Tezkorlik harakat sifati va uni rivojlantirish uslubiyati - Физическая культура - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	215.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	05 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Физическая культура

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

134 Продаж

Tezkorlik harakat sifati va uni rivojlantirish uslubiyati

Купить

Tezkorlik harakat sifati va uni rivojlantirish uslubiyati
Mundarija:
Kirish………………………………………………………...……………….......3
I.BOB Harakat faoliyatini o‘qitish
1.1 Tezkorlik harakat sifatini rivojlantirish…………………………………. ……..... .. 5
1.2 Bolalar harakat faolligini optimal hajmini rejalashtirish…………………..... 12
II.BOB Tezkorlik harakat sifatini oshirish uslubiyati
2.1 Harakat malakalari va ko‘nikmalarni tasnifi va ularni o‘zlashtirish . ……….29
2.2 Tezkorlik harakati uslubiyatini o‘rgatish ………………..…………...…….35
III.BOB O‘rgatish jarayonining tuzilishi va undagi bosqichlar xususiyati
3.1 Ko‘nikmaning mustahkamlanib borishi ….……………………………..43
3.2 Harakat ko‘nikmalarini barqarorligini shakillantirish …………………..………………... 55
Xulosa…………..…………………………………………..….……………….58
Foydalanilgan adabiyotlar…………..………………….………….………….60
2

Kirish.
O‘zbekiston sportchilarini kompleks tayyorlash to‘g‘risida”gi, “Sport ta’limi
tizimini tubdan takomillashtirish orqali olimpiya va paralimpiya sport turlari
bo‘yicha sportchilar zahirasini shakllantirish sifatini yanada oshirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorlari mamlakatimiz sportini yanada rivojlantirishda
muhim ahamiyat kasb etayotir. Shuningdek, sohada yosh va tajribali
mutaxassislarni tayyorlash, ularning mamlakat, Osiyo hamda xalqaro sport
musobaqalarida faol ishtirokini ta’minlashda dasturilamal va huquqiy asos bo‘lib
xizmat qiladi. Yuqoridagi qarorlar va dasturdan kelib chiqib malakat miqiyosida
jismoniy tarbiya va sport ta’limini yanada yuksaltirish, sportchilar zaxiralarini
maqsadli tayyorlash, 2024 yil Parijda bo‘lib o‘tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va
XVII Paralimpiya o‘yinlariga alohida tayyorgarlik ko‘rish, aholi salomatligini
jismoniy tarbiya va sport orqali mustahkamlashga alohida e’tibor qaratish zarur.
Buning uchun kadrlar salohiyatini yanada oshirish, sport tayyorgarligi eng
muvaffaqiyatli tizimga ega bo‘lgan xorijiy mamlakatlar tajribasini o‘rganish,
yangicha fikrlaydigan mutaxasis hamda murabbiylarni tayyorlash uchun eng yangi
sport texnologiyalaridan foydalanish, sport ixtisosligidagi xorijiy oliy ta’lim
muassasalari va sportchilarni tayyorlash markazlari faoliyatini qiyosiy tahlil qilish
lozim.Natijada so‘ngi yillarda ushbu sohada to‘planib qolgan muammolarni bartaraf
etish orqali o‘zbek sportining jahondagi nufuzini yanada oshirish, barcha aholi
qatlamlari, ayniqsa yoshlarning sog‘lom turmush tarziga intilishlarini ta’minlash,
ularni mardlik, sadoqat, Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashga keng imkoniyatlar
yaratiladi.
Biroq ularning eng asosiylaridan biri shu yurtda voyaga etayotgan
yuksak ma’naviyatli, jismoniy sog’lom, har tomonlama barkamol avloddir.
Shahar va qishloqlarimizda bolalar sportini yanada rivojlantirish maqsadida
o‘nlab zamonaviy sport majmualari va stadionlar bunyod etildi.2011yilda
manzilli qurilish dasturida bolalar sporti ob’ektlari, musiqa va san’at maktablari
barpo etish, rekonstrukstiya qilish va kapital ta’mirlash bo‘yicha belgilangan
topshiriqlar to‘la bajarilda.
3

Haqiqattan ham sog’lom avlod tarbiyasini keng jamoatchilikning
ishtirokisiz amalga oshirib bo‘lmaydi. Mutaxasislarning tasdiqlashlaricha,
kelajak avlodning sog’lom bulishi 50% turmush tarziga, 5 - 20% sotsial va
tabiiy sharoitlaga, irsiy va shu singari omillarga bog’liq ekan. Aholi ko‘pchilik
qismining sog’lom o‘sishi, asosan, jismoniy tarbiya va sport sohasida amalga
oshirayotgan va shu soha hodimlarining olib borayotgan ishlari bilan bog’liq.
Taraqqiy etgan mamlakatlarda millatning sog’lomlashtirishga asosan
jismoniy tarbiya va sport omillari bilan erishilayotgani hech kimga sir emas.
Demak bu ham o‘sib kelayotgan avlodning jismonan har tamonlama uyg’un
kamol toptirish muqaddas burchimizdir.Bolalarning barcha fanlardan chuqur
bilimlarga ega bo‘lishlarini ta’minlashning muhim omili, ularning sog’lig’ini
mustahkamlashdan iborat bo‘lib ,bunda jismoniy tarbiya darsi asosiy vosita
bo‘lib xizmat qilmoqda.Sport turlari bilan shug’ullanish odatda bir
bosqichlarga, ya’ni boshlang’ich tayyorgarlik, o‘quv-mashq hamda sport
mahorati bosqichlarga bo‘linadi.Ob-havo qulay bo‘lgan kunlari bolalar
faolligini oshirish uchun yaxshi imkoniyat tug’iladi. Buning uchun qulay, katta
va keng bo‘lgan sport anjomlari bilan jihozlangan maydonchani tanlash kerak.
Bolalar kuch va chidamlilik faol rivojlanayotganligi tufayli voleybol, basketbol,
futbol, engil atletika, kurash, velosport, eshkak eshish va boshqa sport turlari
bilan muntazam shug’ullanmoqdalar.
Ta’lim muassasida bolalarga jismoniy tarbiya darsini olib borishda
quyidagi maxsus jismoniy sifat va qoidalarga e’tibor beriladi: yugirish, sakrash,
uloqtirish, irg’itish, ushlab olish muvozanatini saqlash kabi jismoniy
harakatlarni tartibli bajarish:
Jismoniy tarbiya darslarida voleybol mashg’ulotlarini o‘tkazishdan – bolalarni,
aqlan, ruhan, jismonan tetiklik, jismoniy sifat, jismoniy tayorgarlik,
mustahkam, irodali bo‘lib o‘sishga har bir murabbiy va o‘qituvchi muhim rol
o‘ynaydi.
Kurs ishning dolzarbligi . Tezkorlik harakatning faoliyati tahlili avvalo
4

umumta’lim maktablardagi sport to‘garaklari va sport maktablardagi kichik
yoshli guruhlarda shug’ullanuvchi o‘g’il - qizlar va bolalarni
tushunamiz.Ularda asosan maxsus jismoniy tayyorgarlik va jismoniy sifatlar
darajasini oshirish va maxsus mashqlarni o‘rgatish asosiy dolzarb masala
bo‘lib qoldi. Tabiiyki bunday tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy sifatlarni
tarbiyalashga alohida e’tibor beriladi. Bunda murabbiyning iste’dodi,
tajribalari muhim o‘rin egallaydi.Jismoniy sifatlarni (kuch, tezlik,
chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik va hokazo) tarbiyalashda maxsus
mashqlarni o‘rgatish asosiy o‘rin tutadi. Shu yo‘lda umumta’lim
maktablarning sport to‘garaklari va majmuani (kompleks) sport tablardagi
mashg’ulotlarda maxsus mashqlardan foydalanish usullarini o‘rganish va
ularga ba’zi tavsiyanomalar berish vazifalar qo‘yiladi. Bunda viloyatlardagi
maktablar, BO‘SM asosiy makon (ob’ekt) bo‘lib hisoblanadi. Ilmiy tadqiqot
ishlarini olib borish, sport mashg’ulotlaridagi amaliy faoliyatlarni o‘rganishda
kuzatish, suhbat tekshirish (eksperiment) kabi an’anaviy usullardan
foydalaniladi.
Kurs ishining maqsad va vazifalar . Shug’ullanuvchilarda jismoniy
sifatlarni tarbiyalash uchun beriladigan maxsus mashqlar ularning yosh
xususiyatlariga va jismoniy sifatlarning qulay yosh davrlariga qarab tanlanishi
va rivojlantirishi juda muhim o‘rin egallaydi.Jismoniy sifatlarni
tarbiyalashdagi amaliy mohiyatlarini tajriba – sinovlar asosida kengaytirish va
ularni qo‘llash yullarini ifodalash .
Kurs ishi tuzilishi va hajmi.
Kurs ishi kirish, 3 ta bob, 6 ta bo‘lim, xulosalar, amaliy tavsiyalar,
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Kurs ishi 61 betdan iborat matnda bayon
qilingan, jadvallar bilan yoritilgan. Adabiyotlar ro‘yxati manbani o‘z ichiga
oladi, Internet saytlari mavjud.
5

I.BOB Harakat faoliyatini o‘qitish
1.1 Tezkorlik harakat sifatini rivojlantirish
Maqolada boshlang'ich sinf o‘quvchilarida harakat sifatlarini rivojlantirishda
harakatli o‘yinlardan vosita sifatida to‘g'ri foydalanish muhokama
qilinadi. Zamonaviy O‘zbekistonning hozirgi bosqichda boshlang’ich sinf
o‘quvchilarini jismoniy tarbiya sohasidagi muammolari ochib berilgan. Dars
shaklida boshlang'ich sinf o‘quvchilarining harakat sifatlarini rivojlantirishni
tabaqalashtirilgan dasturlash bilan bog'liq yangi yondashuvlarni ishlab chiqish
masalalari ko‘rib chiqiladi, bu maktabda jismoniy tarbiya muammolarini hal
qilishni takomillashtirishga imkon beradi. Ishlab chiqilgan uslublarning ijobiy
ta'siri aniqlanadi. Belgilangan vazifalarni hal qilish uchun tadqiqot usullari
majmuasi qo‘llaniladi: tadqiqot muammosi bo‘yicha psixologik-pedagogik
adabiyotlarni nazariy tahlil qilish, o‘quv dasturlarini tadqiq qilish; empirik -
pedagogik kuzatish, so‘rovnoma qilish; tadqiqot natijalarini qiyosiy tahlil qilish
usullari. Jismoniy tarbiya jarayonida o‘quvchilarning harakat faolligini, axloqiy-
irodaviy sifatlarni shakllantirish diagnostikasi uchun muallif uchta tarkibiy
komponentni aniqladi: kognitiv, hissiy-motivatsion va faollik.
Jismoniy tarbiya har tomonlama jamiyatning eng muhim vazifalaridan biridir.
Jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlarini o‘tkazish jarayonida
mustahkam salomatlik, mustahkam iroda, yuksak samaradorlik va faollikni
shakllantirish shaxsning intellektual rivojlanishi va jismoniy kamol topishiga asos
bo‘ladi.
Jismoniy tarbiya ta'lim jarayoni bo‘lib, ta'lim tizimining muhim elementidir.
Ta’lim tizimida jismoniy tarbiyaning asosiy maqsadi o‘quvchi shaxsini yuqori
aqliy, jismoniy, ijtimoiy faollikka ega bo‘lgan har tomonlama uyg‘un va har
tomonlama rivojlanishini ta’minlashdan iboratdir Jismoniy sifatlarni tarbiyalash
bo‘yicha faol, maqsadli tezlashtiradi va sifat jihatidan o‘zgartiradi. Asosiy
6

jismoniy sifatlarning rivojlanish darajasi bilan belgilanadigan yaxshi jismoniy
tayyorgarlik barcha turdagi o‘quv, mehnat, amaliy va sport faoliyatida mehnat
qobiliyatining asosidir. O‘quvchilarning jismoniy tayyorgarligi darajasini oshirish
va salomatligini mustahkamlashga qaratilgan jismoniy tarbiya darsini
optimallashtirish jarayonini o‘rganish doimo dolzarb mavzulardan biri bo‘lib
kelgan. Ilmiy-metodik adabiyotlarda harakat qobiliyatini rivojlantirish va ularning
darajasini nazorat qilish muammosi jismoniy tarbiya tizimidagi markaziy
muammolardan biri ekanligi ta'kidlangan (I. Pashkov, I. Korotkov, V. Yakovlev, S.
Mudrik, V. Ratnikov, I. Vasilkov, I. Kozetov va boshqalar).Ilmiy-metodik
adabiyotlar va tadqiqot ishlarining (Y.M.Abdullaev, D.I.Turdimurodov) tahlili
o yinlar soni, takrorlashlar soni, dam olish intervallari va ularning o zaroʻ ʻ
ta sirining rivojlanish dinamikasiga ta siri masalasini aniqlashga imkon berdi.
ʼ ʼ
Boshlang'ich sinf o‘quvchilarining harakat qobiliyatlari qo‘shimcha ilmiy
asoslashni talab qiladi. Ushbu muammoni hal qilish nafaqat o‘quvchilarning
jismoniy tarbiya jarayonini yaxshilash, balki ularning yanada samarali
harakatini ta'minlash imkonini beradi. Bularning barchasi rejalashtirilgan mavzuni
ishlab chiqishning dolzarbligi va maqsadga muvofiqligiga olib keladi.
Tadqiqotning maqsadi - umumta'lim maktabining 2-4-sinflari o‘quvchilarining
harakat sifatlarini harakatli o‘yinlar yordamida rivojlantirish jarayonlarini
o‘rganish, boshlang'ich sinf o‘quvchilarining harakat sifatlarini rivojlantirish
jarayonini optimallashtirish shartlarini asoslash.
Jismoniy tarbiyani optimallashtirishning istiqbolli yo‘nalishlaridan biri bu
maktab o‘quvchilarining jismoniy rivojlanishi, jismoniy tayyorgarligi darajasini
oshirish va ularning salomatligini mustahkamlash uchun ularning harakat
sifatlarini oshirishning samarali vositalari va usullaridan oqilona foydalanishdir.
Jamiyatning jismonan sog'lom, axloqiy jihatdan barqaror va intellektual
rivojlangan a'zosini shakllantirishda o‘yinlarning ahamiyatini ortiqcha baholash
qiyin. Ularning yordami bilan bolada biz odamlarda hurmat qiladigan va biz turli
xil harakatli o‘yinlar yordamida singdirmoqchi bo‘lgan barcha sifattlarni
shakllantirish mumkin. O‘yin mazmuniga qarab, bola qilish kerakligini mustaqil
7

ravishda hal qiladi. O‘yinga qiziqishi bo‘lgan bolada sabr- toqat, qat'iyatlilik,
jismoniy sifatlar (kuch, tezlik, chidamlilik, epchillik, egiluvchanlik) rivojlanadi.
O‘yin zavqlantiradi, sog'lom harakat esa tana va ruhning har tomonlama
rivojlanishi uchun zarurdir.
Harakatli o‘yinlardan muntazam foydalanish quyidagilarga yordam beradi:
salomatlikni mustahkamlash, to‘g'ri jismoniy rivojlanish, bolalarni har tomonlama
tayyorlash, faollik, jasorat, qat'iyatlilik, intizom, jamoaviylik va boshqa xarakter
fazilatlarini tarbiyalash. Harakatli o‘yinlar hayotiy zarur qobiliyatlarni
rivojlantiradi, tizimli sportga bo‘lgan qiziqishni rivojlantiradi.
Harakatli o‘yinlarda ishtirokchilar ma'lum jismoniy sifatlarni
namoyish etadilar. O‘yinlarni boshqarish orqali ushbu sifatlarni ularning
uyg'unlashgan holda faol kuzatish, shuningdek, maktab o‘quvchilarini
rivojlantirish va tarbiyalash uchun muhim bo‘lgan sifatlarni ko‘proq rivojlantirish
mumkin. Eksperiment natijalarining tahlili ishlab chiqilgan metodikaning
jismoniy tarbiya darslarida samarali qo‘llanilishidan deyarli barcha
ko‘rsatkichlarda 7-9 yoshli bolalarning jismoniy tayyorgarligi ko‘rsatkichlarining
eng yuqori ko‘rsatkichlariga erishilganligidan dalolat berdi.
Demak, nazariy tadqiqotlar va eksperimental tadqiqotlar natijalarini
umumlashtirish quyidagi xulosalar chiqarishga imkon beradi:
1. Ilmiy-metodik adabiyotlarni tahlil qilish natijalariga
ko‘ra, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining jismoniy tarbiya tizimini bo‘lganda,
asosiy muammo sifatida innovatsion bilimlarni izlash kerak ekanligi aniqlandi.
2. Nazorat va eksperimental guruhlardagi 7-9 yoshli bolalarda jismoniy
sifatlarning rivojlanish ko‘rsatkichlarining tajriba boshlanishi va oxirida
qiyosiy tahlili o‘tkazildi.
3. Har ikki guruhdagi 7-9 yoshli bolalarda jismoniy sifatlarining rivojlanish
darajasi ko‘rsatkichlariga ishlab chiqilgan metodikaning ta'sir darajasi aniqlandi.
Shunday qilib, olingan natijalar 7-9 yoshli bolalar uchun jismoniy tarbiya
darslarini o‘tkazish bo‘yicha muallif tomonidan ishlab chiqilgan metodikaning
8

samaradorligidan dalolat beradi, bunda harakatli o‘yinlardan vosita sifatida harakat
sifatlarini rivojlantirish uchun noan'anaviy yondashuv sifatida foydalanish kerak.
Muallif tomonidan taklif qilingan dars uch qismdan iborat bo‘lib, umume'tirof
etilgan jadval bo‘yicha o‘tkazildi.
Tayyorgarlik qismi darsni tashkil qilish, o‘quvchilarni dars mazmuni bilan
tanishtirish va asosiy ishga tayyorlashga qaratildi.
Asosiy vositalar sifatida yurish, yugurish, bo‘g'inlarda harakatchanlikni
oshirish, egiluvchanlikni rivojlantirishga qaratilgan mashqlar tanlab olindi.
Butun eksperiment uchun umumiy rivojlanish mashqlarining o‘nta alohida
to‘plami rejalashtirilgan bo‘lib, ular o‘yin shaklida amalga oshirildi. Bu darsga
motivatsiyani rag'batlantirishga va mashqlarni bajarishda o‘quvchilarning e'tiborini
jalb qilishga yordam berdi.
Asosiy qismda quyigagi vazifalar hal qilindi. Eksperiment davomida
harakatli o‘yinlardan foydalanishda kichik yoshdagi o‘quvchilarning jismoniy
sifatlarini rivojlantirish darajasini oshirish. Harakat faoliyatining tabiatiga ko‘ra
harakatli va xalq o‘yinlarini tanlashda asosiy harakat turlariga (yurish, yugurish,
otish va sakrash o‘yinlari) ustunlik berildi, ular jismoniy rivojlanish uchun
jismoniy tarbiya tizimiga kiritilgan ( kuch, tezlik, chidamlilik, chaqqonlik,
egiluvchanlik), aqliy va axloqiy sifatlardir.Darsning yakuniy qismida ko‘p e'tibor
talab qilmaydigan, hayajonga olib kelmaydigan xotirjam o‘yinlar
o‘tkaziladi.Kichik yoshdagi o‘quvchilar uchun darsning ta'lim turi kichik
hajmli yuklamalar va past intensivlik bilan tavsiflanadi. Bu yoshdagi bolalar
bir xil, monoton ishlardan tezda charchashadi. Darslarda hikoyali o‘yinlar, estafeta
poygalari va sport elementlari bo‘lgan o‘yinlar tanlanadi. O‘yinlardagi mas'uliyatli
rollarni bolalarning o‘zlari bajaradilar. Bu bolalarning o‘yin faoliyatini jonlantiradi
va ularning o‘yinga bo‘lgan qiziqishini oshiradi.
O‘yin davomida o‘qituvchining bolalar bilan muloqoti, uning hissiy xatti-
harakati, oqibatlarini ob'ektiv tahlil qilish o‘yinchilarning o‘z xatti-harakatlariga
nisbatan ongliroq munosabatda bo‘lishiga yordam beradi va ularning axloqiy va
irodaviy sifatlarini tarbiyalashga ijobiy ta'sir qiladi.Har bir dars butun o‘quv
9

jarayonining ajralmas qismi bo‘lgan jismoniy sifatlarni rivojlantirishga hissa
qo‘shadi va maktab o‘quvchilarining optimal hissiy holati jismoniy tarbiya
darslarida o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi shaxslararo munosabatlarning asosiy
ko‘rsatkichi bo‘lib xizmat qiladi.
1.2 Bolalar harakat faolligini optimal hajmini rejalashtirish
Odamning jismoniy status iva jismoniy rivojlanishini aniqlovchi faktorlar
sistemasida harakat faolligi boshlovchi rol o‘ynashi inkor etib bo‘lmas
dalildir.Harakat og’irligi yurak-qon tomirlari, bezlari faoliyati, (kostnaya-suyakli)
to‘qimaning rivojlanishi va mushak tizimida, organizmning tashqi muhit ta’siriga
qarshiligida yakkol namoyon bo‘ladi. Aynan aktiv harakat jarayonida Yangi davriy
aloqalar o‘rnatiladi. Yangi-yangi shartli reflektor alokalar paydo bo‘ladi.
Sport bilan shugullanishda hadtsan tashqari harakat faolligi, ayniqsa, organizm
kata ogirlikka tayyor bo‘lmasa, vegetativ tizim faoliyatidagi o‘zgarishlarga olib
kelishi mumkin.
Harakat faolligi odamlarning rivoji va to‘gri o‘sishini nazorat qiluvchi
biologik regulyator bo‘lib, shaxsning rivojlanishi va shakllanishida asos bo‘ladi.
Oxirgi yillarda turli yoshdagi odamlarning harakat faolligini o‘rganishga kata
e’tibor beriladi. Tushunarliki, harakat faolligi kamchiligi oxirgi yillarda sogliqni
yomonlashtiruvchi asosiy omildir.
Aniklanganki, nazorat qilinmaydigan harakat faolligi genetik tomondan
belgilangan, shuningdek organizmning yosh-jinsiy hususiyatlarini ko‘rsatadi va bu
borada tana o‘lchovlari, organlar va tizimlarning funktsional holati ko‘rsatkichi
kabi biologik ko‘rsatkich hisoblanishi mumkin.
Ayni shu paytda odamning harakat faolligi ma’lum mikdorda ijtimoiy
pedagogik ta’sirlar va atrof-muhit omillariga bogliq. Ularning hususiyatlari harakat
faolligini chegaralagandek harakat rejimining optimizatsiyasiga asos bo‘ladi.
Ko‘pchilik mutaxassislar fikricha harakat faolligi ba’zi qatiy o‘rtachakattaliklarda
kundan kunga yotgan doimiy individual kattalikdir. Iqlimi mo‘tadil bo‘lgan
joylarda u baxor va yozga nisbatan kuzda va qishda ancha pastroq.
10

Yoshi Ming qadam Km Sarflangan
Vaqt, soat
8-10
11-14
15-17 o‘g’il
bolalar
15-17 qiz
bolalar 15-20
20-25
18-23
0-23 7,5-10
12-17
18-23
15-20 3,0-3,5
3,6-4,8
4,8-5,6
3,6-4,8
Odamning harakat faolligi uning ko‘nikma va qobiliyatlariga bogliq: odam
qanchalik ko‘p harakatlarga ega bo‘lsa, ular turli tuman bo‘lsa, ularni ko‘rsatma
olish imkoniyati shunchalik keng, motor faoliyati shunchalik faol bo‘ladi.
Harakat faolligi organizmning barcha tizimlarini shakllantiruvchi, ularni bir butun
qilib to‘plovchi omil sifatida chiqqanda tezlashtirilgan o‘sish davrida faol motor
faoliyati juda ahamiyatli.
Yosh farki bilan har kunlik harakat faolligining darajas shakllanishda
biologik va ijtimoiy bogliqlik o‘zgaradi: maktabgacha yoshdagi bolalarda asosiy
omil tabiy talab bo‘ladi, maktab o‘quvchilarida esa ijtimoiy sharoitlar. Kamchilik
kabi, harakatlarning ortiqchaligi ham organizmda katalogiklarga olib kelishi
mumkin va bunga aloqador harakat faolligining ilmiy asoslangan optimal hajmlar
bu muammoning muhim aspektidir.
Harakat faolligining optimal normalarini qidirish, optimap xarakat rejimini
tashkillashtirishda asosiy muammo hisoblanadi. Biroq harakat faolligining kattalik
normalari munosabatlarida aniq birqaror yo‘q: ba’zilari faollik bolalarning
maktabdagi o‘qish, xulqi kabilarni tushunsalar, boshqalari bolalarning tabiiy
11

talablarini kondiruvchi, organizmning funktsional ikoniyatlariga to‘la hajmlarini
optimalligini tushunadilar.
( 2-jadval)
Bolalar sutkalik harakatini aktivligini quyidagicha
baholash qabul qilingan
O‘quvchilarni sutkalik harakat aktivligi me’yorini baholash
Qadam Baho
10 ming Past
10-20 ming O‘rtacha
21-30 ming Yuqori
31 ming va undan ortiq Maksimal yuqori
Harakat faolligini normallashtirishga biologik normalar ko‘rinishida
hajmlarni ham aniqlaydi. Bu holatlar 12000 dan 35000 gacha chegara orasida
sutkada bo‘ladi. Bolalar harakat faolligini optimal hajmini rejalashtirish
Bolalarning harakat faolligini yozgi davrda tekshirilib aniklandiki, u 18000- 20000
lokomotsiyalar davrida bo‘lar ekan. SHuning uchun harakat faolligini optimal
hajmini rejalashtirishda ularga asoslanish mumkin. Ayni shu paytda tayyorlov
sinfini o‘tayotgan 6 yasharliklarning harakat faolligini ko‘rsatilgan normada 2
marta kam va atigi 8000-10000 lokomotsiylarni tashkil etadi.
Bu o‘quvchilarda statik holatni saklab kolishni talab etuvchi faoliyat turlariga
tendentsiyaning o‘sishi bilan boglik: darslar, darslarga tayyorgarlik, kam harakat
o‘yinlar, teledasturlar ko‘rish.
12

Aynan shuning bilan maktabda o‘kitish boshlanishi bilan harakat faolligi 50 % ga
tushib ketdai, bu esa o‘kuvchilar organizmida ma’lum o‘zgarishlarini keltirib
chikaradi, o‘pkaning ko‘rsatkichlari, jismoniy ishga layokat, dianometriya turli
jismoniy mashqlardagi natijalar pasayadi. Tana tarkibi o‘zgaradi, markaziy asab
tizimi ko‘zgaluvchanligi oshadi, kasallik ko‘rsatkichlari o‘sadi. O‘kish jarayoni
nafakat sogliq ko‘rsatkichlariga, balki bosh miyaning funktsional faolligi, akliy
mehnat layokatiga ham manfiy ta’sir ko‘rsatadi. Anchagina funktsional
ko‘rsatkichlar yomonlashuvi yil oxirida bilinadi.
Adabiyot analizi normal jismoniy rivojlanishi jismoniy tayyorgarlik va ish
layokatining optimal darajasi uchun bolalarga biologik normaning sharoitini
yaratib berish lozim. Bu ayniqsa 6-7 yoshga to‘gri keluvchi bolaning kritik davrida
juda muhim. SHunda kilib jismoniy tarbiyaning yana bir asosiy vazifalaridan biri
bolaparning jismoniy rivojlanishi, ish layokati, o‘kitishning yuqori darajasini
belgilovchi harakatlarga yukori talabning ta’minlashidir.
Bolalarda bir kundagi kadamlarning farklari aniqlandi. Asosan, harakatchan
bolada ko‘plik kadamlar hisobi 20000-30000 ga boradi, kam harakatlarda esa bu
10000 tadan ko‘p emas. Ortikcha vaznli boalarda harakat faolligning pasayishi
aniqlanadi.
Ma’lumki, erkaklarning o‘gil bolalarning jismoniy faolligi ayollar, qizlarnikiga
nisbatan ancha yuqori 1-3 sinf qizlarida 1 sutkada qadamlar hajmi 1-2 mingga
bolalarnikidan kamroq.
Yil bo‘yi bolalarning harakat faolligini o‘rganuvchi tadqiqotlar
fasliyritmlarga ko‘rsatadigan harakat faolligi ta’sirlarini ko‘rsatib berdi.
Bizning iqlim sharoitlarida o‘quvchilarning harakat faolligi o‘rta sutkaviy faollik
kishki davrda juda yuqori bo‘lgan va sutkada 16500-22400 qadamni tashkil etgan.
7 yoshli bolalar uchun 12000-15000 kadam sutkada kizlar uchun 12000-16000
qadam o‘gil bolalar uchun me’yor hisoblanadi.
Sal kattaroq yoshlardagilar uchun bu ko‘rsatkich ancha yuqori bo‘lishi kerak.
Masalan, yuqori bo‘lishi kunda 20000 qadam, turli jismoniy mashqlarni bajarish
13

lozim. Suxarevning fikricha 11-15 yoshli o‘kuvilarni organizmining eng yaxshi
holati sutkada 21000-30000 qadamda belgilanadi.
Bu holda sutkaviy energiya sarfi 3100-4000 kkaraga teng.
Istagan tashkilllashtirilgan harakat faoligi kadamlar sonining ko‘payishiga olib
keladi. Oliy o‘kuv yurtlari talabalari, kollej o‘quvchilarida, talabalarning hayot
rejimini o‘rgangan. Minaev fikricha, talabalarida asosiy lokomotsiyalar hajmi juda
past va 1-2kurs talabalarida sutkada 6000 qadam xolos.
Aktometrik usul bilan belgilangan talabalaring kam xarakatligi bevosita pedagogik
kuzatuvlarga mos keladi. Sutkaviy vaktning 83 % ni talabalar harakatsizlikda
o‘tkazishadi va kadamlar sonining ko‘payishi asosan dam olish kunlariga to‘gri
keladi. Talabalar xarakat faolligini o‘rganish jarayonida nafakat haftalik balki,
harakat faolligi hajmidagi yillik o‘zgarishlar qayd etiladi. Ukuv yili davomida
harakat faolligi kuz va qishda pasayadi va faqatgina may oyida o‘zining eng kata
hajmiga, o‘rtacha 10600 qadam chiqar edi. Eng kichik faollik qishki va yozgi
sessiyalar davrida kayd etilgan. Faollikning birdan o‘sib ketishi ta’til davriga,
asosan, yozgi ta’til davriga to‘gri keladi. Natija shuni faollik o‘z-o‘zini ko‘lga
olishda namoyon bo‘ladi.
Haftalik ixtiyoriy harakat rejimiga qo‘yiladigan talablar
Harakat faoliyatining turlari
18 – 24 yosh
yigitlar
18 - 20 yosh qizlar
Soo‘lomlashtirish yugurishi
km.da 15-17 12-14
14

Yurish (velosipedda bo‘lsa
ham) 22-24 16-18
Turnikda tortilish
(qizlar kichik turnikda osilib
yotib)marta 70-85 85-95
Qo‘lga tayanib tirsakni bukib
to‘o‘rilash (polda),(qizlar
skameykaga tayanib) 120-140 210-220
Orqa bilan yotib oyoqlarni
ko‘tarib tushirish marta
Qizlar nolg’da yotib gavdani
ko‘tarish qo‘llar bo‘yinda
zanjir 140-160 100-120
Asosiy turishdan oyoqlarni
bukmay oldinga engashish
marta 90-120 90-100
Tez yurish bilan turistik
poxod. km. da qizlar. - 21-35
O ‘ zb e kiston mustaqil Davlat maqomiga erishgandan so ‘ nggi qisqa davr ichida
jismoniy tarbiya va sportga katta e ’ tibor ko ‘ rsatila boshlandi .
Shu boisdan oam jismoniy tarbiya va sportga oid O ‘ zb e kiston R e spublikasi
Pr e zid e ntining Farmonlari hamda Vazirlar Mahkamasining qarorlari shular
15

jumlasidandir . Mazkur m e’ yoriy xujjatlarning amalga oshirilishi o ‘ sib k e layotgan
avlod salomatligini mustahkamlashda dasturi amal bo ‘ lib xizmat qiladi . Jumladan ,
2002 yilda qabul qilingan " O ` zb e kistonda bolalar sportini rivojlantirish
to ‘ g ’ risida " gi Farmon yurtimizda yosh avlodni y e tuk , barkamol qilib voyaga
e tkazishda va k e lajakda sog ’ lom avlodni tarbiyalashda katta ahamiyatga egadir .
Davlatimiz va jamiyatimizning bugungi kuni , ayniqsa , k e lajagi uchun g ’ oyat
muhim bo ‘ lgan sog ’ lom va barkamol avlodni tarbiyalash vazifasini o ‘ z oldimizga
qo ‘ yar ekanmiz , avvalambor , biz yashayotgan XXI asr - int e ll e ktual boylik , yuksak
bilim va salohiyat talab etiladigan , aynan shu qadriyatlar ustuvor ahamiyat kasb
etadigan asr , d e gan hayotiy haqiqatdan k e lib chiqqan edik .
" Barkamol avlod yili " Davlat dasturini amalga oshirishda ta ’ lim soxasini
rivojlantirish , avvalambor , uning moddiy - t e xnik bazasini mustahkamlash , yangi
o ‘ quv muassasalari qurish va ularni zamonaviy uskunalar bilan jihozlash
masalasiga e ’ tibor yanada kuchaytirildi . O ` zb e kiston R e spublikasi Pr e zid e nti
I . A . Karimov shu yilning 15 mart kuni Oqsaroy qarorgohida O ` zb e kiston bolalar
sportini rivojlantirish jamg ` armasi xomiylik ke ngashida quyidagi ma ’ lumotlarni
k e ltirib o ` tdi . O ` tgan oxirgi 10 yil davomida Bolalar sportini rivojlantirish
jamg ` armasi mablag ` lari hisobidan 1 113 ta bolalar sporti ob ’e kti , jumladan , 252 ta
yangi sport komlp e ksi , 861 ta sport zali barpo etilgani , bularning 84 foizi qishloq
joylarda qurilganini ta ’ kidash lozim .
Bu holda sutkaviy energiya sarfi 3100-4000 kkaraga teng.
Istagan tashkilllashtirilgan harakat faoligi kadamlar sonining ko‘payishiga olib
keladi. Oliy o‘kuv yurtlari talabalari, kollej o‘quvchilarida, talabalarning hayot
rejimini o‘rgangan. Minaev fikricha, talabalarida asosiy lokomotsiyalar hajmi juda
past va 1-2kurs talabalarida sutkada 6000 qadam xolos.
Aktometrik usul bilan belgilangan talabalaring kam xarakatligi bevosita pedagogik
kuzatuvlarga mos keladi. Sutkaviy vaktning 83 % ni talabalar harakatsizlikda
o‘tkazishadi va kadamlar sonining ko‘payishi asosan dam olish kunlariga to‘gri
16

keladi. Talabalar xarakat faolligini o‘rganish jarayonida nafakat haftalik balki,
harakat faolligi hajmidagi yillik o‘zgarishlar qayd etiladi.
II.BOB Tezkorlik harakat sifatini oshirish uslubiyati
2.1 Harakat malakalari va ko‘nikmalarni tasnifi va ularni o‘zlashtirish
Jismoniy tarbiya jarayonida o‘rgatishning asosiy xususiyati - bu
o‘rgatishning harakat malakalari va maxsus bilimlarni egallashga qaratilgandir.
Shu narsa ham harakterliki, o‘rgatish shug’ullanuvchilarning jismoniy rivojlanishi
bilan mahkam bog’liq bo‘ladi. Ta’lim-tarbiya amaliyotining har qanday sohasida
bo‘lganidek, jismoniy tarbiya jarayonida ham o‘qitish muallim va talabalarning
birgalikdagi ijodiy faoliyatlaridan tashkil topadi va bunda, albatta, o‘qituvchi
yetakchi rol o‘ynaydi. Harakatlarga o‘rgatish umumiy didaktik printsiplarga
asoslanadi, bu printsiplar jismoniy tarbiya sohasida o‘z spetsifik ifodasini topadi.
Bu spetsifika harakat ko‘nikmalari va malakalarini hosil qilish qonuniyatlaridan
kelib chiqadi.Harakat malakalari va ko‘nikmalari. Harakatli mashqlarni harakat
malakasi va harakat ko‘nikmalari bo‘lgan taqdirdagina bajarish mumkin. Bu
malaka va ko‘nikmalar harakatlarni boshqarishning muayyan usullarini ifoda
etadi.Harakat malakalari. Kishida harakat tajribasi va bilimlari to‘planib, jismoniy
jihatdan zarur darajada rivoj topgach, kishida biror bir harakat vazifasini hal qilish
imkoniyati yaratiladi. Biror harakat faoliyatida (o‘yinda, yakkama-yakka
kurashishda va shu kabilarda) qatnashishni amalga oshirish uchun kishi ilgari hosil
qilgan malaka va ko‘nikmalardan jismoniy va ma’naviy-irodaviy sifatlardan ijodiy
foydalana oladi. Keyinchalik esa, yangi, ilgari tanish bo‘lmagan harakat faoliyatini
bajarishga jazm qiladi. Bunda hamisha butun faoliyat davomida ma’lum darajada
aqliy mehnat bilan ish ko‘rish talab qilinadi.Bilim va tajribalar asosida egallangan
harakat malakalari - harakat faoliyati protsessida harakatlarni avtomatlashmagan
holda boshqarish qobiliyatidir.Jismoniy tarbiya jarayonida ikki xil ko‘rinishda
bo‘lgan harakat malakalari: a) yaxlit harakat faoliyatini amalga oshira olish va b)
har xil murakkablikda bo‘lgan alohida harakatlarni bajara olish malakalari hosil
qilinadi.Birinchi ko‘rinishdagi malaka murakkab, o‘zgaruvchan sharoitlarda (o‘yin
17

vaziyatida, raqib harakatida) birdan yuzaga keladigan harakat vazifalarini hal qilish
zarurlpgi bilan bog’liqdir.
Bunday harakat faoliyati har doim anglab, bilib bajariladi, bunday harakat
faoliyati to‘la avtomatlashgan, standart harakterda bo‘la olmaydi. Bu malakalar
umumiy ko‘nikmaga aylanmaydi. O‘rganilgan harakat va jismoniy sifatlarni
chaqqon va ijodiy ravishda qo‘llanish har doim bu xil malakalarga xos xususiyat
bo‘lib qoladi.Alohida harakatlarni bajara olish malakasi, odatda ko‘nikma hosil
qilishga tomon qo‘yilgan bir qadam bo‘ladi. O‘rganish jarayonida bu malakalar
harakat texnikasini dastlabki umumiy tarzda egallashdan tortib, mukammal
ravishda egallagunga qadar ryvojlanadn. Oddiy yoki murakkab harakatlarni bajara
olish qobiliyati bu harakatlarni bajarish uchun, butun harakat aktini bajarish uchun
diqqatni to‘plash talab qilingunga qadar malaka doirasida bo‘ladi.
Harakat ko‘nikmalari. Harakatli mashqlarni ko‘p marotaba stereotip tarzda
takrorlash ko‘nikma hosil qilishga olib keladi. Bunga takrorlash vaqtida harakat
tuzilishiga jiddiy o‘zgartishlar kiritilmagan va harakat bir xil sharoitlarda
bajarilgan taqdirdagina erishiladi. Harakat ko‘nikmasini bir butun harakat aktida
harakatlarni boshqarishning avtomatlashgan usuli sifatida ta’riflash
mumkin.Harakat akti stereotip ravishda takrorlanaverilsa, uni bajarish asta-sekin
odatga aylanib qoladi; harakat aktining biror bir qismi (fazasi)ni qanday bajarish
ustida tobora kamroq fikr yuritiladi: yyetarli darajada o‘ylab, sinab ko‘rilgan va
odat bo‘lib qolgan harakatlarga fikrni qaratishga endilikda zaruriyat qolmaydi va
asta-sekin harakat qismma-qism avtomatlashib boradi. Shunday qilib, malaka
reflektorli harakat aktlari sistemasi bilan mustahkamlangan ko‘nikmaga aylanadi.
Avtomatlashish ko‘nikmaning asosiy xususiyatidir. Avtomatlashish bilan umuman
harakat aktini ongli ravishda bajarishga chek qo‘yilmaydi, lekin har bir alohida
harakatni bajarishga ongning ishtirokiga ehtiyoj qolmaydi. Ko‘nikma hosil qilish
davrida ong yo‘q bo‘lib ketmaydi, balki o‘z rolini almashtiradi.I.M.Sechenov ham
barcha xulq-atvor aktlarining reflektorli tabiati haqidagi qonuniyatni oldinga
surgan edi. Oliy nerv faoliyati ustida ko‘p yillab tajriba o‘tkazib, uni tadqiq qilish
18

I.P.Pavlovga I.M.Sechenovning bu fikrini tasdiqlash va rivojlantirish imkoniyatini
berdi. I.P.Pavlov shunday deb yozgan edi: «Har xil odatlarni tarbiyalash, o‘rganish,
intizomga solish shartli reflekslarning uzun qatorini ifodalasa kerak».
I.P.Pavlovning oliy nerv faoliyati haqidagi ta’limoti A.N.Krestovnikov tomonidan
yaratilgan harakat ko‘nikmasining fiziologik nazariyasiga asos qilib olingan. Bu
nazariya keyinchalik jismoniy tarbiya fiziologiyasi sohasida ish olib borayotgan bir
qator tadqiqotchilar tomonidan detallashtirilgan.Hozirgi tasavvur bo‘yicha shartli
harakat reflekslarini va ularning butun bir sistemasini bosh miya qobig’ining
dinamik stereotiplari (sistemalilik) ko‘rinishida hosil bo‘lish qonuniyatlari harakat
ko‘nikmalari va malakalarini tarkib toptirishning fiziologik asosini tashkil
etadi.Harakatni stereotip ravishda takrorlayverish natijasida bosh miya katta yarim
shari qobigida nerv jarayonlari tobora mahkam sistemaga uyushadi, bu, xususan,
qo‘zg’alish va tormozlanish jarayonlari hamda ular kontsentratsiyasining qat’iy
tarbiyada bo‘lishida ifodalanadi. Shunga muvofiq muskullar kuchini ish uchun
ko‘proq qulay bo‘lgan paytlarda kontsentratsiya qilish yuz beradi. Reflekslar sodir
bo‘lishining ishlangan va mustahkamlangan stereotipi e’tiborni harakat
jarayonining o‘ziga qaratmaslik va ongni boshqa ob’ektga qaratish imkonini
beradi. Bunda ong harakatli mashqlarni boshlash yoki to‘xtatish, yoxud uning
tuzilishini o‘zgartirish kerak bo‘lganda, harakatga keltirish, tormozlash yoki
boshqa faoliyatga o‘tish funktsiyasini olib boradi.Ilmning, xususan,
kibernetikaning hozirgi vaqtdagi rivojlanishi odam xatti-harakatlari zamiridagi
mexanizmlarni ancha chuqurroq tushunish imkoniyatini yaratmoqda.
P.K.Anoxinning bu yo‘nalishdagi ishi shartli refleksning bo‘lajak voqeani
bilishdek xususiyatga egaligini ta’kidlaydi. P.K.Anoxin, shuningdek, bosh miya
qobig’ida kundalik informatsiyani miyada «saqlanib» o‘tgan tajribani ifoda etuvchi
informatsiya bilan solishtiruvchi apparatlar mavjudligini taxmin qiladi. Bu harakat
natijasini oldindan bilish mexanizmini anglatuvchi «ko‘rsatma»ning psixologik
nazariyasiga (D.I.Uznadze va boshqalar) o‘xshab ketadi. N.A.Bernshteynning
ishlarida harakat aktlari «harakat vazifalari»ni bajarishga urinish deb ko‘rsatiladi.
Bu vazifa vaziyatga qarab, oldindan aytib berish va dasturlashtirish yo‘li bilan
19

yaratiladigan taxminiy «model»dir. Harakatning o‘zi, Bernshteyn fikricha,
boshqarish va tuzatish sistemasi printsipi bo‘yicha amalga oshadi.
Bunda reflektor faol teskari aloqa bilan bo‘ladigan siklli reflektorli akt
sifatida tushuniladi, bu teskari aloqadan organizmning datchik rolini bajaruvchi
sezish priborlaridan harakat natijalari haqida informatsiya kelib turadi.
Bu va boshqa hozirgi ilmiy tasavvurlar harakat malakalari da ko‘nikmalari
nazariyasini ishlab chiqishda, shuningdek, bu nazariyani jismoniy tarbiya sohasida
amaliy qo‘llanishda muhim rol o‘ynashi mumkin.Ko‘nikma hosil bo‘lishi bilan
harakat aktining o‘zi emas, balki harakat natijasi, bu harakat bajariladigan sharoit
hamda vaziyat (boshqa kishilarning harakati va boshqalar) asosiy e’tibor berish
ob’ekti bo‘lib qoladi. Bu, masalan, sport o‘yinlarida, kurashda va shu kabilarda
ayniqsa ravshan namoyon bo‘ladi. Shunday qilib, harakat amallarini
avtomatlashtirish e’tibor berish imkoniyatini kengaytiradi. Ko‘nikma hosil
bo‘lganda ong harakatni boshlash, davom ettirish roligagina ega bo‘lmaydi, ong,
zarur bo‘lsa, harakat amallarining har bir qismining bajarilishini nazorat qilishi,
harakat vazifalarini bajarish sharoitining birdan o‘zgarib qolishi harakat aktiga
o‘zgartish kiritishni zarur topganda, ko‘nikmani qisman deavtomatlashtirib,
harakat davomida ko‘nikmaga ta’sir etishi mumkin. Ko‘pincha, ayniqsa sportda,
maksimal sharoitlarda harakat amallariga e’tiborni qaratish (ko‘nikma olguncha
shunday e’tibor berishga odatlanilgan bo‘lsa ham) talab etiladi (V.V.Chebisheva va
boshqalar). Mazkur holda ong butun harakat mazmuniga yoki uning alohida
ko‘proq mas’uliyatli yoki boshqalariga qaraganda bo‘shroq o‘zlashtirilgan fazalari
bajarishga qaratiladi.Harakat avtomatlashishi bilan ko‘nikma barqaror va
mustahkam bo‘ladi. O‘rganilgan harakatni, uni bajarish sifatini pasaytirmay, ko‘p
marotaba takrorlashga imkoniyat bo‘lishi harakat ko‘nikmasining
mustahkamlanishini ko‘rsatuvchi tomonlardan biri hisoblanadi. Ko‘nikmaning
mustahkamlanishi harakat amallarini hatto charchaganda, behollikda, psixologik
noqulay holatda (kuchli hayajonlanish, o‘rganilmagan sharoit ta’siri va shu
kabilarda) ham aniq bajara olishga imkon beradi. Bundan tashqari, ko‘nikmaning
20

mustahkamlanishi harakat aktini maksimal kuch bilan (agar kuch berishga
ko‘nikma tarkib toptirishda o‘rganilgan bo‘lsa) to‘g’ri bajarishga imkon berishi
ham juda muhimdir. Masalan, konkida uchuvchi barqaror ko‘nikmaga ega bo‘lsa
juda tez uchganda ham uchish texnikasini buzmaydi, yyetarli darajada mustahkam
bo‘lmagan ko‘nikmada bunga erishish mumkin emas. Nihoyat, ko‘nikma
mustahkam bo‘lsa, uni mashq olib bormasdan ham uzoq saqlab qolish mumkindir.
Ma’lumki, velosipedda yurish, suzish, chang’ida yurish kabi mustahkam
ko‘nikmalar asosan butun umr saqlanib qoladi.Ko‘nikmaning hosil bo‘lishi
jarayonida alohida harakatlarning avtomatlashishi bilan birga bu harakatlar
tuzilishining nisbatan doimiy bo‘shlig’ligi vaqt va kuch sarflash xususiyati bilan
bir butun aktga — harakatlarga birlashi yuzaga keladi. Bu harakatlarning yengil,
ritmli, tejamli bo‘lishini ta’minlaydi. Ko‘nikma o‘sishining eng yuqori bosqichida
suzishda «suvni his etish», o‘yinda «koptokni his etish», konki bilan figurali
uchishda «belni his etish» singari ixtisoslashgan sohaga xos tasavvurlar paydo
bo‘ladi.
Harakat ko‘nikmasining barqarorligini harakat amalining
o‘zgaruvchanligidan ajratib bo‘lmaydi. Ko‘nikmaning mustahkamlanib borishi
bilan harakat aktining uning texnikasi asosini saqlagan holda, har xil variantini
ko‘rish imkoniyati paydo bo‘ladi (masalan, gimnast to‘sinda egilib ko‘tarilish
mashqini har xil holda bajara oladi, chang’ichilar va yuguruvchilar joyning relefiga
muvofiq holda yugurish texnikasini o‘zgartira oladi); harakatni gavdaning har xil
holatida ham boshlash va tugallash oson bo‘lib qoladi va bu o‘zlashtirilgan
harakatni boshqa harakatlar bilan qo‘shib bajarishga imkon beradi; tashqi noqulay
sharoitlarda (tashqi kuch qarshiligi, maydon yoki bo‘shliqning cheklanganligi va
shu kabilarda) samarali harakat qilish imkoniyati kengayadi. Bu o‘zgaruvchanlikka
asosan harakat aktining tayyorlanish, to‘ldirish va yakunlash fazalaridagi
o‘zgarishlar natijasida erishiladi. Eksperimentlar (A.A.Novikov va boshqalar)ning
natijasiga ko‘ra, asosiy fazalar ozroq darajada o‘zgaradi.
21

Harakat amalining o‘zgaruvchanligi oliy tarbiyadagi yangi malakaning, hosil
qilingan ko‘nikmani bir butun faoliyatda qo‘llay bilish malakasining, har bir holat
uchun harakatni bajarishning eng yaxshi variantlarini tanlay olish malakasining
yuzaga kelishi bilan bog’liq bo‘ladi.
Ko‘nikmaning o‘sishi bosh miya po‘stlog’ida bir dinamik stereotipning hosil
bo‘lishi bilan cheklanmasa kerak. Ko‘nikma har xil sharoitlarda qo‘llanilganda
asosiy dinamik stereotipga qo‘shimcha ravishda tevarak-atrofdagi o‘zgarishlar
haqida signal beruvchi qo‘zg’atuvchiga yangi harakat ta’siri hosil qilinadi.
Masalan, gimnastlar gavda harakati amplitudasi va tezligining o‘zgarishi,
yuguruvchi va chang’ichilarning oldinga ketishlarida sharoitning o‘zgarishi, o‘yin
jarayonida yoki kurashda vaziyatning o‘zgarishi va hokazolar shunday
qo‘zg’atuvchilardan hisoblanadi. Tajriba ortib borishi bilan asosiy dinamik
stereotip go‘yo rezervda turuvchi «avariya»ning oldini oluvchi stereotiplar bo‘lib
yetiladi va ular birdan zaruriyat tug’ilib qolganda ishga tushadi. Mana bu yaxshi
harakat ko‘nikmasiga ega bo‘lgan sportchining yetukligini ko‘rsatadi.
Shuni hisobga olish kerakki, «ko‘nikma» tushunchasi harakat amali
texnikasini mukammal egallash degan ma’noning o‘zinigina anglatmaydi.
Ko‘nikma takomillashmagan harakat aktlarini bajarish orqali hosil bo‘lishi
mumkin, bu hayotda tez-tez uchrab turadi. Bunday hol harakat texnikalarini
aniqlash yuzasidan olib boriladigan ish to‘xtatilganda va takomillashmagan harakat
ko‘p marotabalab o‘zgarishsiz takrorlanadi. hatto, maqsadga muvofiq bo‘lmagan
holda tarkib toptirilgan ko‘nikma katta xavf tug’diradi, chunki miya po‘sti dinamik
stereotipining barqarorligi keyinchalik ko‘nikmani tuzatish va qaytadan yaratish
uchun jiddiy to‘siq bo‘ladi.Ko‘nikmani qaytadan tuzatish uchun bosh miya
po‘stining sistemaga tushib qolgan faoliyatinn yo‘q qilish, ba’zi guruh
reflekslarning so‘nishiga va ularning o‘rnida yangi, o‘zgartirilgan guruh
reflekslarni hosil qilishga erishish zarurdir. Amalda bunga, odatda, harakat akti
yangi variantda, dastlabki variantdagiga qaraganda, ko‘proq miqdorda
takrorlanganda erishish mumkin.
22

Lekin mana shunda ham bosh miya po‘stlog’ida ilgarigi dinamik
stereotipning izi saqlanib qoladi va nerv sistemasi uchun og’ir bo‘lgan sharoitda
(charchash, hayajonlanish, musobaqa sharoiti va shu kabilar) bu iz yangidan
yuzaga chiqishi mumkin, ya’ni harakat amallari eskicha bajariladi
(V.D.Maznichenko va boshqalar).
Kishi hayotida ko‘nikmaning ahamiyati g’oyat kattadir. Vatan
pedagogikasining asoschisi K.D.Ushinskiy bu to‘g’rida shunday yozgan edi: «Agar
kishi ko‘nikma hosil qilish qobiliyatiga ega bo‘lmaganida, o‘zyning uzluksiz
ravishda son-sanoqsiz qiyinchiliklar bilan bo‘ladigan taraqqiyotida bir qadam ham
oldinga siljiy olmagan bo‘lur edi. Ko‘nikma takomillashmagan harakat aktlarini
bajarish orqali hosil bo‘lishi mumkin, bu hayotda tez-tez uchrab turadi. Bunday
hol harakat texnikalarini aniqlash yuzasidan olib boriladigan ish to‘xtatilganda va
takomillashmagan harakat ko‘p marotabalab o‘zgarishsiz takrorlanadi. hatto,
maqsadga muvofiq bo‘lmagan holda tarkib toptirilgan ko‘nikma katta xavf
tug’diradi, chunki miya po‘sti dinamik stereotipining barqarorligi keyinchalik
ko‘nikmani tuzatish va qaytadan yaratish uchun jiddiy to‘siq bo‘ladi.Ko‘nikmani
qaytadan tuzatish uchun bosh miya po‘stining sistemaga tushib qolgan faoliyatinn
yo‘q qilish, ba’zi guruh reflekslarning so‘nishiga va ularning o‘rnida yangi,
o‘zgartirilgan guruh reflekslarni hosil qilishga erishish zarurdir. Amalda bunga,
odatda, harakat akti yangi variantda, dastlabki variantdagiga qaraganda, ko‘proq
miqdorda takrorlanganda erishish mumkin. Ko‘nikma takomillashmagan harakat
aktlarini bajarish orqali hosil bo‘lishi mumkin, bu hayotda tez-tez uchrab turadi.
Bunday hol harakat texnikalarini aniqlash yuzasidan olib boriladigan ish
to‘xtatilganda va takomillashmagan harakat ko‘p marotabalab o‘zgarishsiz
takrorlanadi. hatto, maqsadga muvofiq bo‘lmagan holda tarkib toptirilgan
ko‘nikma katta xavf tug’diradi, chunki miya po‘sti dinamik stereotipining
barqarorligi keyinchalik ko‘nikmani tuzatish va qaytadan yaratish uchun jiddiy
to‘siq bo‘ladi.Ko‘nikmani qaytadan tuzatish uchun bosh miya po‘stining sistemaga
tushib qolgan faoliyatinn yo‘q qilish, ba’zi guruh reflekslarning so‘nishiga va
23

ularning o‘rnida yangi, o‘zgartirilgan guruh reflekslarni hosil qilishga erishish
zarurdir. Amalda bunga, odatda, harakat akti yangi variantda, dastlabki
variantdagiga qaraganda, ko‘proq miqdorda takrorlanganda erishish mumkin.
2.2 Tezkorlik harakati uslubiyatini o‘rgatish
Bu qiyinchiliklarni, aql va irodani yangi ishlar uchun, yangi g’alabalar uchun
qoldirib, faqat ko‘nikma orqali bartaraf etish mumkin». Harakat ko‘nikmalari kishi
hayotida, uning mehnat, harbiy, turmush, sport faoliyatiga tayyorgarligining bir
tomoni sifatida, muhim o‘rin tutadi Ko‘nikma yangi malakalar hosil qilishning
negizi hisoblanadi. Harakat faoliyati mustahkam tarkib topgan ko‘nikmalarga
asoslanmog’i kerak. Qancha ko‘p ko‘nikmaga ega bo‘linsa, faoliyat shuncha
xilma-xil va samarali bo‘ladi.
Harakatlarni bajarish malakasini mustahkamlash va yanada
takomillashtirish, bu harakat ko‘nikmasining paydo bo‘lishi, shuningdek undan har
xil sharoitlarda foydalana olish bilan bog’liqdir.Dastlabki o‘rganish.
O‘rgatishning bu bosqichidagi maqsad harakat faoliyatini uning asosiy variantida
umumiy tarzda bajarish malakasini tarkib toptirishdir. O‘rganuvchilar yangi
harakat texnikasining negizini o‘zlashtirib olishi kerak. Bir xil hollarda bunday
malakalar, ular umumiy jismoniy tayyorgarlik jarayonida hosil qilinganda,
mustaqil ahamiyatga ega bo‘lishi va texnika batafsil takomillashtirmagan holda
ko‘nikmaga aylanishi mumkin. Boshqa hollarda bu malakalar harakatlarni
bajarishning ustasi bo‘lish yo‘lida dastlabki bosqich hisoblanadi, bu sport uchun
ayniqsa harakterlidir.
Dastlabki malakani tarkib toptirish bosqichi fiziologiya mexanizmi jihatidan
shu bilan harakterliki, bu bosqich davomida miya po‘stlog’idagi dinamik
stereotipning asosi yaratiladi. Bunda yaroqli tug’ma va orttirilgan reflekslarni
tanlash, shuningdek, o‘rganuvchilarning harakatlarni bajarish tajribalarida
24

bo‘lmagan reflekslarning yangilarini barqaror etish sodir bo‘ladi. Natijada bosqich
oxirida o‘rganiladigan faoliyat texnikasining asosiga mos keluvchi harakat
reflekslari sistemasi tarkib topadi. Bu bosqichning o‘ziga xos xususiyatlari: a)
harakatlarning fazo va vaqt jihatidan yyetarli darajada aniq bo‘lmasligi, muskul
harakatlarining aniq emasligi; b) harakat akti ritmining barqaror emasligi; a)
keraksiz qo‘shimcha harakatlarning mavjudligi; g) murakkab harakat fazalari
o‘rtasida yaqinlikning yo‘qligidir.
Harakatlarning fazo va vaqt jihatidan aniq bo‘lmasligi, shuningdek
muskullarni zo‘r berib harakat qildirishning nomunosibligi, birinchidan, nerv
jarayonlarining bosh miya po‘stlog’ida irradiatsiya bo‘lishidan, ikkinchidan esa
ichki tormozlanishning yetarli emasligidandir. Nerv jarayonlarini bosh miya
po‘stlog’ining harakat analizatorida irradiatsiya qilinishi ishda qatnashishi kerak
bo‘lgan funktsional harakat birliklari bilan bir qatorda, bu birlikka ularning
markazida qo‘zg’alishning irradiatsiya qiluvchi jarayoni taqsimlangan boshqa
birliklar ham jalb bo‘ladi. Tashqaridan bu harakatning kerakli yo‘nalishi va
amplitudadan chetga chiqishida namoyon bo‘ladi. Qo‘zg’alish jarayonini
irradiatsiya qilish muskullarning zo‘r berib harakat etishining nomutanosib
bo‘lishiga olib keladi; o‘rganuvchi keragidan ko‘p kuch sarflaydi va harakatlarni
gavdaning butun yoki bir qism muskullarini kuch bilan ishga solib bajaradi.
Buning hammasi mazkur bosqichda o‘ta darajada charchash, toliqish va ishchanlik
qobiliyati pasayishining sabablarini tashkil etadi. Harakat akti ritmining qat’iy
bo‘lmasligi odatda o‘rganuvchilarning harakat aktlarining ayrim fazalarini
vaqtidan oldin bajarishga harakat qilishlarida ko‘rinadi: bular ko‘proq ko‘p kuch
sarflash bilan bog’liq bo‘lgan asosiy fazalardir. Bu asosiy fazadan oldin pauza
bo‘ladigan harakatlar uchun ayniqsa harakterlidir. Harakat aktlari ayrim
fazalarining navbatma-navbat kelishi ritmini (ayniqsa ular o‘rtasidagi pauzani)
belgilashga tormozlash reflekslarining kechikib tormozlanish tipi bo‘yicha hosil
qilish orqali erishiladi. Ma’lumki, tormozli reflekslar ijobiy reflekslarga qaraganda
juda qiyinchilik bilan hosil bo‘ladi. Masalan, gimnastika bilan
25

shug’ullanuvchilarda ba’zi malakalarni tarkib toptirishda harakatlarning ayrim
fazalari o‘rtasida zarur pauzalar o‘rnatish uchun uzoq ishlash talab etiladi. Bunday
tormozlakish reflekslarini nerv faoliyati qo‘zhaluvchan tipda bo‘lgan kishilarda
hosil qilish juda qiyindir. Murakkab harakatlar mazkur bosqichda hamma harakat
fazalarida e’tibor qaratilgandagina bajarilishi mumkin.Dastlabki harakat
malakalarini tarkib toptirishning ko‘rsatilgan xususiyatlarini hisobga olib,
o‘rgatishning birinchi bosqichida quyidagi vazifalar qo‘yiladi:
1. Harakat akti haqida bu aktning maqsadini tushunishga asoslangan bir butun
tasavvur paydo qilish.
2. Shug’ullanuvchilarning harakatlarni bajarish tajribalarini yangi harakatlarni
o‘zlashtirish uchun kerak bo‘lgan elementlar bilan to‘ldirish.
3. Harakatlarni to‘la bajarishga erishish.
4. Keraksiz harakatlarni, muskullarning keraksiz darajada kuchlanishini yo‘q
qilish.
Mazkur bosqichda o‘rgatish metodikasi didaktik printsiplarni yoyishda,
o‘rgatishning shu bosqichi uchun xarakterli bo‘lgan metod va usullardan
foydalanishda qator xususiyatlarga egadir.
Harakatlarni o‘rganishning boshlang’ich payti shu harakatlar bilan oldindan
tanishib chiqish hisoblanadi. Bunga harakatlarning ahamiyati va xususiyatini
so‘zlab berish, namoyish ztish, harakat texnikasining asosini qisqacha tushuntirib
berish, shuningdek, amalda bajarib ko‘rsatish orqali erishiladi.So‘zlab berilganda,
o‘rganuvchilar harakatlardan ko‘zda tutilgan maqsadni, harakatlarning ahamiyatini
tushunib olishlari kerak, suhbat ularda harakatlarni bajarishga qiziqish uyg’otishga
va bu bilan harakatlarni o‘zlashtirish uchun zarur stimul, irodaviy kuch yaratishga
yordam berishi zarur. Suhbatda mazkur harakatning paydo bo‘lishi haqida, uning
amaldagi va sport sohasidagi ahamiyati haqida, yuksak muvaffaqiyatlar va
shug’ullanuvchilar uchun yaqin bo‘lgan normativlar haqida ma’lumot (tarixiy
spravka) bo‘lishi kerak.Namoyish ikki aspektda amalga oshiriladi. Birinchidan,
26

harakat tabiiy mukammallashgan ko‘rinishda namoyish qilinadi. (Odatda asosiy
variant ko‘rsatiladi.) harakatni aniq, chiroyli namoyish qilish bu harakatga bo‘lgan
qiziqishni va uni o‘zlashtirishga bo‘lgan istakni yana oshiradi. Ikkinchi aspekt
faqat o‘qitish xususiyatiga ega bo‘lib, o‘rganilayotgan harakat texnikasi asosini
shug’ullanuvchilar ongiga singdirish maqsadini ko‘zlaydi. Bu holda didaktik
ifodali ko‘rsatish usullari (harakatni sekinlashtirish, asosiy fazalarni ajratib
ko‘rsatish va hokazolar) dan foydalaniladi.
Harakatni bajarish texnikasining asosi dastlab maksimal darajada umumiy va
qisqa qilib, usul va uning qismlarining aniq terminologik nomlarini aytgan holda
tushuntirilishi kerak. Bu bosqichda harakatni bajarish texnikasini batafsil ravishda
tushuntirish maqsadga muvofiqdir, chunki o‘rganuvchilar yangi axborotlarning
ko‘pligidan butun tafsilotlarni eslab, harakat amallarini to‘la bilib olishlari mumkin
emas. Harakatlarni ularni o‘rganib borish jarayonida to‘la bilib olinadi. Shuning
uchun bilib olish o‘rgatishning qaysi bir bosqichi xususiyatiga mos kelishiga qarab
unga amal qilish kerak. Shug’ullanuvchilar harakat bilan tanishib bo‘lgach, uni
bajarishga kirishadilar. Bu yaratiladigan umumiy tasavvurni asosiy harakat hislari
bilan to‘ldirishga, o‘quvchilarning topshirilgan harakatni bajarish imkoniyatini
baholashga va kelasi o‘quv ishlariga bo‘lgan ishtiyoqini oshirish uchun qo‘shimcha
stimullar yaratishga imkon beradi. Harakat strukturasining murakkabligiga qarab,
bu harakatni to‘la — asosiy yoki yengillashtirilgan variantda (masalan, granatani
turgan joydan otish) yoki uning qismlaridan birini (masalan, bolg’ani aylantirish)
bajarish tavsiya etiladi. Yangi harakatni to‘la bajarishga kirishish uchun avvalo
o‘rganuvchilar bu harakatni bajara olishlariga qat’iy ishonch bo‘lishi kerak.
Tanishish jarayonida yangi harakat aktiga kiradygan, hosil qilingan, ham
tug’ma harakat avtomatizmlarini safarbar etishga yordam beruvchi ideomotor
reaktsiyasining roli juda muhimdir. O‘rganuvchilarning harakat qilish tajribasida
tanish, o‘xshash elementlar qancha ko‘p bo‘lsa, yangi harakat qilish amali haqida
tasavvur shuncha to‘la va aniq bo‘ladi. Shu jihatdan o‘qituvchining mahorati
qo‘yilgan harakat vazifalari bilan o‘quvchilarning bu boradagi tajribalari o‘rtasida
27

assotsiatsiya yarata olishi bilan belgilanadi. Assotsiatsiya qancha to‘la, obrazli,
emotsionalliroq yaratilsa, o‘rgatish shuncha osonroq va tezroq davom etadi. Mana
shu «tayanch izlash» davrida (E.Xodjava) predmet harakteridagi har qanday
mumkin bo‘ladigan taqqoslashlar va topshiriqlar nihoyatda muhim ahamiyat
kasb etadi. «Olamdagi hamma narsani biz faqat taqqoslash orqaligina bilib olamiz,
— degan edi Ushinskiy,— kishining butun bilish jarayonida taqqlashning bunday
asosiy qonuniyati shuni ko‘rsatadiki, didaktikada ham taqqlash asosiy usul bo‘lishi
kerak».
Tajribadan va taqqlashdan foydalanish yo‘li bilan bo‘lajak harakat
to‘g’risida tasavvur, tushuncha va mulohaza yaratiladi, binobarin, bundan «kelajak
ehtiyoji modeli» (N.A.Bernshteyn) sifatida «harakat vazifalari» yuzaga keladi.
Yangi shartli harakat reflekslari birinchi navbatda his etish asosida paydo bo‘ladi,
lekin ular o‘sha zahotiyoq tushunib olinsa, bu reflekslarning paydo bo‘lish
jarayonini tezlashtiradi. Harakatning to‘g’ri bajarilayotganligini bilish refleksni
mustahkamlaydi, noto‘g’ri harakat qilinayotganini bilish esa keraksiz harakat
ta’sirining so‘nishiga yordam beradi.
O‘qituvchi onglilik va faollik tamoyiliga amal qilib, birinchidan,
o‘rganuvchilar oldiga harakat vazifalarini asosli ravishda qo‘yishi va ularning
bajarilishi kerak bo‘lgan narsani aniq tushunishlariga erishishi; ikkinchidan,
berilgan harakatni qanday bajarish kerakligi haqida tasavvur yaratishi kerak. Bu
bilan o‘qituvchining harakat dasturi va topshiriqni bajarishga psixologik jihatdan
tayyorligi ta’minlanadi, uchinchidan, o‘rgatishni shunday tashkil etish kerak-ki,
oqibatda o‘quvchilarga imkoni boricha ko‘proq ma’lumotlar berilsin (axborotni
ularda bo‘lgan imkoniyatlar doirasida qayta ishlab chiqilsin); harakat jarayonida
yuzaga keladigan his-tuyg’ularni anglashga va baholashga erishish lozim, bu o‘sha
his-tuyg’ularni ongli ravishda boshqarish imkonini beradi, topshiriqning
bajarilishiga qarab uni takrorlashdan oldin o‘rganuvchi nimalarni bilib olganligini
va endi nimani o‘rgatishi kerakligini fikran solishtirishini talab qilish shart.Bunda
o‘ziga-o‘zi baho berish, o‘ziga-o‘zi hisob berish, harakatning bajarilishini fikran
28

«gapirib turish», o‘ziga-o‘zi buyruq berish va shu kabi usullar katta rol
o‘ynaydi.Harakatni dastlabki o‘rganishda o‘qitishning ko‘rgazmali bo‘lishi
harakatning asosiy fazalari haqida his va tasavvur hosil qilish imkonini beruvchi
xilma-xil metod va usullar yordami bilan ta’minlanadi. Bunga obrazli tushuntirish,
ta’sirli qilib ko‘rsatish, har xil ko‘rish orientirlari, ovoz signallari, harakatni
sezishga asoslangan usullardan, jumladan, qo‘shimcha kuchlardan foydalanish,
predmet xarakteridagi topshiriqlar berish (nimanidir olish, cho‘zilib nimadirga qo‘l
tekkizish, nimaningdir ustidan oshirib tashlash va hokazo), o‘rganuvchida
harakatlarni to‘g’ri bajarganda yuzaga kelishi lozim bo‘lgan sezgilarni aytib berish
orqali erishiladi. O‘quvchilar tomonidan harakatlarning faqat to‘g’ri
bajarilishini emas, balki xatolarga yo‘l qo‘yib bajarilganini ham namoyish qilish
maqsadga muvofiqdir. Bu tadbir o‘quvchilarga xatolarni yaxshiroq va tezroq
tushunib olishlariga yordam beradi. Tovush signallari asosiy kuch beriladigan
paytni aytib berish, shuningdek harakat aktining ritm va sur’atini namoyish qilish
uchun qo‘llaniladi, harakatni dastlabki o‘zlashtirishda bevosita yordam ko‘rsatish
juda katta ahamiyatga egadir, chunki bu yordam orqali to‘g’ri yo‘nalish, amplituda
va tezlik his qilinadi va harakat aktidagi qo‘pol buzilishlarning oldi olinadi. Tajriba
va maxsus tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, bunday metodni qo‘llanganda, o‘rganish
ancha tez va sifatliroq o‘tadi (M.L.Ukran, B.N.Smirnov, A.P.Koltanovskiy va
G.V.Rtsxiladze).
Bu o‘rgatish usulining undan ishning ko‘zini bilib foydalanilmagandagi
salbiy tomonini ham nazarda tutish kerak. Yordam o‘rganuvchilarning faolligini
susaytirishga olib k-lishi mumkin: ular o‘qituvchining yordamiga ishonib,
harakatlarni bajarishda zarur darajada zo‘r bermaydilar. Shuning uchun tashqaridan
beriladigan yordam o‘rganuvchilarning zo‘r berishlarini vaqtincha qo‘llaydigan
bo‘lishi, lekin ularning o‘rnini bosmasligi kerak. Shug’ullanuvchilarning o‘zlari
shaxsiy zo‘r berishga qanday o‘rganib borishlariga qarab, yordam asta-sekin
kamayishi va harakatlarni boshqarish harakteriga ega bo‘lishi kerak. Shuni ham
nazarda tutish lozimki, boshqalarning yordam berishi bilan bog’liq bo‘lgan
29

qo‘zhalishlar (yordam beruvchining ushlab qolishidan, suyanchiq bo‘lishidan,
tortib turishidan va shu kabilardan) signal ahamiyatini kasb etishi va qo‘g’ovchilar
sistemasiga kirishi mumkin, bu qo‘zg’ovchilar asosida po‘stlq faoliyatining
dinamik stereotipi hosil bo‘ladi. U vaqtda yordamni tugatish — bu qo‘shimcha
qo‘zg’ovchilarni istisno qilish — stereotipning buzilishiga olib keladi. Bu
o‘quvchilar topshiriqni mustaqil bajarish qobiliyatiga ega bo‘lishlari bilanoq
yordamni to‘xtatish kerakligini yana bir karra tasdiqlaydi.
Chetdan bo‘ladigan yordam tashqi kuchlar harakat akti strukturasini buzgan
chog’larda ham o‘rgatishga putur yetkazadi. K i c h i k v a o‘r t a yo s hd a g i B O‘ S M
j a m o a l a r i u c h u n ( k o‘p i n c h a k a tt a l a r d a h a m, a y niq s a , o‘g ‘ i l b o l a l a r d a ) b u n d a y
b a l a n d b o‘y l i o‘ y in c h i l a r n in g o‘ y i n ma y d o ni d a foy d a l a r i k a m ro q t e g a d i .
K a tt a y o s h g a o‘ t g a n d a , a g a rd a b a l a n d b o‘ y l i o‘ y in c h i l a r b i l a n e h ti y o t
b o‘ l i b f a o l i y a t o l i b b or i l sa, u l a r u l g u r ma g a n l a r i n i o‘ z l a s hti r i b o l a di l a r v a
j a m o a n i n g t a y a n c hi g a a y l a n a d i l a r , s p or t m a h or a t i n i y a n a d a o‘ s t i r i s h n in g b a r c h a
i s t i q b o ll a r in i s a q l a b q o l a di l a r . M uh i m u s l u bi y m u a m m o s h u n d a n i b or a t ki ,
o‘ y in c h i l a r s p or t ma h or a t i n i n g a s o si s i f a t i d a t e x n i k t a y yorg a r l ik k a z o‘ r b e r u v c h i
m u r a b b i y l a r k a t t a qi y in c h i l ik l a r bi l a n t o‘qn a s h a d i l a r . U l a r u c hu n e n g k a tt a
m u a m m o t a r bi y a l a n u v c hi l a rn i n i ma l a rg a v a q a n d a y t e x ni k a g a o‘rg a ti s h n i n g
n o a n i q l i g i b o‘ l i b q o l a di . S p or t f a n i h o z i r c h a vo l e y bo l o‘ y ini n i ij r o e ti s h
t e x ni k a s i n in g s a mara l i m o d e ll a r in i a s o s l a b b e r a o l ma g a n . S h u s a b a b l i h a r bi r
m u r a b b i y o qi l o n a h a r a k a t b or a s i d a o‘ z t a sa vv u r i d a n fo y d a l a n a d i , b u e sa
vo l e y bo l mas h g ‘ u l o t l a r id a g i s h a x s i y t a j r i b a v a e n g z o‘ r ij ro c h i l a r
h a r a k a t l a r i n i n g t a s h q i k o‘r i ni s h l a r i n i ku za ti s h l a r a s o s i d a vu j ud g a k e l a d i . B i r
t o m o n d a n b i o m e x a n i k a yo‘ n a l i s h i d a g i a ma l i y f a nn i n g a y r i m y utuq l a r i ,
bi l i s h n i n g m e t o d o l og i k m u a m m o l a r i bi l a n t u s h u n t i r i l a d i . B o s h q a t o m o n d a n e sa
o l i m l a r n i n g m a s h h u r li k k a e r i s h i s h l a r i g a u s tu vor l i k b e r i l i s h i d a d i r , b u y e r d a
m u s t a qi l f i kr l a sh v a h a l e ti sh k o‘ p ro q fo y d a l i b o‘ l a r e di . S a mara l i o‘ q i ti s h v a
o‘ y inn i n g t e x ni k u s u ll a r i n i t a k o m i ll a s h ti r i sh u s l u b l a r i h a m y e t a r l i c h a i s h l a b
c h i qi l g a n e mas. B u n i h e c h b o‘ l ma g a n d a , s h un d a y bi r f a k t d a h a m k o‘r i s h
30

m u m k i n k i , t a r bi y a l a n u v c hi l a r o‘ y inn i n g t e x ni k e l e m e nt l a r i n i a y n a n b i r
m u r a b bi y d a t u r l i c h a b a j a r a d i l a r . B u f a r q s h un d a y ki , u n i o‘ y in c h i l a rn in g
i n d i v id u a l u s u l f a r q l a r i bi l a n i z o h l a b b o‘ l ma y di ; a n i q r o g ‘ i , b u o‘ y i n u s u ll a r in i
b a j a r i sh u l a r n i n g i n d i v i d u a l x a t o s i d i r . V a q t i - v a q t i bi l a n u s l u bi y a d a bi y o t l a r d a e n g
z o‘ r o‘ y in c hi l a r t o m o n i d a n t e x n i k u s u ll a r b a j a r i l i s h i n in g k i n ogr a m m a l a r i
p a y d o b o‘ l i b , n a m u n a s i f a t i d a t a v s i y a qi li n a d i . B u n d a y y o nd a s hu v d a
h a r a k a t l a r n i n g f a q a t t a s h q i k o‘r i ni s h i g i n a o‘rg a ni l i s h i m u m k i n ; sa m a r a d or l i k
s h a r t l a r i ma’ l u m v a t u s h u n a r l i e mas.
S h u n i n g u c h u n , m u r a b bi y l a r h a r a k a t l a r d a g i t a s h q i o‘x s h a s h l i k y o sh
o‘ y in c hi l a r d a t a j r i b a l i l a r d a r a j a s i d a b o‘ l i s h i g a u r i n a di l a r . U s u ll a r d a t a n q i d l a r s i z
v a a s o ss i z h o l d a e n g sam a r a l i o‘ y i n k o‘r sa t a o l g a n l a r y a x s h i i j ro c hi l a r d e b t a n
o l in a d i . M a y d o n d a j a m o a g a o c h k o t o‘ p l a sh nu q t a i n a z a r i d a n s a mara l i r o q
h a r a k a t q i l g a n vo l e y b o l c h i e t a l o n s i f a t i d a q a r a l a d i v a n a m u n a s i f a t i d a
f o y d a l a ni l a d i .
B u n d a i j ro c h i n i n g un vo n l a r i h a m h i s o b g a o li n a di . A g a r o‘ y in c hi l a rd a
h a r a k a t n a t i j a l a r i k o‘ p l a b o m i ll a r : t e x ni k a , t a k t i k a , j i s m o ni y t a yyorg a r l ik ,
o‘ y in c h i a s a b ti z i mi xu s u s i y a t l a r i , u n i n g x a r a k t e r i n i n g k u c h i , u n in g t a sa vv u r
q o bi l i y a t i k a bi l a r bi l a n a n iq l a ni s h i e ’ t i b or g a o l i n a d i g a n b o‘ l sa, f ik r x a t o e k a n l i g i
y a qq o l k o‘r in a d i . T a m o y i l ji h a t d a n e sa, a n c h a o‘r t a c h a h a r a k a t t e x n i k a s i bi l a n
h a m m a h or a t l i li k n i n g b o s h q a t o m o n l a r i hi s o b i d a n o c h k o l a r t o‘ p l a sh
m u m k i n . O‘ y i n u s u ll a r i n i b a j a r i sh s a mar a d or li g in i b e l g i l ov c h i m e x a ni z m l a r n i
tu s h un m a s l i k , o‘q i t i s h d a m u r a b b i y l a r h a r a k a t n in g t a s h q i b e l g i l a r id a n
f o y d a l a ni s h g a m a j bu r b o‘ l i s h a d i , u l a r yo k i “ bi r i n c h i q a r a s h d a n ” i s h o n c h l i
k o‘r i n a d i , y o k i ma s h h u r l i g i tu f a y l i a n ’ a n a g a a m a l q i lg a n b o‘ l a d i , bi ro q
c h uq u r t a h l i l n a t i j a s i h i s o b l a n ma y d i . M a sa l a n , h u j u m z a r b a s i n i b a j a r i s h d a
“ t o‘g ‘ r i q o‘ l ” v a “ q o‘ l b a r m o q l a r i n in g qu vv a t l i l i g i ” h a m d a t o‘pn i y uq or id a n “ bi r
t o m o n l a ma q a t t i q” v a “ t o‘ p o s t i g a ki r i b y u ms h o q ” u z a t i s h u s u ll a r i k a bi l a r s h u l a r
ju m l a s i g a ki r a d i . Vo l e y b o l c hi l a r o‘ y i n u s u ll a r i t e x n i k a s i t o‘g‘r i s i d a g i f ik r l a r n i n g
tu r l i c h a l i l i g i v a n o a n iq l i g i d a m u r a b bi y o‘ qiti s h v a o‘ y in n in g t e x n i k u s u ll a r i n i
31

t a k o m i ll a s h ti r i sh b o‘ y i c h a o‘ z sam a r a l i u s l ub l a r i n i y a r a t a o l m a y di . U s h b u
s h a ro it l a r d a vo l e y b o l t e x nik a s i n i y a x s h i o‘rg a ni sh i m k o ni y a t l a r i f a q a t
h a r a k a t c h a n , q o bi l i y a t l i ( “ t a b i a t d a n ” b e r i l g a n ) o‘ y in c h i l a rd a g i n a ma v j u d b o‘ l a d i .
U l a r h a r a k a t l a r sam a r a d or l i g i n i b e l g i l ov c h i m e x a ni z m l a r n i ma s h q j a r a y o nid a
i n t u i ti v ( i c h k i s ez g i ) h o l d a “ tu t i b o l a d i l a r ” y o k i bu nd a t u g ‘ ma j i h a t l a r h a m
m u hi m a h a m i y a t k a sb e t a d i . O‘ y in n in g t e x n i k u s u ll a r i g a o‘rg a ti s h n in g b u n d a y
u s l u b i vo l e y b o l c hi l a r h a r a k a t i t u z i l i s h i n in g s a mara l i m e x a ni z m l a r i
s h a k ll a ni s h i n i t a ’ m i n l a y di . S h un in g u c h u n , a ma l i y o td a k o‘ p ro q m a s h q l a r v a
o‘ y in l a r n i j u d a k o‘ p m a r t a l a b t a k r or l a sh hi s o b i d a n y o sh o‘ y in c h i l a rn i t o r
d o i r a d a g i t e x n i k u s u ll a rg a o‘r g a ti s h v a o‘ y i n s h a ro i t l a r i d a u l a rn i i s h o n c h l i q a y t a
i j r o e ti s h n i t a ’ m i n l a sh y o‘ l id a n fo y d a l a ni l a d i .
B un d a y a ma ld a g i t a s h ki l i y v a u s l u b i y y o nd a s hu v d a t e x n i k
t a y yorg a r l iknin g a s o s i n i t a s h k i l e tu v c h i “ b a z a l a r ” ( t a y a n c h l a r ) – o‘ y i n
h a r a k a t l a r i n in g sam a r a l i m e x a ni z m l a r i v a y o sh o‘y i n c h i l a r t e x n i k - t a k t i k
u s u ll a r i n i n g k e n g t o‘ p l a m i s h a k ll a n i s h i a ma lg a o s h ma y di . U s h b u v a z i f a n i h a l
e ti l i s h i un c h a l i k h a m o s o n e mas.
A g a r t a s h k i l i y j i h a t d a n m u r a b bi y l a r t o m o n i d a n t e n g d o s h l a r g ‘ a l a b a s i n i
t a ’ m i n l a sh e m a s (o ddi y v a z i f a , r a h b a r i y a t n in g xo hi s h i b o‘ l sa b a s ) , b a l k i y uq or i
t o i f a d a g i o‘ y in c h i l a rn i t a y y o r l a sh t o‘g‘r i s i d a q a ro r q a b u l qi li n s a , un d a y o sh
o‘ y in c h i l a r ma h or a t i n i t a s h k i l e tu v c h i b a za n i b a h o l a s h k a t t a qi y in c h i l ik l a r
bi l a n b og ‘ l i q b o‘ l a d i . O‘y in c hi l a r n i n g ji s m o ni y r i vo j l a ni s h d a r a j a s i o b y e kti v
b a h o l a ni s h i h a m m u m k i n ( b o‘ y i , sa k r a s h b a l a nd l i g i , k i c h i k m a s o f a l a r n i o‘ ti s h
v a q t i v a b . ) . T u r l i c h a t a l q in l a r s h a ro i t i d a t e x ni k - t a k t i k m a h or a t n i t a s h ki l
e tu v c h i a s o s l a rn i b a h o l a sh u c h u n m ez o n l a r n i t a n l a s h a n c h a
m u a m m ol i d i r . Vo l e y b o l t a kt i k a s i u s u ll a r i or a s i d a n b e r i l g a n t o‘ p n i s i f a t s i z , y o k i
h u j u m z a r b a s i d a n s o‘ n g q a bu l q i l in g a n d a , t ez k o r hu j u m n i t a s h k i l e ti s h d a g i
qi y in c h i l ik l a r n i a j r a ti b k o‘ r sa ti s h m u m k i n . T o‘ pn i n g t o‘rg a y e ti b b or ma g a n
h o l a t i d a , q a bu l qi l u v c h i o‘ y in c h i l a r t o m o n i d a n d a s t l a b k i t a r t i b d a h u j u m qi l i s h
k o‘p c h i li k h o ll a r d a b e k o r q i l i n a d i . U s h b u m u a m m o n i n g h a l e ti l i s h i d a g i
32

q i y in c hi li k l a r h u j u m h a r a k a t l a r i n i t ez l a s hti r i s h y o‘ n a l i s h d a o‘ y i n t a k ti k a s i n i
r i vo j l a n t i r i s h t e nd e n s i y a s i n i ( y o‘ l ini ) s e k in l a s h t i r a d i , b u h u j u m n i n g
sa m a r a d or l i g i v a s h i d d a t l i l i g i n i , s h un in g d e k , vo l e y b o l o‘ y ini n in g qi z i q a r l i l i g i n i
p a sa y ti r a d i . U s h u m u a m m o n i n g h a l e ti l i s h i y u z a k i b o‘ li b q o l a d i . M a m la k a ti m i z
v a d u n y o nin g e n g y a x s h i j a m o a l a r i fo y d a l a n y o t g a n t a k t i k t a j r i b a l a r i n i n g a n c h a
t o r d a r a j a d a l i g i n i h a m m u a m m o s i f a ti d a t a n o l i s hi m i z l o z i m. U l a rd a o‘ y in c h i l a r
t a r k i b i n i j a m l a sh u s u l i , h u j u m d a q o‘ ll a ni l u v c h i k o m b i n a t s i y a l a r u s u l i v a h i m o y a
qu r i l m a l a r i i k k i t o m c h i s u v d e k , bi r - bi r i g a o‘x s h a y d i . O‘y i n c h i l a rn in g t a k t i k
t a y yorg a r l ig i m u a m m ol a r i g a q u y id a g i l a r n i k i r i ti s h m u m k i n :
- yo sh o‘ y in c hi l a r o‘ z a r o h a r a k a t l a r i d a t a k t i k u s u ll a r
j a m g ‘ a r ma s i n i n g t o r d a r a j a s i , o‘y i n j a r a y o n i d a hi m o y a n i t a s h ki l e ti s h n i n g
j a m o a v i y ti z i m i n i e rk i n o‘ z l a s h ti r i s h n i b i l mas li k ;
- o‘ y in c h i l a rn in g m a y d o n c h a d a voq e a l a r r i vo jin i o‘ z v a q t i d a
o l di n d a n k o‘r a o l i s h n i bi l mas l i g i ( a y r i m i s ti s n o l a r d a n t a s h q a r i ) , b u q a r s h i h a r a k a t
q i l i sh s a mar a d or l i g i n i o s hi r i s h i m u m k i n b o‘ l a rd i . B u ma y d o n c h a n i n g a n c h a
i c h k a r i s i d a v a t o‘ r o l did a t o‘ s i q (q a r s h i t u r i s h ) q o‘ y i sh mas a l a l a r i g a t e g i s h l i .
B i ro q h u j u m n i t a s h ki l e ti s h d a i s h l a r a h vo l i bi r m u n c h a y a x s h i b o‘ l i s h i m u m k i n ;
Ko‘nikma takomillashmagan harakat aktlarini bajarish orqali hosil bo‘lishi
mumkin, bu hayotda tez-tez uchrab turadi. Bunday hol harakat texnikalarini
aniqlash yuzasidan olib boriladigan ish to‘xtatilganda va takomillashmagan harakat
ko‘p marotabalab o‘zgarishsiz takrorlanadi. hatto, maqsadga muvofiq bo‘lmagan
holda tarkib toptirilgan ko‘nikma katta xavf tug’diradi, chunki miya po‘sti dinamik
stereotipining barqarorligi keyinchalik ko‘nikmani tuzatish va qaytadan yaratish
uchun jiddiy to‘siq bo‘ladi.Ko‘nikmani qaytadan tuzatish uchun bosh miya
po‘stining sistemaga tushib qolgan faoliyatinn yo‘q qilish, ba’zi guruh
reflekslarning so‘nishiga va ularning o‘rnida yangi, o‘zgartirilgan guruh
reflekslarni hosil qilishga erishish zarurdir. Amalda bunga, odatda, harakat akti
yangi variantda, dastlabki variantdagiga qaraganda, ko‘proq miqdorda
takrorlanganda erishish mumkin.
33

- p s i xo l og i k v a p e d a gog i k f a n l a rd a v a z i y a t , u m u m a n o l g a n d a ,
m ut l a q o q a r a m a - q a r s h i d i r : k o‘ p n a r sa a ll a q a c h o n ma’ l u m, b i ro q vo l e y b o l
a ma l i y o t c hi l a r i t o m o n i d a n fo y d a l a ni l ma y di .
Vo l e y b o l c hi l a r t a y y o r l a s h n in g e n g m u h i m m u a m m ol a r i d a n bi r i –
h a r b i r n a v b a t d a g i j a m o a g a y a n g i o‘ y in c hi l a r n i j a m l a s h v a sara l a s h d a , u l a r
s h a x s i n i n g p s i xo l og i k x a r a k t e r i s t i k a s i n i d e y a r l i hi s o b g a o l mas l i k yo k i
u m u m a n i nk o r e ti s h di r . O‘ y in c h i l a r u c h u n ma v q e t a n l a n i s hi d a h a m x u d d i
s hu n d a y h o l a tn i k o‘r a m i z . M a v j u d a ma l i y o t s h a ro i t l a r i d a y a n g i o‘ y in c h i l a r
b o‘ y i v a ji sm o ni y ma ’ l u m o t l a r i g a q a r a b q a bu l q i l i n a d i . A n c h a y uq or i
d a r a j a d a g i j a m o a u c hu n y a x s h i o‘ y in c h i l a r n i t a n l a s h y o sh o‘ y in c h i l a rn in g
ji sm o ni y ma’ l u m o t l a r in i h i s o b g a o l g a n h o l d a u l a r n i n g o‘ y i n sam a r a d or l i g i
b o‘ y i c h a a m a l g a o s hi r i l a d i . T e r ma j a m o a l a rn i s h a k ll a n t i r i s h d a b u n d a y
y o nd a s h u v o‘ z in i o q l a g a n , b i ro q k l u b j a m o a l a r i u c h u n u n i n g i s t i q b o l i k a m.
B o s h q a b i r m u a m m o– a s h q o‘ tk a z i sh i s h l a r i d a o‘ y in c h i l a r s h a x s v a
j a m o a n i n g ij t i m o i y - p s i xo l og i k tu z i l i s h i x u s u s i y a t l a r i n i n g i n k o r e ti l i s h i d i r .
U s h b u m u a m m ol a r n i n g q o n i q a r l i h a l e ti l i s h i o‘ qu v - ma s h q j a r a y o n i
sa m a r a d or l i g i n i a n c h a o s hi r i s h i , t e n g ku c h d a g i r a q i b l a r b i l a n o‘ y in c h i l a r
o‘r t a s i d a g ‘ a l a b a n i t a ’ m i n l a s h i m u m k i n . Z a m o n a v i y s p or td a r a q ob a t – b u
b e l g i l ov c h i d a r a j a d a s p or t c h i l a r x a r a k t e r i r a q o b a t i , s h a x s l a rn in g q a r s h i
k u r a s h i di r . R u h a n k u c h l i b o‘ l g a n v a m u r a k k a b o‘ y i n v a z i y a t l a r id a y uq or i
d a r a j a d a i ro d a l i l i k n a m o y o n e ti s h g a q o di r b o‘ l g a n s p or t c hi l a r g ‘ a l a b a
q o z o n a di l a r .
P e d a gog i k m u a m m o l a rg a , b i r i n c h i n a vb a t d a , t u r l i d a r a j a d a g i vo l e y b o l c hi l a r
bi l a n a m a l i y i s h l a s h d a m u r a bb i y l a r t o m o ni d a n y a k k a h o k i m l i k u s u ll a r in i n g k e n g
q o‘ ll a ni li s h i n i m i s o l qi li b k e l ti r i s h m u m k u n .
T a r bi y a l a sh j a r a y o ni d a z o‘r a vo n l ikk a o g ‘ i b k e ti sh o‘ y in c h i l a r d a bi r q a t o r
x a t o l ik l a rn i p a y d o b o‘ l i s hi g a , y e ti l ma g a n s h a x s s h a k ll a ni s hi g a o l i b k e l a di . S p or t
m a k t a b i n i t u g a t g a c h , k o‘ p c hi li k y o sh o‘ y in c h i l a r y uq or i d a r a j a d a g i vo l e y b o l
bi l a n s h u g ‘ u ll a n i s h n i xo h l a s h ma y di . S p or t d a q o l g a n o‘ y in c h i l a r bi l a n e sa,
d e m o k r a t i k t a r z d a f a o l i y a t o l i b b or i sh n in g i l o j i b o‘ l ma y di . Y a k k a h ok i m l i k
34

r a h b a r l i g id a o‘ y in c hi l a r d a g i i j od k or l i k d a r a j a s i s o‘n di r i l a d i . M a j b u r l a sh
o‘ y in c hi l a r d a o‘ z - o‘ z in i t a k o m i ll a s h t i r i s h n i n g y o‘ l l a r in i e rk i n i z l a s h l a r i g a i m k o n
b e r ma y di . T a r i x d a n bi l a m i z k i , q u ll a r n i n g ( m a j bu r i y ) m e hn a t i e n g
sa m a r a s i z b o‘ l g a n . Vo l e y b o l c hi l a r t a y y o r l a s h n in g b a r c h a b o s q i c h m u r a b bi y v a
o‘ y in c h i l a r h a m k or l i g i v a t a n i m i z vo l e y b o l inin g b o sh p e d a gog i k v a z i f a s i d i r v a
u s h b u v a z i f a o‘ z y e c hi m i g a e g a – a x i r k o‘ p c hi li k mam l a k a t l a r d a b un g a
a ll a q a c h o n l a r e r i s h i l g a n .
E n g d o l z a r b m u a m m o – vor i s l i k m u a m m o s i d i r . Ho z i rd a k o‘ p g i n a
o‘ y in c h i l a r s p or t m a k t a b l a r i d a n d a r h o l y uq or i t o i f a j a m o a l a r i g a o‘ ti s h m a y a pt i .
Vor i s l i k m u a m m o si bi r n e c h a y o‘ n a l i s h l a rg a e g a . U s o dd a r o q d a r a j a d a t a s h ki l i y
t a r t i b d a : s p or t - i nt e r n a t l a r , du b l yo r j a m o a l a r tu z i s h y o k i du b l yor l a r s i f a ti d a
q o‘ y i l g a n j a m o a l a r i d a n fo y d a l a n i sh or q a l i h a l e ti l a d i .
B un d a y j a m o a l a r d a y o sh o‘ y in c hi l a r , t e g i s h l i m a s h q i s h l a r i b a j a r i l g a n d a
m o s l a s h a d i , s p or t ma h o r a t i b a r c h a e l e m e nt l a r i b a r q a ro r l a s h t i r i s h i , o‘ y ind a
z a r u r i y o‘ y i n t a j r i b a l a r i n i o l i s h l a r i , y a n g i j a m o a n i n g t a l a b l a r i g a a s t a - s e k i n
m o s l a s h i b b or i s h l a r i m u m k i n b o‘ l a d i .
O‘ y in c hi l a rn i t a y y o r l a sh y o nd a s hu v l a r id a g i vor i s l i k m u a m m o s i n i n g h a l
e ti l i s h i a n c h a q i y in c hi li k bi l a n a m a l g a o s hi r i l m o qd a . Y a n g i j a m o a d a g i y a n a d a
q a tt i q r o q tal a b l a r k o‘ p c h i l i k o‘ y i n c h i l a r g a , q i y i n c h i l i g i u c h u n e m a s , b a l k i
n oo d a ti y l i g i s a b a b l i , m a ’ qu l k e l m a s l i g i m u m k i n . H a r b i r m u r a b b i y n i n g o‘ z i g a
xo s i s h u s l ub i b o‘ l a d i , b u j u m l a d a n , a n c h a k a t t a y o s h l i j a m o a o l d i g a b i r m u n c h a
b o s h q a c h a v a z i f a l a r q o‘ y i l i s h i b i l a n h a m b el g i l a n a d i .
B O‘ S M d a n k e y i n y a n g i j a m o a d a y o s h o‘ y i n c h i l a r t o‘ qn a s h k el a d i g a n i l k
ku t i l m a g a n h o l a t – h a r a k a t l a r t e x n i k a s i u s t i d a n m a q s a d l i i s h o l i b b o r i l i s h i n i n g
a m a l d a m u t l a q o y o‘q l i g i d i r . U l a r t e x n i k u s u ll a r n i b a j a r i s h k o‘ n i k m a s i
y e t a r l i c h a b a r q a r o r e m a s l i g i d a n j a m o a d a n a j r a l i b q o l a d i l a r . H a r b i r o‘ y i n c h i
v u j u d g a k el a yo t g a n m u a mm o l a r n i m u s t a q i l h a l e ti s h g a k i r i s h a o l m a y d i .
H a r a k a t l a r t u z i l m a s i d a m uq a rr a r r a v i s hd a v u j ud g a k el u v c h i bu z i l i s h l a r n i
( s h u j u m l a d a n , p s i xo l og i k s a b a b l a r g a k o‘ r a h a m ) a vv a l l a r i b o l a l a r m u r a bb i y l a r i
t o m o n i d a n b a r t a r a f e ti b b o r i l g a n b o‘ l s a , e nd i e s a b u m u a mm o o‘ s i s hn i n g
35

s e k i n l a s hu v i g a , yo s h o‘ y i n c h i l a r m a h o r a ti n i n g t o‘x t a b q o l i s h i y o k i c h e k l a n i b
q o l i s h i g a s a b a b b o‘ l a d i .
B u , a y n i q s a , b a l a n d b o‘y l i o‘ y in c h il a rg a sa l bi y t a ’ s i r k o‘r sa t a d i , o d a t d a
u l a r d a q o bi l y a t n in g s e k i n r i vo j l a n i sh v a t a y a n c h - h a r a k a t a pp a r a t i b u t u n
t i z i m i n i n g a n c h a k ec h y e ti l i s h i ku z a t i l a d i . Yo sh o‘ y in c h i l a r d a h a l i h a r a k a t
k o‘n ik m a l a r i y e t a r l i c h a s h a k ll a n ma g a n b o‘ l a d i . T e x ni k u s u ll a r n i b a j a r i s h n i n g
h a r a k a t k o‘ n i k ma l a r i y a n g i t a l a b l a r s h a ro i t i d a “ q u r i l i s h i ” v a yo‘ l g a q o‘ y i l i s h i
l o z i m. U m i d l i o‘ y in c h i l a rn i q a t ti q q o‘ ll i k o‘ qu v -mas h q l a r i v a m a h or a t l i
j a m o a l a r n i n g m u s o b a q a t a y y o r g a r l i g id a q o l di r mas li k k e r a k . Yo sh
vo l e y b o l c hi l a r d a n f a q a t a y r i m l a r i g i n a u s h b u b o s q i c h d a n j i dd i y y o‘ q o ti s h l a r s i z
o‘ t a o l i s h l a r i m u m k i n . A g a r b o l a l a r v a k a tt a l a r j a m o a l a r i m u r a b b i y l a r i t e x ni k
y o‘ l l a r nin g u s u ll a r i t o‘g‘r i s i d a tu r l i c h a t a sa vv u r g a e g a b o‘ l sa l a r , m u a m m o
y a n a d a c h u q u r l a s h a di .
B u n d a y m u r a b b i y l a r nin g y or d a m i , u s l u bi y k o‘r sa t m a l a r i v a u s u ll a r i
t u r l i c h a b o‘ l d i , b u e sa o‘ y in c hi l a r n i n g t e x n i k a s i d a a k s e t a d i . Ayr i m m u r a b bi y l a r
q a y t a o‘rg a ti s h g a h a r a k a t q i l a d i . Q a y t a o‘rg a ni sh j a r a y o ni d a t e x ni k u s u ll a rn i
b a j a r i s h k o‘ n i k m a l a r i n i n g t u b d a n q a y t a k o‘r i l i s h i o‘ y in c h i l a rn i y a n a b ir - i kk i
y i l g a or q a g a k e ti s h l a r i g a o l i b k e l a d i .
B i z n in g vo l e y b o l i m i z u c h u n k l u b l a r d a v a mam l a k a t t e r ma j a m o a l a r i d a
b o g ‘ l ov c h i o‘ y in c hi l a r m u a m m o s i d o i m i y hi s o b l a n a d i . M a m la k a ti m i z n i n g
b o g ‘ l ov c h i r e j ad a g i o‘ y in c h i l a r i u z o q v a q t l a r d a n bu y o n , d u n y o d a g i y e t a k c h i
j a m o a l a r n i n g e n g y a x s h i b o g ‘ l ov c hi l a r i g a o‘ y i n m a h or a t i d a r a j a s i b o‘ y i c h a
y u t q a z i b k e l m o qd a l a r . B u o‘ y inn i r i vo j l a n t i r i s h n i ji d d i y t o‘ s i b q o‘ y a d i v a t a k t i k
j a m g ‘ a r ma v a j a m o a l a r i m i z i m k o ni y a t l a r i n i k a ma y ti r a di .
T a r bi y a l a nu v c hi l a r n i n g i j od k or l i g in i t o‘ s i b q o‘ y u v c h i
y a kk a h o ki m l i k p e d a gog i k a s i d a n f o y d a l a ni li s h , y uq or id a n u z a ti s h t e x ni k a s i n in g
p a st d a r a j a s i , t a s h ki ll a s h t i r u v c hi l a r ro l i d a g i o‘ y in c hi l a r n i a n iq l a s h d a s h a x s ni n g
i j ti m o i y - p s i xo l og i k x u s u s i y a t l a r i i n k o r e ti l i s h i v a o qi b a t d a , B O‘ S M d a t e z
o‘ y inn i n g a n c h a k ec h q o‘ ll a ni l i s h i k a b i l a r k o‘ p j i h a t d a n vo l e y bo l i m i z d a g i
b o g ‘ l ov c h i o‘ y in c h i m u a m m o s i n i y a r a t m o q d a .
36

Ja d a l o‘ z g a r i b b or a y o t g a n j a m i y a t o l i y o‘ qu v y u r t i b i t i r u v c hi l a r i g a k a tt a
t a l a b l a r q o‘ y m o qd a . J a m i y a t d a z a m o n a v i y h a y o t s h a ro it l a r i d a f a o l i y a t y u r it a
o l a di g a n , y uq or i k a s bi y l a yo q a t g a e g a m u t a x a ss i s l a rg a t a l a b k u c h a y m o qd a .
B o z o r m u n o sa b a t l a r i m ut a x a ss i s l a r or a s i d a g i r a q ob a t n i k u c h a y ti r m o q d a .
S p or t c h i m u v a ff a qi y a t g a e r i s hi s h v a h a y o td a o‘ z o‘r nin i t o pi s h u c h u n o‘ z
i s h i n i n g u s t a si b o‘ l i s h i l o z i m. B i ro q r a q ob a t ma h or a t n i e g a ll a s h n in g y a go n a
r a g ‘ b a t i b o‘ l mas l i g i k e r a k . B u n d a k a s b g a , ij o di y o t g a , o‘ z - o‘ z in i r i vo j l a n t i r i s h
v a n a m o y o n e ti s h g a qi z i qi s h m u h i m roq di r . O l i y o‘ qu v y u r ti d a t a n l a n g a n k a sb
b o‘ y i c h a m a h or a t g a e r i s hi s h n in g e n g m u hi m d a s t l a b k i b o s q i c h i b o‘ l i b , z a r u r i y
k o m p e t e n s i y a l a r n i e g a ll a sh k a s bi y o‘ s i s h n i n g a s o si hi s o b l a n a d i .
T a l a b a l a rn i o‘ qi t i s h d a y uq or i sam a r a d or l i k k a e r i s h i sh u c h u n b i r q a t o r
u m u m i y q o nu n i y a t l a r d a n foy d a l a ni s h z a r u r . U l a r n i , m u a yy a n d a r a j a d a ,
t a m o y i ll a r s i f a ti d a b e l g i l a sh m u m k i n .
U l a r p e d a gog ik a n i n g u m u m i y d i d a k t i k t a m o y i ll a r i bi l a n b i rg a l ik d a k a s b n i
e g a ll a s h d a y uk s a k n a t i j a l a rn i t a ’ m i n l a y di . U l a rn in g h a r bi r i m a h or a t n i n g
m u h i m l a yo q a t l a r i n i s h a k ll a n ti r a d i .
M u a m m ol i o‘ q i t i sh t a m oy i l i . T a l a b a l a r t o m o n i d a n o l i y t a ’ l i m ni n g
D a v l a t t a ’ l i m s t a n d a r t l a r i d a b e l g i l a n g a n k o‘ p l a b l a y o q a t l a r n i e g a l l a sh v a z i f a s i n i
b e l g i l a y di . U n i n g m o hi y a t i k e n g m a ’ n od a o‘q u v d a s tu r i ma v z u l a r i b o‘ y i c h a
m a v j u d ma t e r i a l n i o‘rg a ni s h n i t a q o z o e t a di . B u g u n g i c h e g a r a i n s o nn in g
h a q i q a t g a , ma v j u d z i d di y a t l a rn i a n i q l a s h g a y a qin l a s hu v i d a , f a r a z l a r n i , tu r l i
n u q t a i n a z a r l a r n i b a h o l a s h d a , h a l i o‘rg a ni l ma g a n y o‘ n a l i s h l a rn i a n i q l a s h d a
k o‘r in i b , a y n a n bi l i s h m u a m m o s i n i t a s h k i l e t a d i . U l a r n i n g h a l e ti l ma g a n l i g i , b i r
t o m o n d a n , vo l e y b o l n a z a r i y a si v a a ma l i y o tin i n g r i vo j l a ni s h j a r a y o n l a r in i
c h e k l a y di , i k k i n c h i t o m o n d a n e sa, h a q i q a t n i i z l ov c hi l a rg a b i l i sh y o‘ ll a r in i
k o‘r sa t a d i . M a v j u d bi li m l a r d a g i m u a m m o l a rn i a n i q k o‘r sa t i b b e r i s h m u a m m ol i
o‘ qiti s h n i n g m o hi y a t i n i t a s h k i l e t a d i . B un d a d a r s l ik l a r v a o‘ qu v q o‘ ll a n m a l a r
ma z m u n i b i l a n c h e k l a n i b q o l i sh m u m ki n e mas. B o s h q a i l m i y v a u s l u b i y
a d a b i y o t l a r n i h a m o‘rg a ni s h , t u r l i y o‘ n a l i s hd a g i m u t a x a ss i s l a r n i n g ma’ r u z a l a r i n i ,
o l i m l a r nin g a n j u m a n l a r d a g i ma’ r u z a l a r i n i h a m e s hi t i s h l o z i m. D a r s l a r n i o li b
37

b or u v c h i o‘ q i tu v c h i l a r t a l a b a l a rg a k a t t a y or d a m k o‘r s a ti s h l a r i m u m k i n .
T a l a b a n in g bi li m o l i s h g a , m u t a x a ss i s li k l a y o q a t i n i e g a ll a s h g a i n t i l i s h i
b e l g i l ov c h i h o l a t hi s o b l a n a d i .
Z a m o n a v i y v o l e y b o l n a z a r i y a si v a u s l u b i y a t i m u a m m o l a r i n i tu s h u n i s h ,
y o sh m ut a x a s s i s l a rg a m a v ju d b i l i m l a r n i o b y e kti v b a h o l a s h , u l a rn in g k a s bi y
m a h or a t n i t a k o m i l l a s h t i r i s h n in g s a ma r a l i y o‘ l l a r in i i z l a s h l a r i v a s h u j u m l a d a n ,
u s h b u m u a m m ol a r n i h a l e ti sh j a r a y o ni d a y a n g i y o‘l l a r n i t o pi s h g a i m k o n
b e r a d i .
T o r ma’ n o d a e sa m a t e r i a l n i n g b i r q i s m i n i , a y niq s a , n a z a r i y qi s m i n i
o‘ z l a s hti r i s h d a m u a m m o l i o‘ qi t i s h u s l u b i d a n f o y d a l a n i sh m u m k i n . Mu s t a q i l
r a v i s h d a y o k i o‘ q i tu v c h i y o r d a m i d a k o‘ p g i n a o‘ qu v v a z i f a l a r i n i h a l e ti s h g a
u r i n i sh n a t i j a si k o‘ p ro q t u s h u n a r li , sa m a r a l i b o‘ l i s h i m u m k i n .
2 . O b r o‘ - e ’t i b o r g a t a y a n i sh t a m o y i l i . Q a di m i y n a q ll a rd a n b i r i b o‘ l g a n
“O‘ z in gg a n a m u n a y a r a t ma” d e g a n q o i d a n i h a r k u n i t a t b i q e ti s h d a n b o s h l a sh
l o z i m.
B u bi l i s h v a o‘ z in i a n g l a sh j a r a y o n i n i bu z u v c h i t a s h q i o b r o‘ - e ’ tib or l a rg a
h a d d a n or t i q t a ’ z i m q i l i s h g a yo‘ l q o‘ y mas l ik n i a n g l a t a d i . A k s h o l d a q a n d a y di r
s h a x s n i n g o b r o‘ l i n a z a r i y a si yo k i u m u m q a bu l q i l g a n k o‘r sa t ma l a r t a ’ s i r i g a
t u s hi b q o l i s h i m u m k i n . U l a r y a r a tu v c h i , m u s t a qi l i z l a ni s h g a q od i r k i s h i
t a d q i q o t c h i n i f a q a t g i n a q a y t a ij r o e tu v c h i ki s hi g a a y l a nti r i b q o‘ y a di . B un d a y
h o l d a m u r a b b i y l i k m a h or a t i n in g o‘ s i s h i v a b o‘ l g ‘ u si m u t a x a ss i s l a rn i n g k a s b i y
y u t u q l a r i g a e r i s hi s h i d a rg u m o n d i r . M a s h hu r li k n i s o‘ z s i z t a n o l i s h
t a r bi y a l a nu v c h i n i n g o‘ z ku c hi g a i s h o n mas li k k a , k o‘ r- k o‘ro n a i s h o ni s h v a
b o‘ y s uni s h i g a o l i b k e l a d i . B u e sa v o y a g a y e t g a n b o l a n in g b o l a l a r c h a ro l i
b o‘ l ib , u n g a t a s h q i r a h b a r l i k t a l a b e ti l a di . B u h o di s a k u za ti l g a n mas hh u r l i k
t a ’ s i r i d a n a j r a l g a n i d a n s o‘ n g o‘ z - o‘ z id a n y o‘ q o l a di , d e b o‘ y l a sh x a t o di r .
T a rb i y a l a nu v c h i b o‘ y s uni sh j a r a y o nid a m a s h h u r l ik k a e mas, b a l k i o‘ z i n in g
p s i xo e m o t s i on a l h o l a t i g a “ b o g ‘ l a n i b ” q o l a d i , b u e sa b o s h q a n u f u z l i l a r n i i z l a s h g a
v a u l a rg a t a q li d qi l i s h g a m a j bu r q i l a d i . A f s u s ki , u s h b u t a r z d a g i x u l q - a t vo r
( a r a l a s h m a , b o s h q a l a r k a b i b o‘ l d e y i s h ) bi z n in g j a m i y a ti m i z d a m u s t a qi l v a
38

e r ki n n u q t a i n a z a r v a ki ll a r i g a e mas, b a l k i v a z i y a t g a m o s l a s hu v c hi l a rg a
i j t i m o i y m u v a ff a qi y a t n i t a ’ m i n l a b b e r a d i . S h u b i l a n bi rg a b a r c h a
m a s h h u r l a r n i m u t l a q i n k o r e ti s h h a m y a x s hi l ik k a o l i b k e l ma y di .
A g a r v e l o s i p e d ma v j u d b o‘ l sa, u n i i x ti r o qi l i s h e mas, b a l k i u n d a y u r i s h n i
o‘r g a n i sh s h a r t , k e y in c h a li k e sa v a q t i - s o a t i b i l a n u n i t a k o m i ll a s h t i r i s h n in g
s a mara l i g ‘ o y a l a r i p a y d o b o‘ l a d i .
A g a r yo s h l a rg a y uk sak a x l o qi y v a p e d a gog i k s i f a t l a rg a e g a , k a s b i y
f a o l i y a tnin g b a r c h a s i r - a s ror l a r i n i o‘rg a t a o l a di g a n , t a q l i d qi l i s h g a a r z i y di g a n
o‘ q it u v c h i d u c h k e l i b q o l sa, b u j u d a k a t t a y u t u qd i r . B u n d a y i m k o ni y a t n i y o s h l a r
q o‘ l d a n c h i q a r m a s l i g i k e r a k . B i roq , nu f u z l i l a r bi l a n o‘ z a r o m un o sa b a t l a rn i
o‘ z a r o q a r a m l i k d a r a j a s i g ac h a o l i b b or i s h h a m k e r a k e mas.
B u i n s o n n i b o‘ s h a s h ti r a di , u n i n g b a r q a ror l i g i n i p a sa y ti r a d i , s h a x s n i n g
m u h i m t a m o y i ll a r i n i n g r i vo j l a n i s h i g a t o‘ s q i n li k qi l a di . M a s h hu r s h a x s l a rg a
s o‘ z s i z i s h o ni s hg a y o‘ l q o‘ y mas l i k k e r a k , t e z - t e z i k ki l a n i b “ N e g a ? ” , “ B u
h a q i q a t d a n h a m s h un d a y m i k a n ? ” d e g a n sa vo ll a r q o‘ y i l i s h i l o z i m. O‘r n a ti l g a n v a
b e l g i l a n g a n k o‘r sa t m a l a r , n a z a r i y a v a u s u ll a rg a ni s b a t a n a s o s l i i k ki l a ni s h l a r
b i l i sh j a r a y o ni n i s og ‘ l o m l a s hti r a d i v a s h a x s s h a k ll a ni s h i h a m d a y o sh
m u t a x a ss i s l a r n i n g k a s bi y m a h or a t i o‘ s i s h i n i t ez l a s hti r a d i . A k s h o l d a , m u s t a q i l
b o‘ l mas l i k v a o‘ z i g a i s h o n mas li k k e l a j a k d a u l a rn i qu r u q i j r o c hi l a rg a a y l a nti r i b
q o‘ y a di .
N u f u z l i s h a x s l a r d a n m a ’ l u m d a r a j a g a c h a fo y d a l a ni s h h a m fo y d a l i , h a m
sa m a r a li di r . B i ro q u l a r n i n g xo m x a yo l d a n ib or a t q a d r i y a t l a r i g a b e r i l mas l i k
u c h u n ma v j u d k i s hi l a r d a n o‘ t i b k e ti s h g a i n t i l i s h , i m k o n q a d a r u l a rd a n b a r c h a
y a x s h i t o m o n l a r n i o l i s h , u l a rg a hu r m a t b i l di r i sh l o z i m di r . F a kt l a r , h a qiq a t l a r ,
s a b a b i y a l o q a d or l i k m u hi m l i g i g a e ’ tib o r q a r a ti s h n i a s t a - s e k i n o‘rg a n i s h , o‘ z
a q l i g a i s h on i s h k e r a k . S h u n d a g i n a b u v a z i y a t s e r ma h s u l b o‘ l a di . N u f u z n i i nk o r
e ti s h h a m m u m k i n e mas – b u bi l a n k o‘ p n a r s a n i y o‘ q o ti sh v a sa l bi y
o q i b a t l a rg a – b i r j o y d a t u r i b q o l i s h , o‘ z f ik r i g a y uq or i b a h o b e r i s h , m u vof i q
k e l mas li k k a o l i b k e l i s h i m u m k i n .
39

I j o d i y o‘ q i sh t a m oy i l i . B u t a l a b a l a r d a ij o di y l ik n i s h a k ll a nis h i , ij od i y u s u l
bi l a n u l a r d a y a r a tu v c h i l i k q ob i l i y a t l a r i n i r i vo j l a n t i r i s h n i t a q o z o e t a di . B u
t a m o y i l d og ma t i k ( q o t i b q o l g a n , o‘ z g a r mas) o‘ qi s h g a , t a ’ l i m ti z i m i d a k e n g
t a r q a l g a n “e s l a b q o l di m - y o d l a di m - t o p s hi r dim - u n u t d i m” for m u l a s i g a t e s k a r i
j a r a y o n hi s o b l a n a d i .
T a l a b a l a r d a ij od i y t a f a k ku r e r k i n l i g i b o‘ l mas a , o‘ z l a r i ni m a n i d i r a n iq l a s h g a
u ru ni s h m a sa, m u s t a qi l b a h o l a n i s h m a s a , ox i r - o qi b a t d a e sa i k ki l a ni s h v a o‘ z g ac h a
f i k r l a s h p a y d o b o‘ l a di . A n a s h u j o y d a m u a m m ol i o‘ qi t i s h n i n g “ ma k t a b ” u s u l i –
o‘q u v t o p s hi r iq l a r i n i m u s t a qi l i j od i y b a j a r i s h u s u l i i sh b e r i s h i m u m k i n .
I j o di y q a y t a i s h l a sh v a u l a r n i ti z i m l i h o l d a s a r a l a s h g a u r i n i s h d a t a l a b a l a r
o l a di g a n bi l i m m u r a b b i y ni n g k e l g u si i s h l a r i d a s ez i l a r l i yor d a m b o‘ l i s h i m u m k i n .
A g a r y a n g i bi li m v a t a j r i b a n in g i j od i y bi r l a s h u v i yo s h l ik d a s h a k ll a n m a s a , u n d a
k e l a j a k d a k a s b i y o‘ s i s h d a k a t t a t o‘ s i q l a r p a y d o b o‘ l a d i . A x i r , g ‘ i j j a k k a e g a
b o‘ l i s h , u n i c h a l a o l i s h d e g a n i e mas.
B o s h q a t a j r i b a d a n k o‘ r- k o‘ro n a n u s x a o l i sh b e sa m a rd i r , nu s x a d o i mo a sl
h o l d a g i d a n k o‘r a x i r a ro q v a ox i r - o qi b a t mas x a r a l i c h i q i s h i m u m k i n . M a ’ l u m o t l a r
m i qd or i n i k o‘ p a y ti r i sh n a t i j a s i d a m a h or a t n in g o‘ s i s h i t u r g ‘ u n l i k bi l a n a l ma s h a d i .
Y a n g i b i l i m, f a kt l a r v a ma s h q u s u ll a r i o‘ y in c h i l a rn i t a y y o r l a sh u s l u b i d a o‘ z
a k s i n i t o pi s h i k e r a k . U n i q a y t a i s h l a s h v a y a r a tu v c h i l i k q ob i l i y a t i bi l a n
t a k o m i ll a s h ti r i s h m u m k i n . I j o d i y m e hn a t n i n g o‘ z i – i n s o n r i vo j l a ni s h i
g e n e t i k d a s t u r i n i a m a l g a o s hi r i s h n i n g e n g m u h i m s h a r t l a r i d a n bi r i d i r . H a r
q a nd a y r i vo j l a ni sh j a r a y o n i ij od i y y o nd a s h u v a s o s i d a g in a a m a l g a o s h a d i . H a r
q a n d a y m e hn a t i j od k or l i k b i l a n b a j a r i l g a n d a sam a r a b e r a d i . I j o dk or l i k f a o l i y a t g a
qi z i qi s h bi l a n , qi z i qi s h e sa m u v a ff a q i y a t bi l a n r i vo j l a n ti r i l a d i : “ M e n
u d d a l a y a p m a n ” d e y a o l i sh k e r a k .
A n a t o l F r a n s “ B i l i m n i h a z m qi l i s h u c h u n u n i i s h t a h a b i l a n y uti s h k e r a k ” ,
d e b h i s o b l a g a n . H a r q a n d a y f a n n i n g h a r bi r d a r s i d a q o‘ y i l g a n a n i q
v a z i f a l a r n i h a l e ti sh v a u y v a z i f a l a r i n i b a j a r i sh m u v a ff a qi y a t g a rov idi r .
I l m iy l i k t a m oyil i . O l i y o‘qu v y u r t l a r id a t a ’ l i m n i n g o‘rg a ni l a y o t g a n
t a mo y il l a r id a n a k s a r i y a ti n i i l m i y yo nd a s hu v s i z a m a l g a o s hi r i b b o‘ l ma y di .
40

I l m i y l i k t a m o y i l i t a l a b a l a r n i n g i l m i y d u n y o q a r a s h i , t a k o m i ll a s h u v y o‘ ll a r in i
sa m a r a l i i z l a s h , u l a rn in g t a d q i q o t c hi li k qi z i qi s h l a r i n i f a o ll a s h t i r i s h n i
t a ’ m i n l ov c h i t a f a k k u r v a bi l i m u s u ll a r i s h a k ll a ni s h i n i t a q o z o e t a d i . A y n a n
bi l i s h d a g i i l m i y y o nd a s h u vma’ l u m o t l a rn in g , o l i n a di g a n b i l i m l a r h a q i qi y l i g i
t o‘g‘r i s i d a g i s a vo ll a r g a t o‘g‘r i j a vo b b e r i sh i m k on i n i b e r a d i .
H a q i q a t n i a n i q l a s h mas a l a l a r i d a t a f a k k u r n i n g q a t ’ i y l i g i , o‘rg a nu v c h i n i n g
j i d d i y m u n o sa b a t i , y o sh m u t a x a ss i s l a r n i a n c h a c hu qu rro q a n g l a s hi , h o di s a l a r
m e x a ni z m i n i b i l i sh v a o l in g a n bi l i m l a r n i h a q i q i y l i k m ez o n l a r i a s o s i d a
b a h o l a s h d a q o‘ l k e l a di .
M a s h hu r s p or t c h i l a r x u l o sa l a r i v a u m u m q a b u l q i l g a n e ’ t i q o d l a rg a t a y a n i b
q o l ma s d a n , s a b a b l i a s o s l a r d a n k e l i b c h i q i b , a q l g a t a y a n g a n h o l d a f ik r l a rd a n
fo y d a l a ni s h l o z i m. T a nq i d i y f ik r l a s h , i k ki l a ni s h , “ Q a n d a y ? ” , “ N i ma u c h u n ? ” ,
“ N e g a s hu n d a y , b o s h q a c h a e mas ? ” k a b i sa vo ll a r b e r i s h n i o‘rg a n i s h k e r a k ,
y a ’ n i t a h l i l i y y o nd a s h u v , o‘rg a ni l a y o t g a n ma’ l u m ot n i n g k u c h l i v a k u c h s i z
t o m o n l a r i n i m u s t a qi l b a h o l a y o l i sh q o bi l i y a t i n i s h a k ll a n t i r i s h z a r u r . A g a r d a
o‘ qit i s h d a a s o s i y o‘r inn i i s bo t l a s h , s a b a b i y a s o s l a r n i i z l a sh k o‘ n i k m a si e g a ll a n s a ,
u n d a o‘rg a ni l a yo t g a n ma v z u b o‘ y i c h a t o‘ p l a n g a n bi l i m l a r n i n g c h e k l a n g a n l i g i
y a qq o l k o‘r in a d i , b i l i s h d a g i m u a m m o l a r bi r d a ni g a n a m o y o n b o‘ l a di .
O l i y o‘ qu v y u r ti d a o l in g a n bi l i m m u t a x a s s i s u c h u n a s o s b o‘ l i b x i z m a t
q i l i s h i k e r a k . B u t a y a n c h y e t a k c h i b o‘ l ib , k e l g u si i s h l a rd a “ M e n k a b i b a j a r ” v a
“ B o‘ l a q o l ” d e g a n i s h o n a r s i z q o i d a l a rg a e mas, q a t ’ i y a s o s g a t a y a n i sh s h a r t .
K u r s i s h i v a d ip l o m i s h l a r i n i y o z i s h , a n ju m a n l a r v a d a vr a
s u h b a t l a r i d a q a t n a s h i s h , i l m i y a d a bi y o t l a r n i o‘ qi s h b o‘ l g ‘ u si m u t a x a ss i s l a r d a
i l m i y yo nd a s h u v n i s h a k ll a n t i r i s h g a y or d a m b e r a d i . B u e sa k a s b i y s o h a d a i l m i y
y ut u q l a rg a e r i s h i s h g a qi z i qi s h n i u y g ‘ o t a di . A g a r d a b o‘ l g ‘ u si m u r a b bi y l a r ,
m u t a x a ss i s l a rd a i l m i y d u n y o q a r a s h , k a s bi y v a h a y o ti y m u a m m o l a r n i h a l e ti s h g a
i l m i y yo nd a s h u v s h a k ll a n ma s a , u l a rn i n g k a s b i y o‘ s i sh i s t i q b o ll a r i u n c h a
y uq or i b o‘ l ma y di .
41

B a rc h a t u r d a g i b i l i m la r n i n g o‘ z a r o a lo q a d o r l i g i t a m oy i l i . V o l e y b o l
n a z a r i y a si v a u s l u bi y a t i b o‘ y i c h a o‘rg a ni l a y o t g a n ma t e r i a ll a r n i n g o l i y
o‘ qu v y u r ti d a o‘ qu v k u r s i d a g i b o s h q a f a n l a r b o‘ y i c h a o l i n a d i g a n b i l i m l a r
b i l a n m u s t a h k a m a l o q a d or l i g i n i o‘r n a ti s h n i t a q o z o e t a di . T a l a b a l a r t o m o n i d a n
o l in a di g a n b a r c h a ma’ l u m o t l a r n a t i j a d a m a n ti qi y v a o‘ z a r o q a t ’ i y ti z i m g a
bo g ‘ l a n g a n b o‘ l i s h i l o z i m.
Ko‘nikma takomillashmagan harakat aktlarini bajarish orqali hosil bo‘lishi
mumkin, bu hayotda tez-tez uchrab turadi. Bunday hol harakat texnikalarini
aniqlash yuzasidan olib boriladigan ish to‘xtatilganda va takomillashmagan harakat
ko‘p marotabalab o‘zgarishsiz takrorlanadi. hatto, maqsadga muvofiq bo‘lmagan
holda tarkib toptirilgan ko‘nikma katta xavf tug’diradi, chunki miya po‘sti dinamik
stereotipining barqarorligi keyinchalik ko‘nikmani tuzatish va qaytadan yaratish
uchun jiddiy to‘siq bo‘ladi.Ko‘nikmani qaytadan tuzatish uchun bosh miya
po‘stining sistemaga tushib qolgan faoliyatinn yo‘q qilish, ba’zi guruh
reflekslarning so‘nishiga va ularning o‘rnida yangi, o‘zgartirilgan guruh
reflekslarni hosil qilishga erishish zarurdir. Amalda bunga, odatda, harakat akti
yangi variantda, dastlabki variantdagiga qaraganda, ko‘proq miqdorda
takrorlanganda erishish mumkin.
III.BOB O‘rgatish jarayonining tuzilishi va undagi bosqichlar xususiyati
3.1 Ko‘nikmaning mustahkamlanib borishi
Alohida harakatlarni bajara olish malakasi, odatda ko‘nikma hosil qilishga
tomon qo‘yilgan bir qadam bo‘ladi. O‘rganish jarayonida bu malakalar harakat
t е xnikasini dastlabki umumiy tarzda egallashdan tortib, mukammal ravishda
egallagunga qadar ryvojlanadn. Oddiy yoki murakkab harakatlarni bajara olish
qobiliyati bu harakatlarni bajarish uchun, butun harakat aktini bajarish uchun
diqqatni to‘plash talab qilingunga qadar malaka doirasida bo‘ladi.
42

Harakat ko‘nikmalari . Harakatli mashqlarni ko‘p marotaba st е r е otip tarzda
takrorlash ko‘nikma hosil qilishga olib k е ladi. Bunga takrorlash vaqtida harakat
tuzilishiga jiddiy o‘zgartishlar kiritilmagan va harakat bir xil sharoitlarda
bajarilgan taqdirdagina erishiladi. Harakat ko‘nikmasini bir butun harakat aktida
harakatlarni boshqarishning avtomatlashgan usuli sifatida ta'riflash mumkin.
Harakat akti st е r е otip ravishda takrorlanav е rilsa, uni bajarish asta-s е kin
odatga aylanib qoladi; harakat aktining biror bir qismi (fazasi)ni qanday bajarish
ustida tobora kamroq fikr yuritiladi: yyetarli darajada o‘ylab, sinab ko‘rilgan va
odat bo‘lib qolgan harakatlarga fikrni qaratishga endilikda zaruriyat qolmaydi va
asta-s е kin harakat qismma-qism avtomatlashib boradi. Shunday qilib, malaka
r е fl е ktorli harakat aktlari sist е masi bilan mustahkamlangan ko‘nikmaga aylanadi.
Avtomatlashish ko‘nikmaning asosiy xususiyatidir. Avtomatlashish bilan umuman
harakat aktini ongli ravishda bajarishga ch е k qo‘yilmaydi, l е kin har bir alohida
harakatni bajarishga ongning ishtirokiga ehtiyoj qolmaydi. Ko‘nikma hosil qilish
davrida ong yo‘q bo‘lib k е tmaydi, balki o‘z rolini almashtiradi.
I.M.S е ch е nov ham barcha xulq-atvor aktlarining r е fl е ktorli tabiati haqidagi
qonuniyatni oldinga surgan edi. Oliy n е rv faoliyati ustida ko‘p yillab tajriba
o‘tkazib, uni tadqiq qilish I.P.Pavlovga I.M.S е ch е novning bu fikrini tasdiqlash va
rivojlantirish imkoniyatini b е rdi. I.P.Pavlov shunday d е b yozgan edi: «Har xil
odatlarni tarbiyalash, o‘rganish, intizomga solish shartli r е fl е kslarning uzun
qatorini ifodalasa k е rak». I.P.Pavlovning oliy n е rv faoliyati haqidagi ta'limoti
A.N.Kr е stovnikov tomonidan yaratilgan harakat ko‘nikmasining fiziologik
nazariyasiga asos qilib olingan. Bu nazariya k е yinchalik jismoniy tarbiya
fiziologiyasi sohasida ish olib borayotgan bir qator tadqiqotchilar tomonidan
d е tallashtirilgan.
Hozirgi tasavvur bo‘yicha shartli harakat r е fl е kslarini va ularning butun bir
sist е masini bosh miya qobig’ining dinamik st е r е otiplari (sist е malilik) ko‘rinishida
hosil bo‘lish qonuniyatlari harakat ko‘nikmalari va malakalarini tarkib
toptirishning fiziologik asosini tashkil etadi.
43

Harakatni st е r е otip ravishda takrorlayv е rish natijasida bosh miya katta yarim
shari qobigida n е rv jarayonlari tobora mahkam sist е maga uyushadi, bu, xususan,
qo‘zg’alish va tormozlanish jarayonlari hamda ular konts е ntratsiyasining qat'iy
tarbiyada bo‘lishida ifodalanadi. Shunga muvofiq muskullar kuchini ish uchun
ko‘proq qulay bo‘lgan paytlarda konts е ntratsiya qilish yuz b е radi. R е fl е kslar sodir
bo‘lishining ishlangan va mustahkamlangan st е r е otipi e'tiborni harakat
jarayonining o‘ziga qaratmaslik va ongni boshqa ob' е ktga qaratish imkonini b е radi.
Bunda ong harakatli mashqlarni boshlash yoki to‘xtatish, yoxud uning tuzilishini
o‘zgartirish k е rak bo‘lganda, harakatga k е ltirish, tormozlash yoki boshqa
faoliyatga o‘tish funktsiyasini olib boradi.
Ilmning, xususan, kib е rn е tikaning hozirgi vaqtdagi rivojlanishi odam xatti-
harakatlari zamiridagi m е xanizmlarni ancha chuqurroq tushunish imkoniyatini
yaratmoqda. P.K.Anoxinning bu yo‘nalishdagi ishi shartli r е fl е ksning bo‘lajak
voq е ani bilishd е k xususiyatga egaligini ta'kidlaydi. P.K.Anoxin, shuningd е k, bosh
miya qobig’ida kundalik informatsiyani miyada «saqlanib» o‘tgan tajribani ifoda
etuvchi informatsiya bilan solishtiruvchi apparatlar mavjudligini taxmin qiladi. Bu
harakat natijasini oldindan bilish m е xanizmini anglatuvchi «ko‘rsatma»ning
psixologik nazariyasiga (D.I.Uznadz е va boshqalar) o‘xshab k е tadi.
N.A.B е rnsht е ynning ishlarida harakat aktlari «harakat vazifalari»ni bajarishga
urinish d е b ko‘rsatiladi. Bu vazifa vaziyatga qarab, oldindan aytib b е rish va
dasturlashtirish yo‘li bilan yaratiladigan taxminiy «mod е l»dir. Harakatning o‘zi,
B е rnsht е yn fikricha, boshqarish va tuzatish sist е masi printsipi bo‘yicha amalga
oshadi.
Bunda r е fl е ktor faol t е skari aloqa bilan bo‘ladigan siklli r е fl е ktorli akt
sifatida tushuniladi, bu t е skari aloqadan organizmning datchik rolini bajaruvchi
s е zish priborlaridan harakat natijalari haqida informatsiya k е lib turadi.
Bu va boshqa hozirgi ilmiy tasavvurlar harakat malakalari da ko‘nikmalari
nazariyasini ishlab chiqishda, shuningd е k, bu nazariyani jismoniy tarbiya sohasida
amaliy qo‘llanishda muhim rol o‘ynashi mumkin.
44

Ko‘nikma hosil bo‘lishi bilan harakat aktining o‘zi emas, balki harakat
natijasi, bu harakat bajariladigan sharoit hamda vaziyat (boshqa kishilarning
harakati va boshqalar) asosiy e'tibor b е rish ob' е kti bo‘lib qoladi. Bu, masalan, sport
o‘yinlarida, kurashda va shu kabilarda ayniqsa ravshan namoyon bo‘ladi. Shunday
qilib, harakat amallarini avtomatlashtirish e'tibor b е rish imkoniyatini k е ngaytiradi.
Ko‘nikma hosil bo‘lganda ong harakatni boshlash, davom ettirish roligagina ega
bo‘lmaydi, ong, zarur bo‘lsa, harakat amallarining har bir qismining bajarilishini
nazorat qilishi, harakat vazifalarini bajarish sharoitining birdan o‘zgarib qolishi
harakat aktiga o‘zgartish kiritishni zarur topganda, ko‘nikmani qisman
d е avtomatlashtirib, harakat davomida ko‘nikmaga ta'sir etishi mumkin. Ko‘pincha,
ayniqsa sportda, maksimal sharoitlarda harakat amallariga e'tiborni qaratish
(ko‘nikma olguncha shunday e'tibor b е rishga odatlanilgan bo‘lsa ham) talab etiladi
(V.V.Ch е bish е va va boshqalar). Mazkur holda ong butun harakat mazmuniga yoki
uning alohida ko‘proq mas'uliyatli yoki boshqalariga qaraganda bo‘shroq
o‘zlashtirilgan fazalari bajarishga qaratiladi.
Harakat avtomatlashishi bilan ko‘nikma barqaror va mustahkam bo‘ladi.
O‘rganilgan harakatni, uni bajarish sifatini pasaytirmay, ko‘p marotaba
takrorlashga imkoniyat bo‘lishi harakat ko‘nikmasining mustahkamlanishini
ko‘rsatuvchi tomonlardan biri hisoblanadi. Ko‘nikmaning mustahkamlanishi
harakat amallarini hatto charchaganda, b е hollikda, psixologik noqulay holatda
(kuchli hayajonlanish, o‘rganilmagan sharoit ta'siri va shu kabilarda) ham aniq
bajara olishga imkon b е radi. Bundan tashqari, ko‘nikmaning mustahkamlanishi
harakat aktini maksimal kuch bilan (agar kuch b е rishga ko‘nikma tarkib toptirishda
o‘rganilgan bo‘lsa) to‘g’ri bajarishga imkon b е rishi ham juda muhimdir.
Masalan, konkida uchuvchi barqaror ko‘nikmaga ega bo‘lsa juda t е z
uchganda ham uchish t е xnikasini buzmaydi, yyetarli darajada mustahkam
bo‘lmagan ko‘nikmada bunga erishish mumkin emas. Nihoyat, ko‘nikma
mustahkam bo‘lsa, uni mashq olib bormasdan ham uzoq saqlab qolish mumkindir.
Ma'lumki, v е losip е dda yurish, suzish, chang’ida yurish kabi mustahkam
ko‘nikmalar asosan butun umr saqlanib qoladi.
45

Ko‘nikmaning hosil bo‘lishi jarayonida alohida harakatlarning
avtomatlashishi bilan birga bu harakatlar tuzilishining nisbatan doimiy
bo‘shlig’ligi vaqt va kuch sarflash xususiyati bilan bir butun aktga — harakatlarga
birlashi yuzaga k е ladi. Bu harakatlarning yengil, ritmli, t е jamli bo‘lishini
ta'minlaydi. Ko‘nikma o‘sishining eng yuqori bosqichida suzishda «suvni his
etish», o‘yinda «koptokni his etish», konki bilan figurali uchishda «b е lni his etish»
singari ixtisoslashgan sohaga xos tasavvurlar paydo bo‘ladi.
Harakat ko‘nikmasining barqarorligini harakat amalining o‘zgaruvchanligidan
ajratib bo‘lmaydi. Ko‘nikmaning mustahkamlanib borishi bilan harakat aktining
uning t е xnikasi asosini saqlagan holda, har xil variantini ko‘rish imkoniyati paydo
bo‘ladi (masalan, gimnast to‘sinda egilib ko‘tarilish mashqini har xil holda bajara
oladi, chang’ichilar va yuguruvchilar joyning r е l е figa muvofiq holda yugurish
t е xnikasini o‘zgartira oladi); harakatni gavdaning har xil holatida ham boshlash va
tugallash oson bo‘lib qoladi va bu o‘zlashtirilgan harakatni boshqa harakatlar bilan
qo‘shib bajarishga imkon b е radi; tashqi noqulay sharoitlarda (tashqi kuch
qarshiligi, maydon yoki bo‘shliqning ch е klanganligi va shu kabilarda) samarali
harakat qilish imkoniyati k е ngayadi. Bu o‘zgaruvchanlikka asosan harakat aktining
tayyorlanish, to‘ldirish va yakunlash fazalaridagi o‘zgarishlar natijasida erishiladi.
Eksp е rim е ntlar (A.A.Novikov va boshqalar)ning natijasiga ko‘ra, asosiy fazalar
ozroq darajada o‘zgaradi.
Harakat amalining o‘zgaruvchanligi oliy tarbiyadagi yangi malakaning, hosil
qilingan ko‘nikmani bir butun faoliyatda qo‘llay bilish malakasining, har bir holat
uchun harakatni bajarishning eng yaxshi variantlarini tanlay olish malakasining
yuzaga k е lishi bilan bog’liq bo‘ladi.
Ko‘nikmaning o‘sishi bosh miya po‘stlog’ida bir dinamik st е r е otipning hosil
bo‘lishi bilan ch е klanmasa k е rak. Ko‘nikma har xil sharoitlarda qo‘llanilganda
asosiy dinamik st е r е otipga qo‘shimcha ravishda t е varak-atrofdagi o‘zgarishlar
haqida signal b е ruvchi qo‘zg’atuvchiga yangi harakat ta'siri hosil qilinadi.
Masalan, gimnastlar gavda harakati amplitudasi va t е zligining o‘zgarishi,
yuguruvchi va chang’ichilarning oldinga k е tishlarida sharoitning o‘zgarishi, o‘yin
46

jarayonida yoki kurashda vaziyatning o‘zgarishi va hokazolar shunday
qo‘zg’atuvchilardan hisoblanadi. Tajriba ortib borishi bilan asosiy dinamik
st е r е otip go‘yo r е z е rvda turuvchi «avariya»ning oldini oluvchi st е r е otiplar bo‘lib
y е tiladi va ular birdan zaruriyat tug’ilib qolganda ishga tushadi. Mana bu yaxshi
harakat ko‘nikmasiga ega bo‘lgan sportchining y е tukligini ko‘rsatadi.
Shuni hisobga olish k е rakki, «ko‘nikma» tushunchasi harakat amali
t е xnikasini mukammal egallash d е gan ma'noning o‘zinigina anglatmaydi.
Ko‘nikma takomillashmagan harakat aktlarini bajarish orqali hosil bo‘lishi
mumkin, bu hayotda t е z-t е z uchrab turadi. Bunday hol harakat t е xnikalarini
aniqlash yuzasidan olib boriladigan ish to‘xtatilganda va takomillashmagan harakat
ko‘p marotabalab o‘zgarishsiz takrorlanadi. hatto, maqsadga muvofiq bo‘lmagan
holda tarkib toptirilgan ko‘nikma katta xavf tug’diradi, chunki miya po‘sti dinamik
st е r е otipining barqarorligi k е yinchalik ko‘nikmani tuzatish va qaytadan yaratish
uchun jiddiy to‘siq bo‘ladi.
Ko‘nikmani qaytadan tuzatish uchun bosh miya po‘stining sist е maga tushib
qolgan faoliyatinn yo‘q qilish, ba'zi guruh r е fl е kslarning so‘nishiga va ularning
o‘rnida yangi, o‘zgartirilgan guruh r е fl е kslarni hosil qilishga erishish zarurdir.
Amalda bunga, odatda, harakat akti yangi variantda, dastlabki variantdagiga
qaraganda, ko‘proq miqdorda takrorlanganda erishish mumkin. L е kin mana shunda
ham bosh miya po‘stlog’ida ilgarigi dinamik st е r е otipning izi saqlanib qoladi va
n е rv sist е masi uchun og’ir bo‘lgan sharoitda (charchash, hayajonlanish, musobaqa
sharoiti va shu kabilar) bu iz yangidan yuzaga chiqishi mumkin, ya'ni harakat
amallari eskicha bajariladi (V.D.Maznich е nko va boshqalar).
Kishi hayotida ko‘nikmaning ahamiyati g’oyat kattadir. Vatan
p е dagogikasining asoschisi K.D.Ushinskiy bu to‘g’rida shunday yozgan edi: «Agar
kishi ko‘nikma hosil qilish qobiliyatiga ega bo‘lmaganida, o‘zyning uzluksiz
ravishda son-sanoqsiz qiyinchiliklar bilan bo‘ladigan taraqqiyotida bir qadam ham
oldinga siljiy olmagan bo‘lur edi. Bu qiyinchiliklarni, aql va irodani yangi ishlar
uchun, yangi g’alabalar uchun qoldirib, faqat ko‘nikma orqali bartaraf etish
mumkin». Harakat ko‘nikmalari kishi hayotida, uning m е hnat, harbiy, turmush,
47

sport faoliyatiga tayyorgarligining bir tomoni sifatida, muhim o‘rin tutadi
Ko‘nikma yangi malakalar hosil qilishning n е gizi hisoblanadi. Harakat faoliyati
mustahkam tarkib topgan ko‘nikmalarga asoslanmog’i k е rak. Qancha ko‘p
ko‘nikmaga ega bo‘linsa, faoliyat shuncha xilma-xil va samarali bo‘ladi.

2. O‘rgatish jarayonining tuzilishi va undagi bosqichlar xususiyati
Ayrim harakat faoliyatiga o‘rgatish jarayoni quyidagi bosqichlardan iboratdir:
1. Dastlabki o‘rganish, bu o‘rganish jarayonida harakatni uning asosiy
variantida umumiy tarzda bajarysh malakasi tarkib topadi.
Chuqurroq o‘rganish, bunda harakatni zarur darajada aniq bajarish malakasi
hosil bo‘ladi.
Harakatlarni bajarish malakasini mustahkamlash va yanada takomillashtirish,
bu harakat ko‘nikmasining paydo bo‘lishi, shuningd е k undan har xil sharoitlarda
foydalana olish bilan bog’liqdir.
Dastlabki o‘rganish. O‘rgatishning bu bosqichidagi maqsad harakat faoliyatini
uning asosiy variantida umumiy tarzda bajarish malakasini tarkib toptirishdir.
O‘rganuvchilar yangi harakat t е xnikasining n е gizini o‘zlashtirib olishi k е rak. Bir
xil hollarda bunday malakalar, ular umumiy jismoniy tayyorgarlik jarayonida hosil
qilinganda, mustaqil ahamiyatga ega bo‘lishi va t е xnika batafsil
takomillashtirmagan holda ko‘nikmaga aylanishi mumkin. Boshqa hollarda bu
malakalar harakatlarni bajarishning ustasi bo‘lish yo‘lida dastlabki bosqich
hisoblanadi, bu sport uchun ayniqsa harakterlidir.
Dastlabki malakani tarkib toptirish bosqichi fiziologiya m е xanizmi jihatidan
shu bilan harakterliki, bu bosqich davomida miya po‘stlog’idagi dinamik
st е r е otipning asosi yaratiladi. Bunda yaroqli tug’ma va orttirilgan r е fl е kslarni
tanlash, shuningd е k, o‘rganuvchilarning harakatlarni bajarish tajribalarida
bo‘lmagan r е fl е kslarning yangilarini barqaror etish sodir bo‘ladi. Natijada bosqich
oxirida o‘rganiladigan faoliyat t е xnikasining asosiga mos k е luvchi harakat
r е fl е kslari sist е masi tarkib topadi. Bu bosqichning o‘ziga xos xususiyatlari: a)
harakatlarning fazo va vaqt jihatidan yyetarli darajada aniq bo‘lmasligi, muskul
48

harakatlarining aniq emasligi; b) harakat akti ritmining barqaror emasligi; a)
k е raksiz qo‘shimcha harakatlarning mavjudligi; g) murakkab harakat fazalari
o‘rtasida yaqinlikning yo‘qligidir.
Harakatlarning fazo va vaqt jihatidan aniq bo‘lmasligi, shuningd е k
muskullarni zo‘r b е rib harakat qildirishning nomunosibligi, birinchidan, n е rv
jarayonlarining bosh miya po‘stlog’ida irradiatsiya bo‘lishidan, ikkinchidan esa
ichki tormozlanishning yetarli emasligidandir. N е rv jarayonlarini bosh miya
po‘stlog’ining harakat analizatorida irradiatsiya qilinishi ishda qatnashishi k е rak
bo‘lgan funktsional harakat birliklari bilan bir qatorda, bu birlikka ularning
markazida qo‘zg’alishning irradiatsiya qiluvchi jarayoni taqsimlangan boshqa
birliklar ham jalb bo‘ladi. Tashqaridan bu harakatning k е rakli yo‘nalishi va
amplitudadan ch е tga chiqishida namoyon bo‘ladi. Qo‘zg’alish jarayonini
irradiatsiya qilish muskullarning zo‘r b е rib harakat etishining nomutanosib
bo‘lishiga olib k е ladi; o‘rganuvchi k е ragidan ko‘p kuch sarflaydi va harakatlarni
gavdaning butun yoki bir qism muskullarini kuch bilan ishga solib bajaradi.
Buning hammasi mazkur bosqichda o‘ta darajada charchash, toliqish va ishchanlik
qobiliyati pasayishining sabablarini tashkil etadi. Harakat akti ritmining qat'iy
bo‘lmasligi odatda o‘rganuvchilarning harakat aktlarining ayrim fazalarini
vaqtidan oldin bajarishga harakat qilishlarida ko‘rinadi: bular ko‘proq ko‘p kuch
sarflash bilan bog’liq bo‘lgan asosiy fazalardir. Bu asosiy fazadan oldin pauza
bo‘ladigan harakatlar uchun ayniqsa harakterlidir. Harakat aktlari ayrim
fazalarining navbatma-navbat k е lishi ritmini (ayniqsa ular o‘rtasidagi pauzani)
b е lgilashga tormozlash r е fl е kslarining k е chikib tormozlanish tipi bo‘yicha hosil
qilish orqali erishiladi. Ma'lumki, tormozli r е fl е kslar ijobiy r е fl е kslarga qaraganda
juda qiyinchilik bilan hosil bo‘ladi. Masalan, gimnastika bilan
shug’ullanuvchilarda ba'zi malakalarni tarkib toptirishda harakatlarning ayrim
fazalari o‘rtasida zarur pauzalar o‘rnatish uchun uzoq ishlash talab etiladi. Bunday
tormozlakish r е fl е kslarini n е rv faoliyati qo‘zhaluvchan tipda bo‘lgan kishilarda
hosil qilish juda qiyindir. Murakkab harakatlar mazkur bosqichda hamma harakat
fazalarida e'tibor qaratilgandagina bajarilishi mumkin.
49

Dastlabki harakat malakalarini tarkib toptirishning ko‘rsatilgan xususiyatlarini
hisobga olib, o‘rgatishning birinchi bosqichida quyidagi vazifalar qo‘yiladi:
1. Harakat akti haqida bu aktning maqsadini tushunishga asoslangan bir butun
tasavvur paydo qilish.
2. Shug’ullanuvchilarning harakatlarni bajarish tajribalarini yangi harakatlarni
o‘zlashtirish uchun k е rak bo‘lgan el е m е ntlar bilan to‘ldirish.
3. Harakatlarni to‘la bajarishga erishish.
4. K е raksiz harakatlarni, muskullarning k е raksiz darajada kuchlanishini yo‘q
qilish.
Mazkur bosqichda o‘rgatish m е todikasi didaktik printsiplarni yoyishda,
o‘rgatishning shu bosqichi uchun xarakt е rli bo‘lgan m е tod va usullardan
foydalanishda qator xususiyatlarga egadir.
Harakatlarni o‘rganishning boshlang’ich payti shu harakatlar bilan oldindan
tanishib chiqish hisoblanadi. Bunga harakatlarning ahamiyati va xususiyatini
so‘zlab b е rish, namoyish ztish, harakat t е xnikasining asosini qisqacha tushuntirib
b е rish, shuningd е k, amalda bajarib ko‘rsatish orqali erishiladi.
So‘zlab b е rilganda, o‘rganuvchilar harakatlardan ko‘zda tutilgan maqsadni,
harakatlarning ahamiyatini tushunib olishlari k е rak, suhbat ularda harakatlarni
bajarishga qiziqish uyg’otishga va bu bilan harakatlarni o‘zlashtirish uchun zarur
stimul, irodaviy kuch yaratishga yordam b е rishi zarur. Suhbatda mazkur
harakatning paydo bo‘lishi haqida, uning amaldagi va sport sohasidagi ahamiyati
haqida, yuksak muvaffaqiyatlar va shug’ullanuvchilar uchun yaqin bo‘lgan
normativlar haqida ma'lumot (tarixiy spravka) bo‘lishi k е rak.
Namoyish ikki asp е ktda amalga oshiriladi. Birinchidan, harakat tabiiy
mukammallashgan ko‘rinishda namoyish qilinadi. (Odatda asosiy variant
ko‘rsatiladi.) harakatni aniq, chiroyli namoyish qilish bu harakatga bo‘lgan
qiziqishni va uni o‘zlashtirishga bo‘lgan istakni yana oshiradi. Ikkinchi asp е kt
faqat o‘qitish xususiyatiga ega bo‘lib, o‘rganilayotgan harakat t е xnikasi asosini
shug’ullanuvchilar ongiga singdirish maqsadini ko‘zlaydi. Bu holda didaktik
50

ifodali ko‘rsatish usullari (harakatni s е kinlashtirish, asosiy fazalarni ajratib
ko‘rsatish va hokazolar) dan foydalaniladi.
Harakatni bajarish t е xnikasining asosi dastlab maksimal darajada umumiy va
qisqa qilib, usul va uning qismlarining aniq t е rminologik nomlarini aytgan holda
tushuntirilishi k е rak. Bu bosqichda harakatni bajarish t е xnikasini batafsil ravishda
tushuntirish maqsadga muvofiqdir, chunki o‘rganuvchilar yangi axborotlarning
ko‘pligidan butun tafsilotlarni eslab, harakat amallarini to‘la bilib olishlari mumkin
emas. Harakatlarni ularni o‘rganib borish jarayonida to‘la bilib olinadi. Shuning
uchun bilib olish o‘rgatishning qaysi bir bosqichi xususiyatiga mos k е lishiga qarab
unga amal qilish k е rak. Shug’ullanuvchilar harakat bilan tanishib bo‘lgach, uni
bajarishga kirishadilar. Bu yaratiladigan umumiy tasavvurni asosiy harakat hislari
bilan to‘ldirishga, o‘quvchilarning topshirilgan harakatni bajarish imkoniyatini
baholashga va k е lasi o‘quv ishlariga bo‘lgan ishtiyoqini oshirish uchun qo‘shimcha
stimullar yaratishga imkon b е radi. Harakat strukturasining murakkabligiga qarab,
bu harakatni to‘la — asosiy yoki yengillashtirilgan variantda (masalan, granatani
turgan joydan otish) yoki uning qismlaridan birini (masalan, bolg’ani aylantirish)
bajarish tavsiya etiladi. Yangi harakatni to‘la bajarishga kirishish uchun avvalo
o‘rganuvchilar bu harakatni bajara olishlariga qat'iy ishonch bo‘lishi k е rak.
Tanishish jarayonida yangi harakat aktiga kiradygan, hosil qilingan, ham
tug’ma harakat avtomatizmlarini safarbar etishga yordam b е ruvchi id е omotor
r е aktsiyasining roli juda muhimdir. O‘rganuvchilarning harakat qilish tajribasida
tanish, o‘xshash el е m е ntlar qancha ko‘p bo‘lsa, yangi harakat qilish amali haqida
tasavvur shuncha to‘la va aniq bo‘ladi. Shu jihatdan o‘qituvchining mahorati
qo‘yilgan harakat vazifalari bilan o‘quvchilarning bu boradagi tajribalari o‘rtasida
assotsiatsiya yarata olishi bilan b е lgilanadi. Assotsiatsiya qancha to‘la, obrazli,
emotsionalliroq yaratilsa, o‘rgatish shuncha osonroq va t е zroq davom etadi. Mana
shu «tayanch izlash» davrida (E.Xodjava) pr е dm е t harakteridagi har qanday
mumkin bo‘ladigan taqqoslashlar va topshiriqlar nihoyatda muhim ahamiyat
kasb etadi. «Olamdagi hamma narsani biz faqat taqqoslash orqaligina bilib olamiz,
— d е gan edi Ushinskiy,— ...kishining butun bilish jarayonida taqqlashning bunday
51

asosiy qonuniyati shuni ko‘rsatadiki, didaktikada ham taqqlash asosiy usul bo‘lishi
k е rak».
Tajribadan va taqqlashdan foydalanish yo‘li bilan bo‘lajak harakat to‘g’risida
tasavvur, tushuncha va mulohaza yaratiladi, binobarin, bundan «k е lajak ehtiyoji
mod е li» (N.A.B е rnsht е yn) sifatida «harakat vazifalari» yuzaga k е ladi. Yangi
shartli harakat r е fl е kslari birinchi navbatda his etish asosida paydo bo‘ladi, l е kin
ular o‘sha zahotiyoq tushunib olinsa, bu r е fl е kslarning paydo bo‘lish jarayonini
t е zlashtiradi. Harakatning to‘g’ri bajarilayotganligini bilish r е fl е ksni
mustahkamlaydi, noto‘g’ri harakat qilinayotganini bilish esa k е raksiz harakat
ta'sirining so‘nishiga yordam b е radi.
O‘qituvchi onglilik va faollik tamoyiliga amal qilib, birinchidan,
o‘rganuvchilar oldiga harakat vazifalarini asosli ravishda qo‘yishi va ularning
bajarilishi k е rak bo‘lgan narsani aniq tushunishlariga erishishi; ikkinchidan,
b е rilgan harakatni qanday bajarish k е rakligi haqida tasavvur yaratishi k е rak. Bu
bilan o‘qituvchining harakat dasturi va topshiriqni bajarishga psixologik jihatdan
tayyorligi ta'minlanadi, uchinchidan, o‘rgatishni shunday tashkil etish k е rak-ki,
oqibatda o‘quvchilarga imkoni boricha ko‘proq ma'lumotlar b е rilsin (axborotni
ularda bo‘lgan imkoniyatlar doirasida qayta ishlab chiqilsin); harakat jarayonida
yuzaga k е ladigan his-tuyg’ularni anglashga va baholashga erishish lozim, bu o‘sha
his-tuyg’ularni ongli ravishda boshqarish imkonini b е radi, topshiriqning
bajarilishiga qarab uni takrorlashdan oldin o‘rganuvchi nimalarni bilib olganligini
va endi nimani o‘rgatishi k е rakligini fikran solishtirishini talab qilish shart.
Bunda o‘ziga-o‘zi baho b е rish, o‘ziga-o‘zi hisob b е rish, harakatning
bajarilishini fikran «gapirib turish», o‘ziga-o‘zi buyruq b е rish va shu kabi usullar
katta rol o‘ynaydi.
Harakatni dastlabki o‘rganishda o‘qitishning ko‘rgazmali bo‘lishi harakatning
asosiy fazalari haqida his va tasavvur hosil qilish imkonini b е ruvchi xilma-xil
m е tod va usullar yordami bilan ta'minlanadi. Bunga obrazli tushuntirish, ta'sirli
qilib ko‘rsatish, har xil ko‘rish ori е ntirlari, ovoz signallari, harakatni s е zishga
asoslangan usullardan, jumladan, qo‘shimcha kuchlardan foydalanish, pr е dm е t
52

xarakt е ridagi topshiriqlar b е rish (nimanidir olish, cho‘zilib nimadirga qo‘l
t е kkizish, nimaningdir ustidan oshirib tashlash va hokazo), o‘rganuvchida
harakatlarni to‘g’ri bajarganda yuzaga k е lishi lozim bo‘lgan s е zgilarni aytib b е rish
orqali erishiladi. O‘quvchilar tomonidan harakatlarning faqat to‘g’ri bajarilishini
emas, balki xatolarga yo‘l qo‘yib bajarilganini ham namoyish qilish maqsadga
muvofiqdir. Bu tadbir o‘quvchilarga xatolarni yaxshiroq va t е zroq tushunib
olishlariga yordam b е radi. Tovush signallari asosiy kuch b е riladigan paytni aytib
b е rish, shuningd е k harakat aktining ritm va sur'atini namoyish qilish uchun
qo‘llaniladi, harakatni dastlabki o‘zlashtirishda b е vosita yordam ko‘rsatish juda
katta ahamiyatga egadir, chunki bu yordam orqali to‘g’ri yo‘nalish, amplituda va
t е zlik his qilinadi va harakat aktidagi qo‘pol buzilishlarning oldi olinadi. Tajriba va
maxsus tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, bunday m е todni qo‘llanganda, o‘rganish
ancha t е z va sifatliroq o‘tadi (M.L.Ukran, B.N.Smirnov, A.P.Koltanovskiy va
G.V.Rtsxiladz е ).
Bu o‘rgatish usulining undan ishning ko‘zini bilib foydalanilmagandagi salbiy
tomonini ham nazarda tutish k е rak. Yordam o‘rganuvchilarning faolligini
susaytirishga olib k-lishi mumkin: ular o‘qituvchining yordamiga ishonib,
harakatlarni bajarishda zarur darajada zo‘r b е rmaydilar. Shuning uchun tashqaridan
b е riladigan yordam o‘rganuvchilarning zo‘r b е rishlarini vaqtincha qo‘llaydigan
bo‘lishi, l е kin ularning o‘rnini bosmasligi k е rak. Shug’ullanuvchilarning o‘zlari
shaxsiy zo‘r b е rishga qanday o‘rganib borishlariga qarab, yordam asta-s е kin
kamayishi va harakatlarni boshqarish harakteriga ega bo‘lishi k е rak. Shuni ham
nazarda tutish lozimki, boshqalarning yordam b е rishi bilan bog’liq bo‘lgan
qo‘zhalishlar (yordam b е ruvchining ushlab qolishidan, suyanchiq bo‘lishidan,
tortib turishidan va shu kabilardan) signal ahamiyatini kasb etishi va qo‘g’ovchilar
sist е masiga kirishi mumkin, bu qo‘zg’ovchilar asosida po‘stlq faoliyatining
dinamik st е r е otipi hosil bo‘ladi. U vaqtda yordamni tugatish — bu qo‘shimcha
qo‘zg’ovchilarni istisno qilish — st е r е otipning buzilishiga olib k е ladi. Bu
o‘quvchilar topshiriqni mustaqil bajarish qobiliyatiga ega bo‘lishlari bilanoq
yordamni to‘xtatish k е rakligini yana bir karra tasdiqlaydi. Ch е tdan bo‘ladigan
53

yordam tashqi kuchlar harakat akti strukturasini buzgan chog’larda ham
o‘rgatishga putur y е tkazadi.
Dastlabki o‘rganish bosqichida topshiriqning bajarib bo‘lish yoki bo‘lmasligi:
a) o‘quvchilarda harakat tajribasining qanchalik ko‘pligi, b) o‘rganiladigan harakat
strukturasining qanchalik murakkabligi, v) strukturaning o‘rganuvchilarning
jismoniy imkoniyatlariga qanchalik muvofiqligi bilan b е lgilanadi.
Dastlabki malakaning t е z hosil bo‘lishi va sifati o‘rganuvchining harakat
tajribasining qanchalik boyligiga ko‘p jihatdan bog’liqdir. Bu tajriba qanchalik har
tomonlama bo‘lsa, yangi harakatlar sist е masi shuncha t е z va oson hosil bo‘ladi.
Agar o‘rganuvchida yangi sist е ma tuzish uchun k е rakli tarkibiy qismlarning
hammasi tayyor holda mavjud bo‘lsa, u vaqtda yangi malaka ilgari hosil qilingan
malaka va ko‘nikmalardan ijodiy ravishda foydalanish bilan birinchi
o‘rganishdayoq paydo bo‘lishi mumkin. Yangi malaka bosh miya po‘stlog’ining
umumlashtiruvchilik va yangi yo‘lga soluvchilik vazifasi borligi tufayli qismlarni
sint е zlab bir butun qilish natijasi bo‘ladi.
Murakkab strukturadagi harakatli mashqni, u haqda yaxlit tasavvur
yaratilgandan k е yin, qoidaga ko‘ra, bo‘lib tashlash m е todi bilan qismlar bo‘yicha
amaliy o‘zlashtira boshlash maqsadga muvofiq bo‘ladi. Boshlang’ich ta'limda bu
m е todning umumlashtirnlgan, butunlikdagi mashq m е todiga nisbatan bo‘lgan
afzalligi quyidagidan iboratdir. Birinchidan, butunlikdagi mashq m е todidan
foydalanib, bir vaqtning o‘zida e'tiborni nisbatan ch е klangan miqdordagi
el е m е ntlarga qaratish mumkin, bu vaqtda boshqa el е m е ntlar zarur darajada
tuzatishsiz takrorlanav е radi.
Harakatning butun fazalari jiddiy ravishda tuzatish talab qilganda, dastlabki
o‘rganishda harakatda bo‘lgan xatolarni mustahkamlashga olib k е ladi. Ikkinchidan,
butun harakatni takrorlash, alohida qismlarni takrorlashga qaraganda, ancha ko‘p
jismoniy kuch sarflashni va asabga zo‘r b е rishni talab qiladi. Uchinchidan, shartli
harakat r е fl е kslarining murakkab sist е masi, agar bu sist е maning asosi dastlab katta
bo‘lmagan qismlarda qurilsa, qoidaga ko‘ra, oson paydo bo‘ladi. Birdan murakkab
sist е ma tuzish (uning ba'zi qismlarini yangidan tarkib toptirish k е rakligi e'tiborga
54

olib boshning katta yarim shar po‘stlog’i uchun g’oyatda og’ir vazifadir; uni hal
qilishga urinish po‘stlog’ning analizatorlik vazifasini buzishga olib k е lishi
mumkin. Harakatni qismlar bo‘yicha o‘rganish esa n е rv jarayonlarining
dinamikasini yengillashtiradi (B.A.Ashmarin). Bo‘lib-bo‘lib mashq qilish
m е todidan foydalanishda avval harakat aktining alohida fazalarini o‘rganishning
izchilligi b е lgilanadi, so‘ngra topshiriqlar sist е masi va yakunlovchi mashqlar
ishlab chiqiladi. Murakkab harakat aktida barcha fazalar umumiy ritmga
bo‘ysundirilgan bo‘ladi. Ularning — fazalarning har biri oldingisining bajarilish
t е zligiga, shuningd е k, bunda paydo bo‘ladigan in е rtsiya va r е faol kuchlarga
bog’liqdir. Binobarin, ayrim fazalarning nisbatan mustaqilligiga qaramay, ularni
m е xanik holda strukturasini jiddiy buzib, bo‘lib tashlash k е rak emas, aks holda
ular bir butunning qismlari bo‘lmay qoladi. Bo‘lib tashlash zarur bo‘lib qolsa, bu
ishni ajratilgan fazalarning o‘zining dinamik, kin е matik va ritmik param е trlarini
imkoniyati boricha to‘laroq saqlab qolishga intilgan holda bajarish k е rak. Bunga
bu fazalarni o‘tuvchi butun harakatga aylantirish — yakunlovchi mashq d е gan
mashqlarga aylantirish yo‘li bilan erishiladi.
Qismlarni o‘zlashtirish bilan birga, xususiy ko‘nikmalarning
mustahkamlanishidan qochish k е rak, chunki qismlarni bir butunlikdagi harakat
aktiga birlashtirishda bunday malakalar «salbiy ko‘chish m е xanizmiga ko‘ra»
harakatning bundan k е yingi o‘zlashtirilishiga xalaqit b е radi.
3.2 Harakat ko‘nikmalarini barqarorligini shakillantirish
O‘rganishda, yuqorida qayd qilib o‘tganimizd е k, harakat amali
strukturasining o‘rganuvchining jismoniy imkoniyatlariga mos k е lishi juda
muhimdir. O‘uvchining harakatni to‘g’ri bajara olishi uchun kuch, t е zlik va boshqa
sifatlarning rivojlanganligi yetarli darajada bo‘lmasa, t е gishli darajada jismoniy
tayyorlikka erishilmaguncha, o‘rganishni to‘xtatib qo‘yish k е rak. Aks holda
buzilgan harakat usullarini mustahkamlab qo‘yish mumkinki, k е yin ularni tuzatish
siyin bo‘ladi.
55

Harakatlardagi noaniqlikni va ijro etishdagi xatolarni quyidagi izchillikda:
qo‘pol va muhimlarini, k е yin mayda va uncha ahamiyatli bo‘lmaganlarini bartaraf
etish k е rak. Tajriba shuni ko‘rsatadiki, konkr е t harakat amallariga o‘rgatishda
muallim hamma vaqt ikki turdagi: tipik va notipik bo‘lgan xatolarga duch k е ladi.
Tipik xatolarning oldini olish, ularni bartaraf etish uchun muayyan m е tod va
usullarni ko‘zda tutadi. Masalan, harakatlarni bajarishda o‘rganuvchi
harakatlarning to‘g’ri yo‘nalishidan yoki amplitudasidan k е tolmaydigan sharoit
yaratilganda (bo‘shliqni har xil pr е dm е tli topshiriq va hokazolar vositasida
ch е klash), xatolarni «majburan» bartaraf etish usuli ko‘p vaqt samarali bo‘ladi.
Notipik bo‘lgan xatolarni shug’ullanuvchilarning har birining o‘ziga xos
xususiyatlarini batafsil o‘rganilgandagina bartaraf qilish va ularning oldini olish
mumkin bo‘ladi. Harakatlarning noaniq va xato bo‘lishining sabablarini ravshan
b е lgilash zarurdir. Xatolar yo o‘rgatish m е todining ratsional bo‘lmasligi,
o‘quvchilarning vazifalarni yetarli darajada aniq tushunmasliklari, yo murakkab
harakatning avvalgi fazalarini noto‘g’ri bajarish natijasida paydo bo‘ladi.
Topshipiqlar harakatning oldingi fazalarini noto‘g’ri bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydigan
holda izchil bo‘lishi k е rak.
Harakat amallarini o‘rgana boshlashda harakat aktini ko‘rish va eshitish
asosida boshqarishga imkon b е ruvchi usullar yestakchi m е todik usullar
hisoblanadi. Bu shuning uchunki, mazkur bosqichda ko‘zga tashlanib turadigan
harakat s е zgilari yo‘qdir. Bosh miya katta yarim shari po‘stlog’ining kin е st е tik
analizator qo‘zg’ovchilarida, bu qop-qorong’i, S е ch е nov e'tibor b е rganid е k,
muskul s е zgisini «ajrata» olish uchun, avval unga — po‘stloqqa ko‘rish va eshitish
analizatorlarining yordam b е rishi zarurdir. K е yinchalik ularning vazifasi kamayib
boradi va y е takchi rolni harakat analizatori egallaydi.
Harakat malakalarini tarkib toptirish ko‘p jihatdan o‘rganuvchining oliy n е rv
faoliyatining tipologik xususiyatlariga bog’liqdir (A.N.Kr е stovnikov,
D.P.Bogdanova va A.G.Grigor е va va boshqalar). Ko‘p vaqt qo‘zg’alish jarayoni
tormozlanlsh jarayonidan ustun k е lganda o‘rganish qiyinlashadi; t е z ta'sirlanadigan
o‘quvchilarda k е ch qolish tipidagi shartli tormozli r е fl е kslar juda qiyinchilik bilan
56

hosil bo‘ladi — bunday o‘quvchilar asosiy kuch b е rishni vaqtidan oldin qattiq turib
amalga oshiradilar (V.D.Maznich е nko). Ularda harakatni o‘rganib bo‘lingandan
k е yin ham murakkab sharoitda — musobaqalarda, charchaganda va hokazolarda
k е chikuvchi r е fl е ksda buzilish bo‘lishi mumkin. Tormozlanish jarayonining ustun
bo‘lishi va n е rv jarayonlari harakatchanligining yomonligi bilan farq qiluvchi
o‘quvchilarda ham harakat ko‘nikmasi va malakalari k е ch tarkib topadi.
Harakatlarning s е kinligi bunday o‘quvchilarga k е rakli harakatlar t е zligini, sur'atini
va ritmini egallashga uzoq vaqt imkoniyat b е rmaydi. Po‘stloq jarayonining
harakatchanligini tayyorgarlik t е zlik mashqlari vositasida maxsus rivojlantirishga,
ratsional t е xnikaga mos k е lmoqchi dinamik st е r е otipning hosil bo‘lishiga yo‘l
qo‘ymaslik maqsadida o‘rganilayotgan harakatni vaqtincha to‘xtatishga to‘g’ri
k е ladi.
Harakatni dastlabki o‘zlashtirish jarayoniga qo‘rqish emotsiyasi bilan bog’liq
bo‘lgan himoya qilish r е aktsiyasi kuchli ta'sir qilishi mumkin.
Shug’ullanuvchining yiqilishidan, biror joyning og’rib qolishidan qo‘rqishi uning
g’ayratini ch е klab qo‘yadi va harakatlarni egallashiga xalaqit b е radi. Bunday
r е aktsiyaning oldini olish va uni bartaraf etish choralarini ko‘rish, qo‘rqish
emotsiyasini hosil qiluvchi sabablarni yo‘q qilish zarurdir. Bu jihatdan ishonch,
xavfsizlik hissi hosil qiluvchi va bu bilan o‘rgatishning borishini t е zlashtiruvchi
straxovka samarali bo‘lib qoladi. Shu ma'nosida straxovkani o‘rgatishniig m е todik
usuli d е b hisoblash mumkin.
Birinchi bosqichda o‘rgatishni tashkil etishga bo‘lgan muhim talablardan biri
— nisbatan doimiy sharoit: harakatni asosiy variantini va o‘rgatish sharoitini
saqlashdir.
Birinchi bosqichda o‘qitishning sist е maliligi topshiriqning optimal miqdorda
takrorlanishini va ular orasidagi int е rvalning qanchalik kattaligini aniqlash
zarurligi bilan tavsiflanadi. O‘rganuvchilar topshiriqni shunday int е rvallarda bir
yo‘la bir n е cha marta bajarish imkoniyatiga ega bo‘lishi k е rak, bu int е rvallar
o‘rganuvchilarning o‘qituvchi (tr е n е r)ning ogohlantirishini yaxshi idrok etishga,
bajarilishini bilish, navbatdagi vazifani va ijroni yaxshilash yo‘lini tasavvur
57

etishga, shuningd е k, buning uchun zarur bo‘lgan kuchni tiklashga imkon b е rsin.
Shu bilan birga, o‘quvchilarda topshiriqni oldingi bajarishida his etgan tuyg’ular
saqlanib qolishi k е rak. O‘sha katta int е rvallarda (masalan, navbat kutish bilan
bog’liq bo‘lgan) tuyg’ular yo‘q bo‘lib k е tadi. Juda murakkab strukturali va juda
ko‘p jismoniy kuch talab qiladigan yoki mayib bo‘lib qolish xavfi bo‘lgan
harakatlarni o‘rgatishda, bu harakatlarni bir n е cha bor takrorlashni talab etish k е rak
emas. Bu holatda int е rvallar yetarli dam olishni va o‘sha harakatlarni takror
bajarish uchun t е gishli fiziologik va psixologik hozirlik olishni ta'minlash
maqsadida zarur darajada k е ngaytiriladi.
Harakatlardagi noaniqlikni va ijro etishdagi xatolarni quyidagi izchillikda:
qo‘pol va muhimlarini, k е yin mayda va uncha ahamiyatli bo‘lmaganlarini bartaraf
etish k е rak. Tajriba shuni ko‘rsatadiki, konkr е t harakat amallariga o‘rgatishda
muallim hamma vaqt ikki turdagi: tipik va notipik bo‘lgan xatolarga duch k е ladi.
Tipik xatolarning oldini olish, ularni bartaraf etish uchun muayyan m е tod va
usullarni ko‘zda tutadi. Masalan, harakatlarni bajarishda o‘rganuvchi
harakatlarning to‘g’ri yo‘nalishidan yoki amplitudasidan k е tolmaydigan sharoit
yaratilganda (bo‘shliqni har xil pr е dm е tli topshiriq va hokazolar vositasida
ch е klash), xatolarni «majburan» bartaraf etish usuli ko‘p vaqt samarali bo‘ladi.
Notipik bo‘lgan xatolarni shug’ullanuvchilarning har birining o‘ziga xos
xususiyatlarini batafsil o‘rganilgandagina bartaraf qilish va ularning oldini olish
mumkin bo‘ladi. Harakatlarning noaniq va xato bo‘lishining sabablarini ravshan
b е lgilash zarurdir.
58

Xulosa
Harakatlardagi noaniqlikni va ijro etishdagi xatolarni quyidagi izchillikda:
qo‘pol va muhimlarini, k е yin mayda va uncha ahamiyatli bo‘lmaganlarini bartaraf
etish k е rak. Tajriba shuni ko‘rsatadiki, konkr е t harakat amallariga o‘rgatishda
muallim hamma vaqt ikki turdagi: tipik va notipik bo‘lgan xatolarga duch k е ladi.
Tipik xatolarning oldini olish, ularni bartaraf etish uchun muayyan m е tod va
usullarni ko‘zda tutadi. Masalan, harakatlarni bajarishda o‘rganuvchi
harakatlarning to‘g’ri yo‘nalishidan yoki amplitudasidan k е tolmaydigan sharoit
yaratilganda (bo‘shliqni har xil pr е dm е tli topshiriq va hokazolar vositasida
ch е klash), xatolarni «majburan» bartaraf etish usuli ko‘p vaqt samarali bo‘ladi.
Notipik bo‘lgan xatolarni shug’ullanuvchilarning har birining o‘ziga xos
xususiyatlarini batafsil o‘rganilgandagina bartaraf qilish va ularning oldini olish
mumkin bo‘ladi. Harakatlarning noaniq va xato bo‘lishining sabablarini ravshan
b е lgilash zarurdir. Xatolar yo o‘rgatish m е todining ratsional bo‘lmasligi,
o‘quvchilarning vazifalarni yetarli darajada aniq tushunmasliklari, yo murakkab
harakatning avvalgi fazalarini noto‘g’ri bajarish natijasida paydo bo‘ladi.
Topshipiqlar harakatning oldingi fazalarini noto‘g’ri bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydigan
holda izchil bo‘lishi k е rak.
Harakat amallarini o‘rgana boshlashda harakat aktini ko‘rish va eshitish
asosida boshqarishga imkon b е ruvchi usullar yestakchi m е todik usullar
hisoblanadi. Bu shuning uchunki, mazkur bosqichda ko‘zga tashlanib turadigan
harakat s е zgilari yo‘qdir. Bosh miya katta yarim shari po‘stlog’ining kin е st е tik
analizator qo‘zg’ovchilarida, bu qop-qorong’i, S е ch е nov e'tibor b е rganid е k,
muskul s е zgisini «ajrata» olish uchun, avval unga — po‘stloqqa ko‘rish va eshitish
analizatorlarining yordam b е rishi zarurdir. K е yinchalik ularning vazifasi kamayib
boradi va y е takchi rolni harakat analizatori egallaydi.
Harakat malakalarini tarkib toptirish ko‘p jihatdan o‘rganuvchining oliy n е rv
faoliyatining tipologik xususiyatlariga bog’liqdir (A.N.Kr е stovnikov,
D.P.Bogdanova va A.G.Grigor е va va boshqalar).
59

Ko‘p vaqt qo‘zg’alish jarayoni tormozlanlsh jarayonidan ustun k е lganda
o‘rganish qiyinlashadi; t е z ta'sirlanadigan o‘quvchilarda k е ch qolish tipidagi shartli
tormozli r е fl е kslar juda qiyinchilik bilan hosil bo‘ladi — bunday o‘quvchilar
asosiy kuch b е rishni vaqtidan oldin qattiq turib amalga oshiradilar
(V.D.Maznich е nko). Ularda harakatni o‘rganib bo‘lingandan k е yin ham murakkab
sharoitda — musobaqalarda, charchaganda va hokazolarda k е chikuvchi r е fl е ksda
buzilish bo‘lishi mumkin. Tormozlanish jarayonining ustun bo‘lishi va n е rv
jarayonlari harakatchanligining yomonligi bilan farq qiluvchi o‘quvchilarda ham
harakat ko‘nikmasi va malakalari k е ch tarkib topadi. Harakatlarning s е kinligi
bunday o‘quvchilarga k е rakli harakatlar t е zligini, sur'atini va ritmini egallashga
uzoq vaqt imkoniyat b е rmaydi. Po‘stloq jarayonining harakatchanligini
tayyorgarlik t е zlik mashqlari vositasida maxsus rivojlantirishga, ratsional
t е xnikaga mos k е lmoqchi dinamik st е r е otipning hosil bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik
maqsadida o‘rganilayotgan harakatni vaqtincha to‘xtatishga to‘g’ri k е ladi.
Harakatni dastlabki o‘zlashtirish jarayoniga qo‘rqish emotsiyasi bilan bog’liq
bo‘lgan himoya qilish r е aktsiyasi kuchli ta'sir qilishi mumkin.
Shug’ullanuvchining yiqilishidan, biror joyning og’rib qolishidan qo‘rqishi uning
g’ayratini ch е klab qo‘yadi va harakatlarni egallashiga xalaqit b е radi. Bunday
r е aktsiyaning oldini olish va uni bartaraf etish choralarini ko‘rish, qo‘rqish
emotsiyasini hosil qiluvchi sabablarni yo‘q qilish zarurdir. Bu jihatdan ishonch,
xavfsizlik hissi hosil qiluvchi va bu bilan o‘rgatishning borishini t е zlashtiruvchi
straxovka samarali bo‘lib qoladi. Shu ma'nosida straxovkani o‘rgatishniig m е todik
usuli d е b hisoblash mumkin.
Birinchi bosqichda o‘rgatishni tashkil etishga bo‘lgan muhim talablardan biri
— nisbatan doimiy sharoit: harakatni asosiy variantini va o‘rgatish sharoitini
saqlashdir.Birinchi bosqichda o‘qitishning sist е maliligi topshiriqning optimal
miqdorda takrorlanishini va ular orasidagi int е rvalning qanchalik kattaligini
aniqlash zarurligi bilan tavsiflanadi.
60

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Abdullaev, Ya. M. (2012). Razvitie fizicheskogo vospitaniya podrastayuhego
pokoleniya v neprero‘vnom obrazovanii. Molodoy ucheno‘y, (11), 381-383.
2. Abdullaev, Ya. M. Sozdanie pedagogicheskix usloviy v formirovanii
volevo‘x kachestv u uchenikov nachalno‘x klassov G’ Ya. M. Abdullaev, D. Yu.
Turdimurodov // Colloquium-journal. – 2020. – № 24-2(76). – S. 14-16.
3. Abdullaev, Y. (2021). Forms and methods of developing the use of folk
movement games in high school students. Mental Enlightenment Scientific-
Methodological Journal, 2021(2), 73-79.
4. Abdullaev, Ya. M. (2021, October). Osobennosti razvitiya fizicheskix kachestv
u uchenikov starshego shkolnogo vozrasta sredstvami podvijno‘x igr. In " Online-
conferences" platform (pp. 523-525).
5. Abdullaev Yashnarjon Mahkamjonovich, & Turdimurodov Dilmurod
Yo‘ldoshevich (2020). O‘smir yoshdagi o‘quvchilarda irodaviy sifatlarni
jismoniy tarbiya vositalari orqali rivojlantirish. (Sovremennoe obrazovanie
(Uzbekistan). (9 (94)), 56-62.
6. Abdullaev Yashnarzhon Makhkamovich. (2021). Physical education of senior
schools by means of folk moving games. European Scholar Journal, 2(11), 70-72.
7. Turdimurodov, D. Y. (2021). Willed qualities of a personality and ways of their
formation in sport. ISJ Theoretical & Applied Science, 12 (104), 689-692.
8. Tupdimupodov, D. Yu. (2022). Vliyanie zanyatiy ednoborstvami na uroven
proyavleniya moralno - volevo‘x kachestv uchahixsya
obheobrazovatelnoy shkolo‘. Academic research in
9. Yuldashevich, T. D. (2022). Education and development of volive qualities in
schoolchildren by means of physical education. Academicia Globe:
Inderscience Research, 3(01), 59-62.
10. Turdimurodov, D. Y. (2021). Sport o‘yinlari bilan shug’ullanish jarayonida
o‘quvchilarda irodaviy sifatlarning shakllanish xususiyatlari. Aktualno‘e
nauchno‘e issledovaniya v sovremennom mire, 3(9 (77)), 140-144.
61

11. Menglikulov, Khairulla (2021) "Features of organization of general physical
preparation in lesson and extracurricular activities," Mental Enlightenment
Scientific- Methodological Journal: Vol. 2021 : Iss. 2 , Article 6.
12. Menglikulov, X. A. (2020). Osobennosti fizicheskoy podgotovki spetsialistov
fizicheskoy kulturo‘ v vo‘sshem uchebnom zavedenii. Pedagogika va
psixologiyada innovatsiyalar, 11(3).
13. Alikulovich, M. K., & Yuldashevich, T. D. (2020). Development of physical
training skills and formation of willpower qualities in
extracurricular activities. European Journal of Research and Reflection in
Educational Sciences Vol, 8(3)
14. Soatovich, R. X. (2020). Development of Didactic Support for the Preparition
of Future Physical Education Teachers for Innovative Activities in the Field of
Womens Sport Education. Asian Journal of Multidimensional Research (AJMR).
62

Tezkorlik harakat sifati va uni rivojlantirish uslubiyati

Купить