Teshiktosh g'orining ilmiy ekspeditsiyalar tomonidan o'rganilishi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	16000UZS
Размер	108.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	09 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Alisher

Дата регистрации 03 Декабрь 2024

72 Продаж

Teshiktosh g'orining ilmiy ekspeditsiyalar tomonidan o'rganilishi

Купить

MUNDARIJA:
KIRISH ....................................................................................................................2
I BOB. O'LKASHUNOSLIK FANINING SHAKLLANISHI VA
RIVOJLANISHI TARIXI VA TURLARI............................................................5
1.1 O‘rta Osiyoda arxeologiya fanining vujudga kelishi tarixidan ......................5
1.2 O‘zbekistonda arxeologiya fanining vujudga kelishida akademik Ya.
G‘ulomovning xizmati .......................................................................... ............11
II BOB. O'LKASHUNOSLIK ISHLARI VA KEYINGI AHVOLI ................19
2.1 Teshiktosh g'orida olib borilgan qazishma ishlari .......................................19
2.2 Teshiktosh g'orida o'tkazilgan ilmiy ekspeditsiyalar .... ....... ........................23
XULOSA ...............................................................................................................29
ADABIYOTLAR RO'YXATI .............................................................................30
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zining
“Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida yosh avlod qalbida yuksak
ma’naviyatni shakllantirishda ta’lim-tarbiya tizimining o‘rni yuksakligiga alohida
e’tibor qaratib “... farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega
bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya
sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1
,
- deb ta’kidlab o‘tadi.
Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan
hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida
talabalarga etkazish vaqt nuqtai nazaridan amalga oshirish mushkul vazifa
hisoblanadi.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z
ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning
asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi,
mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga
qiziqish paydo bo‘ladi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil
qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars
mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘z ustida
mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma berish oliy ta’lim tizimida faoliyat olib
borayotgan professor-o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Talabaning mustaqil ishi – muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan
bilim, ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan
o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashqarida
o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir.
1
O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov
2

Boshlang’ich sinf matematik darslarida ilg’or pedagogik texnologiyadan
foydalanib dars o’tilsa, o’qitish jarayoni takomillashadi. Kurs ishi dolzarbligi ana
shu bilan asoslanadi.
Arxeologlar qazishma usuli bilan ish ko`radilar. Ayniqsa yozuvlar paydo
bo`lmasdan burungi davr tarixini arxeologiya qazishmalarida topilgan buyumlar
to`ldiradi, arxeologiya qazishmasining natijalari matbuotda keng yoritib boriladi.
Katta qurilishlardao`tkaziladigan er qazish ishlarida arxeologiya buyumlariga
ehtiyot bo`lish yuzasidan ilmiy tushuntirishlar o`tkaziladi. Arxeologiya fani hali
boshqa fanlarga qaraganda yosh bo`lishiga karamasdan, dunyoda katta e`tibor
qozongan va hammani qiziqtirgan fandir. Tarixchilikning katta yutuqlaridan biri
arxeologiyaga katta e`tibor berganligi bilan belgilanadi. Jamiyat tarixi ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivoji va shu asosda ishlab chiqarish munosabatlarining
turli davrda o`zgarib borishidan iborat ekanligi fanda e`tirof etilgach, tarixni
ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarga ajratib davrlash masalasi kun tartibiga qo`yildi.
Tarixchilikda butun insonyyat tarixi quyidagi davrlarga bo`lib o`rganiladi: 1.
Ibtidoiy jamoa tuzumi davri. 2. quldorlik davri. 3. Feodalizm davri. 4. Kapitalizm
davri. Hozirgi fanning aniqlashiga ko`ra, kishilik jamiya-ti tarixi bir million yilga
yaqinlasha boradi. SHu uzoq davrning oxirg`i ming yillaridangina sinfiy jamiyat,
ya`ni quldorlik jamiyati vujudga kelgan bo`lib, unga qadar o`tgan davrlar ibtidoiy
jamoa davrini, ya`ni sinf paydo bo`lgunga qadar o`tgan davrni o`z ichiga oladi.
O`zbekistonda tarix fani rivoj topgunga qadar, birinchidan, tarixni ishlab chiqarish
usullariga qarab davrlashtirish yo`q edi. O`zbekistonda, umuman O`rta Osiyoda
ibtidoiy jamoa davri bo`lganligiga shubha bilan qaralgan edi. Ikkinchidan, O`rta
Osiyoga aholi eron va Shimoliy Hindiston tomondan ko`chib kelgan, deb taxmin
qilinar edi. quldorlik davri ham go`yo bo`lmagan, eng qadimgi zamonlardan tortib,
so`nggi Buxoro amirlari yamonigacha O`rta Osiyo xalqlarining hayotida o`zgarish
bo`lmagan, deb uqtirilar edi. Bundan tashqari jamoat o`lkashunosligiga mustaqil
ravishda tanga pullarni o`rganuvchi mutaxassislar — numizmatlar, muhrlarni
o`rganuvchilar sfragistlar, tamg`a (gerb)larni o`rganuvchilar — geraldistlar, tosh,
3

metall, sopol va yog`ochdagi yozuvlarni o`rganadigan olimlar-epigrafistlar, eski
asbob-uskunalar va qurol-aslaha hamda shu kabi narsalarni to`plovchilar ham
uyushadi. Maktab o`lkashunosligi esa maktablarda tarih inson va jamiyat fani
o`qituvchilarining bevosita rahbarligida tashkil qilinadi. Maktab
o`lkashunosligining a`zolari V-X (XI) sinflarning eng intizomli va a`lochi
o`quvchilaridan tuzilib, ular o`lka materiallarini to`rt guruhga bo`lingan holda
to`playdilar. To`plangan arxeologik, etnografik, toponimik va arxiv hujjatlari
maktab o`lkashunoslik va tarix muzeylarida namoyish qilinadi. Maktab
o`lkashunosligi ta`lim-tarbiyani turmush, ishlab chiqarish, yangi jamiyat qurish
tajribasi bilan uzviy bog`liq holda o`rganadi. O`qitish jarayonida o`lka
materiallaridan o`rinli foydalanish o`quvchilarning o`z o`lkasi tarixini bilib olishga,
chuqur bilim olishga, mustaqil ijod qilishga bo`lgan qiziqishini orttiradi va kelgusi
hayot yo`lini tanlab olishga yordam beradi.
Kurs ishi maqsadi: Boshlang’ich sinflarda arifmetik amallarni o’rgatishda
pedagogik texnologiyalardan foydalanish pedagogik asoslarini ishlab chiqish.
Kurs ishi obyekti: U mumiy o’rta ta’limning boshlang’ich sinflaridagi o’quv-
tarbiyaviy jarayoni .
Kurs ishi predmeti: B oshlang’ich sinflarda a rifmetik amallarni o’rgatishda
pedagogik texnologiyalardan foydalanish.
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

I BOB. O'LKASHUNOSLIK FANINING SHAKLLANISHI VA
RIVOJLANISHI TARIXI VA TURLARI
1.1 O‘rta Osiyoda arxeologiya fanining vujudga kelishi tarixidan
«Arxeologiya» so‘zi lotin tilidan olingan bo‘lib «Arxayos» « - «qadimgi»,
«Logos» - fan, ya’ni «qadimgi davrni o‘rganuvchi fan» degan ma’noni bildiradi.
Arxeologiya o‘lkashunoslik va tarix fanlarining asosiy manbalaridan biridir.
Dunyo xalqlarining bir necha 100 ming yillardan beri davom etib kelayotgan tarixi
bor. Lekin shu uzoq tarixiy taraqqiyotning eng qadimgi davridan, ya’ni eramizdan
avvalgi IV-III ming yilliklarda yozma asarlar paydo bo‘lgan. Undan avval esa
yozuv va yozma tarix bo‘lmagan. Yozuv paydo bo‘lgandan keyin ham ko‘pgina
voqealar yozilmay qolgan, podsholarning buyruqlari, ruhoniylarning diniy
ta’limotlari, xazinalarning hisob kitoblari hamda turli urushlar haqidagi yozma
asarlar esa o‘z zamonasining ishlab chiqarish usullari va vositalarini, xalqning
mashaqqatini yetarlicha aks ettirmagan 2
. Demak, qadimgi shahar va qishloqlar
qazib ko‘rilganda, u yerdan qadimgi xalqlarning uy-joy qoldiqlari, mehnat
qurollari, zeb-ziynat buyumlari, ibodatxona qoldiqlari topiladi, bu narsalar yozma
tarixdagi ma’lumotlarga qaraganda, o‘sha davr turmushini har taraflama va aniqroq
yoritib berishga yaraydi. Bunday yodgorliklar buyumlarni tekshiruvchi fan
arxeologiya bo‘lib, u tarixchilikning muhim bir tarmog‘ini tashkil etadi.
Arxeologiya-ibtidoiy odamlary ashagan makonlarni, sinfiy davrdan qolgan shahar,
qishloq va mozorlarni qazib ko‘rib, tarixni aniqlaydi.
Arxeologik ilmiy izlanishlarning boshlanishi xorijiy mamlakatlarda XVIII
asrga to‘g‘ri keladi. Ana shu XVIII asr boshlarida eramizning 79 yilida Vezuviy
vulqonini otilishi natijasida fojiali xodisalar yuz bergan. Pompey va Gerkulanum
shaharlarida birinchi marotaba arxeologik qazish ishlar olib boriladi va ilk bor
1600 yil ilgari xalok bo‘lgan odamlarni hayotini aks ettiruvchi manzara paydo
qilindi. Shundan so‘ng o‘sha zamon olimlari kundalik turmush tarzini aks
2
Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996.
5

ettiruvchi buyumlarni o‘rganishning ahamiyati naqadar yuqori ekanligini
tushundilar. Arxeologlar qazilma usuli bilan ish ko‘radilar. Ayniqsa yozuvlar
paydo bo‘lmasdan qadimgi davr tarixini arxeologik qazishmalarda topilgan
buyumlar to‘ldiradi, arxeologiya qazishmasining natijasi matbuotda keng yoritilib
beriladi. Arxeologiya fani xali boshqa fanlarga qaraganda yosh bo‘lishiga
qaramasdan, dunyoda katta e’tibor qozongan va hammani qiziqtirgan fandir.
O‘rta Osiyo ham qadimgi Sharqning yuksak madaniyat yaratgan
o‘choqlaridan biri bo‘lib, bu o‘lkada insoniyat ilk tosh asridan boshlab yashagan.
O‘lkaning turli joylaridan topilgan moddiy manbalar fikrimizni to‘liq tasdiqlaydi.
Keng ko‘lamdagi arxeologik tadqiqot ishlari natijasida tog‘ va tog‘ oldi, vodiy
hatto qoraqum va qizilqum cho‘llaridan tosh asri makonlari, manzilgoxlari neolit
va bronza davri qishloqlari, mozor qo‘rg‘onlar, ilk temir va feodal davri
qishloqlari, shaharlari, suv inshootlari, mudofaa devorlarining qoldiqlari va ulardan
o‘rin olgan turli xildagi moddiy manbalar hamda turli davrlarga oid qoyatosh
rasmlar ko‘plab topilgan. Bu o‘lka hududidagi arxeologik yodgorliklar xilma -
xilligi va madaniy qatlamning boyligi bilan ajralib turadi. Arxeologik manbalar
quyidagi ikki turga bo‘linadi:
1. Tabiiy manbalar (Paleozoologiya, paleobotaniqa) - inson va hayvon suyaklari va
o‘simlik qoldiqlari geologik qatlamlar bo‘lib, ularni asosan antropologlar,
zoologlar, botaniklar va geologlar o‘rganadilar.
2. Inson tomonidan yaratilgan manbalar: mehnat qurollari, qurol-aslahalar,
kulolchilik buyumlari, san’at va zeb-ziynat buyumlari, qoyatosh rasmlari, yozma
manbalar va h.k. Yozma manbalarni o‘rganish bilan asosan tarixchilar
shug‘ullansalar-da, arxeologlar kishilik o‘tmishini o‘rganishda moddiy manbalar
bilan birgalikda yozma manbalarga ham tayanib ish ko‘radilar.
Arxeologiya fanida «yodgorlik» va «manba» iboralari keng qo‘llanilib, ular bir
ma’noni anglatuvchi sinonim so‘zlardir. Shuning uchun odamlar yashagan barcha
turdagi manzilgoxlar arxeologik yodgorliklar deb ataladi.
O‘rta Osiyo xalqlarining moddiy madaniy yodgorliklarini o‘rganish XIX
asrning ikkinchi yarmidan, ya’ni o‘lkaning chor Rossiyasi tomonidan bosib
6

olingandan so‘ng boshlandi. Bu o‘lkaga turli kasbdagi kishilar kela boshladilar.
Ular orasida moddiy yodgorliklarga qiziquvchi mahalliy kishilar xam bor edi. V.V.
Bar told, V.A. Jukovskiy, N. I . Veselovskiy kabi sharqshunoslar, hamda A.L.
Kun, V.L. Vyatkin, I.T. Poslovskiy, N.P. Ostroumov va boshqalarning o ‘lka
arxeologiyasini o‘rganishdagi xizmatlari kattadir. Mahalliy xavaskorlardan Akrom
Asqarov, M. Mirmuxammedovlarning ishlari ham diqqatga sazovordir. V.V.
Bartoldning bevosita rahbarligi va taklifi bilan 1895 yilda «Turkiston arxeologiya
xavaskorlari to‘garagi» tuzilib, uning nizomi tasdiqlandi. To‘garak tadqiqot
ishlariga jiddiy e’tibor qaratib, dastlabki yutuqlarga erishdi. Lekin bu paytda ish
olib borgan olimlar va xavaskorlar ishn muntazam tashkil etmagan edilar. O‘rta
Osiyo arxeologiyasiga jiddiy e’tibor XX asrning 20 - yillari oxiri va 30 - yillardan
boshlandi. Ayniqsa ikkinchi jahon urushidan so‘ng arxeologik tadqiqot ishlari
O‘rta Osiyoning barcha hududlarida keng ko‘lamda olib borila boshlandi. Bu
davrda O‘rta Osiyo arxeologiyasi rivojlanishida S.P. Tolstov, M.Ye. Masson,
M.M. Dyakonov, A.P. Okladnikov, M.M. Gerasimov, V.G. Grigor’ev, A.Yu.
Yakubovskiy, Ya.G‘. G‘ulomov, M.P. Gryaznov, A.N. Bernshtam, A. I .
Terenojkin, B.A. Latinin, A.M. Beleniskiy, V.A. Shishkin, V.M. Masson, B.A. Li t
v ins k iy, G.A. P uga c he nko va , M.A. I t ina ka b i arxeologlarning fan oldidagi
xizmatlari beqiyosdir. Keyingi 30 - 35 yil ichida O‘rta Osiyo moddiy madaniyatini
o‘rganishda ulkan ishlarni amalga oshirgan arxeologlar guruxi yet ishib chiqib,
ular jumlas iga A.A. Asqarov, A.R. Muhammadjonov, O‘. Islomov, L.I. Albaum,
Yu.F. Buryakov, R.X. Sulaymonov, N. Ne’matov, V.A. Ranov, I. Axrorov, V.I.
Sarianidi, O.K. Berdiev, M.R. Qosimov, T. Mirsoatov, E.V. Rtveladze, M.
Jo‘raqulov, A.S. Sagdullaev, Sh.R. Pidaev, Z.I. Usmonova, B. Turg‘unov, T.Sh.
Shirinov, B.X. Matboboev va boshqalarni kiritish mumkin. Bularning k o ‘p c h i l
ig i hozirgi paytda ham O ‘r t a Osiyoning o‘tmish tarixining turli davrlari bo‘yicha
muntazam tadqiqot ishlari olib bormoqdalar.
O‘rta Osiyo arxeologiyasini o‘rganish hozirda yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Bu ishlar
bilan maxsus institutlar, universitetlar, arxeologiya kafedralari, joylardagi
muzeylar hamda ular bilan xamkorlikda chet el inst itut lar i va universitet lar i
7

shug‘ullanishmoqdalar. Bularning tadqiqotlari o‘lka xalqlari tarixini o‘rganishda
katta ilmiy ahamiyat kasb etmoqda.
Tarixiy ma’lumotlarga qaraganda, tarixchilik O‘rta Osiyoda juda ham
qadimdan boshlangan. Xorazmlik mashhur olim Beruniyning yozishiga ko‘ra, arab
istilochilari O‘rta Osiyodagi mahalliy til va mahalliy yozuvdagi asarlarni ham yo‘q
qilib, yondirib yuborganlar. Shu sababli eng qadimgi zamonlarda yozilgan asarlar
saqlanmagan. Ming yil davomida yozilib kelingan tarixiy asarlar juda ko‘p,
Muhammad Narshaxiyning «Buxoro tarixi», Bal’amiyning «Tarix tabari tarjimasi»
kabi asarlari yozilganiga ming yildan oshdi. O‘rta Osiyoda arxeologiya fani,
yuqorida aytilganidek juda yosh fan. XVIII asrda jahonning ayrim ilg‘or
mamlakatlarida boshlangan arxeologik ilmiy izlanishlar XIX asrga kelib bir
muncha rivojlandi 3
. XX asrda esa ayniqsa taraqqiy etdi. Ammo bizning O‘rta
Osiyo hududida, garchi insoniyat tarixini barcha davrini aks ettiruvchi yodgorliklar
ko‘p bo‘lishiga qaramay, bu jarayon sust darajada bo‘ldi. Bunga sabab, Rossiya
imperiyasini ham, sovet mustamlakachiligi davrini ham, O‘rta Osiyo
respublikalariga nisbatan mustamlakachilik siyosatida bo‘lishi edi. XX asrning II-
yarmiga qadar Yahyo G‘ulomovdan tashqari birorta ham milliy mutaxassis
arxeolog yo‘q edi. Ana shu sabablarga ko‘ra O‘rta Osiyo hududida arxeologik
izlanishlarni asosan rus olimlari olib borar edi. Rus sharqshunosi V.N.
Veselovskiy, V.B. Grigorev, I. Kallaur, V.V. Bartold va boshqalar, shuningdek,
o‘zbek havaskor arxeologlardan Akrom Polvon Asqarov (Havaskor arxeologlardan
bo‘lgan Akram Asqarov N.I. Veselovskiy tashkil qilgan qazuv-qidiruv ishlarida
bevosita qatnashgan, turli davrga oid tangalarni davri, zarb qildirgan podshoning
nomlarini juda yaxshi bilgan. Farg‘ona, Sirdaryo, Samarqand va Buxorodagi
ekspeditsiyalarda qatnashgan. Akram Asqarovni bemalol birinchi o‘zbek
arxeologlaridan edi, deb aytsa bo‘ladi. Rus sharqshunos olimi N.I. Veselovskiy
Akram Asqarovga baho berib «Agar Akram Asqarov bo‘lmaganda men bunchalik
muvaffaqiyatlarga erishmagan bo‘lar edim» deb juda yuqori baholagan. 1887 yili
3
Alekseev V.P., Askarov A.A., Xodjayov T.K. Istoricheskaya antropologiya.
8

«Rus arxeologiya jamiyati» Akram Asqarovni «Arxeologiya rivojiga qo‘shgan
hissasi uchun» kichik kumush medali bilan mukofotlaydi)
va boshqalar yodgorliklarni tarix nuqtai nazaridan o‘rganish ishiga tashabbuschi
bo‘ldilar.
V.L.Vyatkin qadimgi vositalarni o‘rganish asosida rasadxonani o‘rnini
aniqladi. 1908-1909 yillarda bu joy arxeologik yo‘l bilan qazilgan va rasadxonani
g‘ildirak shaklidagi binosini kursi, binoning buzilgan g‘isht va naqshlarini hamda
rasadxonani sekstantidan bir qismi topildi. Bu tarix fani uchun o‘lkamiz tarixi
uchun juda katta yangilik bo‘ldi. Lekin shu joyda bir ma’lumotni aytib o‘tish
lozim. Ulug‘bek rasadxonasi o‘rnini V.L. Vyatkinga mahalliy havaskorlardan biri
bo‘lgan – numizmat, samarqandlik hattot Abu Said Mahsum XVI asr
vaqfnomalarini o‘rganib turib ko‘rsatib berganligi to‘g‘risida ma’lumotlar bor.
O‘rta Osiyoni Amudaryo etaklarida S.P. Tolstov qadimgi Xorazm alifbosini
aniqlashga muvaffaq bo‘ldi. Shahar va qal’alarda topilgan madaniy topilmalar
madaniyatimizni naqadar porloq bo‘lganidan dalolat beradi. A. Yakubovskiy O‘rta
Osiyoning o‘rta asrlaridagi eng muhim shaharni ijtimoiy topografiyasini aniqladi.
O‘rta Osiyo arxeologiyasini o‘rganishda M.Ye. Masson, Shishkin, A.P.
Okladinkov, Ya. G‘ulomov asarlari katta ahamiyatga ega. Ibtidoiy jamoa tuzimi
davri odamzodning paydo bo‘lgandan to mulkiy jamiyat vujudga kelishigacha
bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Ijtimoiy kishilik jamiyati uch davrga bo‘linadi:
tosh, bronza va temir asrlari bo‘lgan. Ana shu davrlar bo‘yicha bosqichma-bosqich
davrlarga oid madaniy yodgorliklar ham hududimizdan ko‘plab topila boshladi.
Agar Tolstov neolit davriga oid madaniy yodgorlik topgan bo‘lsa, A.P. Okladnikov
1938 yil Surxandaryo viloyati, Boysun tog‘idagi Teshiktosh g‘oridan, must’e davri
ya’ni o‘rta paleolit davriga oid yosh bolaning suyak qoldiqlari bilan birga o‘choq
o‘rni, mehnat qurollari, hayvon suyaklarini topishga muvaffaq bo‘ldi. 1946 yilda
Samarqand viloyatining Urgut tumanidagi Omonqo‘ton g‘oridan o‘rta paleolit
davriga oid makon hamda tosh qurollar topildi. 1955 yilda Toshkent yaqinidagi
Shoim ko‘prik degan joyda ashell (ya’ni ilk paleolit) davri qurollari bilan birga
muste (o‘rta paleolit) davri qurollari ko‘plab topildi. 1954 yillarda Farg‘ona
9

vodiysining Qayroq qum cho‘lida ham bir necha yerdan muste davrining ashell
davri tosh qurollari topildi. Bunday tosh mehnat qurollari respublikamizning yana
bir necha yeridan ham topilgan. Bu topilmalarning o‘lkamiz tarixini
o‘rganishimizda juda katta ahamiyatga egadir. Demak, O‘zbekiston ibtidoiy
to‘dadan urug‘chilik tuzumiga o‘tish bosqichi bo‘lgan muste davrida aholi
g‘orlarda va ochiq yerlarda makon tutib hayot kechirganlar. Muste davrining
oxirlariga kelib ov qilinadigan qurollarning bir muncha yaxshilanganligini olovdan
foydalanish imkoniyatini kengayishi uzoq atrofdagi aholi bilan ma’lum aloqa
bog‘lanishi natijasida ma’lum bir toifa o‘troq xolda yashagan bir guruh kishilar
o‘rtasida qon-qarindoshlik munosabatlari boshlanadi. Bolalar faqat onani tanigan
va urug‘ tepasida ona turgan. Bu davr tarix tili bilan aytilganda urug‘chilik
shartsharoitida ov va baliqchilik mahsulotlari ko‘payib borgan, g‘ayri tabiiy
kuchlar haqida afsonalar to‘qila boshlangan. O‘zbekistonda yuqori paleolit
davrining deyarli barcha bosqichlari manzilgohlaridan darak beruvchi makonlar
Toshkent yaqinidagi Shoim ko‘prikdagi Boysun tog‘larida, Machay g‘orida, Amir
Temur g‘orida, Samarqand makonlaridan topilgan. Ular ichida Shoim ko‘prik va
Machay g‘ori yodgorliklari o‘sha davr hayoti haqida yaxshi materiallar beradi.
Yuqori paleolit davriga xos tosh qurollar Buxoro viloyati Uchtut qishlog‘i atrofida,
Toshkent yaqinidagi Bo‘zsuv I va Bo‘zsuv II makonlarida, Oxangaron yaqinidagi
Ko‘lbuloq makonida va boshqa joylarda topildi. Paleolit davri tamom bo‘lib,
mezolit davri boshlandi. Mezolit o‘rta tosh davri bo‘lib, bu davrda kishilar o‘q,
yoyni kashf etdilar. Ovchilik mehnat qurollarini takomillashuvi natijasida
osonlashdi. Birinchi marotaba it xonakilashdi. Surxondaryo viloyatidagi Zarautsoy
bo‘yidagi «Zarautsoy kamar» degan bir tog‘ning kamarida toshga qizil bo‘yoq
bilan solingan sur’atlar topilgan. Unda chodir yopinib, o‘ziga dum bog‘lagan va
o‘q, yoy ko‘targan ovchilar, yovvoyi hayvonlar bilan tasvirlangan.
Respublikamizda mezolit davri yodgorliklari Boysun tumanidagi Mochay g‘orida,
Toshkent yaqinidagi Qo‘shilish degan joyda topilgan.
10

1.2 O‘zbekistonda arxeologiya fanining vujudga kelishida akademik Ya.
G‘ulomovning xizmati.
G‘ulomov Yahyo G‘ulomovich (1908.1.5 -Toshkent - 1977.10.1) - tarixchi-
arxeolog olim. O‘zbekiston FA akademigi (1966), O‘zbekistonda xizmat
ko‘rsatgan fan arbobi (1958), tarix fanlari doktori (1950), professor (1955). Atoqli
olim o‘zining qisqa va mazmundor hayotida tarix fanlari doktori, professor,
O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining akademigi darajasiga ko‘tariladi.
O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi. 1926 yilda Toshkentdagi O‘zbekiston
erkaklar bilim yurtini tamomladi, 1930 yili Samarqanddagi Pedagogika
akademiyasida 1931-32 yillarda Toshkent pedagogika texnikumida o‘qituvchi
bo‘lib ishladi. Ilmga, tarixga chanqoqligini sezgan mashhur o‘lkashunos olim
arxeolog V.L. Vyatkin uni o‘zi rahbarlik qilayotgan ko‘hna Afrosiyobda olib
borayotgan qazishmalarda ishtirok etishga taklif etdi. Ya. G‘ulomov mustaqil
arxeologik tadqiqotlarni ilk bor 1936 yili qadimgi Xorazm yerlaridan boshladi 4
.
1933-1940 yillarda O‘zbekiston qadimgi davr va san’at yodgorliklarini muhofaza
qilish qo‘mitasi (Uzkomstaris)da ilmiy xodim, so‘ngra ilmiy kotib bo‘lib ishladi.
1940-1943 yillarda sobiq SSSR Fanlar Akademiyasi O‘zbekiston bo‘limi tarix, til
va adabiyot instituti arxeologiya bo‘limi mudiri va 1943 yildan O‘zbekiston Fanlar
Akademiyasi tarix va arxeologiya institutining qadimgi va o‘rta asrlar tarixi sektori
mudiri, institut direktori vazifasini bajaruvchi (1956-1959 yy.) bo‘lib ishladi.
«Xorazmning sug‘orilish tarixi, qadimgi zamondan hozirgacha» mavzusida
doktorlik dissertatsiyasini yoqladi. 4 tomlik O‘zbekiston SSR tarixi, 2 tomlik
«Samarqand tarixi» asarlarini mualliflaridan. Biz yuqorida ta’kidlab
o‘tganimizdek, mutaxassislarning yo‘qligi uchun, o‘lkamiz tarixini dastlab rus
olimlari tomonidan tadqiq qilish boshlangan edi. O‘rta Osiyo jumladan,
O‘zbekiston hududida olib borgan rus olimlarining arxeologik tadqiqot ishlarini
yerli xalqlar uchun o‘ziga yarasha ijobiy tomonlari bo‘lishi bilan bir qatorda salbiy
tomoni ham mavjud edi. Ijobiy tomonlaridan biri – yerli xalqlarning qadimiy
tarixini ma’lum darajada yoritilishi bo‘lsada, ikkinchisi yerli milliy kadrlardan
mutaxassis arxeolog olimlarni tayyorlashdagi hissalaridir. Salbiy tomonlaridan biri
4
Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod Sredney Azii. - L., 1973
11

– ko‘p hollarda rus olimlarini O‘rta Osiyo yodgorliklarini o‘rganish jarayonlarida
bu yerdagi madaniyatlarni vujudga kelishini chetdan kelgan deb isbotlashga
urinishlari bo‘lsa, ikkinchisi bu bir necha ming yillardan buyon bizlar uchun
ajdodlarimizdan meros bo‘lib saqlanib kelayotgan o‘tmish madaniyatimizni aks
ettiruvchi arxeologik topilmalarni Moskva, Peterburg shaharlariga olib ketishidir.
O‘rta Osiyodagi har bir respublika Rossiyaga mustamlaka ekan, o‘zining milliy
arxeologik olimlariga ega bo‘lmay turib, bu kabi salbiy oqibatlarga barham berib
bo‘lmas edi. Buni o‘z vaqtida anglagan birinchi o‘zbek arxeologi va hozirgi kunda
o‘zbek arxeologiyasini otasi darajasiga ko‘tarilgan akademik Yahyo G‘ulomovning
tinimsiz qilgan sa’yi harakatlari tufayli O‘zbekistonda Fanlar Akademiyasining
tarix va arxeologiya institutida o‘zbek arxeologlaridan tashkil topgan, o‘ziga xos
arxeologiya maktabi vujudga keldi. Yahyo G‘ulomov har qaysi davr uchun alohida
mutaxassis arxeolog yetishtirishga kirishdi. Bu borada olim Peterburg olimlari
bilan kelishib, 1960 - 1970 yillar mobaynida A. Asqarov, O‘. Islomov, M.
Qosimov, S. Raximov, R. Sulaymonov, T. Mirsoatov kabilarni fan nomzodlari
qilib chiqardilar. 1970 yil 1 oktabrda O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi tarkibida
butun O‘rta Osiyoda yagona bo‘lgan arxeologiya ilmiy tekshirish instituti tashkil
topdi. Institut juda keng ko‘lamda ishlar olib bordi. Yosh mutaxassislar har bir
davr tarixiga oid ilmiy izlanishlar, qazuv ishlari olib borishib, o‘lkamiz tarixini
yangi-yangi ma’lumotlar bilan boyitib bordilar. Masalan: O‘. Islomov tomonidan
Farg‘ona vodiysida Haydarkondagi So‘hdan Selung‘ur g‘orini o‘rganilishi
natijasida (1988 yil) insoniyat tarixini yoshi 1 mlnga yetkazildi. T. Mirsoatovning
Uchtut joylarini qazib o‘rganilish natijalari neolit davri mehnat qurollarni yasash
ustaxonalarini ochib o‘rganilishi, M. Qosimov tomonidan Ko‘lbuloq madaniy
yodgorlik va xokazolar. Akademik Ya G‘ulomov «Xiva shahrining yodgorliklari»
(rus tilida, 1941 y.), «Quyi Zarafshon vodiysida ibtidoiy madaniyat va sug‘orma
dehqonchilikning paydo bo‘lishi» (rus tilida) kabi asarlar yozgan. «O‘zbekiston
tarixi» (4 jildli), «Samarkand tarixi» (2 jildli), «Buxoro tarixi»ning asosiy
mualliflaridan. Vafotidan so‘ng «Buyuk xizmatlari uchun» ordeni bilan
mukofotlangan (2002). Respublikada G‘ulomov xotirasiga bag‘ishlangan
12

«Akademik Ya. G‘ulomov o‘qishlari»ni o‘tkazish ilmiy an’anaga aylangan.
Toshkentdagi ko‘chalardan biri hamda O‘zbekiston FA Arxeologiya institutiga
G‘ulomov nomi qo‘yilgan. O‘lka tarixini o‘rganishda, yuqorida ta’kidlab
o‘tganimizdek, arxeologiya fanini rus olimlari tomonidan O‘zbekistonga kirib
kelishi, qolaversa yerli milliy havaskor arxeologlarni ya’ni A.Asqarov, Turdi
Mirg‘iyosov va boshqalar tufayli keyinchalik Ya.G‘ulomov boshchiligida o‘zbek
arxeologiyasi maktabini tashkil topishi natijasida o‘lkamiz tarixini bosqichma-
bosqich o‘rganish boshlandi. Tosh,bronza, temir davri, qadimgi, o‘rta asrlar tarixiy
yodgorliklari ochib o‘rganila boshlandi. Qadimgi Xorazm yerlarida, G‘arbiy
Buxoro cho‘llarida, ikkinchi jahon urushi arafasida o‘tkazilgan arxeologiyaga oid
tekshirishlar bu masalaga aniqlik kiritdi. Shu tariqa Amudaryo va Zarafshon
etaklarida cho‘lga aylanib yotgan katta maydonlarda arxeologiyaga oid tadqiqotlar
o‘tkazilgan vaqtda bu yerlar qadimgi qal’alar, qishloqlar va shaharlarning
vayronalari bilan ular o‘rtasidan o‘tgan qadimgi sug‘orish kanallari izlari bilan
to‘la ekanligi bir muncha aniqlandi. Bundan 2100 yil burun O‘rta Osiyoga kelib
ketgan Xitoy sayyohi Chjan szyanning ma’lumotlariga ko‘ra «Davon» deb atalgan
Farg‘onada 70 ga yaqin katta va kichik qal’alar, 300000 ga yaqin aholi bo‘lib, bu
yerda beda, uzum yetishtirilgan va yilqichlik keng rivojlangan. Farg‘onaning
Chjan szyan safaridan keyingi davrda qanday bo‘lganligi haqida yozma
ma’lumotlar yo‘q, lekin arxeologiya bu hususida ko‘p ma’lumotlarni aniqlab
berayotir. Ko‘pincha rus sharqshunoslari O‘rta Osiyodagi qadimgi madaniyatni
yo‘qqa chiqarib, bu yerlarda madaniyat faqat Eron davlati ta’siri ostida vujudga
kelib, keyinroq Iskandar Zulqarnayn istilosi va umuman yunonlar hukmronligi
ta’sirida taraqqiy etgan, so‘ngra yana harobalikka yuz tutib, faqat arablar
istilosidan so‘ng islom dini ta’sirida yana ko‘tarilgan degan fikrni ilgari surar
edilar. Xorazmda, G‘arbiy Buxoro cho‘llarida va umuman butun O‘zbekistonda
arxeologiya yordamida topilgan narsalar va dalillar esa G‘arbning bu
uydurmalarini fosh qilib tashladi. Ilgari O‘rta Osiyoning madaniy, siyosiy va
iqtisodiy aloqalari haqidagi targ‘ibot faqat Eron hamda Old Osiyo bilan munosabat
«Eron ta’siri» degan gaplardan nariga o‘tmas edi. Xorazm va
13

Buxoro viloyatida o‘tkazilgan arxeologiyaga oid qazilmalar O‘rta Osiyo xalqlari
Rossiyaning Markaziy tumanlari ayniqsa, Volga daryosining xavzasida bo‘lgan
davlatlar bilan juda qadimdan muntazam aloqada bo‘lib kelganini ko‘rsatadi 5
.
Daliliy ma’lumotlar qadimdan boshlangan bu aloqaning ilgari surilgani
o‘rganilmay kelganini ko‘rsatadi. Otashparastlik zardo‘sht (zaroastrizm) dinning
rivoji Eronda emas, O‘rta Osiyoda bo‘lganligi arxeologlar tomonidan isbotlandi.
Arxeolog Ya. G‘ulomov 1936 yili Xorazmning Mang‘it tumanidagi Qubba tog‘
ustida zardo‘shtiylarning qabristonini topdi. 1933 yili Termiz tumanida, Ayritom
degan joyda budda dini ibodatxonasining xarobasi topilgan. Ibodatxonada
buddaning haykali va boshqa ibodatxona qismlari qatorida toshdan yasalgan odam
haykallari topilgan. Haykallarning qiyofasida, kiyimlarda Hindistonga xos belgilar
yorqin bo‘lib, bu san’at ikki mamlakat orasidagi munosabatlarning samarasidir.
II asrda Kushon davlati budda dinini Hindistondan O‘rta Osiyo va Sharqiy
Turkistonga tarqatib, uni davlat dini darajasiga ko‘targan. III asrga kelib, qadimgi
davrning shaharlari xarobalikka yuz tutib, iqtisodiy hayot asosan alohida
vohalarga, qishloqlarga ko‘chadi. Hozir Toshkent, Samarqand, Buxoro, Jizzax,
Farg‘ona vodiysidagi va boshqa ko‘plab shaharlar atrofidagi sug‘oriladigan
yerlarda baland-baland «Oqtepa»lar bor. Arxeologiyaga oid qazilmalar bularning
hammasi feodallarning hom g‘ishtdan solingan feodal ko‘shklarning xarobasidan
iborat bo‘lib, «dehqonlar» yashab o‘tgan joylarning qoldiqlari ekanligini
ko‘rsatadi. Akademik Ya. G‘ulomovning kuzatishlari buni yaqqol isbotladi.
Masalan: Xorazmda Tuproqqal’a (IV asr) ko‘shkini qazishda u yerdan «podsholar
zali» deb atalgan zal topildi. Professor S.P. Tolstov «Bu zalda Xorazmda Afrig‘
xonadoniga mansub podsholarning haykallari ota-bobolar ruhiga sig‘inish
tariqasida aks ettirilgan» - deb aytadi. 1937 yildan to 1956 yilga qadar Buxorodan
40 km g‘arbdagi cho‘lda Varaxsha shahrining xarobalari topilgan. Tuproqqal’a,
Bolaliktepa, Varaxsha, Fayoztepa, Panjikentlarda topilgan rasmlarning san’ati va
5
Jabborov I. M. Jahon xalqlari etnografiyasi. - T., 1985
14

tasvirlarining boyligi ilk feodalizm madaniyatining o‘z zamonasida ancha rivoj
topganligini va mulkdorlik davrida an’anaviy san’atning bu davrga kelib avj
olganini tasdiqlaydi.
Keng ko‘lamda respublikamizda olib borayotgan arxeologiyaga oid
tadqiqotlar tufayli O‘zbekiston arxeologiyasining deyarli hamma davrlarda:
paleolit, mezolit, neolit, eneolit, bronza va temir davrlari hamda antik dunyo va
o‘rta asrlarga oid tekshirishlar natijasida to‘plangan boy va qimmatli moddiy
manba O‘zbekiston xalqlarining qadimgi tarixini yoritish, imkonini beribgina
qolmay, balki o‘rta asrlar tarixi, shuningdek shaharlar «yoshini» aniqlashga ham
katta yordam berdi. Bu esa o‘z-o‘zidan o‘lkamiz tarixini naqadar uzoq o‘tmishga
borib taqalishini, o‘lkashunoslik fanini talabalarga o‘tilayotganda arxeologik
materiallarni benihoya o‘rni kattaligini ko‘rsatadi . Farg‘ona vodiysi O‘rta
Osiyoning boshqa hududlarida bo‘lgani kabi arxeologik yodgorliklarga boy hudud
xisoblanadi. Vodiyda olib borilgan tadqiqotlar natijasida ilk paleolit davridan tortib
to o‘rta asrlargacha bo‘lgan davrlarga oid bir necha yuzlab arxeologik yodgorliklar
topib o‘rganilgan. Bronza davri va uning so‘nggi bosqichlariga kelib Farg‘ona
vodiysi qadimgi axolisi o‘ziga xos madaniyatlar yaratib, tarixiy-madaniy
jarayonlarni yanada faollashtiradilar. Ushbu o‘ziga xoslikni o‘troq va dasht axolisi
o‘zaro aloqalarida, moddiy madaniyat buyumlarida, turar joylar qurilishi va
uslubida, dafn etish inshootlarida ayniqsa, ko‘proq kuzatish mumkin. Olib borilgan
tadqiqotlarni qiyosiy taxlil qilish asosida Farg‘ona vodiysi so‘nggi bronza davridan
antik davrgacha bo‘lgan tarixiy-madaniy hayotida Chust madaniyati, Qayroqqum
madaniyati va Eylaton madaniyati kabi bosqichlarga ajratildi. Ushbu lavhada
yuqorida ajratilgan arxeologik madaniyatlar bosqichlariga nisbatan batafsilroq
to‘xtalishga harakat qilamiz.Farg‘ona vodiysining ilk temir davriga oid o‘ziga xos
madaniyatini Chust madaniyati deb atashni 1956 yilda Yu.A.Zadneprovskiy taklif
etgan edi. Qo‘lda ishlanib qizil angob qoplangan va ayrim xollarda qora bo‘yoq
bilan sayqallangan sopollar Farg‘ona vodiysining kattagina hududlariga yoyilgan
Chust madaniyati uchun xosdir. Naqshli sopollar 1933-1934 yillarda Eylatonda
B.A. Latinin tomonidan topilgan edi. Ammo o‘sha paytda bu sopollar bronza
15

davriga oid deb noto‘g‘ri talqin etildi. Keyinroq T.G.Oboldueva (1939 y) Katta
Farg‘ona kanali qurilishi munosabati bilan olib borgan kuzatuv ishlari natijasida
aynan shunga o‘xshash ko‘plab sopol namunalarini topdi. Ushbu madaniyat
yodgorliklarini tartibli va har tomonlama o‘rganish 1950 yilda Pomir-Farg‘ona
kompleks ekspeditsiyasi tomonidan boshlandi. Xususan, Chust manzilgohida keng
ko‘lamdagi tadqiqot ishlari olib borildi. 1952 yilda esa Dalvarzin qo‘hna shahri
ochilib uzoq yillar arxeologik tadqiqotlar olib borildi. O‘sha yillarda Farg‘ona
vodiysining turli hududlarida ko‘p sonli yangi manzilgohlar aniqlanib, bugungi
kunda ularni soni 100ga yaqin hamda ularning yarmida stratigrafik shurf va kichik
qazishma ishlari o‘tkazilgan. Chust madaniyatiga oid bronza mehnat qurollari
orasida o‘roqlar, iskana, pichoqlar, bigiz, ignalar bo‘lsa, qurol-yarog‘lardan kamon
o‘qi uchlari va nayzalar bor. Ushbu madaniyatga oid metall
buyumlar uch guruhga ajratiladi: 1) faqat Farg‘ona uchungina xos bo‘lgan
mahalliy buyumlar; 2) Farg‘onadan janubi-g‘arbiy hududlarda (Janubiy
Turkmaniston, Eron) joylashgan yerlarda tarqalgan buyumlarga o‘xshash
buyumlar; 3) bronza davri dasht madaniyati buyumlariga juda o‘xshash buyumlar.
Bular orasida son jihatdan uchinchi guruhga mansub buyumlar ko‘pchilikni tashkil
etib, bu holat Farg‘onaning dasht qabilalari bilan uzviy aloqalaridan dalolat beradi.
Farg‘onaning bir-biridan ancha jiddiy farqlanuvchi so‘nggi bronza davri
yodgorliklari (manzilgohlar va mozor-qo‘rg‘onlar) Qayroqqum nomi bilan bitta
madaniyatga birlashtirilgan. Ammo bu yodgorliklar nafaqat hududiy birlik, balki
ko‘pgina umumiy belgilari bilan ham bir-biriga yaqindir. Farg‘ona vodiysi va unga
qo‘shni bo‘lgan hududlardagi bronza davri dasht yodgorliklarini Qayroqqum
madaniyatiga ajratishni birinchi bo‘lib 1956 yilda B.A. Litvinskiy taklif
etdi. Hozirgi kunga qadar olib borilgan tadqiqotlar asosida ushbu madaniyatning
rivojlanish bosqichlari, yoyilgan hududlari va davrlashtirish masalalarini yanada
chuqurroq o‘rganish imkoniyatlari paydo bo‘ldi. Qayroqqum madaniyati
ko‘rinishidagi yodgorliklarni tadqiq etish natijasi ko‘pgina ilmiy tadqiqotlarda o‘z
aksini topgan. Qayroqqum madaniyatiga oid barcha manzilgoxlar G‘arbiy
16

Farg‘onada joylashgan. Ularning deyarli barchasi yemirilib ketgan yoki haddan
tashqari vayrona holatda bo‘lganligi tufayli bugungi kunda bu manzilgoxlardagi
turar joy tiplari va xaqiqiy o‘lchamlari haqida aniq fikr aytib bo‘lmaydi. Bronza
buyumlar ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan nisbatan ko‘p sonli topilmalar
markaziy guruh manzilgohlaridan topilgan bo‘lib, ulardan eng kattasi (maydoni
300 gektarga yaqin) mil. avv. VII-IV asrlarga yoki Farg‘onaning so‘nggi bronza
davri chegaralariga xos bo‘lgan madaniyatga oiddir 6
. Eylaton madaniyatini
o‘rganish 1932 yilda Farg‘ona arxeologiyasining asoschilaridan biri B.A. Latinin
tomonidan Eylaton qo‘hna shahrida tadqiqotlar olib borildi. Ammo tadqiqotchi
fanning o‘sha davrdagi yutuqlari nuqtai nazaridan qazilma topilmalarini ancha
qadimgi davr, ya’ni mil. avv. III-II ming yilliklar bilan belgiladi. 1939 yilda Katta
Farg‘ona kanali qazilishi munosabati bilan bu hududlarda tadqiqotlar olib borgan
T.G.Oboldueva topilgan arxeologik materiallarni ilk temir asri bilan sanaladi.
1952 yilda Yu.A. Zadneprovskiy Eylaton qo‘hna shahrida qazishma ishlari olib
borib, Eylaton madaniyati davrini aniqladi va fanga bu to‘g‘risidagi ilmiy
tushunchani kiritdi. Farg‘ona vodiysidan mil. avv. V-IV asrlarga oid qo‘xna shahar
xarobalari Eylatondan boshqa hozircha aniqlanmagan. Mil. avv. IV-III asrlarga oid
madaniy qatlamlar Sho‘rabashat, Simtepa, Sufantepa, Piloltepa, Qoraqo‘rg‘on kabi
yodgorliklarning pastki qatlamlarida uchraydi, xolos. Eylaton shahar xarobasi mil.
avv. VI-III asrlarga oid bo‘lib, (mahalliy aholi Shahri Haybar deb ham ataydi) –
Andijon viloyati Izboskan tumanining Yangiqishloq fuqarolar yig‘ini Eylaton
mahallasi yaqinida joylashgan. Yirik shahar xarobasi bo‘lmish Eylaton ikki
qismdan iborat. Tashqi shahar maydoni 200 gektar bo‘lib, birinchi mudofaa devori
bilan o‘ralgan. Uning ichida 40 gektar joyda ichkishahar bo‘lib, u ikkinchi
mudofaa devori bilan o‘rab olingan. Mudofaa devorlari kuzatuv minoralari bilan
mustahkamlangan. Mudofaa devorlarining qalinligi 4 metr, balandligi 2,5 metrga
boradi. Kuzatuv minoralari har 50-60 metrda joylashgan. Eylaton ushbu davr
uchun hozircha ma’lum bo‘lgan eng katta yodgorlik bo‘lib, arxeologiya fanida
6
Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994
17

butun bir madaniyat nomini olgan. Antik davrga oid Mingtepa ko‘hna shahar
xarobasi Andijon viloyati Marhamat tumani markaziga tutashib ketgan, bugungi
Marhamat shahrining sharqiy qismida joylashgan yodgorlik.Yodgorlik mil. avv. 3
– milodiy 5-asrlarga mansub bo‘lib, Xitoy yozma manbalarida tilga olingan
Qadimgi Davan davlatining poytaxti Ershi shahri bo‘lganligi ko‘pchilik arxeolog–
tarixchilar tomonidan (A. Bernshtam, Yu. Zadneprovskiy, N. Gorbunova, B.
Matboboev) tan olingan. Olimlarning bu xulosaga kelishining sababi
Mingtepaning maydoni murakkab va mukammal tuzilgan
ikki qator mudofaa devorlari bo‘lgan. Bunday yodgorlik ushbu davr uchun vodiyda
hozircha ma’lum emas. Arxeologik jihatdan Mingtepa ichki va tashqi shaharlardan
iborat bo‘lib, hozirda ichki shahar (38 gektar) ni to‘rt tomondan qurshagan
mudofaa devori saqlanib qolgan. Mingtepadagi tepaliklar soni 52 ta. Ichki
shaharning shimoli-g‘arb tomonidagi markaziy tepalikning madaniy qatlami 10
metrdan ortiq. Eng quyi qatlam mil. avv. 3-2 asrlarga oiddir. Tepalikdan 5 metr
qalinlikdagi platforma (tagkursi) ustida qurilgan inshoot qoldiqlari chiqqan.
Mutaxassislarning fikricha, bu tepalik shahar arki bo‘lgan. Mingtepa mudofaa
devorning har 38-40 metr masofasida kuzatuv minorasi o‘rnatilib, uning uzunligi
18 metr, eni 9 metr, balandligi 3-4 metrga yetgan. Kuzatuv minoralarining 4 tasi
markaziy, kamida 60 tasi oraliq kuzatuv minoralari hisoblanadi. Minora o‘rtasida
shinaklar bilan ta’minlangan xona joylashib, unda soqchilar yashagan. Burjlarni
o‘zaro tutashtirib turgan mudofaa devorining qalinligi quyi qismida 7 metr,
yuqorida 4 metr, balandligi 4 metrga yetgan. Bu o‘lchamlardan kelib chiqib,
devorlar mahobatini anglash mumkin. Devor va burj asosan yaxshi pishirilgan
paxsa va xom g‘ishtdan tiklangan. Devor tashqarisida xandaqlar qazilgan.
XX asrning 50-yillarida tuzilgan rejaga ko‘ra, Mingtepaning tashqi mudofaa
devori ham shunday mukammal bo‘lgan. Shundan bo‘lsa kerakki, bu shaharni mil.
avv. 104 va 101 yillarda Xitoy armiyasi ikki marta qamal qilib ham qo‘lga kirita
olmagan. Mingtepa arxeologik yodgorligi 1940-50 yillarda A.N. Bernshtam, Yu.A.
Zadneprovskiy, keyinchalik (1990 yillarda) O‘zR FA Arxeologiya instituti
Farg‘ona otryadi (B. Matboboev) arxeologik tekshiruv ishlari olib borgan.
18

II BOB. O'LKASHUNOSLIK ISHLARI VA KEYINGI AHVOLI
2.1 Teshiktosh g'orida olib borilgan qazishma ishlari
1938 yilda Teshiktosh g‘orida A.P.Okladnikov olib borgan qazishmalar
natijasida Boysuntog‘ hududining ayrim g‘orlarini odamlar tomonidan
o‘zlashtirilishi o‘rta paleolit davridan boshlanib, antropogen landshaftlarning
shakllanish jarayoni yuzaga kelganligini ko‘rsatadi [1]. Qazishma ishlari natijasida
umumiy qalinligi 1,5 metr bo‘lgan beshta madaniy qatlam aniqlanib, ulardan
hayvonlarning suyaklari, tosh qurollar, gulxan o‘rni mavjud bo‘lgan eng qalin ustki
(birinchi) qatlamda to‘qqiz yoshli bola qabri topilgan. Antropolog M.M.Gerasimov
uning qiyofasini tikladi. G.F.Debes Teshiktosh odamining jinsi erkak deb
hisoblasa, V.P.Alekseyev qiz bola bo‘lishi kerak degan xulosaga kelgan. DNK
orqali olingan ma’lumotlar Teshiktosh odami neandertal turiga tegishli ekanini
ko‘rsatdi. Ternes Ritsman 2003–2004 yillardagi tadqiqotlari natijasida Teshiktosh
odamini ilk Homo sapiens odami deb aniqlagan 7
. O‘rta va yuqori paleolit davriga
oid Amir Temur g‘or makonida istiqomat qilgan ibtidoiy davr odamlari asosan
ovchilik va termachilik bilan shug‘ullanishgan. O‘rta paleolit davriga kelib
qurollarning turlari ko‘payadi va ular asosan nayzasimon o‘tkir uchli poykonlar
bo‘lib, ovchilik qurollaridir. Shu davrga oid turli xil mehnat va ov qurollari
ma’lum (tosh pichoqlar, qirg‘ichlar, keskichlar, sixchalar, o‘tkir qirrali tosh
siniqlari va boshqalar).
Ibtidoiy odamlarning eng muhim yutuqlaridan biri olovning o‘zlashtirilishi bo‘ldi.
O‘rta paleolit davri iqlimi sovuq bo‘lib, odamlar g‘orlarda yashaganlar va shu
g‘orlarda gulxan izlari va kul qoldiqlari ham topilgan. Tog‘lar yovvoyi
hayvonlarga boy bo‘lib, Teshiktosh g‘or makonida bug‘u, tog‘ echkisi, yovvoyi ot,
ayiq, arslon, quyon va parrandalarning suyak qoldiqlari ham topilgan.
Mezolit davriga kelib Boysuntog‘dagi soy bo‘ylari ham insonlar tomonidan
o‘zlashtirila boshlandi. Bu davrga oid Machay g‘oridaga antropogen
landshaftlarning shakllanishi haqida O‘.Islomov to‘xtalib o‘tgan [3]. O‘zbekiston
7
Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997
19

tarixidagi yana bir muhim muammo, insonlar tomonidan yovvoyi hayvonlarni
xonakilashtirish jarayonining boshlanishi ham Boysundagi Machay g‘orida amalga
oshirilganligi tadqiqotlar tufayli o‘z yechimini topdi. Machay g‘orini qazish
davomida undagi madaniy qatlamlarda katta va kichik tuyoqli hayvon suyaklari
qoldiqlarini tahlil qilish asosida O‘.Islomov aynan shunday xulosaga kelgan.
Boysun tog‘ va tog‘-oldi hududlarining chorvachilik uchun qulay bo‘lganligi
hamda bu davr yodgorliklari madaniy qatlamlaridan uy hayvonlari suyak
qoldiqlarining ko‘plab topilishi diqqatga sazovordir. Machay g‘oridan topilgan
suyaklarning 90 foizi uy hayvonlarining suyaklaridir.
2017 yildan buyon B.Sayfullaev rahbarligidagi O‘zbekiston-Xitoy
arxeologik guruhi tomonidan Boysuntog‘ning janubiy yonbag‘rida To‘da g‘ori
o‘rganilmoqda. To‘da g‘ori tosh qurollari Machay tosh industriyasiga aynan
o‘xshash va radiokarbon sanaga ko‘ra bu g‘or miloddan avvalgi V ming yillikka
oid. Arxeologik tadqiqotlardan ma’lumki, mezolit davrida O‘rta Osiyo aholisi
unchalik zich joylashmagan. Ammo iqtisodiy yangiliklar aynan ana shu aholi
orasida paydo bo‘lib, keyinchalik butun jamiyatni o‘zgartirgan va ancha zich
joylashgan aholi orasiga tarqalgan. Antropolog T.Q.Xodjayov fikriga ko‘ra,
bronza davrida O‘rta Osiyoning janubiy viloyatlarida baland buyli, boshi
cho‘zinchoq, yuzi tor irqning vakillari tarqalgan. Shimoliy Baqtriya tabiiy-
geografik tuzilishi jihatidan qadimgi dehqonchilik va chorvachilik uchun qulay va
serunum sarhadlardan biri hisoblangan. Hududning xilma xil geografik iqlim
sharoiti ko‘p hollarda ularning tarixiy rivojlanish yo‘llarini oldindan belgilab
bergan. Janubiy O‘zbekiston bronza davri yodgorliklarini joylashish tizimiga
ko‘ra, 3 ta qadimgi dehqonchilik vohasi, 1 ta tog‘ vodiysi va 4 ta mikrovohalarga
ajratiladi. Bular: Ulanbuloqsoy, Sherobod, Xo‘jaipaksoy qadimgi dehqonchilik
vohalari va Poshxurt tog‘ vohasi bo‘lsa, daryo va ularning havza tarmoqlari
asosida bir nechtadan mikrovohalar tarkib topgan. Ular: O‘rgulsoy, Bandixon,
Mirshodi, Sangardak-To‘palang vohalardir. Ma’lumki, Andronovo madaniyati
yodgorliklari Janubiy Sibirning g‘arbidan Ural tog‘ tizmalarining janubi-sharqiy
mintaqalarigacha yoyilgan. So‘nggi yillarda A.Asqarov “Andronova
20

madaniyatining bir qism aholisi turkiy tilli bo‘lganligi” xususidagi fikrini ilgari
surdi. Hozircha ushbu g‘oyaning tarafdorlari kamchillikni tashkil etsa-da,
qozog‘istonlik arxeolog K.M.Baypakov Andronova madaniyati aholisining bir
qismi turk tilli bo‘lgan, degan fikrni ilgari surmoqda [6:10-12]. Bu g‘oyalarning
asosi Qadimgi Xitoy yilnomalarida keltirilgan yozma manbalar hisoblanadi. Aynan
Andronova madaniyati davriga mos keluvchi Sopolli madaniyati aholisi Anov-
Namozgoh, Murg‘ob, Dashtli, Markaziy va Shimoliy Eron aholisi bilan bir etnik
guruhni tashkil etgan va qadimgi Eron til lahjalaridan birida gaplashgan. Shu til
asosida Qadimgi Baqtriya va “Avesto” tili shakllangan [7:12] 8
. Shimoliy
Baqtriyada Sopolli madaniyatining Ko‘zali va Molali bosqichlari topilmalarida
prototurkiy tilli ajdodlarimizning izlari moddiy madaniyatda yaqqol ko‘zga
tashlanadi [8:253].
Sopolli madaniyati kelib chiqish tarixiy ildizi, Shimoliy Kopettog‘ yonbag‘irlarida
bronza davrida mavjud bo‘lgan Anov-Nomozgoh madaniyatiga borib taqaladi. Mil.
avv. II ming yillikning birinchi yarmida bu mintaqaning markaziy turkumidagi
tayanch ob’ekti Oltintepada ilk shahar madaniyati tarkib topib, demografik
yuksalishlar tufayli Oltintepa aholisining bir qismi suvga serob yangi ekinbop
yerlar qidirib shimoli-sharqqa tomon ko‘chadilar va Murg‘ob daryosining
havzalariga kelib o‘rnashadilar. Eng qadimgi dehqon jamoalari Murg‘ob vohasida
yangi yerlarni o‘zlashtirib, rivojlanishda, iqtisodiy va etnomadaniy jihatdan
yuksalishda davom etib, Murg‘ob daryosining quyi havza tarmoqlari bo‘ylab
dehqonchilik vohalari tarkib topadi, Gonur, To‘g‘oloq kabi yangi ilk shaharlar qad
ko‘taradi. Natijada Qadimgi Sharq sivilizatsiyasining Marg‘iyona mahalliy
markazi shakllanadi. Bu iqtisodiy va etnomadaniy taraqqiyot jarayonlaridan
Balxob, Ko‘kcha, Dashli, Sherobod, Ulanbuloqsoy kabi daryo havzalari ham
chetda qolmaydi. Aynan mana shu daryo havzalari doirasida yangi radiokarbon
ma’lumotlariga ko‘ra miloddan avvalgi 2200 yilda, ya’ni miloddan avvalgi III
ming yillikning oxirida Qadimgi Sharq sivilizatsiyasining yana bir yangi markazi,
bo‘lajak Avestoda ilk bor tilga olingan tarixiy-madaniy o‘lka – Qadimgi Baqtriya
8
Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988
21

sug‘orma dehqonchilik markazi tarkib topadi. Qadimgi Baqtriya hududlari bu
mintaqadan o‘tgan Amudaryo tufayli ikki qismga bo‘linib, uning shimoliy
hududlarida qadimgi dehqon jamoalarining Sopolli madaniyati, uning janubiy
hududlarida esa (hozirgi Shimoliy Afg‘oniston) Dashli madaniyati tarkib topadi.
Sopolli madaniyati aholisining aynan Muzrabot va keyinchalik Sherobod vohasini
makon tutishining bosh sababi bu yerda tabiiy “tuz tog‘i”ning mavjudligidir. Bu
madaniyatning eng qadimgi va asosiy manzilgohlari Sopollitepa, Jarqo‘ton,
Tillabuloq, Tulkitepa, G‘ozqal’a yodgorliklari bevosita Xo‘jaikon tuz koni atrofida
joylashgan. Eng asosiy strategik mahsulot hisoblangan tuz savdosi mazkur
madaniyat aholisining eng asosiy mashg‘ulotlaridan biri hisoblangan. Ular
Qadimgi Sharq dunyosini tabiiy tuz mahsuloti bilan ta’minlagan. Baqtriya moddiy
madaniyatining boyligi, ayniqsa muhrlar va ulardagi tasviriy ifodalar xilma-
xilligining asosiy sababi mana shundadir.
Sopolli madaniyatiga xos bo‘lgan sopollarning Shimoliy Qozog‘iston hududlarida
joylashgan bronza davri yodgorliklarida uchrashi yoki Xarappa madaniyati
savdogarlarining Baqtriyaga kelib o‘rnashishi (Sho‘rto‘g‘ay) va o‘zaro savdo
hamda madaniy aloqalar o‘rnatishi, Baqtriya va Marg‘iyona aholisining Eron
orqali Xettlar bilan madaniy aloqasini tasdiqlovchi ko‘plab muhrlarning topilishi
Sopolli madaniyati aholisining madaniy va savdo munosabatlarini juda keng
hududlarda olib borganligini tasdiqlaydi. Sopollitepa yodgorligining simmetrik
plani va qabrlarda uchraydigan idishlar tarkibi va soni marhumlar yoshiga qarab
ortib borganligi Sopollitepa jamoasining ijtimoiy jihatdan tengligini, jamoa
hayotida oqsoqollarning o‘rni katta ekanligini va kam sonli aholining ahil
yashaganligini tasdiqlaydi. Sopollitepa va Jarqo‘tondan topilgan antropologik
manbalar asosida T.Xodjayov Sopolli madaniyati aholisining Sharqiy O‘rta Yer
dengizi irqiga mansub deb aniqlagan. Umuman olganda, antropologlar bronza
davrida Kaspiy dengizi bo‘ylaridan to Pomirgacha bo‘lgan hududlarda O‘rta Yer
dengizi irqining O‘rta Osiyo ikki daryo oralig‘i tipiga mansub aholi yashaganligi
aniqlaganlar.
22

2.2 Teshiktosh g'orida o'tqazilgan ilmiy ekspeditsiyalar

Surxondaryo viloyati, Boysun tumanidagi Boysun togMning janubiy yon
bag‘ridagi Zavtalashgan darasida joylashgan. G‘or 1938-1939 yillarda
A.P.Okladnikov tomonidan tekshirilgan. 5 ta madaniy qatlamdan toshdan yasalgan
mehnat qurollari, uchrindi tosh qurollar, turli shakldagi nukleuslar, o‘tkir uchli tosh
nayzalar, tosh pichoqlar, paraqalar, sixcha, qirgMch, kurakcha, chopper, chopqi va
hokazolar topilgan. Teshiktoshdan topilgan mehnat quroilaming aksariyati
qirquvchi va tarashlovchivazifalami bajargan. Bu erdan yana faqat neandertal
odamiga xos disksimon nukleuslardan (o‘zaklar) bir necha nusxa topilgan.
Ularning diametri 10-15smni tashkil etgan. Uchrindi toshlardan terilarga ishlov
berish, yog‘ochlami kesish, randalash kabi ishlarda foydalanganlar. Bunday
mehnat qurollar eng ko‘p Teshiktoshdan topilgan. Teshiktosh g‘orining eng
qimmatli topilmasi odam suyagi qoldiqlarining topilishidir. U eng pastki madaniy
qatlamdan topilgan. U chalqanchasiga yotqizilib, ustiga qizil oxra sepilgan holda
ko‘milgan. Qabri atrofida arhar shohlari terilgan. Tadqiqotchilar fikricha, bu diniy
e’tiqod bilan bogMiq. 1938 yilda antropolog G.Gerasimov, uni o‘rganib, 9 yoshli
neandertal bola deb xulosa bergan. 1970 yillarda bu odamni antropolog
A.Alekseev ham o‘rgangan. Neandertal odamning 2003-2004 yillarda qilingan
maxsus taxlili, uning ilk xomo sapines (homo sapiens) odami ekanligini ko'rsatdi.
G‘ordan gulxan izlari, uning atrofida tog‘ echkisi, bug‘u, yovvoyi ot, ayiq, sirtlon
(giena), leopard, bars, quyon, kemiruvchilar va parrandalarning suyak qoldiqlari
topilgan. Teshiktoshliklar ovchilik bilan birga termachilik bilan shug‘ullanishgan.
Obirahmat g‘or makoni Toshkent shahridan 100 km shimoli— sharqda, G‘arbiy
Tyan— Shanning Chotqol tizmasidagi Paltov soyining yuqori sohilida joylashgan.
G‘or yoysimon shaklda boMib, eni 20 metrdan ortiqroq, janubga qaragan, sathi
keng, quruq va yorug' 9
. G‘or-makon 1966-1972 yillarda R.X.Sulaymonov
tomonidan o‘rganilgan. U mustening rivojlangan va so‘nggi bosqichlariga oid.
9
Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990.
Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970
23

Unda 10 m qalinlikdagi 21 ta madaniy qatlam aniqlangan. Ulardan 30 mingdan
ortiq ohaktoshli chaqmoqtoshdan yasalgan turli mehnat qurollari- nukleuslar,
paraqalar, o‘tkir uchli sixchalar, qirg‘ichlar, pichoqlar va kurrakchalar topilgan.
Ular o‘ziga xos prizma shaklidagi yorma texnika, qisman levallua tipidagi texnika
asosida ishlangan. G'ordan hayvon suyagidan ishlangan bigizlar ham topilgan.
Shuningdek, gulxan izlari, kul, ko‘mir, bug‘u, tog‘ echkisi, to‘ng‘iz, jayron, g‘or
sheri, arhar va boshqa hayvonlaming suyaklari ham topilgan. Bu erda odamlar 120
—40 ming yil muqaddam istiqomat qilganligi aniqlangan. Ular ovchilik va
termachilik bilan shug‘ullanganlar. Keyingi yillarda Obirahmat makonini qayta
o‘rganish natijasida u erdan so‘nggi paleolit davri mehnat qurolarini va 16-
qatlamdan 70 ming yil oldin yashagan odam suyaklari (6 ta tish va kalla
suyagining bo'laklari ) topildi. Mazkur topilma bo‘yicha 2004 yilda halqaro
simpozium o‘tkazildi. Unda Obiraxmat odamida neandertal va xomo sapines
(zamonaviy odam) odamidagi xususiyatlar omuxtalashganligi va uning
olamshumul ahamiyati qayd etildi. Obiraxmat makonidagi mehnat qurollari o‘rta
paleolitdan so'nggi paleolitga o ‘tish davriga mansubdir. Bunday xususiyatga xos
makonlar Evropa, Yaqin Sharq, Oltoy yodgorliklaridan ham topilgan. Tadqiqotlar
natijasida olimlar, Obiraxmat odamlarining o‘rta paleolitdan uzoq tadrijiy
rivojlanish orqali yuqori paleolit davriga o‘tishgan degan xulosaga kelishdi.
Xo‘jakent manzilgohi Toshkent vohasidagi muste davriga oid g‘orturidagi
yodgorliklaridan biri bo‘lib, Toshkent shahridan 80 km shimoliy-sharqda Xo'jakent
qishlog‘i yaqinida, Chirchiq daryosining chap sohilidagi qoyatoshlar ostida
joylashgan. G‘or shimoli-g‘arbga qaragan, balandligi 2,5 m, kengligi 6 m,
chuqurligi 4m. Makonda 1958-1959 yillarda A.P.Okladnikov va X.Nasriddinovlar
tadqiqot ishlarini olib borganlar. Uning madaniy qatlami g'oming ayrim
joylaridagina saqlanib qolgan. Tadqiqot jarayonida makondan 524 ta tosh qurollar
topilgan. Shulardan paraqalar 88 ta, nukleuslar 49 ta, qolganlari tosh uchirmalari
va siniqlaridir. Topilgan qurollar levallua-muste madaniyatiga xos boMib,
Obirahmat va Teshiktosh makonlaridagi mehnat qurollariga o‘xshashdir.
Ko‘lbuloq makonining 4—8 qatlamlarigina muste davriga oiddir. Madaniy
24

qatlamlardan 8300 dan ortiq tosh qurollari: har xil shakldagi nukleuslar, siniq
uchrindilar, qirg'ichlar, qo‘1 cho‘qmorlari va boshqalar topilgan. KoMbuloqdan
topilgan mehnat qurollari son va sifat jihatdan Toshkent vohasi-ning boshqa
joylaridan topilgan makonlardagi mehnat qurollardan farq qiladi. Faqat tishli
qirg‘ichlar Bo‘zsuvdagi muste davri qurol-lariga o‘xshash hisoblanadi. KoMbuloq
madaniy qatlamlaridan tog‘ echkisi, ayiq, arhar va boshqa hayvonlaming suyak
parchalari, kul va gulxan qoldiqlari topilgan. Toshkent vohasidan Zog‘ariq,
Bo‘zsuv, Ko‘hisim mazilgohlari va Qoraqamish topilmalari, jami 30 dan ortiq
makon qayd qilingan. Bu ayniqsa Toshkent shahrining 2200 yilligi munosabati
bilan keng arxeologik qidiriv ishlari bajarildi. Bu erlarda arxeologik tadqiqot
ishlari hozirda ham davom etmoqda. Muste davri yodgorliklari Farg‘ona vodiysida
ham keng tarqalgan. Ulami tadqiq qilishda A.P.Okladnikov, P.T.Konoplya,
M.R.Qosimov, OM.Islomov, V.A.Ranov, Yu.A.Zadneprovskiylaming xizmatlari
kattadir. 1954 yilda P.T.Konoplya Sharqiy Farg‘onada birinchi marta paleolit
qurollarini topdi. Shu yili A.P.Okladnikov G‘arbiy Farg‘onada tadqiqot ishlarini
olib borib Qayroqqum manzilgohlarini aniqladi va tadqiqot ishlarini 1961
yillragacha davom qildirdi. Olim Qayroqqum dalasining 31 punktidan tosh
qurollarini topdi. Ayniqsa, Buloqchap va Sho‘rko‘l punktlari topilmalari diqqatga
sazovordir. Bu joylardan ko‘plab tosh o‘zaklar, sixchalar, tosh siniqlari topildi.
Topilmalar shuni ko‘rsatdiki, neandertal odamlar Sirdaryoning qadimgi irmoqlar
bo‘ylab, bir necha joylarda o‘z manzilgohlarini qurganlar va ovchilik, termachilik
bilan shug'ullanganlar. Jarqo‘ton makoni Farg‘ona vodiysining sharqiy tumanida
topilgan. Shahristonsoy daryosining chap qirg‘og‘ida joylashgan. Manzilgoh 1961-
1963 yillarda V.A.Ranov tomonidan o‘rganilgan. Yodgorlikdan 670 ta tosh buyum
yig‘ib olingan. Shulardan 25 tasi nukleuslar, 25 tasi mehnat qurollari boMgan.
Qurollar ichida tosh sixcha, nayza tigMari, pichoqsimon tosh qurollar mavjud.
Nukleuslarga ishlov berish va qurol yashash uslubi Xo'jakent makonidagiga
o‘xshaydi. Tosh qurollar yashash madaniyati levallua-muste davriga oiddir.
Farg‘ona vodiysidan M.R.Qosimov, P.T.Konoplya muste davriga oid bir necha
manzilgohlar topganlar. Ularning ko‘pchiligining madaniy qatlamlari saqlanib
25

qoimagan, chunki ular adir va soylar bo‘ylaridagi ovchilaming mavsumiy
karorgohlari boMgan. U erlardan topilgan tosh buyumlar levallua-muste davriga
oid boMgan. 0 ‘zbekiston hududida o‘rta paleolit davrini o'rganishda Zarafshon
vohasi alohida o‘rinni egallaydi, chunki bu hudud arxeologlar tomonidan bir necha
makonlar topib, keng o'rganilgan. Bu hududda Samarqand Davlat universitetining
arxeologlari, 0 ‘zFA Arxeologiya instituti xodimlari tadqiqot ishlarini olib
borganlar. Omonqo‘ton, Zirabuloq, Go‘rdara, Takalisoy kabi makonlar o‘rta
paleolit davrini o‘rganish uchun olimlarga muhim manbalar berdi. Omonqo‘ton
g‘or makoni-Samarqand viloyati Urgut tumanining Omonqo‘ton qishlogM
yaqinida, Samarqanddan 43-44 km janubda joylashgan. Makon 1947 yilda
D.N.Lev rahbarligidagi SamDU ekspeditsiyasi tomonidan topildi va 1957
yillargacha tadqiqot ishlari olib borildi. Tadqiqotlar jarayonida qalinligi 25smdan
1,5 mgacha boMgan madaniy qatlam aniqlanib, undan 220 ta tosh buyumlar
topildi. Ularning asosiy qismi chaqmoqtoshdan yasalgan. 30 ga yaqin turli xildagi
nukleuslar boMib, ular orasida gardishsimon va prizma shaklidagi nukleuslar ham
bor. Paraqalar levallua-muste texnika madaniyatini eslatadi. Kertish texnikasi
asosida toshning ikkala tomoniga ham ishlov berish natijasida qurol tigMari
arrasimon va toMqinsimon boMib chiqqan. Bu erda bargsimon paraqalar ham bor.
Bunday qurol namunalari KoMirbuloq va Zirabuloq makonlaridan ham topilgan.
Omonqo‘ton g‘oridan hayvonlarning suyak qoldiqlari ham topilgan. Arxeolog
D.N.Levning tadqiqoticha, makon ilk va rivojlangan muste davriga oiddir.
Takalisoy g‘ori - OmonqoMon g'origa yaqin joylashgan muste davri yodgorligidir.
Uni 1952 yilda D.N.Lev tadqiq qilgan. Bu erdan chaqmoqtosh siniqlari,
uchburchaksimon uzun paraqa, kertish usulida ishlangan pichoqsimon qurol,
gulxan izlari va hayvon suyaklari topilgan. Toshning ishlanish texnikasi asosida
uni D.N.Lev mustening so'nggi bosqichiga oid deb ko‘rsatadi, chunki bu erdan
topilgan paraqalar va otsheplar gardishsimon va prizmaga o‘xshash nukleuslardan
ajratib olingan. Bu makonda neandertal odamlar vaqtincha yashaganlar. Takalisoy
makonidan topilgan ashyolar Qo'tirbuloq makonidan topilgan ashyolarga o‘xshash
26

boMib, bu neandertal odamlaming Zarafshon vohasida muste davri boshidan to
oxirgi bosqichigacha uzluksiz yashaganlaridan darak beradi 10
.
Qo‘tirbuloq makoni - ochiq joydagi qarorgoh hisoblanadi. Uning topilishi
neandertal odamning g'orlardan chiqib, o‘ziga sun’iy boshpana qura olishi va dasht
mintaqalarida yashashga o‘tganligini ko‘rsatdi. Makon Samarqand shahridan 100
km g'arbda, Qattaqo‘rg‘on tumanidagi Charxin qishlog‘i yaqinidagi Zirabuloq
tog‘ining shimoliy yon bag‘ridagi Qo‘tirbuloq deb nomlangan buloq atrofidan
topilgan. Uni dastlab Yu.F.Buryakov rahbarligidagi 0 ‘rta Zarafshon ekspeditsiyasi
tomonidan 1971 yilda ro‘yxatga olingan. Keyinchalik uni N.Toshkentboev
o‘rgangan. Bu erdan 5 madaniy qatlam topilgan. Ulardan 10 mingdan ko‘proq tosh
buyumlar topilgan. Bu topilmalar asosan chashma yonidan topilgan. Shuningdek,
tosh qurollari va chiqindilar yonida gulxan izlari ham topilgan. Bu tosh qurol
yasashda ibtidoiy odamlarning olovdan foydalanganligini ko‘rsatadi. Shuningdek,
bu erdan turli ov qurollari palaxmon toshi va nayzalar ham topilgan. Qo‘tirbuloq
makonidan topilgan qurollaming ishlanish texnikasi Obiraxmat va Teshiktosh
madaniyatiga o‘xshaydi. Shuni inobatga olib, olimlar uni ham rivojlangan muste
davriga oid deb hisoblaydilar. Lekin bu makonda qurol yasashda kertish
texnikasida qurollaming o‘tkirlanishi bir tekisda emasligi bilan boshqa
madaniyatlardan farq qiladi. Arxeologlar Zirabuloq tog‘ tizmasining shimoliy
etaklaridan va Zarafshon daryosining o‘ng qirg‘oqlaridan ibtidoiy kishilaming bir
necha qarorgohlarini ham ruyxatga oldilar. Bulaming madaniyati ham Qo‘tirbuloq
madaniyatiga o‘xshash bo‘lib, ularning ko‘pchiligida madaniy qatlam yaxshi
saqlanmagan. Ular orasida Zirabuloq makoni alohida o‘rinni egallaydi. Zirabuloq
makoni - Qo‘tirbuloqdan 1 km sharqda joylashgan. U ham 1971 yilda ro‘yxatga
olinib, tadqiqot ishlari 1978 yillargacha arxeolog M.Jo‘raqulov tomonidan olib
borildi. Bu erdan Qo‘tirbuloq makonidan topilgan tosh buyumlarga o‘xshash
buyumlar topildi. Bundan arxeologlar bir-biriga yaqin qo‘shni boigan ibtidoiy
odamlar yashagan degan xulosaga keldilar. Lekin bu erdan so‘nggi muste davriga
10
Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver, 1992.
27

oid tosh qurollari ham topilgan. Go‘rdara g‘or makoni - Samarqand viloyati Urgut
tumani Zarafshon tog‘ tizmasining shimoliy yon bag‘rida Go‘rdara soyi yaqinida
topilgan. Uni 1966 yilda A.Asqarov rahbarligidagi arxeologik otryad ro‘yxatga
olgan va keyinchalik N.Toshkenboev tomonidan tadqiq qilingan. Bu erdan gardish
shaklidagi tosh siniqlari va qirgMch topilgan. Uning tosh buyumlari Qo‘tirbuloq
makonining yuqori qatlamidan chiqqan tosh buyumlari o‘xshaydi. Lekin bu erda
hali tadqiqot ishlari oxiriga etkazilmagan. Ibtidoiy odamlar hayotida tosh mehnat
qurollari muhim o'rinni egallagan. Shu sababli mehnat quroli uchun yaroqli tosh
xomashyolarini topish ular uchun juda muhim boMgan. Ilk paleolit davrida
odamlar qayroq toshlardan foydalanishgan boMsa, uning so‘nggi bosqichlarga
kelib chaqmoqtoshning afzalliklarini bilib olishgan. Chaqmoqtosh tabiatda keng
tarqalgani bilan birga unga ishlov berish va o ‘tkir qirra xosil qilish oson boMgan.
Ibtidoiy odamlar o‘rta paleolit davriga kelganda chaqmoqtosh konlarini topib, u
erlarda toshustaxonalarini tashkil qilganlar. Shuningdek, ibtidoiy odamlar ochiq
xavoda yotgan chaqmoqtoshdan ko‘ra, uzoq yillar davomida nam tortgan
chaqmoqtoshga ishlov berish osonligini ham payqab, chaqmoqtosh konlarini
toshgan intilganlar. Bunday ustaxonalar nafaqat 0 ‘zbekiston hududida, balki
Kavkaz, Belorussiya, Boshqirdston, Volga bo‘ylari, Ukraina va Sibirdan ham
topilgan. Bunday tosh ustaxonalarini tadqiq qilish olimlarga o‘sha davr moddiy
buyumlarini tadqiq qilishnigina emas, balki tosh konlar ibtidoiy urug‘ jamoalari
o'rtasida madaniy va iqtisodiy aloqa vositasi sifatida ham katta o‘rin egallaganini
aniqlash imkonini berdi. Ibtidoiy odamlar tosh hom-ashyosini o‘zaro iqtisodiy
ayirboshlashda va qurol yasash tajribalarini almashinishda foydalanganlar. Bu
o'rinda muste davriga oid Qopchig‘oy, Qoratov, Ohangaron ustaxonalari
qiziqarlidir. Ulami 1951-1965 yillarda Arxeologiya institutining Ya.G‘.G‘ulomov
rahbarligidagi arxeologik otryadi tomonidan o‘rganilgan.
28

XULOSA
O`zbekistonning mustaqil rivojlanish yo`liga kirishi uning xalqlari tarixida
muhim inqilobiy ahamiyatga ega bo`ldi va ijtimoiy taraqqiyotda katta burilish
yasadi. Shu munosabat bilan respublikamizning nafaqat iqtisodiy, ijtimoiy va
siyosiy hayotida, ma`naviy hayotida ham keskin yangilanish jarayoni ro`y
bermoqda. Bu yangilanishda ilmiylikka, tariximizga, boy madaniy merosimizga
qiziqish, uni keng, har tomonlama ilmiy va haqqoniy o`rganishga intilishning
kuchaya borishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu jumladan tarixiy
o`lkashunoslikni o`rganishning ahamiyati va unga bo`lgan talab kun sayin o`sib
bormoqda. Birinchi prezidentimiz I.Karimov aytganlaridek, xalqimiz
dunyoqarashini milliy istiqlol ruhida isloh qilishni talab qilmoqda. Har bir inson
tug`ilib o`sgan o`lkasi tarixini mukammal o`rganmog`i shart. “Tarix va madaniyat
yodgorliklarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`g`risida”gi fikrlar yangi
qomusimizda o`z aksini topdi.
Tarixiy o`lkashunoslikning maxsus kurs sifatida oliy o'quv yurtlari tarix
fakultetlariga maxsus kurs sifatida kiritilishi bu fanga e`tiborining kuchayib
borayotganidan dalolat beradi.
Jamiyat kurilishining xozirgi boskichida tarixiy o`lkashunoslikning roli va
axamiyati bekiyos oshib bormokda. O`zbekiston fuqarolarining axloqiy va estetik
tarbiyalash, ularning madaniy saviyasini oshirish uchun ma`naviy boyliklarini
kupaytirish va ulardan keng foydalanish xakida gamxurlik kilish burchiligiga o`lka
tarixi va unga munosabatidan iboratdir.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xam O`zbekiston fuqarolarining
O`zbekiston xududida joylashgan madaniy yodgorliklarga extiyotkorlik bilan
munosabatda bulish, asrab avaylashlari ta`kidlab o`tilgan. O`lkashunoslik kursi
ko'p millatli O`zbekiston tarixini, uning madaniyat yodgorliklarini o`rganishning
eng muhim vositalaridan biridir.
29

ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996.
2. Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980.
3. Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver,
1992.
4. Alekseev V.P., Askarov A.A., Xodjayov T.K. Istoricheskaya
antropologiya.
Sredney Azii. - T.: 1990.
5. Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod
Sredney Azii. - L., 1973.
6. Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994.
7. Jabborov I. M. Jahon xalqlari etnografiyasi. - T., 1985.
8. Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990.
9. Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970.
10. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994.
11. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988.
12. Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997.
INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
30

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Купить

Похожие документы
Yunonlar va Fors urushlari
Xristianlikning paydo bo‘lishi va tarqalishi
Shumer-Akkad sivilizatsiyasi
Rim respuplikasi qulashi va imperiya ilk davri
Rim imperiyasining oltin va so’nggi davri