashriq   ilal   Mag’rib»   («Sharq   va   Rarb   mamlakatlari   chegaralari   haqida   kitob»)
asari uning nomiga atab (983 yili fors tilida) yozilgan. «Hudud al-olam» Yaqin va
O’rta Sharq xalqlarining durdona yodgorliklaridan biridir. Xususan,  unda  bizning
vohamiz   bilan   bog’liq   jug’rofiy   hududlardan   Amudaryo,   Chag’onrud,
Chag’oniyon, Termiz va Balx, Toxariston, Xatlon, Vaxsh, Qabodiyon haqida qiziq
ma’lu-motlar   beriladi.   «Hudud   al-olam»da   Chag’oniyon   xususida   ushbular
bitilgan:   «Chag’oniyon   -   qishloq   xo’jaligi   uchun   qulay   va   keng   joy.   Iqlimi
muloyim,   zamini   durust,   suvlari   ovqatni   tez   hazm   qildiradi.   Bu   yerda   otlar
boqiladi,   yung   gazlama,   gilam,   sholcha   ishlanadi.   Bu   viloyatning   poytaxti
Chag’oniyon shahridir, tog’ etagida bino bo’libdir. Oqar suvlari bor». As-Sallomiy
Chag’oniyon   amirlari   Abu   Bakr   (930-   939)   va   Abu   Ali   (939-952)   saroyida
maktublar devonini boshqargan. Abu Ali uning tarixdan yaxshigina xabardorligini
sezgach,  unga Xuroson tarixini  raqam  qilishni  topshiradi. Bu asar  «Kitob at-tarix
fi-axbor   vulot   Xuroson»   («Xuroson   hukmronlari   tarixi   haqida   kitob»)   deb   atalib,
955  yilda  yozib  tugallangan,  taassufki,   asar  bizning  zamongacha  yetib  kelmagan.
Ammo   as-Sallomiyning   zikr   etilgan   asari   keyingi   asr   tarixchilarining   ko’plari
14
 Madraimov A., Fuzailova U. Tarixiy manbashunoslik. O‘quv qo‘llanma. – T.: Fan, 2010. 134-b.
39 uchun muhim manba sifatida xizmat qilgan. Bular ichida as-Saolibiyning «Yatimat
ad dahr» («Zamona yagonalari», 1017), Gardiziyning «Zaynul  axbor» («Xabarlar
ziynati»,   1050),   Ibn   Asirning   (1160-1234)   «Al   komil   fit   torix»   («Mukammal
tarix»)   va   yana   ko’plab   boshqa   tarixiy   asarlar   as-Sallomiy   asaridan   foydalanib
yaratilgan.   Yetuk   bilim   sohibi   as-Sallomiy   yana   qator   ajoyib   asarlarning
muallifidir,   jumladan   «Kitob   va   natf   va   az-zarf»   («Hikmatli   so’zlardan
namunalar»),   «Kitob   al   misboh»   («Chiroq   haqida   kitob»)   va   «Kitob   as-sor»
(«Tasdiq   haqida   kitob»)   shular   jumlasidandir,   lekin   bu   asarlar   ham   bizning
zamongacha yetib kelmagan. 
40 Xulosa
Xulosa   o’rnida   shuni   aytish   mumkinki,   tarixni   bilish,   ajdodlar   tajribasini
o’zlashtirish   o’tmishdan   saboq   olish   buyuk   qadriyatdir.   O’zligini   anglagan,   uzoq
o’tmishini   bilgan   kishi   olis   istiqbolni   ham   ko’radi.   Demakki   hayotda   o’z   o’rnini
topa   biladi.   Demak   tarix   tafakkur   va   fikrga   da’vat   etuvchi   qudrat!   Ma’rifatli
yuksak   ma’naviyatli   xalq   milliy   birlik,   milliy   yaxlitlik   namunasini   ko’rsatadi.
Milliy   yaxlitligi   orqali   manfaatlar   yaxlitligiga   erishadi.   Bunday   xalqni   yengib
o’tadigan kuch bo’lmaydi. Mustaqillikni o’tgan davri- tarix bilan qiyoslaganda bir
lahza.   Biroq   istiqlolning   murakkab,   dolg’ali,   ziddiyatli   bir   paytida   xalqimiz   boy
ma’naviyatini yaqqol namoyon qildi. Bugungi kunda kechayotgan voqealar asosan
vaqtli matbuotda, jurnallarda, zamonaviy tarixchilar asarlarida keng yoritilmoqda.
O’rta   Osiyo   haqidagi,   Amudaryo   va   Sirdaryo   boylan   bu   ikki   daryo   oralig’idagi
ro’y   bergan   antik   davr   voqealariga   doir   aniq   ma’lumotlarni   yunon   va   rim
manbalaridan   topamiz.   Bu   manbalar   biz   uchun   nihoyatda   bebaho   asardir.   O’rta
Osiyo   haqida   hikoya   qiluvchi   grek   va   Rim,   xitoy   adabiyoti   namunalarini
varaqlasak,   O’rta   Osiyo   xalqlarining   madaniyati   juda   qadim   zamonlardayooziga
xos ravishda rivojlanganligining guvohi bo’lamiz. Bunday og’zaki ijod namunalari
bo’lmish   «To’maris»   afsonasi   Gerodotning   «Tarix»   asaridan,   «Shiroq»   afsonasi
esa   Polienning   «Harbiy   hiylalar»   kitobidan   salmoqli   o’rin   egallagan.   «O’rta
Osiyoning   qadimgi   xalqlari   o’zlarining   antik   davrlari   bilan,   kishilikning
mukammal   ya   mumtoz   namoyandalari   sifatida,   butun   kishilik   jamiyatining
qadimgi davrini ifoda qiladilar. Antik davrlami o’rganishimizda yolg’iz arxeologik
qazilmalar   kifoya   qilmaydi,   faqat   ularning   o’zi   bilangina   qanoatlanmaymiz.   Bu
qadim   topilmalar   g’oyat   go’zal   va   qanchalik   noyob   bo’lmasin,   biz   ulaming   faqat
tashqi   shakliga   qarab   fikrlaymiz,   taxmin   yuritamiz.   Biz   antik   davrlarda   yashagan
bokalonlarimizning   timsoliy   shaklini   emas,   jonli   hayotini   ko’rgimiz,   ular   bilan
dardlashgimiz  keladi. Hozirgi daryolar, shaharlar, tog’lar antik davrda ham  xuddi
shunday   bo’lganmi,   ularni   o’z   ko’zimiz   bilan   ko’rsak   deymiz.   Buning   imkoni
bormi?   Axir,   bu   haqda   hech   bir   yozma   manbaga   ega   emasmizku?   To’g’ri,   antik
41 davrdan   bizga   yozma   «guvoh   yetib   kelmagan.   Qadim   ajdodlarimiz   haqida
so’zlovchi   shaharlamning   qoldiqlari,   go’zal   san’at   obidalari,   bebaho   arxeologik
topilmalar   mavjud.   Shu   bilan   birga,   bizgacha   noyob   yunon-rim   adabiyoti
namunalari ham yetib kelgan. Ushbu manbalami o’qir ekansiz biz avlodlar qalbini
bir   bebaho   boylik   o’ziga   asir   etadi.   Jahonda   grek   adabiyotidan   ma’naviy   oziq
olmagan   bironta   adabiyot   topilmasa   kerak.   Antik   dunyoning   badiiy   go’zalligiga
asos   solgan   Homer   ijodigina   shu   bilan   birga,   Esxil,   Sofokl,   Evripid   va   Aristofan
kabi so’z san’atkorlarining nodir  adabiy durdonalari ham bitmas-tuganmas badiiy
estetik   zavq   manbaidir.   Keltirilgan   ilmiy   dalillar   va   tarixiy   manbalarning
malumotlariga   tayangan   holda   xulosa   qilib   aytish   mumkinki,   Termiz   nomining
kelib   chiqishi   shaharning   paydo   bo’lishi   bilan   tengdosh   desak   xato   bo’lmaydi.
Ma’lumotlar   xilma-xilligiga   qaramasdan   Termiz   nomining   qaysi   shakli
ifodalanishidan   qat’iy   nazar   aynan   bir   joy   haqida   Amudaryoning   o’ng   sohilida
joylashgan   shahar   nomi   ekanligi   ilmiy   manbalarda   isbotlangan.   Toponimlarni
lingvistik jihatdan o’rganish  asosida  tarixiy va  geografik ma’lumotlarga tayangan
holda va yerli aholining bu joy haqidagi qadimiy rivoyatlariga asoslansak, Xoja al
–Hakim   haqidagi   rivoyatni   haqiqatga   yaqinroq   deb   aytish   mumkin.   Chunki   bu
rivoyatda   g’ayrioddiy   tuyilgan   jihatlar   bo’lishiga   qaramasdan,   xalq   orasida   juda
ko’p   variantda   mavjudligi   bu   rivoyatda   biroz   bo’lsa-da   haqiqat   mavjudligidan
dalolatdir.
42 Foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro’yxati:
Adabiyotlar:
1. Manbashunoslik. Mualliflar jamoasi. Darslik. – T. Turon-Iqbol, 2019 
2.   Madraimov   A.,   Fuzailova   U.   Tarixiy   manbashunoslik.   O’quv   qo’llanma.   –   T.:
Fan, 2010. 
3.   Ahmedov   B.   O’zbekiston   tarixi   manbalari   (qadimgi   zamon   va   O’rta   asrlar).   –
T., 2001. 
4.   Alimova   D.A.   Istoriya   kak   istoriya,   istoriya   kak   nauka.   T.   I.   Istoriya   i
istoricheskoe soznanie. – T.: O’zbekiston, 2008. 
5. Bo’riev. O. Temuriylar davri yozma manbalarida Markaziy Osiyo. – T., 1997. 
6. Saidkulov T.S. Ocherki istoriografii istorii narodov Sredney Azii. chast I- II. –T.:
O’qituvchi, 1990. 
7. Asqarov A. O’zbekiston tarixi (eng qadimgi davrlardan eramizning V asrigacha)
1994.
8. Ahmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari, Toshkent, 1991.
9. Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. T, 1994.
10. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent, 2000.
11. Abdullayev K.A. Kult xaоmы v drevney Sentralnoy Azii. -Samarkand
Mejdunarodnы Institut Sentralnoaziatskix issledovaniy 2009, -S. 20,56
12. Boynazarov F. O’rta Osiyoning antik davri. T., O’qituvchi 1991, 234b.
14. Sagdullayev A. A. O’zbekiston tarixi. -T.: Universitet, 1999, 356 b.
15. Boynazarov F. O’rta Osiyoning antik davri. T., O’qituvchi 1991, 254b.
43

Termiz shahrining qadimgi manbalarda aks etishi

Купить
  • Похожие документы

  • Shaxs tarbiyasida jismoniy tarbiyaning ahamiyati
  • Yuechi-Kushon va Kushon davlati
  • Yangi davrda Shimoliy Afrika mamlakatlaridagi milliy ozodlik urushlari
  • Xorazmshohlar davlati
  • XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkiyadagi ijtimoiy iqtisodiy va siyosiy jarayonlar

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha