Texnologiyalari fanidan tizimli va amaliy dasturiy ta’minotning rivojlanish tendentsiyalari - Texnika va texnologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	63.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Texnika va texnologiya

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

2 Sotish

Texnologiyalari fanidan tizimli va amaliy dasturiy ta’minotning rivojlanish tendentsiyalari

Sotib olish

Texnalogiyalari fanidan tizimli va amaliy dasturiy ta’minotning rivojlanish
tendentsiyalari
Mundarija:
Kirish.
Asosiy qism:
1.Tizimli dasturiy ta’minot
2. Servisli dasturiy ta’minot
3. Windows tarmoq operatsion tizimini boshqa tarmoq operatsion tizimlari
bilan qiyosiy xarakt е ristikalari
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar
K i r i sh

Mavzuning dolzarbligi: Ma'lumki, axborot texnologiyalarining inson faoliyati
hamma jabxalarga kirib borish jarayoni borgan sari rivojlanib, chuqurlashib
bormoqda. Bu turli-tuman hisoblash texnikasidan foydalanuvchilar soni ham
ko’payib bormoqdaki, bunda ikki qarama-qarshi tendentsiyani rivojlanishi
kuzatilmoqda. Bir tomondan , axborot texnologiyalari borgan sari
murakkablashmoqda va ularni qo’llash uchun, va ularni keyingi rivojlanishi uchun
juda chuqur bilimlar talab qilinadi. Boshqa tomonda, foydalanuvchilarning
kompyuterlar bilan muloqati soddalashmoqda. Kompyuterlar va axborot tizimlari
borgan sari “do’stona” bo’lib bormoqda, va hatto ular informatika va hisoblash
texnikasi sohasida mutahassis bo’lmagan odamlar uchun ham tushunarli bo’lib
bormoqda. Bu narsa, eng avvalo foydalanuvchilar va ularning dasturlari , hisoblash
texnikasi bilan maxsus (tizimli) dasturiy ta'minot – operatsion tizim orqali muloqat
qilganliklari uchungina yuzaga keldi.
Axborotlashtirishni rivojlantirish, iqtisodiyot va jamiyat hayotining barcha
sohalarida zamonaviy axborot texnologiyalarini, kompyuter texnikasi va
telekommunikatsiya vositalarini ommaviy ravishda joriy etish hamda ulardan
foydalanish, fuqarolarning axborotga ortib borayotgan talab-ehtiyojlarini yanada
to’liqroq qondirish , jahon axborot resurslaridan barhamand bo’lishni kengaytirish
uchun qulay shart-sharoitlarni yaratish aloqa va axborot-kommunikatsiya sohasini
rivojlantirishni asosiy vazifalari hisoblanadi. Axborotlar inqilobi chegara
nimaligini bilmaydi. Yangi axborot texnologiyalari darhol butun er kurrasi bo’ylab
tasvir, matn va nutqni etkazib berishga imkon beradi. Internet muassasalar keng
ma’lumotlar bazalarini ommaviy kutubxonalar, maktablar, shahar hokimiyatlari
bilan bog’lashga imkon beradi.
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish 2002-2010 yillarda
kompyuterlashtirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish
dasturi, Muvofiqlashtiruvchi kengash tomonidan qabul qilingan dasturlar va
Kengashning ish rejasiga muvofiq amalga oshiriladi.
Bugungi kunda mamlakatimizda ham ana shu imkoniyatlardan samarali
foydalanish va rivojlanishni jadallashtirish uchun ko’plab ishlar amalga

oshirilmoqda.
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirishga taaluqli qabul qilingan
Qonunlarni ijrosini ta’minlash maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
2005 yil 8 iyuldagi «Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini yanada
rivojlantirishga oid qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida»gi PQ-117-son qarori
qabul qilindi.
Axborot va kommunikatsiya texnologiyalari iqtisodiy yuksalishning o’ta muhim
tarkibiy qismiga aylandi. Ularga nafaqat tayyor mahsulot sifatida , balki
unumdorlik va rentabellikni oshirishga qodir muhim vositalar sifatida ham qarash
mumkin.
“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” da ham ijtimoiy hayotning barcha sohalarida
axborotlar bilan ishlashni jadallashtirish rejalariga katta ahamiyat berildi. Shu bilan
birga barcha sohalarga zamonaviy axborot texnologiyalarni keng joriy qilish
borasida mamlakatimiz xukumati tomonidan bir qancha muhim qaror va dasturlar
qabul qilindi.
1999 yilning fevralida O’zbekiston respublikasi vazirlar Mahkamasining
“Ma’lumotlarni uzatish milliy tarmog’ini tashkil etish va jahon axborot
tarmoqlaridan foydalanishni tartibga solish to’g’risida” qarori qabul qilindi.
Jamiyatimizning turli sohalari rivojlanayotgan bugungi kunda axborotlarning
davlatlararo, sohalararo va tashkilotlararo almashinuvi masalasi yangi-yangi
texnika va texnologiyalar qo’llash zaruratini tug’dirmoqda. Respublikamiz
mustaqilligi va uning jahon hamjamiyatidagi obro’yi ortib borayotganligi,
axborotlarning nafaqat davlatimiz ichida, balki dunyodagi boshqa davlatlar bilan
almashinuvi masalasini qo’ymoqda. Bu axborotlar respublikamizning iqtisodiy va
ijtimoiy ahvolini yuksaltirishga qaratilgan. Hozirda zamaonaviy axborot
texnologiyalaridan turli sohalarda foydalanishga katta e’tibor berilayotganligi ,
shuningdek, turli axborot resurslaridan foydalanish, ochiq tarmoq tizimlariga
ulanish va undan foydalanish kundalik extiyojga aylanib bormoqda. Bunday
tizimlarda ochiqlikning oshirilishi, o’z navbatida axborot almashinuvini boshqarish
va nazorat qilish qilish uchun maxsus choralarni ko’rishni talab qiladi.

“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” da ham ijtimoiy hayotning barcha sohalarida
axborotlar bilan ishlashni jadallashtirish rejalariga katta ahamiyat berildi. Shu bilan
birga barcha sohalarga zamonaviy axborot texnologiyalarni keng joriy qilish
borasida mamlakatimiz xukumati tomonidan bir qancha muhim qaror va dasturlar
qabul qilindi.
1999 yilning fevralida O’zbekiston respublikasi vazirlar Mahkamasining
“Ma’lumotlarni uzatish milliy tarmog’ini tashkil etish va jahon axborot
tarmoqlaridan foydalanishni tartibga solish to’g’risida” qarori qabul qilindi.
Shu yilning o’zida “1999-2003 yillarda O’zbekiston respublikasida ma’lumotlar
uzatish milliy tarmog’ini modernizatsiya qilish va uni rivojlantirish” dasturi qabul
qilindi.
Bu esa o’z navbatida har bir korxona , tashkilot va muassasalarning o’z axborot
almashish tizimilarini yaratishlari, shu bilan birgalikda axborot -
telekommunikatsion texnologiyalari imkoniyatlaridan foydalanishlari va bu esa o’z
navbatida lokal hamda global tarmoqlardan foydalanishda tarmoq operatsion
tizimlarining imkoniyatlarini mukammal o’rganishni taqozo etadi.
Operatsion tizim, foydalanuvchilar uchun ham, bajariluvchi ilovalar uchun ham
interfeysni tashkil etadi. Foydalanuvchilar va ko’pgina hizmatchi dasturlar, DTdan
hamma dasturlarda tez-tez uchraydigan amallarni bajarishni so’raydi. Bunday
amallarga , birinchi navbatda, kiritish-chiqarish, biror-bir dasturini ishga tushirish
va to’xtatish, qo’shimcha xotira blokini olish yoki uni bo’shatish va boshqa
ko’pgina amallar kiradi. Bunday amallarni har safar dasturlash va ikkilik kod
sifatidadastur ichiga bevosita kiritish maqsadga muvofiq emas balki, ularni
birgalikda yig’ib dasturdan “so’rov” orqali bajarishga berish qulaydir. Bu o’z
navbatida operatsion tizimning muhim funktsiyalaridan biridir. Amaliy dasturlar ,
va ko’pgina tizimli ishlov beruvchi dasturlar, (m-n, dasturlash tizimlari yoki
ma'lumotlarni boshqarish tizimlari) kompyuter apparaturasi bilan bevosita
bog’lana olmaydi va ular bilan operatsion tizim ga murojaat etish orqali
boqlanadilar. Foydalanuvchilar uchun ham, operatsion tizim komandasini kiritish
bilan yoki tizim taklif qiladigan mumkin bo’lgan harakatlar orqali o’z dasturlari va

kompyuter bilan muloqat qiladilar. Bunday o’zaro muloqat faqat operatsion tizim
orqaligina amalga oshiriladi. Bunday muhim funktsiyani bajarishdan tashqari,
operatsion tizim hisoblash resurslarini samarali taqsimlash va hisoblashni ishonchli
tashkil etishga javob beradi.
Tizimli dasturiy ta’minot
1-rasmda qoidaga ko’ra, kompyuter bilan birgalikda etkazib beriladigan tizimli
dasturiy ta’minlanish-bazaviy dasturiy ta’minlanish va qo’shimcha xarid qilinishi
mumkin bo’lgan servisli dasturiy ta’minlanishning tuzilishi berilgan.
Bazaviy dasturiy ta’minlanish (base software)-kompyuterini ishlashini
ta’minlovchi dasturiy vositalarning eng kichik majmuasidir.
Servisli dasturiy ta’minlanish - bazaviy dasturiy ta’minlanishning
imkoniyatlarini oshiruvchi va foydalanuvchiga qulayroq ish muhitini tashkil
qiluvchi dasturlar va dasturiy majmualardir.
Bazaviy dasturiy ta’minlashga quyidagilar kiradi:
 operatsion tizim;
 operatsion qobiq(matnli va jadvalli);
 tarmoqli operatsion tizim.
Operatsion tizim foydalanuvchi fayillarni bajarish, EHM hisoblash resurslarini
rejalashtirish va boshqarish uchun mo’ljallangan.
Dasturiy ta’minlash va operatsion tizimlar sektorida IBM, Microsoft, NISYS,
Nowel firmalari etakchi o’rin
egallaydilar. Operatsion tizimlarni
sotishdan daromad yiliga o’rtacha 20
mil dollardan oshib ketadi.
Operatsion tizimlarning eng keng
tarqalgan turlarini ko’rib chiqamiz.
1-rasm. Kompyuterning tizimli
dasturiy ta’minotning tasnifi.
1.3.Bazaviy dasturiy ta’minot
Shaxsiy kompyuterlar uchun
operatsion tizimlar quyidagilarga
bo’linadi:

 bir yoki ko’p masalali (parallel bajariladigan amaliy jarayonlarning soniga
ko’ra);
 bir yoki ko’p foydalanuvchili (operatsion tizimda bir vaqtda ishlovchi
foydalanuvchilarning soniga ko’ra);
 kompyuterlarning boshqa turlariga ko’chirilmaydigan va ko’chiriladiganlar;
 EHMning mahalliy hisoblash tarmog’ida ishlashni ta’minlovchi tarmoqsiz
va tarmoqli.
Bugungi kunda shaxsiy kompyuterlar uchun quyidagi 32-razryadli operatsion
tizimlarni qo’llash katta ahamiyatga ega:
 OS/2 barcha modifikatsiyada(IBM);
 WINDOWS NT barcha modifikatsiyalarda (Microsoft);
 Unix barcha modifikatsiyalarda;
 Next step 3.2(Next);
 SCO Open Decktor 3.0(Santa Cruz Operation)
 Solaris 2.1(Sun Soft)-x 86;
 Unix Ware Personal Edition 1.0 (Novell).
OT eng ma’naviy taqqoslash axborotlarni ishlab chiqish jarayoning quyidagi
ta’riflari bo’yicha amalga oshiriladi:
 Xotirani boshqarish (o’natilayotgan kenglikning eng katta hajmi, xotiraning
turlari, xotiradan foydalanishning texnik ko’rsatkichlari);
 Operatsion tizim tarkibidagi yordamchi dasturlar (utilit)ning vazifaviy
imkoniyatlari;
 Disk kompressiyasining mavjudligi;
 Fayllarni arxivga joylashtirish imkoniyatlari;
 Ishning ko’p vazifasi tartibini to’xtatib turish;
 Tarmoqli dasturiy ta’minotni to’xtatib turish;
 Sifatli hujjatlarning mavjudligi;
 Instollyatsiya jarayoning sharoitlari va murakkabligi.
Tarmoqli operatsion tizimlar - tarmoqqa ma’lumotlarni ishlab chiqish, uzatish va
saqlashni ta’minlovchi dasturlar majmuasidir. Tarmoqli tizimlarning har xil turlari
(fayllarni boshqarish)ni taqdim etadi abonent tizimlarida ishlashni
qo’llabquvvatlaydi. Tarmoqli operatsion tizimlar mijoz-server arxitekturasi va bir
rangli arxitekturadan foydalanadi. Oldin tarmoqli operatsion tizimlar faqat
mahalliy hisoblash tarmoqlari (MHT)ni qo’llab quvvatlaganlar, hozir bu operatsion
tizimlar mahalliy tarmoqlar assotsiatsiyasiga tarqatiladilar .
Operatsion qobiqlar - foydalanuvchining operatsion tizimning buyruqlari bilan
muloqatni engilashtirish uchun maxsus dasturlar. Operatsion qobiqlar yakuniy
foydalanuvchi interfeysining matnli va jadvalli variantlariga ega.

Dasturiy ta’minotning tarkibi • Dasturiy ta’minot deganda, hisoblash texnikasi
vositalari bilan ma’lumotlarni qayta ishlash tizimini yaratish va ulardan
foydalanish uchun dasturiy va hujjatli vositalarni jamlash tushuniladi. • Dasturiy
ta’minot tomonidan bajariladigan funktsiyalarga bog‘liq holda, uni ikki guruh -
tizimli dasturiy ta’minot va amaliy dasturiy ta’minotga bo‘lish mumkin.
Tizimli DT kompyuterda axborotni qayta ishlash jarayonini tashkil etadi va
amaliy dasturlar uchun me’yordagi ish muhitini ta’minlaydi. Tizimli DT apparat
vositalari bilan shu qadar yaqin aloqadaki, uni ba’zida kompyuterning bir qismi
deb ham hisoblashadi. • Amaliy DT foydalanuvchining aniq vazifalarini hal etish
va umuman axborot tizimining hisoblash jarayonini tashkil etish uchun
mo‘ljallangan.
Tizimli DT tarkibiga quyidagilar kiradi: • Operatsion tizimlar (OT) xabarni
qayta ishlash jarayonini boshqarish va apparat vositalari bilan foydalanuvchilar
o‘rtasidagi o‘zaro aloqani ta’minlaydi. OTning asosiy vazifalaridan biri
axborotning kirish - chiqish jarayonini avtomatlashtirish, foydalanuvchi hal
etadigan amaliy vazifalarning bajarilishini boshqaradi.
Operatsion tizimlar (OT) xabarni qayta ishlash jarayonini boshqarish va
apparat vositalari bilan foydalanuvchilar o‘rtasidagi o‘zaro aloqani ta’minlaydi.
OTning asosiy vazifalaridan biri axborotning kirish - chiqish jarayonini
avtomatlashtirish, foydalanuvchi hal etadigan amaliy vazifalarning bajarilishini
boshqaradi.
OT kerakli axborotni EHM xotirasiga kiritadi va uning bajarilishini
kuzatadi; to‘g‘ri hisoblashga halal beruvchi vaziyatlarni tahlil etadi,
qiyinchiliklar paydo bo‘lganda nima qilish zarurligi haqida ko‘rsatma beradi.
Bajaradigan vazifalaridan kelib chiqib, OTni uch guruhga bo‘lish mumkin -
Bular quyidagilar • -bir vazifali (bir kishi foydalanuvchi); • -ko‘p vazifali (ko‘p
kishi foydalanuvchi); • -tarmoqli.

Dasturiy ta’minot — kompyuter texnikasi vositasida ma’lumotlarni qayta ishlash
tizimi (mkit)ni yaratish va foydalanish dasturiy vositalari yig’indisidir. Dasturiy
ta’minot tarkibiga bazaviy (umumtizimli) va amaliy (mahsus) dasturiy
mahsulotlar kiradi.
Qo’llash sohasidan qat’i nazar, axborot tizimlarining samarali faoliyat kursatishi
bir qator ta’minotlar bilan bog’liqdir. Ularni dasturiy, texnik, huquqiy, axborot,
tashkiliy, matematik va lingvistik ta’minotlarga ajratilishi Qabul qilingan.3-
rasm).
Bazaviy dasturiy vositalar inson va kompyuterning o’zaro harakatlarini
avtomatlashtirish, ma’lumotlarni qayta ishlash, namunaviy protseduralarni
tashkil etish, mkit texnik vositalari ishlashi nazorati va diagnostikasi uchun
hizmat qiladi.
Amaliy dasturiy ta’minot axborot tizimi funktsional vazifalarni hal etishni
avtomatlashtirish uchun mo’ljallangan dasturiy mahsulotlar yig’indisini o’zida
namoyon etadi. Ular universal vositalar (matn muharrirlari, elektron jadvallar,
ma’lumotlar bazasini boshqaruv tizimlari) va mahsus vositalar — funktsional
kichik tizimlarni amalga oshiruvchi turli hil ob’ektlar (iqtisodiy, muhandislik,
texnik va boshqalar) sifatida ishlab chiqilishi mumkin.
Texnik ta’minot ma’lumotlarni qayta ishlash tizimining faoliyat ko’rsatishi
uchun qo’llaniluvchi texnik vositalar kompleksidir. Ushbu ta’minot
ma’lumotlarni qayta ishlovchi, namunaviy operatsiyalarni amalga oshiruvchi
qurilmalarni uz ichiga oladi. Bunday qurilmalarga kompyuterlardan tashqari,
atrof (periferiya) texnik vositalari, turli hil tashkiliy texnika, telekommunikatsiya
va aloqa vositalari ham kiradi.
Huquqiy ta’minot axborot tizimini yaratish va faoliyat ko’rsatishini tartibga
soluvchi huquqiy me’yorlar yig’indisini o’zida namoyon etadi.

Lingvistik ta’minot inson va kompyuter muloqotini ishlab chiqish va ta’minlash
samaradorligini oshirish uchun mkitni yaratish va foydalanishning turli bos-
qichlarida ishlatilgan til vositalari yig’indisidan iborat.
Dasturiy ta’minot deganda, hisoblash texnikasi vositalari bilan ma’lumotlarni
qayta ishlash tizimini yaratish va ulardan foydalanish uchun dasturiy va hujjatli
vositalarni jamlash tushuniladi.
Dasturiy ta’minot tomonidan bajariladigan funktsiyalarga bog‘liq holda, uni
quyidagi to’rt guruhga bo‘lish mumkin:
1. Tizimli dasturiy ta’minot
2. Amalaiy dasturiy ta’minot
3. Xizmat ko’rsatuvchi dasturiy ta’minot
4. Dasturlash texnologiyasining uslubiy vositalari
Tizimli DT kompyuterda axborotni qayta ishlash jarayonini tashkil etadi va
amaliy dasturlar uchun me’yordagi ish muhitini ta’minlaydi. Tizimli DT apparat
vositalari bilan shu qadar yaqin aloqadaki, uni ba’zida kompyuterning bir qismi
deb ham hisoblashadi.
Amaliy DT foydalanuvchining aniq vazifalarini hal etish va umuman axborot
tizimining hisoblash jarayonini tashkil etish uchun mo‘ljallangan.
Xizmat ko’rsatuvchi DT tarkibiga foydalanuvchi va ShK uchun xizmat qiladigan
ilova va dasturlar tushuniladi. Bunday dasturlardan foydalanish orqali ShK
optimal holatda ishlashini ta’minlash mumkin.

Dasturlash texnologiyasining uslubiy vositalari orqali tizimli dasturiy ta’minot,
amaliy dasturiy ta’minot hamda xizmat ko’rsatuvchi dasturiy ta’minot uchun
zaruriy ilova va dasturlarni yaratish mumkin.
Bir vazifali OT bir foydalanuvchining har bir aniq paytda aniq vazifani
bajarish uchun mo‘ljallangan. Bunday operatsion tizimlarning tipik vakili MS
DOS dir (uni Microsoft firmasi ishlab chiqqan).
Ko‘p vazifali OT vaqtni multidastur rejimida taqsimlashda EHMdan jamoa
bo‘lib foydalanishni ta’minlaydi (EHM xotirasida bir necha dastur vazifalar
bo‘ladi va protsessor kompyuter resurslarini vazifalar o‘rtasida taqsimlaydi).
Bunday sinfdagi OTning tipik vakillari -IBM korporatsiyasining UNIX, OS2,
Microsoft Windows 95, Microsoft Windows NT va boshqalardir.
Tarmoqli operatsion tizimlar lokal va global tarmoqlarni paydo bo‘lishi
bilan bog‘liq va foydalanuvchining hisoblash tarmoqlari barcha resurslariga
kirishini ta’minlash uchun mo‘jallangan. Tarmoqli OTlarning tipik vakillari -
Novell NetWare, Banyan Vines, IBM LAN, Sun firmasi mahsuloti Solaris dir.
OTning sozlovchisi bo‘lgan qobiqlar operatsion qobiqlar deb ataladi. •
Utilitalar va avtonom dasturlar tor ixtisoslashgan bo‘lib har biri o‘z vazifasni
bajaradi. Biroq utilitalar avtonom dasturlardan farqli ravishda tegishli qobiqlar
muhitida bajariladi.
Kopmyuterlarni sinflanishi • Bunda ular o‘z vazifasini bajarishda OT dasturli
va boshqa utilitalar bilan raqobatga kirishadi. Shu bois servis vositalar tavsifi o‘z
vazifalari va tashkil etish usullariga ko‘ra ancha shartlidir.
Utilitalar • Utilitalar foydalanuvchilarga sifat jihatidan yangi interfeys taqdim
etadi. OT foydalanuvchi operatsiya va buyruqlarini ikir-chikirigacha bilishdan
ozod etadi. Utilitalar foydalanuvchiga qo‘shimcha xizmatlarini (maxsus dasturlar
ishlab chiqishni talab etmaydigan) asosan disklar va fayllar tizimlari bo‘yicha
xizmat ko‘rsatish ko‘rinishida taqdim etadi.
Utilitalar ko‘pincha quyidagi vazifalarini bajaradi; • disklarga xizmat
ko‘rsatish (axborotni shaklga solish, saqlashni ta’minlash, to‘xtatish va
boshqalar yuz berganda uni tiklash imkoniyati); • fayl va kataloglarga xizmat

ko‘rsatish (huddi qobiqlar kabi); • arxivlarni yaratish va yangilash; • kompyuter
resurslari haqida, diskli makon xususida, dasturlar o‘rtasida TXKni taqsimlash
to‘g‘risida axborot taqdim etish; • turli rejim va formatlarda matnli va boshqa
fayllarni bosish; • kompyuterni viruslardan himoya qilish.
Virusga qarshi himoyali dasturiy vositalar viruslarini topish va davolashni
ta’minlaydi. Virus atamasi bilan turli noma’qul harakatlarni amalga oshirib
boshqa dasturlarga kirib olgan holda ko‘payishga qodir bo‘lgan dastur
tushuniladi.
Tizimli va amaliy dasturlar dasturlashtirish tillari yordamida tuziladi. Bu
jarayonda yozilgan dastur dasturlashtirish tili translyatori orqali mashina tiliga
tarjima qilinadi.
Dasturlashtirish tili translyatori deb, dasturlashtirish tilidan (odatda)
mashina kodiga dastur matnini tarjima qilishni amalga oshiruvchi dasturga
aytiladi.
Dasturlashtirishning kirish tili, translyator, mashina tili, standart dasturlar
kutubxonasi, translyatsiya qilingan dasturlarni sozlash va bir butunlikka jamlash
vositalarini o‘z ichiga olgan vositalar majmui dasturlashtirish tizimi deb ataladi.
Dasturlashtirish tizimida translyator dasturlashtirishning kirish tilida yozilgan
dasturni aniq bir EHMning mashina buyrug‘i tiliga tarjima qiladi. Kirish tilidan
tarjima qilish usuliga bog‘liq holda translyatorlar kompilyator va
interpretatorlarga bo‘linadi.
2. Amaliy dasturlar. Ularning ko‘rinishi • Amaliy dasturiy ta’minot
foydalanuvchining aniq bir vazifalarini ishlab chiqish va bajarish uchun
mo‘ljallangan.
Amaliy dasturiy ta’minot tizimli DT, xususan, operatsion tizimlar
boshqariluvi ostida ishlaydi. Amaliy DT tarkibiga quyidagilar kiradi: • - Turli
vazifalardagi amaliy dasturlar paketlari; • - foydalanuvchi va AT umumiy ish
dasturlari.

Amaliy dasturlar paketlari (ADP) - foydalanuvchi hal etayotgan vazifalarni
avtomatlashtirishning kuchli qurolidir, u axborotni ishlash bo‘yicha biror ishni
qanday bajarayotganini bilish zaruriyatidan amalda to‘liq ozod etadi.
Hozirgi paytda o‘z funktsional imkoniyatlari va amalga oshirish usullariga
ko‘ra farqlanuvchi ADPning keng spektri mavjud. • Amaliy dasturlar paketi
(ADP) - bu muayyan sinf vazifalarini hal etish uchun mo‘ljallangan dasturlar
majmuidir.
ADPning quyidagi turlari farqlanadi - • - umumiy vazifadagi (universal) • -
uslubiy yo’naltirilgan; • - global tarmoq; • - hisoblash jarayoni tashkilotlari.
Umumiy vazifadagi amaliy dasturlar paketi (ADP) - foydalanuvchi va
umuman axborot tizimi funktsional vazifalarni ishlab chiqarish va foydalanishni
avtomatlashtirish uchun mo‘ljallangan. • Bu ADP sinfiga quyidagilar oiddir: • -
matnli va grafik muharrirlar; • - elektron jadvallar; • - ma’lumotlar bazasini
boshqarish tizimlari (MBBT)
Diskdagi fayl va kataloglar • Joriy disk bu siz tomoningizdan ayni paytda
ishlatilayotgan diskdir. MS DOS foydalanuvchi so‘rayotgan fayllarni joriy
diskdan qidiradi. MS DOSning maxsus komandalari joriy diskni o‘zgartiradi. •
Foydalanuvchi ishlayotgan laqzadagi katalog joriy katalog deb ataladi. Agar MS-
DOS komandasida faylning nomi ko‘rsatilsa u holda bu fayl joriy katalogdan
qidiriladi yoki tashkil qilinadi.
Disketalar • Disketalar ma’lumotlarni bir kompyuterdan ikkinchisiga o‘tkazish
va ma’lumotlarni saqlash uchun ishlatiladi. Asosan 5.25 va 3.5 dyuymli
disketalardan foydalaniladi. • 5.25 dyuymli disketalar hajmiga ko‘ra turlicha
bo‘ladi -180, 360 Kbayt va 1.2, 2 Mbayt. Shuning uchun ularni 360 Kbaytli
disklarni o‘qish qurilmasidan o‘qish mumkin emas. Ularni maxsus disk o‘qish
qurilmasida o‘qiladi.
3.5 dyuymli disketalar hajmi 720, 1.44, 2 va 2.88 Mbayt. Ular ishonchliroq,
chunki qattiq plastmass qobiq ichida joylashgan. Hozirgi kunda 3.5 dyuymli
disketalar ko‘proq tarqalgan. Disketalarni maxsus himoya tirqishi bor, agar u
berkitilsa, disketaga ma’lumot yozish mumkin bo‘lmaydi. 3.5 dyuymli

disketalarda bu vazifani disketa pastki chap qismida joylashgan maxsus
tugmacha bajaradi. 360 Kbaytli disketa 2 intervalda bosilgan 200 betli
ma’lumotni o‘zida saqlashi mumkin.
Fayl va kataloglar. • Magnit disklarda ma’lumotlar fayllarda saqlanadi. Fayl -
diskning ma’lum nom bilan ataluvchi sohasi bo‘lib, unda ma’lumot saqlanadi.
Masalan, dastur va hujjat matnlari, bajarilishi mumkin bo‘lgan dastur va
xokazolar. Fayllar ikki xil bo‘ladi -matnli, ikkilik tizimidagi. • Matnli fayllar
foydalanuvchi o‘qishi uchun mo‘ljallangan. Har - bir fayl nom va kengaytgichga
ega. Nom 1 dan 8 tagacha kengaytgich 1 dan 3 tagacha belgiga ega bo‘lishi
mumkin (Windowsning yangi versiyalari bundan mustasno). Nom va
kengaytgich nuqta bilan ajratiladi.
Norton Commander haqida umumiy ma’lumot va uning imkoniyatlari. • NC
dastursi "Peter Norton Computing" firmasining maxsuli bo‘lib, uning vazifasi
MS-DOS OC bilan ishlashni yengillashtirishdan iborat. Bu dastur fayllar va
direktoriyalar bilan asosiy amallarni qidirish va nusxa ko‘chirish, qayta nomlash,
o‘chirish kabi- larni soddaroq va qulayroq va yaqqol bajaradi. Shunday qilib, NC
operatsion tizim vazifalarini bajaradi va uning imkoniyatlarini kengaytiradi.
MS DOS komandalari bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri - NC dan chiqmasdan turib
ishlash mumkin. • - diskdagi kataloglar ro‘yxatini yaqqol ko‘rsatadi; • - diskdagi
kataloglar daraxtini ko‘rsatish, kataloglarni yaratish qayta nomlash, o‘chirish
komandalarini bajaradi; • - fayllar nusxasini ko‘chirish, arxiv fayllar,
ma’lumotlar bazasi matnlarini ko’rish, matnli fayllarni tahrirlash imkoniyatiga
ega; • - MS DOS ixtiyoriy komandasini va xokazolarni bajaradi.
NC dastursini ishga tushirish uchun DOS ning komandalar satrida
klaviaturadan nc lotin xarflarini terish kerak - • Ekranning yuqori qismida 2
qavatli xoshiya bilan chegaralangan 2 ta to‘g‘ri burchakli darchalar xosil bo‘ladi.
Bu darcha odatda "panel" deb ataladi. Panellar tagida DOSning komandalar satri
joylashadi. Oxirgi satrda esa NC funktsional tugmachalarining vazifasini
eslatuvchi satr joylashadi.

DOS komandalarini ishga tushirish • DOS komandasini bajarish uchun uni
klaviaturadan kiritilib, (Enter) tugmachasi bosiladi. • NC panelidagi joriy faylni
komandalar satriga (Ctrll) + (Enter) tugmachalari chiqaradi.
NC dan chiqish • NC dan chiqish uchun (F10) tugmachasi bosiladi. Ekranning
o‘rtasida quyidagi savol paydo bo‘ladi. • Do you want to quit the Norton
Comander? (Yes, No) • (Siz Norton Commander dan chiqmoqchimisiz?) • Agar
chiqmoqchi bo‘lsangiz (Enter) yoki “Y” ni, aks holda (Esc) yoki “N” ni kiritasiz.
Xulosa
Axborotlashtirishni rivojlantirish, iqtisodiyot va jamiyat hayotining barcha
sohalarida zamonaviy axborot texnologiyalarini, kompyuter texnikasi va
telekommunikatsiya vositalarini ommaviy ravishda joriy etish hamda ulardan
foydalanish, fuqarolarning axborotga ortib borayotgan talab-ehtiyojlarini yanada
to’liqroq qondirish, jahon axborot resurslaridan barhamand bo’lishni kengaytirish
uchun qulay shart-sharoitlarni yaratish aloqa va axborot-kommunikatsiya sohasini
rivojlantirishni asosiy v azifalari hisoblanadi. Axborotlar inqilobi chegara

nimaligini bilmaydi. Yangi axborot texnologiyalari darhol butun er kurrasi bo’ylab
tasvir, matn va nutqni etkazib berishga imkon beradi. Internet muassasalar keng
ma’lumotlar bazalarini ommaviy kutubxonalar, maktablar, shahar hokimiyatlari
bilan bog’lashga imkon beradi.
FOYGANILGAN ADABIYOTLAR
1. Kadirov M.M. Axborot texnologiyalari. O quv qo llanma, 1-qism.-ʻ ʻ
T.:Sanostandart, 2018. - 320 b.
2. Kadirov M.M. Texnik tizimlarda axborot texnologiyalari. Darslik, 2-qism. -
T.:O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2019. -306 b.

3. Dadabayeva R.A., Nasridinova Sh.T., Shoaxmedova N.X., Ibragimova L.T.,
Ermatov Sh.T. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va tizimlari. O quvʻ
qo llanma. -T.:Sano-standart, 2017, - 552 b.
ʻ
4. Kenjabayev A.T., Ikromov M.M., Allanazarov A.Sh. Axborot-kommunikatsiya
texnologiyalariю. O quv qo llanma. – T.: O’zbekiston faylasuflari milliy
ʻ ʻ
jamiyati, 2017. - 408 b.
Elektron resurslar
1. www.lex.uz -O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy
bazasi.
2. http://www.ziyonet.uz – Axborot ta`lim portali
3. www.ru.wikipedia.org
5. http://www.intuit.ru Y
6. http://www.gov.uz – O`zbekiston Respublikasi hukumat portal.
7. http://www.edu.uz – Ta’lim portali. E
8. w
R ww.compulenta.ru
9. www.eov.u
I z - O‘zbekiston Respublikasi hukumat portali.

Texnalogiyalari fanidan tizimli va amaliy dasturiy ta’minotning rivojlanish tendentsiyalari

Sotib olish