Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	236.1KB
Покупки	0
Дата загрузки	07 Ноябрь 2024
Расширение	docx
Категория	Экономика

TIF TN boʼyicha alohida tovar guruhlarining bojxona nazoratini tashkil etish

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati .
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning «Buyuk
kelajakni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz.» Xalq so‘zi
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 24 noyabrlagi “Bojxona
ma'murchiligini takomillashtirish va O‘zbekiston Respublikasi davlat bojxona
xizmati organlari faoliyati samaradorligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-
tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-5582-son Farmoni.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 5iyundagi “Bojxona
ma'muriyatchiligini isloh etish va O‘zbekiston Respublikasi davlat bojxona xizmati
organlari faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi PF-6005-son Farmoni.
4. O‘zbekiston Respublikasi qonunlari.
5. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. T.: O‘zbekiston, 2014 yil.
6. O‘zbekiston Respublikasining Bojxona Kodeksi. T.: Adolat, 2016y.
7. O‘zbekiston Respublikasining «Bojxona xizmati to‘g‘risida»gi qonuni. T.:
Iqtisodiyot va xuquq dunyosi 1997 y.
8. Mamatov M. Milliy iqtisodiyotga xorijiy investisiyalarni jalb qilishning
nazariy asoslari, Iqtisodiyot va ta'lim, 2011 y., № 4.
9. O‘zbekiston iqtisodiy axborotnomasi, 2017-2020 y., № 1-№12
Internet saytlari .
10. http://www. wto. org
11. www.review.uz – “Ekonomicheskoe obozrenie” jurnalining rasmiy sayti
12. www.vip.lenta.ru – Internet nashriyoti
13. http//www.sustoms.ru –O‘zbekiston Respublikasi DBQ sayti
14. www.omad.uz – Biznes rivoji uchun axborot
portali. www.internetindicators.com – Иқтисодий индикаторлар Интернет веб-
сайти.
15. www.economyworld.com – Ахборот Технологиялари Асосацияси веб-
сайти.
43

Yaponiyadan farqli o’laroq, Janubiy Koreyada yirik biznes kichik biznes
evaziga rivojlandi. Aynan yirik konglomeratiar tashqi bozorga yo’naltirilgan koreys
rivojlanish modelida asosiy o’rin egallaydi. Davlatning chebollar tashqi iqtisodiy
faoliyatiga xayrixohligi warning foydasiga xorijiy yordam va subsidiyalar, imtiyozli
ichki va valuta kreditlarining taqsimlanishida namoyon bo’ladi. Bundan tashqari,
chebollarning hukurriat bilan yaqin aloqada bo’lishi ularga eng istiqbolli muli&a
egalik qilishga, foydali davlat buyurtmalarini olishga, tashqi savdo inftiyozlari va
boshqa ustunliklarga erishishiga irnkoniyat yaratadi. Shu bilan birga, yirik biznesni
moliyalashtirishning qulay shartlari anchagina muammolarni tug’dirdi. Chebollami
iloji boricha yiriklikka intilish (gigantomaniya) qamrab oldi, nufuzli obyektlar soni
ko’paydi, kam samarali ish lab chiqarish yuzaga keldi. Moliyalashtirishning tashqi
manbalariga, shuningdek, oliy va o’rta tabaqa mansabdorlarining ishonchliligiga
tobe’lik sezilarli darajada kuchaydi. Bu esa korruptsiyaning kuchayishiga,
biznesning siyosatga keraksiz aralashuviga olib keldi.
TIF makroiqtisodiy barqarorlashtirish, ishlab chiqarish bazasini bosqichma-
bosqich modernizatsiyalashtirish va investitsiya faoliyatini jonlantirishga qaratilgan
hukumat umumiy siyosatining ajralmas qismi bo’lishi kerak. Uzoq xorijiy
mamlakatlar va MDH bozorlariga o’zbek mahsulotlari harakati uchun qulayliklar
tugdiruvchi choralarni qabul qilish, eksport va importning samarali tovar tarkibini
maqsadli shakllantirish va shu asosda faol tashqi iqtisodiy strategiyaga o’tish juda
zarur.
2-jadval.
2017-yilning yanvar-martida MDH va boshqa davlatlar kesimida
respublikaning tashqi savdo aylanmasi quyidagicha ifodalanadi 7
:
7
www.stat.uz O’zbekiston Respublikasi Statistika Qo’mitasi rasmiy sayti.
15

faoIiyati to’g’risida», «Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatining kafolatlari
to’g’risida»gi qonunlar shular jumlasidandir. Shu munosabat bilan 2000-yilning
may oyida O’zbekiston Respublikasining «Tashqi iqtisodiy faoliyat to’g’risida»gi
Qonuni yangi tahrirda qabul qilindi, unda bu sohada keyinchalik qonun yaratish
faoliyati uchun asos bo’ladigan tashqi iqtisodiy faoliyatning kontseptual asoslari
aniq belgilab berildi. Qonunning yangi tahririda tashqi iqtisodiy faoliyatni
boshqarishning ma’muriy usullridan iqtisodiy usullarining ustuvortigi metodologik
tamoyil sifatida aniq belgilandi hamda davlat va uning organlarini tashqi iqtisodiy
faoliyat subyektlari ishiga noqonuniy aralashishlari man qilindi.
Qonunning yangi tahriri moddalari mamlakat qonunchiligida yuz bergan
o’zgarishlarni, tashqi savdo rejimini erkinlashtirish vazifalarini hamda boshqa
tahririy tuzatishlar va qo’shimchalami hisobga olib yangilandi. Tashqi iqtisodiy
faoliyat mohiyatidan kelib chiqib, yangi tahrirda tashqi iqtisodiy faoliyat turlariga
aniqlik kiritildi. Qonunchilikdan qo’llash amaliyotida malakali foydalanish uchun
Qonundagi asosiy atamalar va tushunchalarning talqini berildi, ular xalqaro huquqiy
definitsiyalar bilan mos keladi.
Davlat organlarining vakolatlari qisqa va noaniq belgilangan Qonunning eski
tahriridan farqli o’laroq, yangi tahrirda tashqi iqtisodiy faoliyatni boshqarish uchun
mas’ul bo’lgan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi va Tashqi iqtisodiy
aloqalar investitsiyalar va savdo vazirligining asosiy var kolatlari aniq belgilangan.
Mamlakatning iqtisodiy mustaqilligi va xavfsizligi himoya qilish ustuvorligi
kontseptsiyasini rivojlantira borib, jahon amaliyotida va GATT/JST bitimlarida
himoyaning aniq chora va usullari nazarda tutilgan - himoya, kompensatsiya va
antidemping choralari, olib kelinadigan tovarlarga texnik, fitosanitar, ekologik
talablar, eksport-importni taqiqlash va cheklash choralari kiritilgan. Bu hozirgi
bosqichda O’zbekistonda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning muhim
yo’nalishlaridan biri - mamlakat eksport salohiyatini rivojlantirish, iqtisodiy
manfaatlar talab qilganda cheklashlami joriy qilish uchun muhimdir. U tashqi
iqtisodiy faoliyat sohasida bazaviy qonun hisoblanadi.
7

4. Tashqi savdoni tarif orqali boshqarishning mamlakat iqtisodiyotiga
ta’siri .
Xalqaro savdoda davlatning asosiy vazifasi - eksportehilarni o’zi ishlab
chiqargan rnahsulotlarini iloji boricha chetga olib chiqishlari uchun qo’llab-
quvvatlash, ular tovarlarini xalqaro bo’zordagi raqobatbardoshlik darajasini
oshirish, ichki bozorda chet el tovarlari raqobatbardoshlik darajasini pasaytirish
rnaqsadida importni chegaralashdir.
1885 yilda xalqaro statistika instituti tashkil etildi. Dastlabki yagona statistika
nomenklaturasi 1913 yilda Bryussel shahrida 2-xalkaro savdo statistikasiga
bag‘ishlab o‘tkazilgan Konferensiyada qabul qilindi. Unga faqat 29 davlat rahbarlari
imzo chekkan bo‘lib, atigi 5 ta guruhda (tirik xayvonlar, oziq-ovqat mahsulotlari,
qayta ishlanadigan materiallar, ishlab chiqarilgan mahsulotlar, oltin va kumush)
186 ta tovar o‘rni belgilangan edi.
Keyinroq 1927-37 yillarda Yagona bojxona nomenklaturasi (Jyeneva
nomenklaturasi)ga asos solindi. U 21ta bo‘lim, 86ta guruhlarga joylashtirilgan 991ta
pozitsiyadan iborat edi.
Ikkinchi jahon urushidan keyin davlatlar iqtisodiyotini tiklash va savdo-sotiqni
rivojlantirish uchun yangi nomenklaturaga ehtiyoj sezildi. Yevropa bojxona
ittifoqining ishchi guruhi tomonidan Jyeneva nomenklaturasi asosida 1950 yilning
15 dekabrida Bryussel shahrida tovarlarni bojxona tarifi bo‘yicha klassifikatsiyalash
maqsadida nomenklatura qabul qilindi.
1960 yillar oxirida nomenklaturaga o‘zgartirishlar kiritish talab etildi.
O‘zgartirish ishlari 1970 yillardan boshlanib, 1981 yilda tugallandi. Mazkur 1981
yilda ishlab chiqilgan nomenklaturani xalqaro amaliyotga tatbiq etish uchun xalqaro
me'yoriy hujjat qabul qilish zarur bo‘ldi.
1983 yilning iyunida Bryussel shahrida tovarlarni klassifikatsiyalash va
kodlashning Uyg‘unlashgan tizimi bo‘yicha xalqaro Konvensiya qabul qilindi. U 20
modda va asosiy qoidalardan iborat bo‘lib, ingliz va fransuz tilidagi asl nusxalari
Bryussel shahrida saqlanadi. Konvensiyaga asosan, 1988 yilning 1 yanvaridan
37

kiyim mahsulotlariga nisbatan stavkaning 10 %, qolgan tovarlarga nisbatan
stavkaning 15 % va 20 % ko’rsatkichi belgilandi 13
.
1998-yilning 31 martida Vazirlar Mahkamasining "O’zbekiston
Respublikasida tashqi savdo faoliyatini erkinlashtirish qo’shimcha chora-tadbirlari
to’g’risida"gi 137-sonli qarori qabul qilindi. Qaror bilan amaldagi boj stavkalari
O’zbekiston bilan eog ko’p qulaylik berish tartibini qo’llayotgan davlatlarda ish lab
chiqarilgan tovarlarga nisbatan qo’Uanilishi, bunday tartibni qo’lIamayotgan
davlatlarda ishlab chiqarilgan tovarlarga nisbatan ulaming ikki marta ko’paytirilgan
ko’rsatkichlari qo’lIanilishi belgilandi. Qaror bilan bir qator vazirliklarga savdo-
iqtisodiy aloqalarda erkin savdo rejimi o’matilgan yoki eng ko’p qulaylik berish
tartibi berilgan davlatlar ro’yhatini tasdiqlash topshirildi.
Erkin savdo hududi to’g’risidagi kelishlJvga a’zo bo’lgan davlatlar ro’yhati
Adliya vazirligi tomonidan 1998-yilning 8 aprelida 429-sonli tartib raqami ostida
ro’yhatga olingan. Mazkur rejim Ozarbayjon, Armaniston, Belarus Respublikasi,
Gruziya, Qozog’iston, Qirg’iziston, Moldova, Rossiya, Ukraina va Tojikiston
davlatlari bilan savdo aloqalarda amal qiIadi.
1998-yilning 25 dekabrida "Iste’mol tovarlariniog alohida turlarini olib kirish
va olib chiqishni tartibga solish qo’shimcha chora-tadbirlari to’g’risida" Farmon
qabul qilinib. unda respublika iste’mol bozori to’yinishini ta’rninlash maqsadida
1999-yilning 1 yanvaridan boshlab chorva, parranda, go’sht mahsulptlari. baliq va
baliq mahsulotlari. sut va sut mahsulotiari, choy xomashyosi va choy, don, un va
yorma mahsulotlar, o’simlik moyi, hayvon yog’i va shu kabi jami 15 tovar
turlaridan import. bojlarini undirish bekor qilindi.
Tashqi savdoni tariflar orqali boshqarishga oid yuqorida qayd qilingan
me’yoriy hujjatlarda hukumat nomidan yoki uning kafolati bilan bitilgan
hukumatlararo va kredit kelishuvlari bo’yicha yetkazib berilayotgan tovarlar, o’zaro
erkin savdo rejimini qo’llayotgan davlatlardan olib kirilayotgan tovarlar, hukumat
qarorlariga muvofiq davlat budjeti hisobiga olib kiritilayotgan tovarlar,
13
Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasi. A.X. Ayubjonov T-2004
34

ayirboshlashni yaxshilash maqsadida ularni xalqaro standart talablariga
moslashtirishga xarakat qiladilar. O zbekistonda xam tashqi savdo faoliyatiniʼ
boshqarishda bir qator iqtisodiy dastaklardan va bu dastaklarni xayotga tadbiq
etuvchi davlat organlari xizmatidan foydalaniladi.
42

3.TIF davlat boshqaruvi vositalari TIF TN ning tuzilishi.
Dunyo xo’jaligining XX asr oxirlari faoliyatidagi o’ziga xos xususiyatlaridan
biri – davlatlar o’rtasidagi xalqaro iqtisodiy munosabatlaming yanada rivojlanishi
va takomillashuvidir.
Har bir davlat bu sharoitda o’z tashqi iqtisodiy faoliyatinf, o’z iqtisodiyotini
har tomonlama rivojlantirish. dunyo xo’jaligiga integratsiyalashuv jarayonJarini, har
tomonlama o’ylangan holda, tashkil etishga qaratgan bo’ladi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishning asosiy shakllaridan bo’lmish -
tashqi savdoni (eksport va import jarayonlarini) amalga oshirishda davlatning roli
asosan savdo siyosatini amalga oshirish va tashqi savdoni tartibga solish chora-
tadbirlarini ishlab chiqishga, qo’llashga qaratilgan bo’ladi. Har bir mamlakatning
savdo siyosatida iqtisodiy, siyosiy, ma’muriy, tashkiliy huquqiy va boshqa
masalalar uzviy bog’liq. Savdo siyosatining tub moxiyatidan kelib chiqilsa,
iqtisodiy masalalar asosiysi hisoblanadi.
Mamlakatlar o’z ichki bozorlarini himoya qilish, chet el bozorlariga ko’proq
tovarlar chiqarish maqsadida tashqi iqtisodiy faoliyatini savdo siyosatining rnavjud
vositalari yordamida tartibga soladi.
Xalqaro savdoni Davlat tomonidan tartibga solish deb odatda boshqa
mamlakatlar boshqa iqtisodiy aloqalami rivojlantirish va tartibga solishga qaratiJpn
faoliyat tushuniladi. Xalqaro savdoga davlat almashuvi darajasiga ko’ra savdo
siyosatini protektsionistik saydo siyosatni hamda erkin saydo siyosatiga ajratish
mumkin. Tashqi iqtisodiy siyosatni amalga oshirish davlatning alohida olingan
mamlakatlar va mamlakatlar guruhlari bilan tashqi iqtisodiy aloqalardagi strategik
maqsadlarni aniqlashni, shuningdek, belgilangan maqsadlarga erishishni va
erishilgan natijalami saqlab qolishni ta’minlovchi usullar va vositalarni ishlab
chiqishni ko’zda tutadi.
Tashqi iqtisodiy siyosat tashkiliy tuzilishlari tovarlar va xizmatlarning xalqaro
miqyosdagi oldi-sotdisi, shuningdek moddiy, pul, mehnat va intellektual resurslari
xalqaro hamkatidan iborat bo’lgan tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga soladi. Hozirgi
22

ishlab chiqarishga imkon beradigan mutlaq ustunlik mavjudligini isbotlab bcrdi
(bunday ustunlik tabiiy tusda bo’lishi yoki iqtisodiy rivojlanish jarayonida
egallanishi mumkin). Savdo o’zaro foydali bo’lishi uchun mamlakatlaming har biri
shunday mutlaq ustunlikka ega bo’lishi kerak, lekin u ishlab chiqarish faoliyatining
turli yo’nalishlaridan o’rin olishi lozim. Turli davlatlar iqtisodiy faoliyatini
ixtisoslashtirishning asosiy shart-sharoitlaridan biri ham ana shundadir. Smit
nazariyasidan ixtisoslashtirish qanchalik chuqur bo’lsa, mamlakat oladigan foyda
ham shunchalik ko’p bo’ladi, degan xulosa kelib chiqadi 3
.
Har qanday davlatning tashqi iqtisodiy faoliyati jahon xo’jaligining faoliyat
ko’rsatishi bilan bog’langan va muqarrar ravishda nafaqat milIiy huquqiy me’yorlar,
balki xalqaro huquq standartlari bilan ham tartibga solinadi. Tabiiyki, milliy huquq
reglamentatsiyalari bilan xalqaro iqtisodiy huquq o’rtasida muayyan ziddiyatlar
mavjud.
Mamlakatimizda iqtisodiy islohotlami erkinlashtirish va chuqurlashtirish
jarayoni tashqi iqtisodiy faoliyatni huquqiy boshqarish strategiyasining o’ziga
xosliklarini va ham mintaqaviy miqyosda, ham alohida mamlakatlar darajasida
savdo-iqtisodiy hamkorligining tegishli ustuvorliklarlni belgiJab berdi.
90-yillardayoq qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining “Tashqi iqtisodiy
faoliyat to’g’risida”gi Qonuni mamlakatda tashqi iqtisodiy faoliyatni har tomonlama
muvofiqlashtirishda muhim o’rin egallaydi. Amaliyotning ko’rsatishicha, bu qonun
iqtisodiyotni boshqarishning ma’muriy-buyruqbozlik usullaridan bozor usullariga
bosqichma-bosqich o’tish, tashqi iqtisodiy faoliyatni boshqarish sharoitlarida
dastlabki bosqichlarda muhim rol o’ynadi. Biroq, 90-yillaming oxirlarida
boshlangan mamlakat iqtisodiyotini erkinlashtirish jarayonlari tashqi iqtisodiy
faoliyatni tashkil etish va boshqarish oldiga yangidan-yangi talablami qo’ya
boshladi. Bundan tashqari, Respublikada ushbu Qonunga u yoki bu darajada
daxldor bo’lgan qator Qonunlar qabul qilindi. «Valyuta boshqaruvi to’g’risida»,
«Xorijiy investitsiyalar to’g’risida., «Bojxona tarifi to’g’risida», «Investitsiya
3
A.X.Ayubjonov, B.X.Mamatqulov, S.N.Sayfullaev.”Statistika fanidan amaliy mashg’ulotlar o’tkazish uchun o’quv
qo’llanma. Toshkent. “Iqtisodiyot-2012
6

Axir nisbiy harajatlar nazariyasiga ko’ra, xalqaro mehnat taqsimoti davlat
nazoratisiz hamma narsani joy-joyiga qo’yadi. iste’molchi tovarni uning qayerda
ishlab chiqariIishidan qat’iy nazar, sotib olish imkoniyatiga ega bo’lishi kerak.
Bozordagi o’rinlarini yo’qotib qo’ymasfik uchun ishlab chiqaruvchilar harajatlarni
qisqartirishga va yanada yaxshiroq ishlashga harakat qiladilar. Tovar, xizmatlar,
kapital va ishchi kuchining bir davlatdan ikkinchi davlatga erkin harakatiga
imkoniyat yaratilsa, butun dunyo taraqqiyot sari yo’l tutadi.
Bunday yondashuvda jon bor, albatta. Lekin talab va taklif qonuni benuqson
amal qiladigan ideal iqtisodiyotning o’zi mavjud emas. Iqtisodiy qonunlar
taraqqiyotning muayyan tendentsiyalarini aks ettiradi, biroq, ularning haqiqatda
amal qilish mexanizmi yetarlicha murakkab.
Savdo erkinligining har tomonlama afzalligiga qaramasdan, xalqaro
ayirboshlashni erkinlashtjrish samarasi hamkorlar o’rtasida vaqt bo’yicha notekis
taqsimlanadi. Avval bunday samarani kuchli taraf olsa, kuchsiz taraf uni keyinroq
oladi. Bu hol, avvalombor, taraflaming xalqaro mehnat taqsimotiga mosIashganlik
darajasiga bog’liq. Kuchli taraf iqtisodiyoti kuchsiz taraf iqtisodiyotiga qaraganda
xalqaro mehnat taqsimoti talablariga ko’proq javob beradi. Shuning uchun kuchli
iqtisodiyot xalqaro savdoning erkinlashuvi samarasiga darhol erishsa, kuchsiz
iqtisodiyot uchun strukturaviy qayta qurish, kapital va ishchi kuchining sohalararo
harakatini faollashtirishga to’g’ri keladi. Bu. esa bir muncha vaqt talab etib, sotsial
qiyinchiliklami ham tug’diradi.
Adabiyotlarda protektsionizm tarafdorlari protektsionizm siyosatini yoqlab
mudofaani ta’minlash zarurati, ichki bandlikni oshirish, barqarorlik maqsadida
diversifikatsiya o’tkazish zarurati, shakllanayotgan yosh sohalarni himoya qilish,
dempingga qarshi himoya, chet ellik arzon ishchi kuchi va milliy bozor ustidan
hukmronlikni qo’lga kiritish xavfi kabi sabablar keltiriladi.
Mishel Pebroga ko’ra, protektsionizmni oqlaydigan iqtisodiy sabablar
mavjudligiga qaramasdan, uzoq muddatli protektsionizm milliy iqtisodning
taraqqiyoti uchun zararlidir. Sababi u raqobatni yemiradi, imtiyozlar tizimini
24

boshlab tovarlar nomenklaturasidan (tovarlarni klassifikatsiyalash va kodlashning
Uyg‘unlashgan tizimi) xalqaro miqyosda foydalanishi joriy etildi. Uni tuzishda 59ta
davlatdan ekspertlar va ko‘plab davlatlararo hamda nodavlat iqtisodiy tashkilotlar,
shu jumladan Xalqaro savdo palatasi, “Tarif va savdo bo‘yicha oliy kengash",
Standartlash bo‘yicha xalqaro tashkilot, BMTning statistik byurosi qatnashdi.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1998 yil 29 avgustda ushbu
Konvensiyaga qo‘shilgan. Respublika 2000 yilning 1 yanvaridan ushbu
konvensiyaning teng huquqli a'zosi hisoblanadi.
Jahondagi barcha buyumlar, mavjudotlar, ashyolarning tovarlar ro‘yxati
tuzilib, raqamlar bilan kodlab chiqilgan taqdirda nomenklatura mukammal bo‘ladi.
Bunday holatda har bir tovar uchun 1 dona kod raqami, ya'ni 1 dona kod raqami
faqat 1 dona tovar turiga tegishli bo‘ladi. Ammo, tovar turlarining bir necha 100
mln ekanligi sababli nomenklatura bunday tarzda tuzilsa, uni ifoda etadigan kitob
ham o‘z navbatida bir necha ming tomlarni tashkil etadi. Bu holat nomenklaturadan
foydalanishda katta qiyinchiliklarni tug‘diradi.
Shu bois, nomenklaturani ishchi holatga keltirish uchun tovarlar bo‘limlarga,
guruhlarga, kichik guruhlarga ajratilgan holda tasniflanadi. Uning strukturasi 21
bo‘lim, 97 guruh, 1265ta tovar pozitsiyasi, 5212 tovar subpozitsiyasi va 10709ta
tovar podsubpozitsiyasidan tashkil topgan.
Bojxona organlari tovarlarning tasniflanishiga nisbatan O‘zbekiston
Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyatining tovar nomenklaturasiga muvofiq tovar
bojxona organiga taqdim etilgunga qadar dastlabki qaror qabul qilishi mumkin.
Dastlabki qarorni qabul qilganlik uchun bazaviy hisoblash miqdorining 75 foizi
miqdorida bojxona yig‘imlari undirib olinadi.
Shuning uchun davlat tornonidan tartibga solish usullaridan bir qismi ichki
bozomi chet el raqobatidan himoya qilishga, ya’ni importni chegaralashga
qaratiIgan.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishda qo’llaniladigan tarif vositalari
tashqi savdoni iqtisodiy tornondan tartibga solishning eng qadirniy usullaridandir.
38

ularning vazifalari, huquq va majburiyatlarini aniq belgilagan holda, respublika TIF
boshqaruvi mexanizmini takomillashtirish lozim. Bu o’rinda maslahatchi organlar
faoliyatlari xalqaro tajribasiga e’tiborni qaratish ahamiyatga molik.
Uchinchidan, Respublika budjet mablag’lari hisobiga rnoliyalashtiriladigan
(irnkon qadar tadbirkorlar tizirni resurslarini jalb qilgan holda) va rnaxsus vakolatli
tashkilotlar tornonidan boshqariladigan (Yaponiyaning DJYeTRO tashkilotiga
uxshash) tashqi savdo faoliyatini axborot bilan ta’rninlanishi uchun urnumdavlat
tizimini shakllantirish va rivojlantirish zarur. Bugungi kunda rniJliy axborot tizirnini
shakllantirish jarayonida intemet va boshqa global axborot tizimlaridan keng
foydalanish, ayniqsa, rnuhim aharniyatga ega. Bunga erishish XXI asrda rnarnlakat
taraqqiyoti uchun xal qiluvchi aharniyat kasb etadi.
Bunday tizim amalda samarali qo’llanilishining rnuhirn sharti axborot-
maslahat xizmati idoralarining keng tarrnog’ini tashkil etishdir. Agarda O’zbekiston
O’rta Osiyo mintaqasida axborot moliyaviy rnarkaz sifatida o’z o’mini
mustahkamlay olsa, unda mamlakat salmoqli foydani qo’lga kiritadi. Shuning uchun
mamlakatda axborot texnologiyalarini rivojlantirishga har tomonlama
ko’maklashish va axborot biznes sohasida faoliyat ko’rsatuvchi kompaniyalami
transmilliylashtirishni qo’lIab-quvvatlash zarur. Ushbu tizim reklama-ko’rgazma
ishlarini tashkil qiluvchi, axborot maslahat xizmati ko’rsatuvchi, marketing
rna’lumotlari yig’uvchi, taxlil qiluvchi turli tarmoqlarga bo’lingan bo’lishi kerak.
TIF muammolari bo’yicha keng ilmiy izlanishlami tashkillashtirish va amalga
oshirish ham uning sa maradorligini ko’tarishga yordam beradi.
Nihoyat, to’rtinchidan, TIF rivojlanishiga milliy operatorlarning manfaatlami
turli xavflardan himoya qiluvchi sawio va investitsiyalarni davlat tomonidan
sug’urta qilishning diversifikatsion tizimi bevosita turtki bo’lishi mumkin. U o’zida
savdoni umumiy sug’urtalash, valuta xavflarini sug’urtalash, import uchun avans
to’lovlari, xorijiy investitsiyalar va hokazolami sug’urtalashni mujassamlashtirishi
rnumkin.
17

Asosan ular ichki bozomi (rnahalliy ishlab chiqaruvchilami) chet el raqobatidan
hirnoya qilishga qaratilgan. Ulaming asosini bojxona bojlari tashkil etadi.
Bojxona boji - tovarlarni rnarnlakatga olib kirishda yoki ulami rnamlakatdan
olib chiqishda davlat tornonidan undiriladigan egri chiziqli soliq ko’rinishidagi
to’lovning alohida turi 15
.
Bojxona bojini to’lash tovarlaming olib kirilishi yoki olib chiqilishini arnalga
oshirishni bajarishning lozirn bo’lgan shartidir. Bu soliq oxir oqibat tovarlar
iste’rnolchilari tornonidan to’Ianadi, chunki u tovarlami sotish narxiga kiritiladi.
Bojxona bojlarining iqtisodiy roli shundaki, ular narx to’sig’ini vujudga
keltiradi. Bu esa import tovarining narxini oshiradi va shu orqali iqtisodiyotning
rna’lurn tarmoqlarini xorijiy kompaniyalaming raqobatidan hirnoya qiladi.
Agarda xorijiy tovar yetkazib beruvchilar tovarlaming olib kirilayotgan
narxlarini o’z eksport bozorlarini saqlab qolish maqsadida pasaytirishni istamasalar,
u holda import tovarlariga bo’lgan talab kamayadi va ulami yetkazib berish hajmi
pasayadi.
Import bilan raqobatlasha oladigan mahsulot ishlab chiqaruvchi mahalliy
korxonalar bojxona boji kiritilishidan yutadi. Shundan keyin, ichki bozordagi
narxlarning o’sishi mahalliy tovarlar ish lab chiqarish o’sishini rag’batlantiradi.
Shundan kelib chiqqan holda, aniq maqsadga qaratilgan bojlami qo’llash orqali
davlat iqtisodiyotning ma’lum tarmoqlari rivojlanishini rag’batlantiradi.
Bojxona bojlari protektsionistik va tartibga solish funksiyalari bilan bir
qatorda, shuningdek, fiskal funksiyani ham bajaradi. Ular davlat budjetini
to’ldirishning asosiy vositalaridan biri hisoblanadi.
Bojxona bojlarini qo’llash boj tarifi tarkibida amalga oshiriladi.
3-jadval.
Respublika tashqi savdo aylanmasida katta ulushga ega bo'lgan
davlatlar bilan tovar aylanmasi 16
:
15
Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasi. A.X. Ayubjonov T
16
www.stat.uz O’zbekiston Respublikasi Statistika Qo’mitasi rasmiy sayti.
39

cheksizdir savdo-sotiqning eksport-import operatsiyalarining rivojlanishi va
murakkablashishi ularga oid hujjatlarning takomillashtirilishiga sabab bo’ladi 4
.
Shuning uchun ham tovar nomini raqamli kodlar bilan ifodalashdan xalqaro
miqyosda eng qulay usul hisoblanadi.
TIF TN ni to’zishda 59 ta davlatdan ekspertlar va ko’plab davlatlararo hamda
nodavlat iqtisodiy tashkilotlari, shu jumladan xalqaro savdo palatasi, "Ta’rif va
savdo bo’yicha oliy kengash", standartlash bo’yicha xalqaro tashkilot, BMT ning
statistik byurosi katnashgan.
1-jadval
Nomenklaturaning asosi haqida ma’ lumot 5
.
Nomenklaturaning asosini quyidagilar tashkil etadi:
1
Xalqaro Bojxona kengashi nomenklaturasining oxirgi redaktsiyasi;
2
Vryussel’ bojxona nomenklaturasi;
3
BMT xalqaro savdo klassifiqatori;
4
12 ta xalqaro va milliy klassifikatsion sistemalar.
Yangi texnologiyalarning vujudga kelishi, ularning tez fursatlarda ishlab
chikarishga joriy etilishi. hamda savdo-sotiqning rivojlanishi nomenklaturaning
uzliksiz boyitib boritilishini taqazo etadi. Uning takomillashtirilgan va tuldirilgan
ikkinchi nashri qayta chop etilib, 19 92 yilning 1 yanvaridan kuchga kirdi. 1993
yidda uchinchi nashri chop etildi.
TIF TN dan davlatlarining 80% dan ortigi, ya’ni GATT (Qeneral aqrement on
tarifs and trade–Генеральное соглашеные о тарифах и торговле) ta’rif va savdo
bo’yicha Bosh bitim, tarkibidagi 150 davlat (bu davlatlar hissasiga dunyo savdo-
sotig’ining 90% to’g’ri keladi), shu jumladan MDX davlatlari foydalanadilar.
2.TIF va TN optimal tizimini shakllantirish.
4
X.Nabiyev, D.X.Nabiyev. Iqtisodiy statistika. Darslik.
5
http://vadim-galkin.ru/politics/customs/smuggling-and-counterfeiting/
9

eng yirik ishbilarmonlikka oid ma’lumotlar manbai bo’lib hisoblanadi. Uning
axborotlar bazasi katta miqdordagi ma’lumotlar, shu jumladan, xorijiy eksportchilar
va yapon importerlarining keng qamrovli ro’yxatidan iborat.
Yapon tashqi iqtisodiy majmuasining samaradorligi ko’p jihatdan TIF
institutsional asoslarining mustahkamligiga bog’liq. Bu sohada davlat boshqaruvi
organlari tizimi sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin: ma’muriy boshqarish
(Tashqi savdo va sanoat vazirligi), muvofiqlashtirish (Savdo kengashi) va maslahat
berish organlari, TIFni davlat tomonidan boshqarishda yapon tizimining asosiy
xususiyati sifatida turli darajalarda, hatto, hukumat va bosh vazir darajasida faoliyat
ko’rsatuvchi ko’p sonli (200 dan ortiq) turli maslahat organlarini keltirish mumkin.
Ularning tarkibida • nafaqat davlat amaldorlari, balki jamoat, ommaviy axborot
vositalari, ishbilarmonlar, ilmiy doiralar vakillari ham bo’lib, bu tashkilotlar
faoliyati ilmiy asoslangan TIFni ishlab chiqish va amalga oshirishda, shuningdek,
bu sohada umumiy kelishuvga (konsensusga) erishishda muhim rol o’ynaydi.
TIFni tartibga solishning yapon tizimi o’zaro davlat va biznes
munosabatlarining maxsus paradigmasi bilan farq qiladi. Uning asosida xususiy
sektor tomonidan davlat siyosatining eng muhim strategik yo’nalishlarini xech bir
e’tiborsiz qabul qilinishi yotadi.
Janubiy Koreyada ham TIFni davlat tomonidan tartibga solishning ko’pgina
qiziqarli va foydali tomonlarini ko’rish mumkin. Xususan, eksportga yo’naltirilgan
muhim tarmoqlardagi firma ichki harajatlari va mahsulot sifatining davlat
tomonidan nazorat qilinishi tajribasi O’zbekiston uchun alohida ahamiyat kasb
etishi mumkin. Mamlakat Prezidenti eksport muammolari bo’yicha Kengash
majlisini har oyda o’tkazib turadi, eksport bo’yicha topshiriqlar belgilanadi. Davlat,
shuningdek, xorijiy kapitalni nazorat qiladi, xorijiy valutalar behisob oqib
kelishining bartaraf etilishini mustahkam ta’minlaydi. (1948-yildan boshlab, xorijiy
valutalarni Markaziy bankning maxsus hisob raqamlarida majburiy saqlashga amal
qilinadi). Milliy eksporterlar doimiy ravishda subsidiyalar bilan ta’minlanib turiladi.
(70-yillarda bu maqsadlarga YaMMning 10 foizi atrofida harajatlar kilingan).
14

- ma’lum tovami bojxona hududiga olib kirish yoki olib chiqishda to’lanadigan
bojxona bojining aniq stavkasi.
Boj tariflari, tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solish vositasi sifatida XVIII
asming boshlaridan qo’llanila boshlandi. Ikkinchi jahon urushidan keyin bir necha
bor kamaytirilishiga qaramay, boj tariflari importning hajmi va tarkibiga ta’sir
ko’rsatgan holtida, zamonaviy tashqi savdoni tartibga solishda katta ahamiyatga
ega.
Boj tarifining asosiy vazifalaridan biri milliy ish lab chiqaruvchilami chet el
raqobatchilaridan himoya qilishdir. Importni cheklash, tovarni ishlanganlik
darajasiga qarab, bojlaming yuqori stavkalari va bojxona yig’mlarining kattaligini
oshirish orqali amalga oshiriladi.
Boj tariflarining fiskal funksiyasi. ya’ni" davlat budjetining daromad qismini
oshirish funksiyasi, ko’pgina rivojlangan mamlakatlarda ikkinchi o’ringa o’tdi
(bojxona bojlari budjet daromadlarining bir necha foizigina tashkil etadi). Lekin
rivojlanayotgan mamlakatlarda, ayniqsa sanoati unchalik rivojlanmagan
mamlakatlarda, bojlaming fiskal funksiyasi katta ahamiyatga ega.
Bojxona bojlari milliy xo’jaliklar rivojlanishining obyektiv jarayonlariga va
xalqaro savdodagi tarkibiy o’zgarishlarga mos ravishda o’zgaradilar. Jahon
xo’jaJigida yuz berayotgan jarayonlar: mamlakatlar taraqqiyotining bir tekisda
emasligi, iqtisodiy vs siyosiy bo’hronlar, tashqi iqtisodiy aloqalami, tashqi savdoda
ishtirok etayotgan tovarlar nomenklaturasining kengayishi har xii mamlakatlarda bir
xil tovarlar narxining nisbatan tenglashuvi va boshqalar shunga olib keldilarki.
bojxona bojlari, tashqi savdo aylanmasini tartibga solishga qo’yiladigan talablami
to’liq qondira olmay qoldilar. Bunday sharoitlarda, boj-tarif cheklovlari guruhiga
kirmaydigan, "r qator tashqi iqtisodiy siyosat vositalari vujudga keldi. Ular notarif
cheklovlari (to’siqlari) nomini oldi.
Shuni ta’kidlab o’tish lozimki, tashqi savdoni davlat tomonidan tartibga solish
vositalarining turkumlanishini, ya’ni tarif va notarif usullarga bo’linishi birinchi
bo’lib «Savdo vs tariflar bo’yicha bosh kelishuv. Xalqaro savdo tashkiloti
28

buyurtmalari va boshqalar). Lekin, bunday tavsiyalar hamma vaqt ham ijobiy va
davlat nuqtai nazaridan katta natijalar bermaydi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solish davlat vositalari xarakteriga ko’ra,
boj tarifini qo’llashga asoslangan tarif va boshqa barcha vositalarga asoslangan
notarif vositalarga bo’linadi
1-rasm. Tashqi iqtsodiy faoliyatni tartibga solish davlat vositalarining
sinflanishi 10
.
Tashqi savdoni davlat tomonidan tartibga solishda jaon amaliyotida ko’p
qo’llaniladigan usullardan biri tarif usulidir. Tarif usulining asosini boj tariti, ya’ni
bojxona chegarasi orqali olib o’tilayotgan tashqi iqtisodiy faoliyat tovar
nomenklaturasi printsiplari va qoidalariga asosan bir tizimga solingan tovarlarga
nisbatan qo’llaniladigan boj stavkalari to’plami tashkil etadi.
Boj ta’rifidan shuni aytjsh mumkinki, ihtiyoriy mamlakatning boj tariti
bojxona bojlarining aniq stavkalaridan iboratdir. Bojxona boji - tovarlami import
yoki eksport qilishda, bojxona organlari tomonidan undiriladigan va eksport yoki
import sharoitini belgilovchi, to’lanishi lozim bo’lgan vznosdir. Boj tarifi, xalqaro
huquq me’yorlari bilan qo’llanilishi kafolatlanadigan, tashqi iqtisodiy faoliyatni
tartibga solish davlat vositasi. Mamlakat savdo siyosatining qaysi tomoni
ahamiyatliligidan kelib chiqqan holda, boj tarifining bir-birini to’ldiruvchi bir necha
ta’rifi mavjud:
- mamlakat ichki bozorini jahon bozori bilan o’zaro bog’liqligida savdo
siyosati va ichki bozomi davlat tomonidan tartibga solish vositasi;
10
Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasi. A.X. Ayubjonov T-2004
27TIFni tartibga solishning davlat
vositalari
Tarif Notarif

iqtisodiy siyosat kontseptsiyasini ishlab chiqish va amaliyotga tadbiq etish
zaruriyati tugiladi.
Odatda, kontseptsiya tashqi iqtisodiy muhit o’zgarislga ongli ravishda
moslashish extiyoji tug’ilganda ilmiy doiralar tomonidan yaratiladi. Oqilona
tuzilgan tashqi iqtisodiy siyosat kontseptsiyasi avvalambor iqtisodiyotdagi ahvolni
tubdan tahlil qilish bilan boshlanadi. Tahlil makrodarajada - mamlakat
iqtisodiyotining ahvoli, uning budjeti, to’lov balansi va boshqa makroiqtisodiy
ko’rsatkichlami o’rganish, aniq bozorlar darajasida esa, talab va taklif nisbatini,
milliy va xorijiy taklifni, tovarlarning sifat tavsifini, raqobatni va hokazolami
o’rganish asosida amalga oshiriladi. Taxlil davomida yechimi talab etiladigan
muammolar aniqlanadi. Ulami hal etish, salbiy hodisalami bartaraf etish yoki
bartaraf etmaslikning muqobil oqibatlari baholanadi.
TIF kontseptsiyasini yaratishda muhim bosqichlardan yana biri barcha
imkoniyatlarni belgilashdan, ya’ni TIF sohasidagi asosiy maqsad va vazifalarni
aniqlashtirishdan iborat. Ushbu bosqichda har bir maqsadning xususiyati aniqlanadi,
ya’ni maqsadlar, dastlabki yoki pirovard, miqdorli yoki sifatli, qisqa, o’rtacha yoki
uzoq muddatli bo’lishi mumkin. Maqsadlar, shuningdek, ularning iqtisodiyotga
ta’sir ko’rsatish qo’lamlari va harajatlarning miqcior ko’rsatkichlari, institutsional,
moliyaviy va kadrlar. ta’minoti, imkoniyatlari bo’yicha ham farqlanadi.
Taxlil yaxlit tizimni barpo etish - maqsadlar ierarxiyasi tizimini barpo etish,
ularning darajalari bo’yicha vaqtincha taqsimlash va tizimi ichida maqsadlaming
harakat qilishi istiqbollarini shakllantirish bilan yakunlanadi.
TIF kontseptsiyasini ishlab chiqishda ayrim tartibga soluvchi vositalar
qo’llanilishi shartlarini, ayrim vositalarning birgalikda qo’llanilishi darajasini,
ulaming maqsa.dga muvofiqligini, ularni qo’llashda ko’riladigan qo’shimcha
samaralarni, tartibga solish vositalari samaradorligini va amaliyotga qo’llash
zarurligining yetarlicha asoslanganligini aniqlash ham muhimdir.
Kontseptsiya vaqti-soati kelib, TIFga transformatsiyalashuvchi hukumat
doktrinasi bo’lib qoladi.
11

Tashqi iqtisodiy siyosat kontseptsiyasini ishlab chiqish va amalga oshirishda
keng miqyosdagi jahon tajribasiga, ya’ni dunyodagi rivojlangan, rivojlanayotgan va
o’tish davri iqtisodiyotini boshdan kechirayotgan turli mamlakatlar tajribasiga
murojaat qilish maqsadga muvofiqdir. Bu o’rinda, ayniqsa, lanubi-Sharqiy Osiyo
mamlakatlari tajribasi O’zbekiston uchun amaliy ahamiyat kasb etishi mumkin 6
.
Yaponiyada, masalan, ilmiy asoslangan TIF mamlakat rivojlanishida muhim
amaliy omil hisoblanadi. U milliy manfaatlardan kelib chiqqan holda, jahon
xo’jaligiga chuqur integratsiyalashuvni ta’minlab, Yaponiyani xalqaro iqtisodiy,
ilmiytexnikaviy, moliyaviy va savdo markazlaridan biriga aylantirdi. Yaponiyada
tashqi iqtisodiy faoliyatning davlat tomonidan tartibga solinishi barcha bosqichlarda
- mamlakatdagi va xorijdagi iqtisodiy ahvol taxlili, tarkibiy va jug’rofiy
o’zgarishlaming ustuvor yo’nalishlari strategiyasini belgilashdan tortib, to ma’muriy
va iqtisodiy rag’batlantiruvchi vositalaming keng tizimini qo’lIashga qadar amalga
oshiriladi.
TIFni davlat tomonidan tartibga solishning yaponcha amaliyotida o’zaro bir-
birini to’ldiruvchi, ya’ni qonuniy, ma’muriy huquqiy, iqtisodiy, norasmiy
uslublardan samarali foydalaniladi.
9O-yillarda TIFning asosiy maqsadlari sifatida yangi xalqaro iqtisodiy tartib-
qoidalami tashkil qilish va rivojlantirishda mamlakatning faol qatnashuvi e’lon
qilindi. Unda intellektual mulkni himoya qilish huquqlarining xalqaro qoidalari va
kapitallar harakati, xorijiy investitsiyalar standartlarining uyg’unlashuvi va yangi
me’yorlari ishlab chiqildi. Rivojlangan mamlakatlar makroiqtisodiy va valuta-
moliyaviy siyosatini muvofiqlashtirishni kuchaytirish, xalqaro iqtisodiy tizimlami
mustahkamlash, tashqi savdo nomutanosibligini tartibga soJish, rivojlanayotgan
iqtisod tarmoqlarini qo’llab-quvvatlash, shuningdek, yangi mustaqil davlatlaming
jahon xo’jaligiga integratsiyalashuvini kuchaytirishga, shu jumladan, O’zbekistonda
isloxotlarni amalga oshirishda moliyaviy-texnikaviy yordam ko’rsatishga katta
ahamiyat berilmoqda.
6
http://vadim-galkin.ru/politics/customs/smuggling-and-counterfeiting/
12

1. 0701 ----------------------------- картофель, свежий и охлажденный:
2. 0701 10 000 --------------------------------------- семенной
3. 0701 90 -------------------------------------------- прочий:
4. 0701 90 100 ----------------------- для производства крахмала
5. ----------------------------------------- прочий:
6. ----------------------------------------- молодой:
7. 0701 90 50 ---------------------------------- с 1 января по 15 мая
8. 0701 90 590 ------------------------------------- с 16 мая по 30 июня
9. 0701 90 900 ---------------------------------------- прочий
Birinchi qatordagi 0701 pozitsiyaga "yangi va sovuq kartoshka" mahsulotlari tushib,
bu tushuncha 1-9-–qatorda joylashgan barcha mahsulotlarga tegishli hisoblanadi.
SHuning uchun ham ikkinchi qatordagi 0701 10 pozitsiyasidagi mahsulotni
urug’lik. kartoshka (картофель. семенной) deb tushunish kerak. Uchinchi
qatordagi 0701 90 pozitsiya uchun berilgan tushuncha (boshqa. ya’ni прочий) ni
ham o ’z navbatida 4-9-qatorlar uchun ham tegishli deb tushunish lozim. Keyingi
qatorlardagi chizikchalar ham xuddi shunday oldingi qatordagi tushunchani
qaytaradi. Masalan: yettinchi q atordagi mahsulotni quyidagicha tavsiflash mumkin
" картофель , prochiy ( несеменной ), prochiy
( не для производства крахмала ), молодой . с 1 января по 15 мая ".
O’zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyatni davlat tomonidan
tartibga solishda boj tarifidan foydalanishga qo’yiJgan birinchi qadam 1992-yilning
24 iyulida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Tashqi iqtisodiy faoliyatni
rag’batlantirish, O’zbekiston Respublikasiga chet el investitsiyalarini jalb qilish va
ularni himoya qilish to’g’risida.gi Farmoni qabu1 qilinishidan boshlangan bo’lsa-da,
unga qonuniy tus 1997 -yilning 29-avgustida «Boj tariti to’g’risida.gi O’zbekiston
Respublikasining Qonunini qabul qilinishidan boshlanadi.
Mazkur Qonun boj tarifini shakllantirish va qo’lIash tartibini, shuningdek,
O’zbekiston Respublikasining bojxona chegarnsidan olib o’tilayotgan tovarlardan
boj undirish qoidalarini belgilab berdi.
32

Tashqi iqtisodiy faoliyatning optimal tizimini shakllantirishda bojxona
organlari tomonidan amalga oshiriladigan chora-tadbirlaming ahamiyati kaua.
Chunki bojxona organlari tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solish va uni amalga
oshirilishi ustidan oqilona nazoratni tashkil etib, mamlakat iqtisodiy manfaatlarini
himoya qiladi.
TIF TN kurilishi asosiga tovarlarning turli belgilari jami asos qilib
olingan. Masalan, bulimlarni shakllantirishda quyidagi belgilardan foydalaniladi:
· tovarning kelib chiqishi buyicha - I bulim «Tirik xayvonlar va
xayvonlar maxsulotlari»; II bulim «Usimlik maxsulotlari»; V bulim «Mineral
maxsulotlar»;
· tovar tayyorlangan material turi buyicha - VIII bulim «CHarm xam
ashyosi, charm, muyna, sarrojlik buyumlari va egar-jabduklar, yul anjomlari va
boshqalar»; IX bulim «Ugoch-taxta va ulardan yasalgan buyumlar, poxoldan
yasalgan buyumlar, savatlar va chivikdan yasalgan boshqa buyumlar»; X bulim
«Taxta kepagi va boshqa tsellyuloza tolasidan yaraimtayyor maxsulotlar, kogoz
va boshqalar»; XII bulim «Toshdan, gipsdan yasalgan buyumlar, keramika
maxsulotlari»; XVI bulim «Marvarid, kimmatbaxo toshlar, asl metallar»; XV
bulim «Kora va rangli metallar va ulardan tayyorlangan buyumlar»;
· vazifasiga kura - IV bulim «Tayyor ozik-ovkat maxsulotlari,
ichimliklar, tamaki»; XI bulim «Gazmol va tukimachmilik buyumlari»; XII
bulim «Poyabzal, bosh kiyimlari va boshqalar»; XIII bulim «Transport vositalari
va ularga yordamchi asbob-uskunalar»; XVIII bulim «Asbob va apparatlar»; XIX
bulim «Xar xil tayyor buyumlar»; XXI bulim «San‘at asarlari, osori atikalar»;
· kimyoviy tarkibiga kura - III bulim «Uglar va moy, mum va
boshqalar»; VI bulim «Kimyo sanoati va u bilan bog’liq sanoat tarmoklari
maxsulotlari»; XXI bulim «Plastmassa va undan tayyorlangan buyumlar,
kauchuk va rezina buyumlari».
Guruxlarni tashkil etishga tovarlarga ishlov berishning xom ashyo,
yarimtayyor maxsulotdan tortib, tayyor maxsulotgacha ishlov berish izchilligi
18

va valuta qoidalari orqaIi cheklashga harakat qilinib, xususan import qilinayotgan
tovarlaming ko’pchiligiga nisbatan eng yuqori 30 % boj stavkalari belgilangan.
2001-yil 2 fevraldagi Vazirlar Mahkamasining 66-sonli qaroriga asosan,
Vazirlar Mahkamasining 1 998-yil 24 fevraldagi 80-son qaroriga ko’ra boj
stavkalari soni 12 tadan 5 taga qisqartirildi. Bu qarorga asosan O’zbekiston
Respublikasida "Idoralararo bojtarif kengashi" tashkil etildi va uning vazifalari
belgilandi. Mamlakatimizda tashqi iqtisodiy faoIiyatni tartibga solishda boj tarifidan
foydalanish mexanizmlarini xalqaro huquq me’yorlari asosida yanada
takomillashtirish jarayonlari davom ettirildi. Shuning natijasida O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002-yil 31 mayda “Import bojxona bpjlarini
unifikatsiyalash bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi 189-son qaror
qabul qilindi.
36

1-6-raqamlar–UT bo’yicha (ularni o’zgartirilmaydi);
7-8-raqam (razryad)lar Yevropa Iqtisodiy Hamkorligi Kombinirlangan
nomenklaturasi (KNEES) sistemasi bo’yicha 9-raqam muayyan davlat tovarlari
uchun.
Davlatlar uz milliy xususiyatlarini hisobga olgan uyg’unlashgan tizimning
asosiga zid bo’lmagan holda guruhlarga guruhchalar kiritishi mumkin. Fakat milliy
tovar kodi ishlatilganda dastlabki oltita raqam o’zgarmasligi kerak.
Uyg’unlashgan tizim qonuniy hujjat, chunki qoidalar, bo’lim va guruhlarga berilgan
izoxlar huquqiy hujjatlar hisoblanadi.
Uyg’unlashgan tizimda tovarning pozitsiyasi uchun turtta va subpozitsiyasi
uchun esa oltita raqam ajratilgan. Dastlabki ikki raqam shu tovarni kelib chiqishini
belgilovchi bo’limga mos bo’ladi, 3-4–raqamlar mahsulotning shu bo’limdagi
pozitsiyasini, 5-6-raqamlar subpozitsiyasini va 7--9--raqamlar podsubpozitsiyasini
belgilaydi.
Ayrim davlatlarda 8 yoki 10 raqamdan iborat bo’lgan kodlar ham ishlatiladi.
Masalan: AQSH tovar nomenklaturasi bo’yicha « женские трикотажные блузки »
(ayollar trikotaj ko’ylagi) quyidagicha sinflanadi:
XI bo’lim b 1–guruh
6106–pozitsiya– текстильные изделия ;
–одежда и принадлежности одежды.трикотажные;
6106 20– блузки, рубашки и батники трикотажные, женские и для девочек;
61062010– из химических нитей;
– subpozitsiya США; 610620101– стат субпозиция США;
Tashqi iqtisodiy faoliyat tovar nomenklaturasidan foydalanib , muayyan tovar uchun
pozitsiya belgilashda uning o ’ ziga xos belgilarini , xususiyatlarini bilish muxim
hisoblanadi . Buning uchun esa " tovar tavsifini to ’ g ’ ri ukiy bilish kerak . Quyidagi
misol asosida fikrimizni taxlil qilishga o ’ rinib kuraylik . Ikkinchi bo ’ limning
yettinchi guruhida keltirilgan tovar tavsiflarini kurib chiqaylik 12
:
12
www.uza.uz milliy axborot agentligi rasmiy sayti.
31

guruhlarda joylashgan tovarlarning raqamli kodlari berilgan. tovar nomenklaturasi
jami 21 bo’lim va. 97 guruhdan iborat.
2. Bo’lim va guruhlarda tovarlarning joylashtirilish printsipi
Tovar nomenklaturasida barcha tovarlar oddiydan murakkabga qarab,
ni h oyatda aniqlik bilan joylashtirilgan. M: birinchi bo’limda tirik hayvonlar
va ularning mahsulotlari, ikkinchi bo’limda o’ simliklar va ularning mahsulotlari,
uchinchi bo’limda o’ simlik va hayvon yo glari, qisqasi q ishlo q x o’ jalik
mahsulotlaridan boshlanib, yu q ori texnik tovarlar va san’at asarlari bilan
yakunlanadi. Har bir guruh ma’lum sanoat tarmo g’ iga tegishli mahsulotlarni o’ z
ichiga oladi. Ba’zan bu holatlardan chetlanishlar kuzatilishi mumkin.
Misollar:
- tabiiy va sun’iy jun, hamda undan olinadigan mahsulotlar,
- t o’q imachilik sanoati mahsulotlari aralash holda beriladi;
- bolalar poyavzali tovar nomenklaturasida izoxlanmagan bo’lib, unga
tayyorlangan mahsuloti bo’yicha pozitsiya beriladi;
- tsirk ayig’i tirik hayvonlar guruhida sinflanmaydi.
3. O’lchov birliklari
Tovarlar uchun o’lchov birliklari ikki guruhga bo’linadi: asosiy va qo’shimcha.
Og’irlik o’lchov birligi, ya’ni kg barcha tovarlar uchun asosiy o’lchov birligi,
kolgan barcha turdagi o’lchov birliklari qo’shimcha o’lchov birliklari hisoblanib,
ulardan ta’rifli, nota’rif boshqaruv (litsenziyalash. kvotalash va, boshqalar) da
kenng foydalaniladi. Tovar nomenklaturasining birinchi va ikkinchi tirik hayvonlar,
o’simliklar va ularning mahsulotlari joylashtirilgan bo’limlarida kg bilan birgalikda
ko’prok dona (sht) o’lchov birligi, suyukliklar uchun–l, tamaki mahsulotlari
sigaretlar uchun 100 sht , yoki 1000 sht o’ lchov birliklari, gazla mala r uchun kub.m
o’lchov birligi, matolar jun, teri uchun m.kv o’lchov birligi, oyoq kiyimlari uchun
juft (par) o’lchov birligi va boshqa o’lchov birliklari ishlatiladi.
4. Raqamlar va chizi q larning izoxlari
Tovarlarni kodlar bilan ifodalashda to’qqiz raqamdan foydalaniladi:
30

Xulosa va takliflari .
Ilmiy izlanishlar natijalarini taxlil qilish shuni ko rsatadiki, Davlat bojxonaʼ
qo mitasi xodimlari o zlarining xorijiy mamlakatlar bojxona xizmati va xalqaro
ʼ ʼ
bojxona ma muriyatlari raxbarlari va xalqaro tashkilot vakillari bilan o tkazgan
ʼ ʼ
uchrashuv va suxbatlari davomida, suxbatdoshlarga mustaqillik yillarida
mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy isloxotlar, bojxona
tizimining faoliyati, jumladan, korruptsiya, uyushgan jinoyatchilik, giyoxvand
moddalar, qurol-yarog xamda o q-dorilar bilan g ayriqonuniy tijorat qilishga qarshi
ʼ ʼ ʼ
kurash, O zbekiston bojxona tizimi oldida turgan asosiy vazifalar va ustuvor
ʼ
yo nalishlar, Davlat bojxona qo mitasining respublika bojxona siyosatini ishlab
ʼ ʼ
chiqish va xayotga tadbiq etish, mamlakatning iqtisodiy xavfsizligini ta minlash,
ʼ
bojxona ishlarini amalga oshirishda jismoniy va yuridik shaxslarning xuquq va
manfaatlarini ximoya qilish, respublika bojxona chegaralarida bojxona nazoratini
ta minlash masalalari borasida ma lumot berib boradilar.
ʼ ʼ
Bugungi kunda O zbekiston Respublikasi xukumati JSTga a zo bo lib kirishni
ʼ ʼ ʼ
jahon iqtisodiy xamjamiyatiga integratsiyalashuvning asosiy shakllaridan biri
sifatida qarab kelmoqda va mazkur tashkilotga teng xuquqli a zo bo lib kirish
ʼ ʼ
borasida dadil qadamlar tashlanmoqda. JSTga a zo bo lib kirish mamlakat tashqi
ʼ ʼ
iqtisodiy siyosatning eng ustuvor yo nalishlaridan biriga aylanib bormoqda. Xalqaro
ʼ
tajribaga muvofiq, JSTga a zo bo lish uzoq muddatli istiqbollarda xar qanday milliy
ʼ ʼ
iqtisodiyot rivojiga ijobiy ta sir ko rsatadi, biroq qisqa muddatli istiqbollarda u
ʼ ʼ
milliy xo jalik taraqqiyoti uchun ayrim muammolarni xam yuzaga keltirishi
ʼ
mumkin. Eksportni rag batlantiruvchi siyosat olib boradigan mamlakatlar JSTga
ʼ
a zo bo lishdan nafaqat uzoq muddatli istiqbollarda, balki qisqa muddatli
ʼ ʼ
istiqbollarda xam kata foyda ko radilar. Bunga qarama-qarshi o laroq, import
ʼ ʼ
o rnini bosuvchi siyosat olib boruvchi mamlakatlar JSTga a zo bo lishdan uzoq
ʼ ʼ ʼ
muddatli istiqbollarda manfaat ko rsalarda, qisqa muddatli istiqbollarda ular
ʼ
iqtisodiy jixatdan ma lum darajada zarar ko rishlari xam mumkindir. Ko pchilik
ʼ ʼ ʼ
mamlakatlar o zi ishlab chiqargan maxsulotlarining xalqaro bozorlarda
ʼ
41

Mundarija .
Kirish
1. Tashqi iqtisodiy faoliyat mohiyati, tashqi iqtisodiy faoliyatda tashqi
nazorat ………….………………………………………..…...... 4
2. Tashqi iqtisodiy faoliyat va tashqi nazorat optimal tizimini
shakllantirish ………….…… ………………………………... …….…… 10
3. Tashqi iqtisodiy faoliyat davlat boshqaruvi vositalari tashqi
iqtisodiy faoliyat tashqi nazorat ning tuzilishi ………………............ 22
4. Tashqi savdoni tarif orqali boshqarishning mamlakat
iqtisodiyotiga ta’siri…………………….……………………………. 37
Xulosa va takliflar…………..........………………………………………… ... 41
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………..........…………… . ………..43
2

TIFni tartibga solishda iqtisodiy dastaklar muhim rol o’ynaydi. Yaponiya
Xalqaro kooperatsiya banki (sobiq Yaponiya Eksimbanki) eksport-import
operatsiyalarini va yapon kompaniyalarining xorijga investitsiyalarini kreditlashda
samarali vositachi vazifasini o’taydi. Mamlakatda eksport va importni
rag’batlantirishga qaratilgan, boshqa davlatlarda o’xshashi bo’lmagan imtiyozlar
tizimi qo’llaniladi.
TIFning rivojlanishiga milliy operatorlar manfaatlarini har qanday xavf-
xatarlardan ishonchli himoya qiluvchi jahondagi eng yirik ko’p turdagi savdo va
investitsiyalami sug’urtalash davlat tizimi ko’mak beradi. U umumiy savdo
sug’urtasini, valuta xatarlari, eksport veksellari, eksport obligatsiyalari, import
uchun avans to’lovlari, xorijiy korxonalarga kreditlar berilishi sug’urtasini uz ichiga
oladi.
Shu bilan birga, davlat tashqi iqtisodiy aloqalar sohasida xizmat ko’rsatish
tizimini tashkil etuvchi bosh tashabbuskor sifatida chiqadi va bu faoliyatni budjet
mablag’laridan moliyalashtiriladi. Ushbu tizim marketing ma’lumotlarini to’plash
va taxlil qilish, axborot berish, maslahat xizmatlari ko’rsatish, reklama ko’rgazmaga
oid ishlami tashkil qilish kabi faoliyat sohalarini qamrab oladi. U TIF
samaradorligining oshishiga, TIFga yangi qatnashuvchilaming qo’shilishiga yordam
beradi.
TIFda davlat ishtirokining muhim yo’nalishlaridan yana biri, tijorat ishlarini
kerakli ma’lumotlar bilan ta’minlash, xorijiy tijorat ma’lumotlarini yigish va taxlil
qilish hisoblanadi. Bunday keng qamrovli faoliyatga Tashqi ishlar vazirligi, Tashqi
savdo va sanoat vazirligi, Fan va texnika boshqarmasi, Iqtisodni rejalashtirish
boshqarmasi va boshqa tashkilotlar jalb qilinadi. Bunda 1958-yilda tashkil etilgan
va hukumat tomonidan to’liq moliyalashtiriladigan tashqi savdoni rivojlantirishga
ko’maklashuvchi notijorat Yapon tashkiloti (DJYeTRO) ayniqsa muhim o’rin
egallaydi.
Yaponiyaning o’zida (31 axborot markazi) va boshqa mamlakatlar hududlarida
(28 ta) turli sohalardagi rivojlangan axborot tarmoqlariga ega DJYeTRO jahondagi
13

KIRISH.
Kurs ishining maqsadi: Talabalarda TIF TN ning zaruriyligi, tovar
nomenklaturalarining tarixi, TIF TN ning yaratilishi, asoslari; Uyg’unlashgan tizim
haqidagi konventsiya, uning maqsad, vazifalari va ahamiyati 1
; O zbekistonʼ
Respublikasi Prezidentining 2020 yil 5 iyundagi “Bojxona ma muriyatchiligini isloh
ʼ
etish va O zbekiston Respublikasi davlat bojxona xizmati organlari faoliyatini
ʼ
takomillashtirishi to g risida”gi Farmoni mamlakatimizning bojxona tizimida
ʼ ʼ
bosqichma-bosqich va izchillik bilan olib borilayotgan islohotlarning mantiqiy
davomi sifatida qabul qilingan, bojxona faoliyatini kompleks tarzda, yangicha
mazmun va shaklda tashkil etishga hamda tadbirkorlik sub ektlariga qulay shart-
ʼ
sharoitlar yaratishga xizmat qiladigan muhim tarixiy hujjat bo ldi. Ushbu Farmon
ʼ
Butunjahon savdo tashkiloti, Butunjahon bojxona tashkiloti va bojxona ishiga oid
boshqa xalqaro tashkilotlarning standartlari va tavsiyalari asosida bojxona
ma muriyatchiligini takomillashtirish va bojxona tartib taomillarini soddalashtirish
ʼ
maqsadida, milliy qonunchilikka implementatsiya qilish borasida amalga
oshirilayotgan ishlarning bevosita natijasidir.
Kurs ishi predmeti. O zbekiston Respublikasi bojxona organlarining
ʼ
faoliyatini yanada takomillashtirish bo yicha xalqaro bojxona tashkilotlari bilan
ʼ
xamkorligini o rganish – tadqiqot predmetidir.
ʼ
Kurs ishining maqsadi O zbekiston Respublikasi bojxona organlarining
ʼ
faoliyatini yanada takomillashtirishni o’rganish va xulosalar olish.
Kurs ishining vazifalari:
 bojxona tushunchasini aniqlash;
 xalqaro tushunchasi va ahamiyatini ko’rib chiqish;
 TN bojxona tizimidagi ahamiyatini ochib berish;
1
www.uza.uz – milliy axborot agentligi rasmiy sayti.
3

asos qilib olingan. Bu TIF TNni boj tariflarida qullash uchun qulay shart-
sharoitlar yaratadi. Tovar pozitsiyalari, kichiq pozitsiyalar va subpozitsiyalar
tuzilishida xar bir guruxda belgilarning uz izchilligi qullaniladi. Ularning jamidan
turtta asosiy belgini ajratib kursatish mumkin: ishlov berish darajasi, vazifasi,
material turi va tovarning jaxon savdosidagi axamiyati.
Tovar nomenklaturasida tovarning xech qanday istisnosiz guruxga
kiritilishi printsipiga qat‘iy rioya qilinadi. Bunga xar bir tovarni fakat bir
tasniflash guruxiga kiritish imkonini beruvchi uzaro istisno usulini qullash yuli
bilan erishiladi. Guruxga yoki tovar pozitsiyasiga kiritiladigan aniq tovarlar
ruyxati ob‘ektlarini va xar bir tasniflash guruxlari chegaralarini aniqlashning
usullaridan biri xisoblanadi. Masalan, «Ugitlar» guruxiga izoxlarda ugit sifatida
tasniflanishi kerak bulgan azot, kaliy va fosforli ugitlar sanalgan. «Kaliyli
ugitlar» tovar pozitsiyasiga kaliy tuzi (ishlov berilmagan, natural), xlorli kaliy,
magniy sulfatlar, kaliy sulfatlar, shuningdek ularning aralashmalari kiradi.
Kodlashtirish tizimi birmuncha boshqa maqsadlarni kuzlaydi. Tovarlarni
kodlashtirish - tasniflanadigan ob‘ektni muayyan tizim buyicha belgilangan
qoidalarga kura belgi yoki belgilar guruxi sifatida tasavvur qilish imkonini beruvchi
texnik usuldir. Ushbu xolda axborot uni tuplash, uzatish va EXMda ishlashda
operatsiyalarni amalga oshirish mumkin bulgan qulay shaklda beriladi.
Tovar nomenklaturasida kodlashtirishning aralash usulidan foydalaniladi,
ya‘ni kodlashtirish tizimining kurib chiqilayotgan tasnifnomasida bo’lishning oliy
darajasida mustaqil xususiyat (ruyxatdan o’tkazish usuli), qolgan barcha
boskichlarda esa qabul qilingan belgilarning jamlanishi asosida tovarlarning
dastlabki tasnifiga asoslanadi.
TIF TNda raqamli belgilar qullaniladi, bunda bulimlar va kichiq guruxlar
uchun rim raqamlaridan, tovar guruxlari, pozitsiyalar va subpozitsiyalar uchun arab
raqamlaridan foydalaniladi. Bulimlar va kichiq guruxlarning kodlari bir-biri bilan,
shuningdek guruxlar kodlari, tovar pozitsiyalari va subpozitsiyalar bilan uzaro
boglanmagan. Tovar kichiq pozitsiyalari uchun raqamli kod nazarda tutilmagan,
19

tomonidan XX asming 6O-yillarida taklif etilgan edi. Shu kelishuv notarif usullami:
«... tarifdan tashqari, xalqaro savdoni erkin oqimiga to’sqinlik qiluvchi har qanday
jarayonla~ deb atagan edi. Hozircha notarif to’siqlami turkumJashning ylJgona
xalqaro qoidalari ishlab chiqilmagan. Turkumlash bo’yicha hozirda GATT/JST,
Xalqaro savdo palatasi, Birlashgan millatlar tashkilotining savdosi va taraqqiyoti
bo’yicha konferentsiyasi (YuNKTAD), Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki.
Notarif usullari (cheklovlari) - bu chet el tovarlarini ichki bozorlarga va mos
ravishda rnilliy tovarlami tashqi bozorlarga kirib borishiga to’sqinlik qiluvchi,
chegaralash - taqiqlash xarakteriga ega bo’lgan vositalar majrnuasidir. Bu
choralaming maqSadi - nafaqat importchi rnamlakatdagi kompaniyalaming
raqobatdoshlik imkoniyatlarini oshirish, balki milliy sanoatni himoya qilislP;
aholining hayoti va salomatligini, atrof-muhitni, ma’naviyatini, dinini va milliy
havfsizligini himoya qilish hamdir. Tashqi savdoni tartibga soluvchi, notarif
usullari quyidagi guruhlarga bo’linishi mumkin
2-rasm. Tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishning notarif usullari
turkumlanishi 11
.
TIF TN ning to’zilishi
Uyg’unlashgan tizim nomenklaturasi tovarlarni tulik sinflash imkonini
beradi.Unda dastlab, 5000 dan zi yo d tovarlar atamalarini bo’limlar, guruhlarga
oddiydan murakkabga printsipi asosida joylashtirilganligini ko’rsatuvchi mundarija,
kirish so’zi, sinflashning asosiy qoidalari, o’lchov birliklari va ni h oyat bo’limlar va
11
Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasi. A.X. Ayubjonov T-2004
29Tartibga solish notarif usullari
Iqtisodiy
Ma’muriy Texnik

markazlashtirilgan eksport doirasida yetkazib berilayotgan tovarlar, 50 mln AQSH
dotlari hajmida investitsiya qilgan chet eltik yuridik shaxslar olib kirayotgan
tovarlar, vaqtinchalik olib kirilayotgan yoki undan vaqtinchalik olib chiqib
ketilayotgan, tranzit tovarlar, chet el investitsiyasi ishtirokidagi korxonaning nizom
fondiga chet ellik hamkor tomonidan qo’shiladigan mulkiy ulush sifatida olib
kiritilayotgan tovarlar, gumanitar texnik yordam maqsadidagi tovarlar, ko’rgazma,
reklama va prezentatsiyalar uchun eksponatlar, tayyor mahsulotni olib chiqish yoki
olib ketish maqsadida qayta ishlov berish uchun olib kiritilayotgan (olib chiqib
ketilayotgan) xomashyo va materiallar boj to’lashdan ozod etib ketingan.
O’zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi Tashqi iqtisodiy
faoliyatni muvofiqlashtirish Bosh boshqarmasining axborot materiallariga ko’ra
1998-yilning 1 yanvarigacha bo’lgan holatgacha amalda bo’lgan tarif rejimiga ko’ra
O’zbekistonda boj stavkalarining o’rtacha torttirilgan ko’rsatkichi barcha turdagi
import tovarlari uchun berilgan imtiyozlami hisobga olmaganda 10,9 %, hisobga
olganda 4,8 %, o’rtacha arifmetik ko’rsatkichi esa 20,9 % ni tashkil etadi 14
.
O’zbekistonda tashqi savdoni tariflar orqali boshqarish tajribasini tahlil qilish
oqibatida shuni qayd qilish mumkinki, dastlab O’zbekistonning tashqi savdo
siyosati iste’mol tovarlarining tashqariga olib chiqib btilishini cheklash va ularning
importini rag’batlantirishga qaratildi. Hattoki, 1995-yiIning 1 oktyabrigacha
ma’lum davr chetdan keltirilayotgan tovarlarga nisbatan import bojlari umuman
bekor qilingan ham edi. Shu davrning o’zida belgilangan eksport boji stavka1ari esa
nisbatan yuqori darajada saqlab kelindi. Faqat 1996-yilning boshshlaridan to’lov
balansi n bilan bog’liq qiyinchiliklar oldidagina O’zbekistonning tashqi savdo
siyosati eksportni, shu jumladan tariflar orqali cheklashni qisqartirish va aksincha,
importni tariflar orqaIi cheklashni kuchaytirishga tomon o’zgardi. 1997-yilning 1
noyabridan boshlab esa eksport qilinayotgan tovarlarga nisbatan boj stavkalari
umuman bekor qilindi va alohida turlaridan tashqari ularning eksportini
litsenziyalashtirish va kvotalashtirish ham bekor qilindi. Hozir ham importni tariflar
14
www.uza.uz milliy axborot agentligi rasmiy sayti.
35

ular tire (-) belgisi bilan belgilanadi. UT uz birlashgan tovarlar nomenklaturasini
oladi. TIF TNning tukkiz belgili raqamli kodi quyidagi unsurlardan tashkil topadi:
dastlabki olti raqam Uygunlashtirilgan tizim buyicha tovar kodini anglatadi, usha
olti raqam plyus yettinchi va sakkizinchi belgilar YeII kombinatsiyalashtirilgan
tarif-statistika nomenklaturasi buyicha kodni xosil kiladi, tukkizinchi raqam -
xozircha barcha xollarda «0» - kelajakda davlatlarning manfaatlarini xisobga olgan
u yoki bu tovar pozitsiyalarini batafsil kodlashtirishga muljallangan.
Tovarning tovar nomenklaturasidagi xolatini tugri belgilash (uni tasniflash)
ushbu tovar tashqi iqtisodiy faoliyatni davlat tomonidan tartibga solishning kaysi bir
rejimiga tushishini aniqlash uchun xal kiluvchi axamiyatga ega bo’ladi. Tovarni
notugri tasniflash yoki bojxona deklaratsiyasida notugri ma‘lumotlarni kursatish
yuli bilan aniq bir tovar chegara orqali olib utilishining belgilangan tartibidan buyin
tovlash bojxona organlari tomonidan uzida amaldagi qonun xujjatlariga muvofiq
javobgarlikka olib keluvchi qonun buzilishi sifatida qaraladi.
TIF TNda bulimlar, guruxlar, aniq tovar pozitsiyalariga izoxlarga muvofiq,
shuningdek yuridik qoidalariga binoan tovarlarni tasniflash guruxlari buyicha bir
xilda kiritish printsipiga qati‘y rioya qilinadi.
Tovarning ushbu mamlakatda ishlab chiqarilganligini tasdiklash uchun
O’zbekiston Respublikasi bojxona organi tovarning kelib chiqishi tugrisidagi
sertifikat takdim etilishini talab qilishga xaklidir. Tovarni O’zbekiston
Respublikasining bojxona xududidan olib chiqishda tovarning kelib chiqishiga doir
sertifikat zarur bulganda va u tegishli kontraktlar, olib kirilayotgan mamlakatning
milliy qoidalarida yoki O’zbekiston Respublikasining xalqaro majburiyatlarida kayd
etilgan xollarda takdim etiladi xamda bunga vakolatli organga topshiriladi. Tovarni
O’zbekiston Respublikasining bojxona xududiga olib kirishda tovarning kelib
chiqishiga doir sertifikat quyidagi xollarda majburiy tartibda takdim etiladi:
· boj tarifi buyicha O’zbekiston Respublikasi tomonidan preferentsiya
berilgan mamlakatlarda ishlab chiqarilgan tovarlarga;
20

· muayyan mamlakatdan olib kirilishi miqdoriy cheklovlar (kvotalash)
orqali yoki tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishning boshqa choralari orqali
boshqarib turiladigan tovarlarga;
· agar bu O’zbekiston Respublikasi qatnashchi bulgan xalqaro bitimlarda,
shuningdek O’zbekiston Respublikasining atrof muxitni muxofaza qilish, axoli
sogligini muxofaza qilish, iste‘molchilarning xuquqlarini ximoya qilish, ijtimoiy
tartib, davlatt xavfsizligi va O’zbekiston Respublikasining boshqa xayotiy muxim
manfaatlari soxasidagi qonun xujjatlarida nazarda tutilgan bulsa;
· bojxona rasmiylashtiruvi uchun takdim etiladigan xujjatlarda tovar ishlab
chiqarilgan mamlakat tugrisidagi ma‘lumotlar mavjud bulmagan yoxud
O’zbekiston Respublikasi bojxona organida tovarning kelib chiqishi tugrisidagi
ishonchsiz ma‘lumotlar deklaratsiyada kayd etilayotganligi tugrisida asos mavjud
bulgan xollarda.
21

Jadvaldan ko’rinib turibdiki, O’zbekiston Respublikasi asosiy tovarlar
aylanmasi Osiyoga to’g’ri kelmoqda. Lekin iqtisodiy jihatdan dunyoda
yetakchilaridan bo’lgan Xitoyning ulushi ancha yuqorida. Rossiya Federatsiyasi esa
ikkinchi o’rinda.
40Respublika tovar
aylanmasi ulushi, foiz
hisobida 2020-yil yanvar-
martiga
nisbatan foiz
hisobida

TIF sohasidagi isloxotlar barqarorlikka erishishning qisqa muddatli masalalari
yechimiga emas, balki uzoq muddatli strategik yo’nalishga ega bo’lsa, bu, shak-
shubhasiz, iqtisodiyot samaradorligining ko’tarilishiga imkon beradi.
O’zbekistonda, bizning fikrimizcha, asosiy e’tiborni quyidagi muammolarga
qaratish lozim.
Birinchidan, TIFni davlat tomonidan tartibga solishning qonuniy va me’yoriy-
huquqiy asoslarini kuchaytirishga yo’naltirilgan ishlarni davom ettirish juda muhim.
Amaldagi qator qonunlarga, xususan, valutani tartibga solish to’g’risidagi qonunga
qo’shinlcha va o’zgartirishlar kiritish, shuningdek, vazirliklar va davlat idoralari
tomonidan qonunlar, Prezident Farmonlari, hukumat qarorlari mazmunlarini
aniqlashtiruvchi me’yoriy hujjat- ~mi ishlab chiqish ijobiy rol o’ynashi mumkin.
Ikkichidan, TIFni davlat tomonidan tartibga solishning institutsional asoslarini
mustahkamlash maqsadga muvofiqdir. Chunki bu yo’nalishdagi birinchi qadamlar
(eksportni rag’batlantirish bo’yicha tashkil etilgan RespubJika komissiyasi faoliyati)
kerakli samara bergani yo’q. Ma’muriy-boshqaruv apparati xodimlari sonini
mexanik tarzda ko’paytirmasdan, amaldagi tashkiliy bo’g’inlar, muhim
bo’linmalarning birlashishi, funksional qayta bo’ysunishi va shu kabilar orqali
16

kunda deyarli barcha davlatlarda mavjud bo’lgan tashqi iqtisodiy siyosatni keng
miqyosdagi vositalari nafaqat ularga o’z tashqi iqtisodiy aloqalarini rivojlantirish,
yo’nalish va tarkibiy tuzilishini shakllantirishga, balki boshqa davlatlaming tashqi
iqtisodiy aloqalariga va tashqi iqtisodiy siyosatigs ham faol ta’sir ko’rsatadi.
Tashqi iqtisodiy siyosat davlatning ichki iqtisodiy siyosati bilan uzviy
bog’liqdir. Shuning uchun ham uning tarkibi, bir tomondan, davlatning ijtimoiy-
iqtisodiy tuzilishi tabiati bilan. ikkinchi tomondan esa. o’z milliy xo’jaJigi
miqyosida davlat tomonidan yechilayotgan ish lab chiqarishni rivojlantirish
masalalari bilan ifodalanadi. Davlat tashqi iqtisodiy siyosatining shakllanishiga
jahon xo’jaligida va xalqaro iqtisodiy munosabatlarda ro’y berayotgan:
- jahon bozorida mqobat kurashining keskinlashuvi;
- valuta kurslari mo’tadilligining buzilishi;
- to’lov balanslarining bir me’yorda emasligi;
- rivojlanayotgan mamlakatlar va o’tish iqtisodiyotini boshdan kechirayotgan
ba’zi davlatlar tashqi qarzlarining kattaligi kabi hodisalar ta’sir etadi 8
.
Yuqorida keltirilgan jarayonlaming ta’siri zamonaviy tashqi iqtisodiy siyosatda
ikki: erkinlashtirish va protektsionizm (himoya qilish) jarayonlarining o’zaro
doimiy ta’sirini vujudga keltiradi.
Alohida ta’kidlash kerakki, XIX asr o’rtalaridan to XX asr o’rtalarigacha
iqtisodiy g’oyalar va xo’jalik yuritish amaliyoti erkin savdo va protektsionizm
tamoyillarining keskin kumshi bilan birga rivojlanib bordi. Erkin savdo
g’oyalarining umumiy ustunligi davom etgsn holda alohida davrlarda
protektsionizmning jonlanishi va rivojlanishi kam kuzatildi.
50-60-yillaming liberallashtirish tendentsiyasi boj tariflarining pasaytirilishi,
valuta va miqdoriy chekIashlaming qisqartirilishi shaklini olgan. Agarda 50-
yillarning o’rtalarida Yevropa mamlakatlari va AQSHda boj stavkalarining o’rtacha
ko’rsatkichi 30-40 % bo’lgan bo’lsa, 70-yillarda uning o’rtacha ko’rsatkichi 7-10 %
ni tashkil etgan, hozir esa 3-5 % atrofida.
8
https://www.gazeta.uz/oz/2020/11/07/corruption-customs/
23

shakllantirib, oxir oqibatda iqtisodiyotni inqirozga olib keladi. Proektsionizm
iste’molchi nuqtai nazaridan ham zararli. Chunki uni iste’mol qilinayotgan tovar va
xizmatlar uchun ortiqcha mablag’ to’lashga majbur qiladi. Shu sababli, savdo
erkinligi ko’pgina afzalliklarga ega. U ixtisoslashishga qulay sharoit yaratib beradi,
raqobat muhitining rivojlanishini yengillashtiradi, bozorlaming kengayishi imkonini
yaratib, iste’molchilarga maqbul bo’lgan tovarlarning katta miqdorlarda ishlab
chiqarilishi imkonini beradi.
Lekin, oxir oqibatda «ishonuvchan erkin savdo» bilan «noziklashib ketgan
protektsionizm» orasida muvozanat qaror topishi kerak. Bu muvozanat erkin savdo
tarafga qanchalik og’sa, shunchalik jahon iqtisodiyotining taraqqiyoti uchun qulay
sharoit yaratilgan bo’ladi. Biroq, bundagi me’yordan chiqishlar eng rivojlangan va
eng qashshoq davlatlar o’rtasidagi muvozanatni birinchilar foydasiga og’diradi.
Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrda xalqaro savdoning asosiy yo’nalishi
sifatida «erkin savdo» yo’nalishining uzil-kesil qabul qilinishi o’z ifodasini «ochiq
iqtisodiyot» nazariyasining vujudga kelishida va protektsionizm g’oyalarining faol
himoyachilari qolmaganligida topdi. Amalda davlatlarning tashqi savdo siyosati
liberalizm va protektsionizm unsurlarini mujassamlashtirish ma’lum darajada ko’p
qirrali 9
.
Protektsionizm - milliy iqtisodiyotni ch et el raqobatidan himoya qilishga
qaratilgan siyosatdir. Erkin savdo siyosatidan farqli o’laroq protektsionizmda bozor
kuchlarini erkin ta’siri amal qilmaydi, chunki jahon bozorida har bir mamlakatni
iqtisodiy potentsiali va raqobatbardoshligi har xildir. Shuning uchun bozor
kuchlarining erkin harakati rivojlanmagan mamlakatlar uchun qulay emasdirlar.
Kuchli xorijiy davlatlar tomonidan ko’rsatiladigan kuchli raqobat rivojlanayotgan
mamlakatlada iqtisodiy turg’unlikka va bu mamlakat uchun samarasiz bo’Jsan
iqtisodiy tuzilmalami shakllanishiga olib keladi.
Protektsionizm mamlakatda ishlab chiqarishning ma’lum sohalarini
rivojlanishiga imkoniyat yaratadi. Agrar mamlakatlarda protektsionizm ko’p
9
https://www.gazeta.uz/oz/2020/11/07/corruption-customs/
25

siyosiy va boshqa xil munosabatlaridir. Tashqi iqtisodiy faoliyat tashqi iqtisodiy
aloqalarni ro’yobga chiqarish jarayoni. Tashqi iqtisodiy aloqalar xalqaro mehnat
taqsimoti, ishlab chiqarish va fanni ixtisoslashtirish, xo’jalik hayotini
baynalminallashtirish jarayonidan obyektiv ravishda kelib chiqadi. Tashqi iqtisodiy
aloqalarning shakllanishi va rivojlanishi alohida olingan mamlakatlarning o’zaro
aloqalari va bir-biriga bog’liqligining kuchayishi bilan belgilanadi. Xalqaro mehnat
taqsimotining iqtisodiy mazmllni birgalikdagi ishlab chiqarishni tashkil etish
usullarida ifodalanadi. Bunda turli mamlakatlarning korxonalari muayyan tovar
yoki xizmatlarni tayyorlashga ixtisoslashadi, so’ngra ulami ayirboshlaydilar. Tovar
ayirboshlash pulli yoki pulsiz asosda amalga oshirilishi mumkin. Ko’pchilik
hollarda ayirboshlash asosan birinchi variant bo’yicha yuz beradi, ya’ni xorijdan
mahsulot oladigan taraf uning egasiga barcha harajatlarni to’laydi. Turli tuhfalar,
insonparvarlik yordamlari, ishlarni muvofiqlashtirish, umumiy qarorlarni
muhokama va qabul qilish, tajriba almashish, standartlarning xalqaro miqyosda
birxillashtirilishi, atrof muhitni muhofaza qilishga doir chora-tadbirlar va hokazolar
ayirboshlashning pulsiz turlariga kiradi. Shunday qilib, davlatning tashqi iqtisodiy
aloqalari turli sohalarda: tashqi savdo, fan-tcxnika, ishlab chiqarish. invcstitsiya,
valyuta-moliya va krcdit, axborot, madaniyat va sport turlari, mchnat resurslarini
olib o’tishda o’rnatiladi. Tashqi iqtisodiy aloqalarning ana shu turlarini quyidagi
shakllarga birlashtirish mumkin: savdo (tovarlarni ayirboshlash. xizmatlar
ko’rsatish), qo’shma tadbirkorlik, hamkorlikning boshqa turlari. Ular xalqaro
iqtisodiy munosabatlar amaliyotida ayniqsa kcng tarqalgan.
Tashqi iqtisodiy faoliyat tashqi savdoga asoslanadi, chunki bunday faoliyat
tufayli mamlakatlar o’z ishlab chiqarish rcsurslaridan foydalanish samaradorligini
oshirish imkoniyatiga ega bo’ladi.
Xalqaro savdoga zamonaviy qarashlar bir necha nazariyalami o’z ichiga oladi.
Ular Adam Smit allaqachon ta’riflab bergan mutlaq ustunlik nazariyasidan (l776-
yil) boshlanadi. Nazariyotchi har bir mamlakatda boshqa marnlakatlardagiga
qaraganda ancha kam chiqimlar bilan tovarlar va xizmatlarning muayyan turlarini
5

1997-yilning 10 oktyabrida "Tovarlar (ishlar, xizmatlar) eksportini
rag’batlantirish to’g’risida"gi Fannon qabul qilindi. Farmon bilan tashqi iqtisodiy
faoliyatni yanada erkinlashtirish, eksport-import operatsiyalarini tartibga soJishni
takomillashtirish maqsadida 1997-yilning I noyabridan boshIab barcha turdagr tovar
(ish, xizmatlar) eksportiga bojlar, hamda alohida tftrlaridan tashqari, ulaming
eksportini Iitsenziyalashtirish va kvotalashtirish ham bekor qilindi.
Farmon bilan 1997-yilning 1 noyabridan joriy qilinadigan import boji
stavkalari jami bo’lib 97 tovar guruhiga nisbatall belgilanib, ro’yhatga kirmagan
tovarlarga nisbatan 3%, ko’pchilik tovar turlariga nisbatan 30%, ayrim rangli
metallar va ulardan tayyorlangan buyumlar uchun 5%, qolgan kamchilik tovarlar
uchun 10 %, 15 % va 20 % miqdorida boj stavkasi belgilandi.
1998-yilning 18 fevral kuni "Import operatsiyalarini tartibga solish bo’yicha
qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida"gi Fannon qabul qilindi. Import
operatsiyalarini tartibga solish tizimini takomillashtirish maqsadida 1998-yilning 1
martidan bosh lab tovarlar importini tariflar orqali boshqarish chora-tadbirlari
tizimining hamda import kontraktlarini tuzish va ularni ijro etish yuzasidan
nazoratni erkinlashtirishning joriy etilishi belgilanib, Vazirlar Mahkamasiga bir
haftalik muddat ichida import bojlari stavkalarini qayta ko’rib chiqib, Fannonning
ijrosi yuzasidan tegishli qaror qabul qilislt topshirildi.
Mazkur Fannonni ijro etish yuzasidan 1998-yiIning 24 fevralida Vazirlar
Mahkamasining "Importni tariflar orqali boshqarish to’g’risida"gi 80-sonIi qarori
qabul qilinib, unda 1998-yilning 1 martidan boshlab joriy etiladigan import
bojlarining yangi stavkalari tasdiqlandi. Qarorga ko’ra, jami ho’lib 97 tovar
guruhiga 75 nisbatan import boji stavkaIari beJgilanib, import qilinadigan
tovarlaming ko’pchilik turlariga nisbatan boj stavkasining yuqori 30 %, ro’yhatda
keltirilmagan tovarlarp nisbatan eng past 3 %, rangli metallar va ulardan
tayyorlangan mahsulotlarga nisbatan 5 %, choy, go’sht va baliq mahsulotlari. bosh
33

Qonunning yangi tahririda qurol-yarog’larni, harbiy texnikani va ikki
maqsadda ishlatishga mo’ljallangan tovarlar eksportini nazorat qilishni
boshqaruvchi me’yorlar, shuningdek tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga. oshirishning
alohida tartibini boshqaruvchi maxsus moddalar kiritilgan. Shuningdek, tashqi
iqtisodiy faoliyat subyektlarining huquqlarini kafolatlashga va burchlarini belgilab
berishga bag’ishlangan bo’limi ancha takomillashtirilgan.
Xorij bozorlariga, ayniqsa MDH mamlakatlari bozoriga chiqishga intilib, ish
lab chiqarish faoliyati bilan shug’ulIanayotgan mikroiqtisodiy subyektlaming
hammasi anchagina qulay huquqiy sharoitga ega bo’ldi. Shunday qiIib, ishlab
chiqaruvchi korxonalar huquqiy ahvolining foydali jihatIaridan amalda
Respublikaning barcha xo’jalik yurituvchi subyektIari foydalana oladi, binobarin,
mulkchilikning istalgan shaklidagi korxona va firmalar eksport-import va soliqqa
oid imtiyozlardan foydalanishi uchun o’zlarining asosiy faoliyatlarini tegishli tarzda
qayta qura oladi.
TASHQI IQTISODIY FAOLIYAT TOVAR NOMENKLATURASI –TIF TN
( Товарная номенклатура внешно - экономическое деятел ’ ности ТНВЭД ) yoki
uyg’unlashgan tizim nomenklaturasi-UTN
( Номенклатура гармонизированной системы – НГС ) faoliyatni davlat boshqaruvi
sistemasi bo’lib, tovarlarning bo’limlari, guruhlari va subpozitsiyalari uchun
sinflashning asosiy qoidalari, qo’shimcha izoxlar va klassifikatsiya qismlaridan
iborat. UTN–tashqi iqtisodiy faoliyat ko’p maqsadli tovar nomenklaturasi
hisoblanib, u tovarlarni Har taraflama ixchamlashtirilgan holda batafsil ta’riflovchi
klassifikatordir. U xalqaro savdo-sotiq statistik ma’lumotlarini taqqoslash va analiz
qilishda, bojxona tijorat faoliyati, statistik xizmat talablarini qondiruvchi tovarlarni
uyg’unlashgan tizimda tariflash va kodlash bo’yicha xalqaro konventsiyaning
ajralmas qismidir.
Mamlakat tashqi iqtisodiy faoliyatini rivojlantirish. bojxona yo’li bilan tartibga
solishda nomenklaturadan foydalanish yo’lga qo’yilgan. Tashqi iqtisodiy aloqalarni
rivojlantirish va soddalashtirishda tovar nomenklaturaning ahamiyati juda
8

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGIʹ
TOShKENT DAVLAT IQTISODIYoT UNIVERSITETI
“Biznes bosh q aruvi va logistika” kafedrasi
“Bojxona ishi”
fanidan
KURS ISHI
Mavzu: TIF TN bo yicha alohida tovar guruhlarining bojxona nazoratini
ʼ
tashkil etish
Komissiya ________________________
________________________
1

O’zbekiston uchun tashqi savdoni isloh qilish va eksportni rag’batlantirish -
erkin ayirboshlanadigan valutada daromadlar o’sishiga olib keladi. U jahon
iqtisodiyotiga integratsiyalashuv kuchayishida muhim omil sanaladi. Eng muhimi, u
iqtisodiy o’sish barqarorligini ta’minlaydigan milliy valutani mustahkamlash,
iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish kabi eng dolzarb
masalalarni hal qilishga qaratilgan muhim harakat hisoblanadi.
Ma’muriy nazoratning qisqarishi orqali zamonaviy xalqaro qoidalarga muvofiq
tashqi savdoni bozor mexanizmlari vositasida tartibga solinishi respublikada o’tish
davriga xos xususiyatlarni hisobga olgan holda, tashqi savdoni davlat tomonidan
tartibga solishni va isloh qilish uslublarini takomillashtirishni talab qiladi. Xo’jalik
subyektlarining makroiqtisodiy bozor islohotlari natijasida vujudga kelgan
rag’batlantirish omillaridan to’liq foydalanishni. ta’minlash uchun O’zbekiston
xalqaro moliyaviy va texnik yordamga muhtojdir. Respublika xo’jalik
subyektlarining xalqaro savdo jarayonlarida ishtiroki hozirgi kunda faqatgina
to’plangan tajribalar va o’rnatilgan savdo aloqalari hisobiga jahon bozori holati
bo’yicha yetarli darajada ma’lumotlar bo’lmagan va bu sohada ilmiy izlanishlar
deyarli yo’q sharoitda ro’y bermoqda. TIF sohasida respublika duch kelayotgan
asosiy qiyinchiliklar quyidagilar:
• TIFlarning o’zgaruvchan shart-sharoitlarini inobatga oluvchi, ularni davlat
tomonidan tartibga solishning ilmiy asoslangan kontseptsiyasining mavjud emasligi;
• TIF ishtirokchilarining aksariyat qismida tashqi iqtisodiy operatsiyalami
amalga oshirish bilan bog’liq bo’lpn bozor iqtisodiyoti, jahon bozoriga kirish shart-
sharoitlari, huquqiy va texnik jihatlari to’g’risida maxsus bilimlaming yetishmasligi.
• Jahon bozorlari haqida kerakli tijoriy ma’lumotlaming yetishmasligi yoki
yo’qligi.
• Bojxona va eksport-import nazoratini kompyuterlashtirish va
avtomatlashtirishning talab darajasida emasligi. TIF sohasida erishilgan yutuqlar
bilan birgalikda, uning samaradorligiga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi muammolar ham
saqlanib qolmoqda. Ulami bartaraf etishda har tomonlama ilmiy asoslangan tashqi
10

1.TIF mohiyati, TIF da Tovar nomenklaturasi .
Sivilizatsiyaning rivojlanishi alohida olingan davlatlarni xalqaro xo’jalik
aloqalariga muntazam ravishda jalb etishga olib keladi, bu esa yagona jahon
iqtisodiyotini barpo etishga imkon yaratadi. Dunyodagi barcha mamlakatlar
umumiy iqtisodiy qonunlarga ko’ra rivojlanadi, ya’ni ular xalqaro munosabatlar
iqtisodiy xarakterining ustuvor bo’lishini shartlaydi. Ehtiyojlaming doimo
murakkablashib boradigan tarkibi, resurslarning juda kamligi va olisdaligi nafaqat
alohida davlat ichidagi hududlar, balki turli davlatlar va jahon mintaqalari o’rtasida
ham yanada samaraliroq ayirboshlash vositalarini talab etadi 2
.
O’zbekistonda ko’plab korxona va birlashmalar, korporatsiya va kompaniyalar,
firma va boshqa tashkilotlar xorijlik sheriklar bilan tashqi savdo aloqalarini
muvaffaqiyatli rivojlantirmoqda, xorijlik investorlar ishtirokida yirik investitsiya
loyihalarini amalga oshirmoqda, xalqaro ishlab chiqarish hamkorligini
kengaytirmoqda va chuqurlashtirmoqda. Tashqi iqtisodiy aloqalarning ushbu
shakllari milliy iqtisodiyotni rivojlantirishga ta’sir ko’rsatadi. Ana shu ta’sir
natijalarining tahlili va xalqaro mehnat taqsimotida ishtirok etishini hisobga olgan
holda iqtisodiyotni rivojlantirish istiqbollarini belgilash tashqi iqtisodiy aloqalar va
tashqi iqtisodiy faoliyat tushunchalarining mazmuni to’g’risida aniq tasavvurga
asoslanishi kerak. Tashqi iqtisodiy aloqalar - iqtisodiyotning barcha tarmoqlari va
faoliyatning boshqa sohalarida davlat va uning subyektlari xalqaro hamkorligining
xilma-xil shakllari tizimidir. Davlat subyektlariga o’z zimmasiga davlat tomonidan
yuklangan huquq va majburiyatlarning tasarrufchilari kiradi. Bular o’zini-o’zi
boshqaradigan hududlar, mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, xo’jalik yurituvchi
subyektlar (aksiyadorlik jamiyatlari, davlat korxonalari, kichik va o’rta korxonalar,
xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar, xususiy tadbirkorlar va hoka
zolardir. Binobarin, tashqi iqtisodiy aloqalar - aniq bir mamlakatning boshqa
mamlakatlar bilan xalqaro mehnat taqsimotiga, fan va ishlab chiqarishni
ixtisoslashtirishga hamda boshqa omillarga asoslangan ishlab chiqarish, savdo,
2
A.X.Ayubjonov, B.X.Mamatqulov, S.N.Sayfullaev.”Statistika fanidan amaliy mashg’ulotlar o’tkazish uchun o’quv
qo’llanma. Toshkent. “Iqtisodiyot-2012
4

hollarda industrlashtirishning zaruriy sharti bo’ladi. Bundan tashqari,
protektsionizmda ishsizlik soni qisqaradi. Lekin, bu siyosatni uzoq vaqt mobaynida
qo’lIash iqtisodiy turg’unlikka olib kelishi mumkin. Chunki agarda chet el raqobati
bartaraf etilsa, u holda mahaIliy tadbirkorlarning ish lab chiqarish texnik ta’minotini
va samaradorligini oshirishga bo’lgan qiziqishi susayadi.
Protektsionizmning eng oxirgi shakli - avtarkiyadir. Bunda mamlakatlar, unda
ish lab chiqarilishi mumkin bo’lmagan tovarlamigina import qiIishga harakat
qiladilar. Eksport esa zarur bo’lgan importni ta’minlash darajasida amalga
oshiriladi. Sof holda avtarkiya siyosati har qanday importni mahalliy mahsulotlariga
almashtirilishi lozimligini ko’zda tutadi. Lekin hamma vaqt ham ba’zi bir
mamlakatlar tomonidan importni mahalliy mahsulotlar bilan almashtirishga bo’lgan
intilishni avtarkiya siyosati deb bo’lmaydi.
Avtarkiya siyosati ham, erkin savdo siyosati kabi sof holda amalga
oshirilmaydi. Protektsionizmning turli darajalariga doimo duch kelinadi va bu u
yoki bu mamlakatning iqtjsodiy rivojlanganlik darajasiga bog’liq. Ba’zi bir
holatlarda bir vaqtning o’zida ham protektsionizm, ham erkin savdo siyosatini olib
borish mumkin, lekin har xil mahsulotlarga nisbatan.
Protektsionizm siyosati hozirgi raqobat kuchayishi sharoitida mahalliy tovar
ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish maqsadida nafaqat rivojlanayotgan, balki
rivojlangan mamlakatlar tomonidan qo’llaniladi. Davlat protektsionistik savdo
siyosatini olib borishda tashqi sadvo siyosatining turli vositalaridan foydalanadi. Bu
vositalarni tanlash ularni qo’llash maqsadlaridan kelib chiqadi. Bitta maqsadga
erishish uchun turli vositalardan foydalanilish mumkin. Shuning uchun har qanday
alohida olingan holatda davlat bu vositalarning u yoki bu guruhlarini tanlaydi.
Davlat xo’jalik subyektlariga tavsiyalar berishi va u yoki bu harakatlami
amalga oshirishni rag’batlantirishi mumkin. Bular ba’zi birollarda ijobiy natijalar
beradi. Misol uchun, katta firmalar berilgan tavsiyalarga ko’ra, harakat qilishlari
orqali davlatdan ma’lum imtiyozlar va afzalliklarga ega bo’lishlari mumkin (davlat
26

TIF TN boʼyicha alohida tovar guruhlarining bojxona nazoratini tashkil etish

Купить