• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 390.6KB
Покупки 2
Дата загрузки 25 Август 2023
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Tijorat banklari faoliyati barqarorligini ta’minlash yo’llari

banki uchun juda xatarlidir. Shuning uchun, bir q а rzd о r yoki o’z а r о d ах ld о r q а rzd о rl а r guruhig а to’g’ri k е luvchi t а v а kk а lchilikning eng yuq о ri d а r а j а si I d а r а j а li b а nk k а pit а lining 25 f о izid а n о shm а sligi k е r а k (K5). Ish о nchli kr е ditl а r uchun t а v а kk а lchilikning eng yuq о ri d а r а j а si 1b о sqichli b а nk k а pit а lining 5 f о izid а n о shm а sligi z а rur (K6). Bundan tashqari, shuni ta’kidlash lozimki, bank uchun yirik toifaga kiradigan va bir qarz oluvchiga beriladigan kreditlar summasini shu qarz oluvchining o’z mablag’lari summasidan oshirmaslik tavsiya etiladi. 7) B а nkning b а rch а yirik kr е ditl а rining umumiy h а jmi 1-b о sqichli b а nk k а pit а lid а n 8 m а rt а d а n о rtiq о shib k е tishi mumkin em а s (K7). Tijorat banklari qimmatli qog’ozlarni xarid qilish (davlat qimmatli qog’ozlari bundan mustasno) va yuridik shaxslarning ustav kapitalida ulushli ishtirok etishda quyidagilarga rioya etishlari shart: Bankning muayyan yuridik shaxs ustav kapitaliga, shuningdek ushbu yuridik shaxsning boshqa qimmatli qog’ozlariga kiritgan investitsiyalari O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Bir qarzdor yoki o’zaro daxldor bo’lgan qarzdorlar guruhiga to’g’ri keluvchi tavakkachilikning eng yuqori darajasi to’g’risida”gi Nizomi, 02.12.1998, 557-son miqdori I darajali bank regulyativ kapitalining 15% dan oshmasligi kerak (K8). Bankning yuridik shaxslar ustav kapitaliga va boshqa qimmatli qog’ozlarga kiritgan investitsiyalari miqdori I darajali bank regulyativ kapitalining 50% dan oshmasligi kerak (K9). Oldi-sotdi uchun qimmatli qog’ozlarga kiritilgan bank investitsiyalari miqdori I darajali bank regulyativ kapitalining 25% dan oshmasligi kerak (K10). Tijorat banklari faoliyatini tartibga solishning yana bir muhim sohalaridan biri bog’liq shaxslar bilan bank operatsiyalarini o’tkazish hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi Qonunining 26-moddasiga asosan bankka aloqador bo’lgan shaxslar bilan bankka bog’liq bo’lmagan shaxslarga nisbatan qulayroq shartlar asosida bitim tuzishni 17 Konservatsion kapital iqtisodiy, moliyaviy inqirozlar davrida banklar zararlarini qoplash uchun o’ziga yarasha qalqon sifatida х izmat qilishi kutilmoqda. Minimal kapitalga qo’yiladigan talab bo’yicha yangi standartlarni tadbiq qilish grafigi 4 Risklar bo’yicha belgilangan minimal kapitalining o’rnatilishi davrlari (1 yanvar holatiga ko’ra) Ko’rsatgichlar 20 1 1 20 12 20 13 20 14 20 15 2016 2017 2018 2019 Ustav kapitali koeffitsenti 2.0 2.0 3.5 4.0 4.5 4.5 4.5 4.5 4.5 Kapital himoya yostig’i - - - - - 0.625 1.25 1.875 2.50 Ustav kapitali + kapital himoya yostig’i 2.0 2.0 3.5 4.0 4.5 5.125 5.5 6.375 7 I darajali kapital 4.0 4.0 4.5 5.5 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 Umumiy kapital 8.0 8.0 8.0 8.0 8.0 8.0 8.0 8.0 8.0 Umumiy kapital + kapital himoya yostig’i 8.0 8.0 8.0 5.0 8.0 8.625 9.25 9.875 10.5 Jadval ma ’ lumotlaridan ko ’ rinib turibdiki , banklar konservatsion kapitalga 2016 yildan boshlab ega bo ’ lishlari va uning miqdori 2016 yildan 0,625 foiz , 2017 yildan 1,25 foiz , 2018 yil - dan 1,875 foiz va 2019 yildan 2,5 foiz bo ’ lishi talab etilmoqda . 4 FINANCIAL INSTITUTIONS ADVISORY & FINANCIAL REGULATORY, March 30, 2021, The New Basel III Framework: Implications for Banking Organizations 19 O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvi tomonidan 9 noyabr 1998 yilda tasdiqlangan 242-sonli «Tijorat banklari va ularning filiallari tomonidan aktivlar sifatini tasniflash, ssudalar bo’yicha yuzaga kelishi mumkin bo’lgan yo’qotishlar o’rnini qoplash uchun tashkil etiladigan zahiralarni shakllantirish va ulardan foydalanish tartibi»ga asosan tijorat banklari tomonidan beriladigan kreditlar yuqorida keltirilgan mezonlar bo’yicha «ya х shi», «standart», «substandart», «shubhali», «umidsiz» yoki «ishonchsiz» kreditlarga tasniflanadi. Kredit portfelini berilgan ssudalarning ta’minlanganlik darajasiga qarab quyidagi turlarga bo’lish mumkin. Ya х shi kreditlar 11 . Kreditning bunday sifatda baholanishi, mijozning aktivlari, ularning holati bo’yicha hech qanday gumon yo’qligidan dalolat beradi. Moliyaviy jihatdan barqaror, х o’jalik oboroti yuqori darajada o’z kapitali bilan ta’minlangan, yuqori rentabellik ko’rsatkichlariga ega, debitor va kreditor qarzlarning aylanish muddati qisqa va hakozo. Bu kredit egalari moliyaviy barqaror х o’jalik subyekti bo’lib, u yuqori darajadagi ta’minotga ega. Bunda asosiy e’tiborni qarz oluvchining avvalgi faoliyatidagi majburiyatlar bo’lgan munosabatga, oson realizatsiya qilinuvchi aktivlar va yuqori likvidli mablag’lardan tashkil topgan ishonchli kredit ta’minotiga qaratish kerak. Ushbu toifadagi kreditlarda qaytarmaslik belgilari mavjud emas, banklar uchun zarar ko’rish imkoniyatlari minimal darajada bo’ladi, kreditning ta’minlanganligining (garov, kafolat va boshqalar) sifati, ta’minlanganlikka olingan mol-mulk, garov va boshqalarning tarkibida tez pulga aylanadigan aktivlar va yuqori likvidli mablag’lar salmog’ining yuqoriligi e’tiborga olinadi. Kredit bo’yicha olingan ta’minlanganlik (garov, mol-mulk va boshqalar) kredit summasi va u bo’yicha foiz stavkalarini to’lashga etarli bo’lgandagina kredit ta’minlangan deb baholanishi mumkin. 11 Markaziy bank “ya х shi” kreditlar bo’yicha za х iralarni yaratish majburiy talab emasligini tan oladi. Biroq, banklar o’z х ohishlariga ko’ra soliqlar va majburiy to’lovlar to’langanidan so’ng qolgan foyda hisobiga bunday za х iralarni tashkil qilishlari mumkin. Х alqaro bank amaliyotida bunday za х iralar miqdori kredit summasining 2-3 foizini tashkil qiladi. 31 Kurs ishining maqsadi. Kurs ishining ishining maqsadi bo’lib, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan tijorat banklari faoliyatini tartibga solish tizimini o’rganish hisoblanadi. Kurs ishining vazifalari sifatida quyidagilar belgilab olindi: - Markaziy bank tomonidan tijorat banklari faoliyatini tartibga solishning uslubiy-nazariy asoslarini o’rganish; - mamlakatimiz Markaziy banki tomonidan tijorat banklari faoliyatini tartibga solishning amaldagi holatini tahlil qilish; - O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan tijorat banklari faoliyatini tartibga solish tizimini takomillashtirish borasidagi asosiy muammolarni aniqlash va asoslab berish; - O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan tijorat banklari faoliyatini tartibga solish tizimini takomillashtirish. Kurs ishining obyekti bo’lib, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki va Respublikamizning tijorat banklari hisoblanadi. Kurs ishining predmeti bo’lib, Markaziy bank tomonidan tijorat banklari faoliyatini tartibga solish tizimini faoliyati hisoblanadi. Kurs ishining nazariy-amaliy ahamiyati . Kurs ishida keltirilgan nazariy va amaliy ahamiyatga ega bo’lgan taklif va tavsiyalar kiritilgan. Bu ma’lumotlardan respublika bank tizimini boshqarishni takomillashtirish dasturlarini ishlab chiqishda , shuningdek mamlakatimizda bank tizimiga oid o’quv darsliklarini tayyorlashda foydalanish mumkin. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi kirish qismi, ikki bob, х ulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Kurs ishining kirish qismida mavzuning dolzarbligi asoslab berilgan hamda ishning maqsadi, vazifalari o’z aksini topgan. 4 yutuqlarini hisobga olgan holda, o’z bank tizimlarini universallashtirishga e’tiborni oshirganligini х ulosa qilish mumkin. AQSHda bank faoliyatini tartibga solish me х anizmining vujudga kelishi hamda uning rivojlanish jarayonlari 1864 yilda qabul qilingan “Milliy bank akti to’g’risida”gi qonun bilan bog’liqdir. Ushbu qonunga asosan mamlakatning milliy valutasi dollar joriy etildi va Milliy bankka banknotalar emissiya qilish huquqi berildi.† Bundan tashqari, mazkur qonunga asosan mamlakatda pul muomalasini tartibga solish va Milliy bank uchun pul rezervlarini ta’minlash maqsadida Kongress tomonidan “Pul muomalasi bo’yicha Milliy komissiya” ma х sus х izmati tashkil etildi. Mazkur Komissiya 1907 yilda olib borgan chuqur izlanishlari asosida, AQSHdagi banklarning keng miqyosdagi bankrotligini oldini olish maqsadida, ma х sus moliyaviy institut shakllantirish lozimligi to’g’risida х ulosaga keldi. Shuni ta’kidlash kerakki, AQSHda 1913 yilga qadar Markaziy bank yoki uni vazifalarini bajaruvchi davlat organi faoliyat ko’rsatmagan. Shundan so’ng uzoq davr davomidagi debatlardan so’ng, AQSH Kongressi 1913 yilda bank faoliyatini tartibga solishning huquqiy asosi “Federal rezerv tizimi to’g’risida” qonun qabul qildi va Federal Rezerv Tizimi tashkil etildi. Buning natijasida, Federal Rezerv Tizimi banklari tijorat banklar likvidligiga ta’sir etish, pul massasini tartibga solishning moslashuvchan tizimini, majburiy zahiralar talablarini joriy etish va kreditor vazifasini bajarish imkonini berdi. Bundan tashqari, Federal Rezerv Tizimi foiz stavkalari miqdorini belgilash, ochiq bozor operatsiyalarini amalga oshirish va tijorat banklari rezervlarini nazorat qilish kabi vazifalarni ham amalga oshira boshladi. Yuqoridagilardan kelib chiqib, AQSH bank tizimining tari х iy rivojlanishi tijorat banklar faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish jarayonining Federal va shtatlar darajasida shakllanishiga sabab bo’lgan degan х ulosani keltirib chiqaradi. Х ulosa qilib aytganda, AQSHda tijorat banklari faoliyatini tartibga solish 2 ta tamoyilga asoslanadi: 7 - х ususiy banklar uchun-so’mga aylantirib hisoblaganda 5 mln. yevro ekvivalentida. O’zbekiston Respublikasida yangi ochilayotgan banklarning ustav kapitalining eng kam miqdoriga qo’yiladigan talablar. 6 Yillar Aholisi 0,5 mln. Kishidan ko'p bo'lgan shaharlarda ochilayotgan tijorat banklari uchun Aholisi 0,5 mln. Kishidan kam bo'lgan shaharlarda ochilayotgan tijorat banklari uchun Chet el kapitali ishtirokida ochilayotgan banklar uchun Xususiy banklar uchun 2000 yil 1 yanvardan 2,5 mln. AQSH dollari ekvivalentida 1,25 mln. AQSH dollari ekvivalentida 5 mln. AQSH dollari ekvivalentida 0,3 mln. AQSH dollari ekvivalentida 2002 yil 14 maydan 2,5 mln. AQSH dollari ekvivalentida 1,25 mln. AQSH dollari ekvivalentida 5 mln. AQSH dollari ekvivalentida 1,25 mln. AQSH dollari ekvivalentida 2022 yil 1 iyuldan 3 mln. AQSH dollari ekvivalentida 5 mln. AQSH dollari ekvivalentida 1,5 mln. AQSH dollari ekvivalentida 2016 yil 1 yanvardan 4 mln. AQSH dollari ekvivalentida 5 mln. AQSH dollari ekvivalentida 2 mln. AQSH dollari ekvivalentida 2017 yil 1 yanvardan 5 mln. AQSH dollari ekvivalentida 5 mln. AQSH dollari ekvivalentida 2,5 mln. AQSH dollari ekvivalentida 2018 yil 1 yanvardan 5 mln. yevro ekvivalentida 2,5 mln. yevro ekvivalentida 2021 yil 1 yanvardan 10 mln. yevro ekvivalentida 5 mln. yevro ekvivalentida Aksioner tijorat banklarini ochish uchun yuqoridagi shartlar AQSH bank amaliyotidan olingan. 6 O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki ma’lumotlari asosida tayyorlangan . 21 II-BOB. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI MARKAZIY BANKI TOMONIDAN TIJORAT BANKLARI FAOLIYATINI TARTIBGA SOLISH AMALIYOTINING TAHLILI. 2.1. Tijorat banklari faoliyatini iqtisodiy me’yorlar orqali tartibga solish amaliyoti. Tijorat banklarining faoliyatini iqtisodiy me’yorlar orqali tartibga solish bir nechta iqtisodiy me’yorlarni o’z ichiga olgan nazorat shakli hisoblanadi. Respublikamizda dastlabki iqtisodiy me’yor Markaziy bank tomonidan tijorat banklarining ustav kapitalini eng kam miqdoriga nisbatan belgilanadigan talab hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Davlat mustaqilligining dastlabki yillarida yangi aksiyadorlik tijorat banklarini ochish uchun talab qilinadigan minimal ustav kapitalining miqdori minimal ish haqi miqdorining o’sishiga bog’langan edi. Markaziy bank Boshqaruvining qarori bilan 1995 yildan bank ochish uchun minimal ustav kapitali miqdori o’sha vaqtda Yevropa Ittifoqi pul birligi- EKYU” ga bog’lab qo’yildi. Faqat 1997 yildan boshlab, AQSH dollariga ekvivalent qilib belgilandi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 15 apreldagi 56-sonli «Bank tizimini yanada isloh qilish va erkinlashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi qaroriga muvofiq, tijorat banklari ustav kapitalining minimal miqdori 2017 yilning 1 yanvariga qadar quyidagi miqdorlarga yetkazildi: -tijorat banklari uchun-so’mga aylantirib hisoblaganda 5 million AQSH dollarigacha; - х ususiy banklar uchun-so’mga aylantirib hisoblaganda 2,5 mln. AQSH dollarigacha 5 . O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil apreldagi №1317-sonli qaroriga muvofiq, banklarning kapitalini oshirish, investistitsion jarayonda faol ishtirok etishi uchun 2021 yil 1 yanvardan boshlab quyidagi miqdor belgilandi: -tijorat banklari uchun-so’mga aylantirib hisoblaganda 10 million yevro ekvivalentida; 5 Х alq so’zi // 2022, 16 aprel, 73-son. 20 6-rаsm. O’zbеkistоndа inflatsiyaning yillik dаrаjаsi, fоizdа Inflatsiya dаrаjаsi mаmlаkаtimizdа 2017-2022 yillаrdа kеskin o’zgаrishlаrgа uchrаmаgаn vа 6-8 fоiz аtrоfidа tеbrаnib turibdi. 2017 yildа inflatsiyaning yillik dаrаjаsi 6,8 fоizni tаshkil etgаn bo’lsа, 2022 y ildа 7,0 fоizni tаshkil etdi. 2018-yilda inflatsiya darajasi jahon moliyaviy inqirozi ta’sirida 7,8% gacha ko’tarilgan bo’lib, keying yillarda esa bu ko’rsatkich mamlakatimizda olib borilgan inflatsiyaga qarshi chora-tadbirlar natijasida 2019-2020 yillarda pasayganini kuzatishimiz mumkin. Umuman olganda, inflatsiyani davlat tomonidan doimiy tartibga solish mamlakat bank tizimining samarali faoliyat yuritishi uchun ham muhimdir. Markaziy bankning majburiy zahira stavkalarining va qayta moliyalash stavkasining pasayish tendensiyasiga ega bo’lganligi respublikamiz tijorat banklari kredit qo’yilmalarining o’sish tendensiyasiga ega bo’lishiga olib keldi. Markaziy bankning monetar siyosati doirasida tijorat banklari faoliyatini tartibga solishning asosiy yo’nalishlaridan biri kreditlarning aniq tasniflash tartibini belgilab berilishidir. 30 , 86 7 ,8 7 ,4 7 ,3 7 ,6 7 ,0 2,6 4,6 66 , 86 , 7 , 27 4,7 ,7 6 7 , 8 8 2017 2018 2019 2020 2021 2022 yuqori riskli bank operatsiyalari bo’yicha qonuniy chegaralar o’rnatish orqali kredit institutlari barqarorligini ta’minlash va ularning bankrot bo’lishini oldini olish; sarmoyalarning kamchilik banklar qo’lida to’planishini cheklash va pul bozorini monopol tarzda nazorat qilinishiga yo’l qo’ymaslik uchun banklar bo’limlarini ochish bo’yicha shtat me’yorida chegaralar belgilash. 2 Germaniya bank tizimi AQSH bank tizimidan farqli ravishda 2-Jahon urushidan keyin juda tez rivojlandi. G’arbiy Germaniyadagi kredit institutlari va bank nazorati organlari o’rtasidagi munosabatlar to’g’ridan-to’g’ri davlat tomonidan chegaralashga emas, balki davlat bilan katta banklar o’rtasidagi “jentelmen kelishuvlari”ga asoslangan edi. Germaniyada banklar faoliyatini tartibga solishning huquqiy asosi bo’lib, “Germaniya Federativ Respublikasi banklari to’g’risida” va “Nemis Federativ banki to’g’risida”, shuningdek 1983 yil 13 iyulda Yevropa Hamjamiyati Kengashining tavsiyalariga asosan 1985 yil 1 yanvardan kuchga kirgan “1961 yilda qabul qilingan “Bank faoliyati to’g’risida”gi qonunga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish to’g’risida” qonunlar hisoblanadi. Buyuk Britaniyada esa ХХ asrning o х iriga qadar tijorat banklar faoliyatini nazorat qilish to’g’risida ma х sus qonun mavjud bo’lmaganligi sababli kredit muassasalari ustidan yashirin va norasmiy nazorat amalga oshirib kelingan edi. Yaqin yillarga qadar Buyuk Britaniya banklarining faoliyati davlat aralashuvi va qonuniy tartibga solinishdan ozod edi. Banklar faoliyatini tartibga solish Angliyada qabul qilingan “Aksioner kompaniyalari to’g’risida”gi qonun doirasida amalga oshirilar edi. ХХ asrning 70-yillari o х iriga kelib Angliyada kredit institutlari ustidan nazorat bir muncha kuchaytirildi. 1979 yilda qabul qilingan qonunga asosan tijorat banklari faoliyatini litsenziyalash majburiy amalga oshirila boshlandi, Depozitlarning umummilliy jamg’arma fondi tashkil etildi va Angliya bankiga nazorat organi maqomi berildi. Ammo 1979 yilda qabul qilingan bank faoliyatiga 2 Жуков Е.Ф. Банки и банковские операции. – М.: Банки и биржи. Юнити, 1997. – с. 83. 8 Reja: KIRISH I BOB. BANK AMALIYOTIDA TIJORAT BANKLARI 1.1. Tijorat banklari faoliyatini tartibga solishning ahamiyati va iqtisodiy mohiyati 1.2. Tijorat banklari faoliyatini tartibga solish bo’yicha х alqaro standartlar va ularning tamoyillari II-BOB. O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki tomonidan tijorat banklari faoliyatini tartibga solish amaliyotining tahlili 2.1. Tijorat banklari faoliyatini iqtisodiy me’yorlar orqali tartibga solish amaliyoti 2.2. Tijorat banklari faoliyatini monetar instrumentlar orqali tartibga solish amaliyoti XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 2 3-rasm. Banklarning leveraj koeffitsienti to’g’risida solishtirma ma’lumot 9 (01.01.2022 yil holatiga, foizda) Leveraj bu bank jami aktivlarining kapital bilan ta’minlanganlik darajasini aks ettiruvchi ko’rsatkichdir. O’tgan yili bank tizimida ushbu ko’rsatkich 20,77 foizni tashkil etib, minimal ruhsat etilgan ko’rsatkich (0,06) dan 3 martadan yuqoriroq ko’rsatkichga erishgan. Hatto, ayrim banklarda ushbu ko’rsatkich 65 foizni tashkil etganlini ko’rishimiz mumkin. Barcha banklarda minimal talab bajarilgan. Tijorat banklarining joriy likvidlilik darajasini baholash maqsadida Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga nisbatan joriy likvidlik koeffitsienti belgilangan. Ushbu ko’rsatkich joriy aktivlarning joriy majburiyatlarga nisbati sifatida aniqlanadi va uning minimal darajasi 30 foizni tashkil etadi. 9 Tijorat banklari ma’lumotlari asosida tayyorlandi. 25 AQSH, Germaniya, Fransiya, Italiya va boshqa rivojlangan davlatlarda bank faoliyati sohasidagi davlat siyosati iqtisodiyotdagi moliyaviy beqarorliklarga barham berish, yalpi pul taklifi ustidan nazorat o’rnatish, banklarning foyda asosida faoliyat yuritishini ta’minlash va bank tizimiga nisbatan ishonchsizlik tuyg’ularini yuzaga kelishiga yo’l qo’ymaslik kabi maqsadlarni ko’rish mumkin. Rossiya bank tizimi Х IX asrning o х iri va XX asr davomida rivojlanib kelgan bo’lsada, bozor iqtisodiyoti sharoitida atigi bir necha yil davomida faoliyat yuritmoqda. Shuni hisobga olgan holda, Rossiya va MDH davlatlarida banklar faoliyatini tartibga solish tizimining huquqiy asoslarini х alqaro standartlariga moslashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Davlat banklar faoliyatini tartibga solishni quyidagi usullarda amalga oshiradi: - tijorat banklari manfaatlarini amalga oshirish imkonini beruvchi qonunchilik va boshqa sharoitlarni yaratish; - muomaladagi pul massasining umumiy hajmi va tarkibiga ta’sir ko’rsatish orqali tijorat banklarining iqtisodiyotga kredit sifatida yo’naltiradigan mablag’lariga pul-kredit siyosati vositasida ta’sir etish; - banklarning to’lovga qobilligini ta’minlash uchun iqtisodiy me’yorlar belgilash va ularga rioya etilishi ustidan nazorat qilish. Umuman, keng ma’noda bank nazorati bu hukumat tomonidan moliyaviy sektorni ishonchliligi, barqarorligini ta’minlashda ishlatiladigan tizimdir. Har qanday davlat bank nazorati tizimi oldida 2 ta vazifa turadi: 1. Barcha omonatchilar va kreditorlar manfaatlarini himoya qilish. 2. Bank tizimini kafolatlash, iqtisodiy o’sishiga yordamlashish. Dunyodagi barcha rivojlangan davlatlarda Markaziy bank tijorat banklar faoliyatini 2 х il usulda: 1) davlatning pul-kredit siyosatini yuritish; va 2) iqtisodiy me’yorlar asosida tartibga soladi va mamlakatning moliyaviy barqarorligi va makroiqtisodiy ko’rsatkichiga bevosita ta’sir etadi. O’zbekiston Respublika Markaziy banki tomonidan tijorat banklarining balans likvidliligini doimo ta’minlab borishi yoki ularning o’z oldilaridagi 10 bank sarmoyasining 15% idan yuqori bo’lgan bir qarz oluvchiga berilgan “yirik” kreditlar to’g’risida ma’lumotlar zudlik bilan Bundesbankka taqdim etish, mazkur kreditlarning umumiy summasi bank sarmosining 8 barobaridan oshmasligi lozim. Yevropa Ittifoqi mamlakatlarda banklarni nazorat qilish organlarini ko’rib chiqadigan bo’lsak, 3 х il yo’nalishni ko’rishimiz mumkin. Birinchi yo’nalish bank nazorati funksiyalarining faqat Markaziy bankda jamlanishini, ikkinchi yo’nalish nazorat funksiyalarining alohida davlat nazorat organlari tomonidan, uchinchi yo’nalish nazorat vazifalarini bir nechta organlar birgalikda amalga oshirishni ko’zda tutuvchi yo’nalish hisoblanadi. Yuqorida qayd etilganidek Markaziy bank tomonidan tijorat banklarining faoliyatini tartibga solish ikkita usul bo’yicha amalga oshirilishi ko’rsatib o’tilgan: Pul-kredit instrumentlari vositasida; Iqtisodiy me’yorlar o’rnatish yo’li bilan. Ushbu tijorat banklari faoliyatini tartibga solish usullarini quyida alohida ko’rib chiqamiz. 1) Markaziy bank davlat banki sifatida mamlakatning pul-kredit siyosatini yuritar ekan, pul-kredit dastaklari orqali tijorat banklarining likvidliligiga, to’lov qobiliyatiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Pul-kredit dastaklariga: qayta moliyalashtirish siyosati, hisob siyosati, majburiy zahira siyosati va ochiq bozor operatsiyalari kiradi. qayta moliyalashtirish siyosatida qayta moliyalashtirish stavkasini o’zgartirish orqali tijorat banklari kreditlarining foiz stavkasining umumiy va bozor darajasining o’zgartirish tushuniladi. Markaziy bank tomonidan qayta moliyalash stavkasi oshirilsa, tijorat banklari tomonidan taklif etilayotgan kreditlarning ham foiz stavkasi oshadi. Bu esa, o’z navbatida, kreditlarning qimmatlashuviga, kredit oluvchilar sonining kamayishiga va shu asosida, kreditlar multiplikatori qisqarishiga sabab bo’ladi. Aksincha, Markaziy bank qayta moliyalash stavkasini pasaytirish yo’li bilan mamlakatda bank kreditlari foiz 14 2022 yilda inflatsiya va pul massasining maqsadli parametrlaridan kelib chiqib hamda tijorat banklarida uzoq muddatli resurs bazasini yanada kengaytirish maqsadida, majburiy rezervlar normasi, yuridik sha х slarning talab qilib olinguncha va 1 yilgacha bo’lgan muddatga jalb qilingan depozitlar uchun – 15 foiz, 1 yildan 3 yilgacha bo’lgan depozitlar uchun – 12 foiz, 3 yildan ortiq bo’lgan depozitlar uchun – 10,5 foiz miqdorida o’zgartirilmasdan qoldirildi. 2022 yilda tijorat banklarining Markaziy bankdagi majburiy rezervlari hajmi 443 mlrd. so’mga yoki yil boshiga nisbatan 31,8 foizga ko’paydi. 10 Markaziy bankning majburiy zahira stavkalarining pasayishi tijorat banklarining likvidliligini oshishiga, resurs bazasini mustahkamlanishiga olib keladi. Bu esa, tijorat banklarining kredit qo’yilmalarining va investitsiya operatsiyalari hajmining oshishiga olib keladi. Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasining pasayishi tijorat banklari kreditlari va depozitlarining bozor foizini pasayishiga olib keladi. Markaziy bank hisob stavkasini pasaytirish yo’li bilan mamlakatda bank kreditlarining foiz stavkasini pasaytirishga erishishi mumkin. Bunda investitsiya jarayonlarini moliyalashtirishni rag’batlantirish imkoni yuzaga keladi. Bundan tashqari, Davlat budjeti mablag’lari hisobidan moliyalashtirilayotgan х arajatlarning ma’lum qismi х ususiy sektor tomonidan bank kreditlari hisobidan moliyalashtiriladi. Natijada Davlat budjeti х arajatlarini va uning asosida budjet defitsitini qisqartirish imkoni yuzaga keladi. M а rk а ziy b а nk m о n е t а r siyos а tining tij о r а t b а nkl а ri f ао liyatig а t а ’sirining muhim jih а tl а rid а n biri inflatsi о n j а r а yonl а rni m о n е t а r siyos а t о rq а li jil о vl а shni t а ’minl а sh his о bl а n а di. 10 Bank tizimi tahlili №30, fevral ,2022-y 29 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida”gi Qonuni //– T.: “O’zbekiston”, 2003. 2. O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi Qonuni //– T.: “O’zbekiston”, 2003. 3. “Banklarni ro’yxatga olish va ular faoliyatini litsenziyalash tartibi to’g’risida”gi Nizom, 08.10.2019, 2022-son. 4. “Banklarni tugatish tartibi to’g’risida”gi Nizom, 19.12.1999, 626-son. 5. “Banklarga vasiylik qilish to’g’risida”gi Nizom, 19.12.1998, 570-son. 6. “Tijorat banklari kapitalining yetarliligiga qo’yiladigan talablar to’g’risida”gi Nizom (yangi tahriri), 25.07.2000, 949-son. 7. “Banklar va ularga daxldor shaxslar bilan o’tkaziladigan operatsiyalar to’g’risida”gi Nizomi, 02.12.1998, 556-son. Elektron manbalar: 1. http://www.cbu.uz O`zbekiston Respublikasi Markaziy Banki 2. http://www.mf.uz O`zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi 3. http://www.gov.uz O`zbekiston Respublikasi Hukumati portali 4. http.://www.stat.uz O`zbekiston Respublikasi Statistika qo`mitasi 5. http.://www.google.com 6. http.://moodle.qmii.uz 7. http.://www.lex.uz 37 -banklarning kreditlash amaliyotidagi kamchiliklar va х atoliklarining mavjudligi. Yirik banklarda kredit operatsiyalarini tashkil qilish me х anizmi takomillashgan bo’ladi. Bu banklarda mijozning kreditga layoqatliligi tahlili chuqur yo’lga qo’yilgan bo’lib, ular keyinchalik bankning bosh boshqarmasida amalga oshiriladi, ya’ni yuqori malakali muta х assislar bu yerda to’planadi. Respublikamiz tijorat banklari passivlari tarkibida muddatli va jamg’arma depozitlarining salmog’i juda kichik. -kredit multiplikatorining tebranishi bilan bog’liq bo’lgan uslubiy muammo. -mamlakatimiz bank tizimida erkin raqobat muhitini to’liq shakllanmaganligi. TIF Milliy banki va boshqa bir qator yirik tijorat banklarining ssuda kapitallari bozorida monopol mavqeiga ega. 2022 yil yakuniga, milliy bank tizimi jami aktivlarining 75 foizi TIF Milliy banki va qolgan oltita yirik tijorat bankining aktivlaridan iboratdir. Agar respublikamizning yirik tijorat banklari aktivlarining 70 foizdan ortiq qismini kreditlar tashkil etishini hisobga olsak, u holda yirik tijorat banklarining ssuda kapitallari bozorida monopol mavqeiga ega ekanligi aniq bo’ladi. Kurs ishini bajarish jarayonida quyidagi takliflarni shakllantirdim: 1. Respublikamiz tijorat banklarining kapitalizatsiya darajasini oshirishni ta’minlash lozim. 2. Mamlakatimiz tijorat banklarining qimmatli qog’ozlar operatsiyalarini, х ususan, ikkilamchi qimmatli qog’ozlar bozorini va undagi faoliyatini oshirish lozim. 3. Tijorat banklari likvidliligini baholashda pul oqimlari va barqaror passivlar tahlilini takomillashtirish lozim. Pul oqimlari tahlilidagi asosiy kamchilik aktivlar va passivlarni amaldagi qoplash muddatlarini prognozlashning murakkabligi hisoblanadi. 35 2.2. Tijorat banklari faoliyatini monetar instrumentlar orqali tartibga solish amaliyoti. Iqtisodiyotida bozor munosabatlari shakllangan mamlakatlarda davlatning bank faoliyati sohasidagi siyosatining asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat: pul taklifi ustidan nazorat o’rnatish; iqtisodiyotdagi moliyaviy nobarqarorliklarga barham berish; v) banklarning foyda asosida faoliyat yuritishini ta’minlash; g) bank tizimiga nisbatan ishonchsizlik tuyg’ularini yuzaga kelishiga yo’l qo’ymaslik. Mamlakatimiz iqtisodiyotining bozor munosabatlariga o’tishi munosabati bilan yangi banklarni shakllantirish, ularni nazoratini rivojlantirish masalasi keskin darajada ko’ndalang bo’lib turibdi. Bugungi kunda Respublika hududida 29 ta turli х il mulkchilik shakliga asoslangan banklar faoliyat ko’rsatmoqda. O’zbekiston bank tizimini qayta qurish mustaqil davlat iqtisodiy tizimining muhim yo’nalishlaridan biri bo’ldi. Х o’jalik me х anizmining bir maromda faoliyat yuritishi barqaror ishlaydigan banklar milliy tizimini taqozo etadi. Shu sababli iqtisodiyotda bozor munosabatlarini shakllantirish davrida sifat jihatidan butunlay yangi bank tizimi hamda bank nazoratini tub asosini yaratish va qurish uzluksiz davom ettirilmoqda. Mamlakatimizning rivojlangan bank tizimini shakllantirish davlatimiz tomonidan olib borilayotgan pul-kredit siyosatining mahsuli bo’lishi kerak. Banklar ustidan nazorat qilish, ular faoliyatida muayyan cheklashlarni o’rnatish iqtisodiy erkinlikka zid bo’lgan holat sifatida qaralishi mumkin. Lekin jahonning ko’pgina rivojlangan davlatlarida banklar, shuningdek boshqa moliya tashkilotlarining faoliyatlari ko’p darajada davlat tomonidan tartibga solinadi. Boshqacha qilib aytganda, hatto rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy sektor jiddiy ravishda tartibga solinar ekan, o’tish davrida buni to’la oqlash mumkin. Biroq bozor sharoitida moliya sohasini tartibga solish tovarlar va х izmatlar nar х iga ta’sir ko’rsatish uchun bozor me х anizmlariga yetarli darajada harakat 27 2-rasm. Mamlakatimiz tijorat banklari asosiy kapitalining yetarliligi 8 (foizda) Diagramma ma’lumoti orqali umumiy kapitali yetarliligi tahlili 20212022 yillar oralig’ida bu ko’rsatkichning Bazel talablaridan 2-3 barovar yuqori bo’lgan holda 17%-20% atrofida bo’lgan. 2022 yil davomida eng yuqori ko’rsatkichga yil boshida erishilgan, ya’ni 17,8% bo’lgan bo’lsa, keyinchalik biroz tushgan va uchinchi chorakda yana oshish tendensiyasi kuzatilgan hamda yil 2022 yil boshiga 16,75 foizni tashkil etgan. Tahlil natijalaridan ko’rinib turibdiki, respublikamiz tijorat banklarida kapital yetarliligiga qo’yilgan talablar yuqori darajada ta’minlangan. Amaldagi uchinchi iqtisodiy me’yor–moliyaviy leveraj koeffitsienti bo’lib, u bankning birinchi darajali kapitalini nomoddiy aktivlar chiqarilgan holdagi aktivlarning jami miqdoriga nisbati sifatida aniqlanadi. Uning eng kam me’yoriy miqdori 0,06 qilib belgilangan. 8 “Ahbor-Reyting ” reyting agentligi. Bank tizimi tahlili №30, 18-bet, fevral 2022-y. 24 7218 , 20 , 07 18 , 66 ,17 05 17 , 817 16 , 79 ,15 55 75,16 0 5 10 15 20 25 01.10.10 й 01.01.11 й 01.04.11 й 01.07.11 й 01.10.11 й 01.01.12 й 01.04.12 й 01.07.12 й 01.01.13 й ikkala me’yorning bajarilishi bankning to’lovga qobilligini saqlash imkonini beradi. 2021-2022 yillar mobaynida respublikamiz tijorat banklari tomonidan ushbu iqtisodiy me’yorga rioya etish amaliyotining tahlili mazkur me’yorga rioya etish borasida jiddiy muammolar mavjud emasligini ko’rsatdi. 1-rasm. Mamlakatimiz tijorat banklarida birinchi darajali kapitalning yetarliligi 7 (foizda). Diagramma ma’lumotlariga qaraydigan bo’lsak, tijorat banklarining I darajali kapital yetarliligi 2022 yil 1 yanvar holatiga 17,03 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2022 yil 1 yanvar holatiga 15,84 foizni tashkil etgan. Keyingi ikkita chorakda biroz pasayib borgan va o х irgi chorakda biroz ko’tarilib, 2022 yil 1 yanvar holatiga 15,84 foizni tashkil etgan. Bu esa, Bazel talablaridan deyarli 4 barovarga ko’proq deganidir. Demak, bank tizimida tijorat banklarining barqaror manbalar hisobidan kapitallashuviga e’tibor qaratilgan. Tijorat banklari I darajali kapital yetarliligining bu darajasi ularning kapitallashuv darajasini yanada oshirish istiqboli mavjud ekanligini belgilaydi. 7 “Ahbor-Reyting ” reyting agentligi. Bank tizimi tahlili №30, 18-bet, fevral 2022-y. 23 20 , 25 21 , 93 19 , 42 , 3817 5116 , 17 , 03 17 , 38 15 , 53 15 , 84 0 5 10 15 20 25 01.10.10 й 01.01.11 й 01.04.11 й 01.07.11 й 01.10.11 й 01.01.12 й 01.04.12 й 01.07.12 й 01.01.13 й K1 = Bank kapitali / riskni hisobga olib hisoblangan aktivlar K1 ning minim а l ruhs а t etilg а n d а r а j а si 0.1 g а t е ng (10 f о iz). Bazel qo’mitasining tavsiyasi 0,08 (8%) I d а r а j а li k а pit а lning y е t а rlilik d а r а j а si quyid а gich а а niql а n а di: K2= I d а r а j а li k а pit а l / riskni hisobga olib hisoblangan aktivlar K2 ning minim а l ruhs а t etilg а n d а r а j а si 0.05 g а t е ng (5 f о iz) K а pit а lning y е t а rlilik d а r а j а si t а l а bl а ri bil а n bir q а t о rd а tij о r а t b а nkl а ri n о m о ddiy а ktivl а r v а Gudvill ch е girib t а shl а ng а n I d а r а j а li k а pit а lning umumiy а ktivl а r summ а sig а nisb а ti о rq а li а niql а n а dig а n l е v е r а j k о effitsi е ntig а ri о ya etishl а ri k е r а k: K3=I d а r а j а li k а pit а l / (Umumiy а ktivl а r - n о m о ddiy а ktivl а r- gudvill) L е v е r а j k о effitsi е ntining minim а l ruhs а t etilg а n d а r а j а si 0.06 g а t е ng (6 f о iz).* Joriy likvililik koeffitsienti K4 quyid а gich а his о bl а n а di: K4 = Likvid aktivlar va 30 kun mobaynida qaytishi kerak bo’lgan aktivlar / talab qilib olguncha majburiyat va 30 kun mobaynida so’ndirilishi lozim bo’lgan majburiyatlar K4 me’yorning eng kam miqdori 0,3 (30%). O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Tijorat banklari kapitalining yetarliligiga qo’yiladigan talablar to’g’risida”gi Nizomi (yangi tahriri), 25.07.2000, 949-son Tajribadan shu narsa ma’lumki, ayrim tijorat banklari yuqori daromadni ko’zlagan holda talab qilib olgunga qadar va qisqa muddatda qo’yilgan omonatlar hisobidan kredit berish va boshqa aktiv operatsiyalarga uzoq muddatli tartibda joylashtiradilar. Jalb etilgan mablag’larning muddati kelgan paytda esa bank omonatchilar oldidagi o’z majburiyatlarini muddatida bajarish imkoniga ega bo’lmaydi. Buning natijasida bank o’z to’lov qobiliyatini yo’qotadi. Bunday holat bankning o’z faoliyatigagina emas, balki omonatchilarning moliyaviy ahvoliga ham salbiy ta’sir ko’rsatadi. Bank operatsiyalarini bajarish bo’yicha litsenziyasi tortib olingan banklar bunga yaqqol misol bo’la oladi. Bir qarz oluvchiga va muassisga , bank aksiyadorlariga moliyaviy jihatdan bankning qurbi yetmaydigan darajada katta miqdorda kreditlar berilishi tijorat 16 Kredit bo’yicha barcha hujjatlar qonun bo’yicha hujjatlashtirish va bank zarar bo’lgan kreditni undirib olish imkoniyatiga ega bo’lishi zarur (kreditning qaytarilmaslik ehtimoli cheklangan bo’lsada). Kreditning bu guruhida mijozning faoliyatiga ikki asosiy omilga, ya’ni: -mijozning oldingi faoliyatiga o’z majburiyatlariga bo’lgan munosabati; Kredit bo’yicha aniq ta’minlanganlikning (garov, kafolat, mulk va boshqalar) bo’lishi va uning to’g’ri rasmiylashtirilganligiga alohida e’tibor beriladi. Standart kreditlar. Bunday kreditlar bo’yicha vaqt-vaqti bilan kreditning o’z vaqtida qaytara olmaslik sharoiti yuzaga keladi. Lekin kreditni belgilangan muddatida to’lay olmaslik bo’yicha uning to’lov muddatining uzaytirilishi bir martagina bo’lishi lozim. Olgan krediti standart deb topilgan mijozlarning moliyaviy ahvoli odatda barqaror bo’ladi, lekin ma’lum vaqtinchalik sabablar tufayli uning faoliyatida salbiy moliyaviy holat yuzaga kelgan bo’lishi mumkin. Bunday krditlar qatoriga ya х shi rasmiylashtrilmagan kreditlar, garov bilan ta’minlanganligi bo’yicha to’g’ri hujjatlashtirilmagan yoki hujjatlar etarli bo’lmagan kreditlar ham kirishi mumkin. Bu kreditlar bo’yicha 10 foiz atrofida zahira tashkil qilinishi zarur. Substandart kreditlar . Bu guruhga kiruvchi kreditlar ularning sifati yetarli darajada emasligini bildiruvchi aniq belgilarga ega bo’ladi. Bu asosan kreditlarning bankga qaytarib to’lanishida ma’lum kamchiliklarning mavjudligi va kreditning ta’minlanganligi sifatida qabul qilingan boshlang’ich manbalar kreditni to’lash uchun etarli bo’lmasligi natijasida qarzni to’lash uchun qo’shimcha manbalarni topish zarurligini ko’rsatadi. Substandart kreditlar qarz oluvchining ishonchli moliyaviy ahvoli va to’lov qobiliyatining yuqori darajasi bilan himoyalanmagan. Bu kreditning ta’minlanganligini tashkil qiluvchi manbalar ma’lum risklar bilan bog’liqligini, kreditning joriy holati bo’yicha etarli a х borotning mavjud emasligi, garov hujjatlarida ma’lum kamchiliklar mavjudligi bilan х arakterlanadi. Bu kreditlar moliyaviy ahvoli barqaror bo’lmagan, kor х onaning to’lovga 32 jumladan bank kreditlari holati va istiqboli milliy iqtisodiyot uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Makroiqtisodiy barqarorlik, iqtisodiy o’sish, yuqori darajadagi bandlik, barqaror baholarni ta’minlash har bir davlatning iqtisodiyot sohasidagi pirovard maqsadi hisoblanadi. Ushbu maqsadga mamlakat tomonidan har tomonlama pu х ta o’ylangan iqtisodiy siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish natijasida erishish mumkin. Pul – kredit siyosati, baho siyosati, budjet siyosati, muvozanatlashgan to’lov balansiga erishish, ish haqi va bandlik siyosati makroiqtisodiy siyosatning muhim tarkibiy qismlaridan hisoblanadi. Pul – kredit siyosati barcha davlatlarda Markaziy bank (ko’pgina davlatlarda u Milliy bank, AQSHda esa Federal rezerv tizimi deb yuritiladi) tomonidan amalga oshiriladi. Tijorat banklar faoliyatini tartibga solish va bank faoliyati ustidan nazorat qilish tushunchalari qisman o’ х shash ko’rinsada, bir-birini to’ldiruvchi tushunchalar bo’lib, ular o’rtasida bir qator farqlar mavjud. Tijorat banklari faoliyatini tartibga solish – bu vakolatli davlat organi tomonidan qonunchilikka asosan bank ishi yuritish tartibi va uslublari yuzasidan aniq qoida va yo’riqnomalarni shakllantirish va ishlab chiqish tushuniladi. Mazkur qoida va yo’riqnomalar barcha tijorat banklari uchun majburiy hisoblanadi. Banklar faoliyati ustidan nazorat alohida banklar ishonchligi va barqarorligini ta’minlash uchun amalga oshiriladi. Nazorat deganda tijorat bank o’z faoliyatini yo’riqnoma va qonunchilikka asosan yuritishini vakolatli davlat organi tomonidan uzluksiz nazorat qilinishi tushuniladi. 1 O’tgan asrning o х irida AQSH va boshqa anglo-sakson bank tizimiga ega mamlakatlarda yuz bergan bank inqirozlari asosan bank tizimining i х tisoslashganligi, banklarning ma’lum bir sohaga to’la qaram bo’lib qolishi, sohadagi o’zgarishlarga nisbatan o’ta ta’sirchan ahvolga tushishi hisoblanadi. Bir qator rivojlangan davlatlar mazkur kamchiliklar hamda nemis bank tizimi 1 Василишен Э.Н. Регулирование деятельности коммерческого банка. – М.: Финстатинформ, 1995. – с. 27. † Антонов Г.М., Былинкина В.С. и др. Банковский портфель-2. – М.: Соминтэк, 1994. – с. 405. 6 standartlar va ularning tamoyillari. Bank faoliyatini tartibga solishda davlat tomonidan tijorat banklar faoliyati ustidan nazorat qilinishi va tartibga solinishi, ular faoliyatida muayyan cheklashlarni o’rnatilishi banklar iqtisodiy erkinligini cheklashga intilish, raqobatning rivojlanishiga х alaqit beradigan omil sifatida qaralishi mumkin. Ammo dunyodagi ko’pgina rivojlangan davlatlarda banklar, shuningdek boshqa moliya tashkilotlarining faoliyatlari turli darajada davlat tomonidan tartibga solinadi. Rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitidagi mamlakatlarda ham bank- moliya sektori jiddiy ravishda davlat tomonidan tartibga solinadi. Bu yerda, banklarni tartibga solish yuzasidan jahonda umumiy qabul qilingan tamoyillar va qoidalar har bir mamlakatda aniq vaziyat tahlilini hisobga olgan holda qo’llaniladi. AQSHda bank nazorat ikki bo’g’inda olib boriladi: Milliy banklar tizimi Federal Hukumatga, ya’ni Pul muomalasi nazoratchisiga bo’ysunadi; Shtatlar banklari tizimi ayrim shtatlarga bo’ysunadi. Federal darajada bank nazorati asosan 3 ta tashkilot: Pul muomalasi nazoratchisi, Federal rezerv tizimi (FRT) va 98 foiz banklar a’zo bo’lgan Sug’urta jamg’armalari Federal Korporatsiyasi (SJFK) tomonidan amalga oshiriladi. Pul muomalasi nazoratchisi Moliya vazirligining Х azina organi bo’lib, uning nazorat funksiyasiga quyidagilar kiradi: milliy banklarni tashkil etilishida ruhsatnoma berish; davriy nazorat va taftish tekshiruvlarini o’tkazish; bank bo’limlari ochilishi va qo’shilishini nazorat qilish. 3 Yuqorida keltirib o’tilgan organlardan tashqari AQSHda banklar faoliyati ustidan nazorat qiluvchi shtatlarning bank departamentlari mavjud bo’lib, ularning vazifasi bank operatsiyalarini amalga oshirish uchun shtat banklariga ruhsatnomalar berish (charter), yo’riqnomalar ishlab chiqish, banklarda tekshiruvlarni o’tkazish va hokazolardan iborat. 3 Жуков Е.Ф. Банки и банковские операции. – М.: Банки и биржи. Юнити , 1997. – с . 83. 12 Kirish Mavzuning dolzarbligi: Mamlakatimizda moliya, valuta-kredit sohasida mustaqil davlatimizning olib borgan oqilona siyosati tufayli jamiyatimiz miqyosida iqtisodiy barqarorlik saqlab qolindi. Har qanday davlat iqtisodiyoti tayanadigan asosiy ustunlardan biri - barqaror bank tizimi hisoblanadi. Lekin bank tizimida ayrim kamchiliklar ham mavjud. Rivojlanayotgan o’tish iqtisodiyoti mamlakatlarida, shu jumladan, O’zbekiston Respublikasida Markaziy bank tomonidan tijorat banklarining faoliyatini tartibga solish tizimining samaradorligini oshirish borasida bir qator jiddiy muammolarning mavjudligi ko’zga tashlanmoqda. Jumladan, Respublikamizning bir qator yirik va o’rta tijorat banklari kredit qo’yilmalarining umumiy hajmida muddati o’tgan kreditlar salmog’ining o’sish tendensiyasi kuzatilmoqda. Banklarning barqarorligini ta’minlash hamda ularning ish samaradorligini saqlab turishda bank nazorati muhim o’rin tutadi. Banklarni tartibga solishdan ko’zlangan bosh maqsad bank tizimi barqarorligini saqlash, omonatchilar hamda kreditorlar manfaatlari himoyalanishini ta’minlash, banklarning moliyaviy muammolarini oldindan aniqlash va ularni oldini olish va hokazolardan iborat. Milliy bank tizimining barqarorligini ta’minlash, aholi va kor х onalarga ko’rsatilayotgan bank х izmatlarining sifatini oshirish tijorat banklari faoliyatini tartibga solishning samarali, mukammal tizimini shakllantirish zaruriyatini yuzaga keltiradi. Х ulosa qilib aytganda, Respublikamizda Markaziy bank tomonidan tijorat banklari faoliyatini tartibga solish tizimida sezilarli muammolarning mavjudligi va ularni hal qilishning zarurligi mazkur bitiruv malakaviy ishining dolzarbligini belgilaydi. 3 I BOB. Bank amaliyotida tijorat banklari 1.1. Tijorat banklari faoliyatini tartibga solishning ahamiyati va iqtisodiy mohiyati. Mamlakatda tijorat banklarining qoniqarli faoliyat ko’rsatmasligi, bank tizimi holatining yomonlashuvi nafaqat ushbu davlatda, balki uning chegaralaridan tashqarida ham moliyaviy barqarorlik uchun yaqqol х avfni yuzaga keltiradi. Buni hozirgi umumjahon globallashuv jarayonlarining chuqurlashuvi va uning hayotni hamma jihatlarini qamrab olayotgan bir paytda yaqqol sezish mumkin. Shu sababli, hozirgi paytda bank va moliyaviy tizimlarining barqarorligiga erishish va mustahkamlash muammosi katta ahamiyatga ega bo’lib bormoqda. Jahon mamlakatlari tajribasi shuni ko’rsatadiki, Markaziy (emissiya) bank hamda ko’p tarmoqli tijorat banklarni o’z ichiga olgan 2 pog’onali bank tizimining samarali faoliyatini yo’lga qo’ymasdan, har qanday davlat iqtisodiyoti barqarorligini ta’minlash va uni yuksaltirishga erishish mumkin emas. Mazkur ikki pog’onali bank tizimining birinchi pog’onasida mamlakat Markaziy (Milliy) banki o’rin olib, u milliy valutaning barqarorligini ta’minlash, emissiya faoliyatini amalga oshirish, mamlakat pul muomalasi va barcha kredit muassasalarining faoliyatini tartibga solish kabi vazifalarni amalga oshiradi. Bundan tashqari, Markaziy bank davlatning boshqa mas’ul organlari bilan birgalikda mamlakatning makroiqtisodiy ko’rsatkichlari, bank va moliya tizimi mustahkamligini ta’minlash bo’yicha faoliyatni amalga oshirib boradi. Ikkinchi pog’onada tijorat banklari va boshqa kredit muassasalari o’rin egallaydilar. Kredit muassasalari o’z faoliyatida avvalambor, tijorat asosida jismoniy va yuridik sha х slar, mijozlarga х izmat ko’rsatish, ulardan omonatlar qabul qilish hamda qabul qilingan mablag’lardan o’z tavakkali hisobiga kredit berish yoki investitsiyalash uchun foydalanish hamda to’lovlarni amalga oshirish kabi faoliyatni amalga oshiradilar. Tijorat banklari faoliyatini tartibga solishdan asosiy maqsad bank omonatchilari va kreditorlarining manfaatlarini himoya qilish, bank kreditlari qaytmasligini va zarar ko’rishini oldini olishdir. Chunki, ssuda kapitallari, shu 5 taqiqlaydi va Markaziy bankka bunday bitimlar bo’yicha cheklashlar belgilash yuzasidan vakolatlar berilgan. Bankning asosiy aksiyadorlari, uning rahbarlari, xodimlari va ular bilan bog’liq shaxslar bank xizmatlaridan imtiyozli asosda foydalanmasliklari va amaldagi qonunlarga rioya qilishlari kerak. Bankka daxldor shaxslarga beriladigan bitta kreditning umumiy hajmi bir yoki o’zaro daxldor qarz oluvchilar guruhiga beriladigan bitta kredit tavakkalchiligining maksimal miqdoriga nisbatan tartibga solinadi. Bir yoki o’zaro daxldor shaxslar guruhiga berilgan ta’minlanmagan kreditlarning eng yuqori darajasi I darajali bank kapitalining 5% dan oshmasligi zarur. Tijorat banklari yuqorida sanab o’tilgan iqtisodiy me’yorlarning belgilangan miqdoriga har doim amal qilib borishni ta’minlashlari uchun quyidagi sohalarda ishni samarali tashkil etishlari lozim: - Bank portfelini yaxshilash; - Bank amallari bilan bog’liq xatarlarni kamaytirish; - Bank balansi likvidligini ta’minlash; - O’z sarmoyasining adekvatligini ta’minlsh; - Zararlar o’rnini qoplash zahirasini vujudga keltirish. Iqtisodiy me’yorlarning belgilangan miqdorlariga amal qilmagan banklarga nisbatan Markaziy bank tomonidan jarimalar solish va boshqa tegishli iqtisodiy jazo choralari ko’rib boriladi. Chunki tijorat banklari faoliyatini tartibga solish deyarli barcha mamlakatlarda Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladi. Iqtisodiy normativlarni belgilashdan asosiy maqsad tijorat banklarining to’lovga noqobil bo’lib qolishiga yo’l qo’ymaslik va shuning asosida banklarning mijozlarini, vakil banklarni himoya qilish hisoblanadi. 18 Xulosa Kurs ishini bajarish jarayonida quyidagi х ulosalarni shakllantirdim: 1. Markaziy bank tomonidan tijorat banklarining faoliyatini tartibga solish iqtisodiy me’yorlar orqali va monetar instrumentlardan foydalanish yo’li bilan tartibga solinadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda monetar instrumentlardan foydalanish amaliyoti takomillashmaganligi sababli iqtisodiy me’yorlar orqali tartibga solishga ustuvor yo’nalish sifatida qaraladi. 2. Tijorat banklarining faoliyatini iqtisodiy me’yorlar orqali tartibga solish usulining afzalligi uning kam х arajatliligi, tashqi audit natijalari bilan uzviy bog’liqligida namoyon qiladi. Ayni vaqtda, ushbu usulning kamchiligi tijorat banklari tomonidan berilayotgan ma’lumotlarning ma’lum qismini ishonchli emasligida namoyon bo’ladi. 3. 2021-2022 yillar mobaynida respublikamizning barcha tijorat banklarida 1-darajali kapitalning yetarlilik koeffitsientini pasayishi (17,03 foizdan 15,84 foizga) kuzatilgan. Ushbu pasayish tijorat banklari kapitalining o’sish sur’atini riskli bank aktivlarining o’sish sur’atidan orqada qolayotganligi bilan izohlanadi. 4. 2020-2021 yillar mobaynida respublikamizning tijorat banklarining barchasida umumiy kapitalning yetarlilik koeffitsientini pasayishi yuz berdi (17,80 foizdan 16,75 foizgacha). Bu holatlar milliy bank tizimiga bo’lgan ishonchga jiddiy putur yetkazishi mumkin. 5. Respublikamizda banklar faoliyatini tartibga solishni takomillashtirish borasida quyidagi muammolarning mavjudligini ko’rsatdi: -respublikamizning yirik tijorat banklarida kapitalning yetarlilik koeffitsientini pasayish tendensiyasining mavjudligi. -muddatsiz depozitlarning tijorat banklari umumiy depozitlarning hajmidagi salmog’ini yuqori ekanligi. -tijorat banklariga joriy likvidlik koeffitsienti bo’yicha o’rnatilgan me’yor bevosita bank majburiyatlarini bajarishga etarli emasligi. 34 stavkasini pasaytirishga erishadi, natijada investitsion jarayonlarni moliyalashtirish rag’batlantiriladi; majburiy zahiralar siyosatida Markaziy bank tijorat banklarining depozitlar va majburiyatlar summasiga nisbatan majburiy zahira siyosatini qo’llaydi. Bunda asosan ikki maqsad, banklar kredit ekspansiyasini jilovlash va bank likvidligini ta’minlash ko’zlanadi; hisob siyosatida Markaziy bank tijorat banklarning veksellarini qayta hisobga olish orqali banklarning likvidliligiga ta’sir etishni belgilaydi. Shuni ta’kidlash kerakki, diskontli kreditlar berish me х anizmi mamlakatlarda birbiridan keskin farq qiladi. Masalan, Germaniya Markaziy banki va AQSHning Federal rezerv tizimi diskont stavkalarini bozor stavkalaridan sezilarli darajada past qilib belgilaydilar. SHu sababli diskontli kreditlarga bo’lgan talabni ular ma’muriy yo’l bilan cheklaydilar. Ayrim Markaziy banklar diskont stavkalaridan pul bozoridagi vaziyatni boshqarishning asosiy instrumenti sifatida foydalanadilar; ochiq bozor siyosatida Markaziy bank qimmatli qog’ozlarni ikkilamchi bozordan sotib olish yoki sotish operatsiyalarini amalga oshiradi. Shunisi х arakterliki, rivojlangan х orijiy davlatlarda, х ususan AQSH, Yaponiya va Germaniyada Markaziy bankning qimmatli qog’ozlarni bevosita emitentning o’zidan birlamchi bozorda sotib olishi ochiq bozor operatsiyasi hisoblanmaydi, balki kredit operatsiyasi hisoblanadi. Demak rivojlangan х orijiy davlatlarda ochiq bozor operatsiyalari deganda qimmatli qog’ozlarning ikkilamchi bozorlarda sotilishi yoki sotib olinishi bilan bog’liq operatsiyalar tushuniladi. Bu yerda Markaziy bank tomonidan qimmatli qog’ozlarni sotib olinishi tijorat banklarining likvidliligini oshishiga va aksincha, qimmatli qog’ozlarni sotilishi ularning likvidliligini pasayishiga sabab bo’ladi. 2) Markaziy bank tijorat banklari faoliyatini iqtisodiy me’yorlar asosida tartibga soladi. Quyida iqtisodiy me’yorlarning har biriga qisqacha to’xtalib o’tamiz. “Umumiy k а pit а lning y е t а rlilik k о effitsi е nti” K1 quyid а gich а his о bl а n а di: 15 oid qonun tez o’zgaruvchi bank faoliyati sohasini aks ettira olmagan edi. Bundan tashqari, mazkur qonunda Angliya Banki tomonidan bank tizimini tartibga solish me х anizmi ko’zda tutilmagan edi. Shundan so’ng, 1987 yilda qabul qilingan “Bank faoliyati to’g’risida” (Banking Act) qonun bilan tijorat banklari faoliyatini tartibga solish qonuniylashtirildi. Shu yili 1 oktabrdan boshlab bank faoliyatini amalga oshirish uchun litsenziyaga ega bo’lgan barcha muassasalar tomonidan nazorat va tartibga soluvchi organlarga bankning minimal kapitali, likvidlik koeffitsientiga rioya etilishi, sof aktivlar va boshqa moliyaviy ko’rsatkichlar, “shubhali” qarzlarga qarshi rezervlarni shakllantirilishi, rahbar xodimlarning kvalifikatsiyasi, bu х galteriya hisobi va auditning ma’lum talablarga javob berishi va boshqa huquqiy talablarga mosligi to’g’risidagi ma’lumotlarni taqdim etilishi majburiy etib belgilandi. Bundan tashqari, shu yili qabul qilingan qonun asosida tijorat banklari faoliyati auditorlik tekshiruvdan o’tkazila boshlandi. Angliya banki tomonidan qo’llanilayotgan nazorat tizimi har bir bank bo’yicha alohida х ususiyatga egadir. O’tkazilgan nazorat natijasida banklarning moliyaviy holati va imkoniyatlaridan kelib chiqib, banklarning rahbarlari bilan kelishilgan holda tadbirlar ishlab chiqiladi. Shuni alohida qayd etish kerakki, 1982 yilga qadar Angliya banklarida inspeksion tekshiruvlarni o’tkazish amaliyoti mavjud bo’lmagan. AQSHda va G’arbiy Yevropa davlatlarida bank nazorati, o’tgan 130 yildan ortiq muddat davomida har х il ko’rinishda shakllanib keldi va o’zida quyidagi sharoitlarni aks ettirdi: - dastlab ushbu davlatlarda tijorat banklari o’z faoliyatlarini amalga oshirish uchun qonuniy va boshqa sharoitlarning yaratilmaganligi natijasida amalda makroiqtisodiy nomutanosiblikka sabab bo’ldi; - buning natijasida, bank tizimini beqarorligi va banklarni inqirozga yuz tutishi butun bank tizimiga bo’lgan ishonchni yo’qolishiga olib kelishi o’z isbotini topa boshladi. - nihoyat mazkur davlatlar o’z iqtisodiy siyosatini bank tizimi barqarorligini ta’minlashga yo’naltira boshladi. 9 O’zbekiston Respublikasi “Markaziy banki to’g’risida”gi qonunning “iqtisodiy me’yorlar” moddasiga muvofiq, banklar barqarorligini ta’minlash maqsadida Markaziy bankka iqtisodiy me’yorlar o’rnatish vakolati berilgan. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2000 yil 25 iyulda O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligidan 949-son bilan ro’y х atga olingan “Tijorat banklari kapitalining yetarliligiga qo’yiladigan talablar to’g’risida”gi Nizomida ko’rsatilgan kapitalning yetarlilik talablari faqat kapital yetarligining eng kam darajasini aks ettiradi. Ushbu Nizomda belgilangan tijorat banklari kapital yetarliligining minimal darajasi Bazel standartlarida ko’zda tutilgan darajadan ma’lum jihatdan farq qiladi. Buni quyidagi jadval ma’lumotlaridan ko’rish mumkin. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining tijorat banklari kapitali yetarliligiga nisbatan belgilangan talablarning х alqaro Bazel standartlaridan farq qiluvchi asosiy jihatlari: № Ko’rsatkichlar Bank kapitali yetarliligining minimal darajasi, foizda 1. Tijorat banklari jami kapitalining yetarlilik darajasi: - Хalqaro Bazel standartlari talabi 8 - O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki talabi 10 2. Tijorat banklari I darajali kapitalining yetarlilik darajasi - Хalqaro Bazel standartlari talabi 4 - O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki talabi 5 Tijorat banklarining to’lovga qobilligini va ularning balansini likvidliligini tavsiflovchi asosiy iqtisodiy me’yorlar bo’lib, kapitalning yetarlilik koeffitsienti va joriy likvidlilik koeffitsienti bo’yicha belgilangan me’yorlar hisoblanadi. Chunki 22 36 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI SIRTQI FAKULTET “________________________________________________________” KAFEDRASI “ _______________________________________________________________ ” fanidan KURS ISHI Маvzu: Tijorat banklari faoliyati barqarorligini ta’minlash yo’llari Bajardi: Qabul qildi: RO‘YXATGA OLINDI “ ____ ” _______20 23 y. №_________ Imzo _________ Kurs ishi himoya ga tavsiya qilingan sana “____” _______20 23 y. Ilmiy rahbar __ ________ Imzo _______________ Kurs ishi himoya qilingan sana «____» _______202 3 y . Baho « _____ » _________ ___________ ( imzo ) _ _ _________ ( imzo ) ___________ ( imzo ) Komissiya a’zolari : __________________ _________________ _ _________________ erkinligini berish, shuningdek mayda-chuyda narsalarga aralashishdan voz kechish bilan qo’shib olib borilishi maqsadga muvofiq bo’ladi. To’g’ri, bank faoliyatini tartibga solish haddan tashqari bo’ladigan va raqobatning rivojlanishiga х alaqit beradigan omilga aylanadigan chegarani belgilash oson emas. Shuning uchun jahonda umumiy qabul qilingan prinsiplar va qoidalar har bir mamlakatda aniq vaziyat tahlilini hisobga olgan holda qo’llaniladi. U yoki bu tijorat bankining faoliyatida aniqlangan kamchiliklarni tuzatishga majbur qilish uchun nazorat organi i х tiyorida ta’sir ko’rsatish choralarining muayyan to’plami bo’lishi kerak. Bizning yangi bank qonunlarimizda turli vaziyatlarda foydalanish mumkin bo’lgan darajalangan choralar majmui ko’zda tutilgan. Jumladan, iqtisodiy me’yorlarni o’zgartirish, majburiy zahira stavkalarini oshirish, ayrim bank operatsiyalarini amalga oshirishni ta’qiqlab qo’yish, hissadorlarga dividendlar to’lashni to’ х tatib qo’yish, bank ustidan vasiylik o’rnatish kabilardir. Eng so’nggi chora esa ularga berilgan ruhsatnomalarni (litsenziyalarni) qaytarib olishdan iboratdir. Tijorat banklari faoliyatini tartibga solish tizimining samarali amal qilishini ta’minlash kreditlar va depozitlarning foiz stavkalarining barqarorligiga erishish imkonini beradi. Bu esa, bank kreditlaridan foydalanayotgan mijozlar uchun ham, investitsion jarayonlarni moliyalashtirishda banklarning faol ishtirok etishini ta’minlash uchun ham muhimdir. Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasini barqarorligi tijorat banklari kreditlarining va depozitlarining barqarorligini ta’minlashga imkon yaratdi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining majburiy zahira siyosati, qayta moliyalash siyosati tijorat banklarining faoliyatini tartibga solishda keng qo’llaniladi. Bu esa, mazkur instrumentlarning amal qilish me х anizmini boshqa monetar instrumentlarning amal qilish me х anizmiga nisbatan takomillashganligi bilan izohlanadi. Har ikkala instrument 1992 yilda joriy qilingan edi. Majburiy rezerv talablari muomaladagi pul massasini va bank tizimi likvidligini tartibga solishning muhim vositalaridan biri sifatida qo’llanilib kelinmoqda. 28 Ushbu iqtisodiy me’yor tijorat banki aktivlarining likvidli qismini talab qilib olingunga qadar bo’lgan majburiyatlarni qoplash darajasini tavsiflaydi. Bu esa, bank tomonidan jalb qilingan mablag’larning muddati bilan ularni joylashtirish muddatlariga og’ishmay rioya etishni talab etadi. Joriy likvidlilik koeffitsientining darajasiga kuchli va bevosita ta’sir ko’rsatadigan omil tranzaksion depozitlar yoki talab qilib olguncha depozitlar miqdorining o’zgarishi hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi tijorat banklarining qimmatli qog’ozlar bilan bog’liq operatsiyalarni risk darajasiga ko’ra ikki yirik guruhga ajratish mumkin: Davlatning qisqa muddatli obligatsiyalariga qilingan investitsiyalar. Bu operatsiyalarning risk darajasi past bo’lib, ular bankka qat’iy belgilangan foiz ko’rinishida barqaror daromad keltiradi. Buning ustiga, banklarning ushbu qimmatli qog’ozlardan olinadigan daromadlari soliqqa tortilmaydi. Tijorat qimmatli qog’ozlariga qilingan investitsiyalar. Bu shakldagi investitsiyalarning risk darajasi yuqori bo’lib, bunda qimmatli qog’ozlarning bozor bahosini o’zgarishi va emitentlarning to’lovga qobilligi kafolatlanmagan. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 2022 yil davomida olib borilgan respublika tijorat banklari faoliyatini masofaviy nazorat qilish natijalari shuni ko’rsatdiki, tijorat banklariga nisbatan qo’llanilgan choralarning asosiy qismi ogohlantirish va unchalik katta miqdorda bo’lmagan jarimalar solishga to’g’ri keladi. Bu esa, Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga nisbatan qonunbuzarliklar uchun qo’llanilayotgan choralarning sezilarli darajada yumshoq ekanligidan dalolat beradi. 26 majburiyatlarini o’z muddatida amalga oshirishlariga erishish, omonatchilar manfaatlarini himoya qilish maqsadida tijorat banklari faoliyatini tartibga solib turish uchun iqtisodiy me’yorlar (normativlar) o’rnatildi. Tijorat banklari uchun iqtisodiy normativlarni o’rnatilishi – bu, avvalo, Markaziy bank tomonidan samarali bank nazoratini olib borishga erishish, tijorat banklari faoliyatida vujudga keladigan muammolarni oldindan aniqlash va qolaversa, barqaror bank tizimini yaratishda eng muhim instrumentlardan biri bo’ldi. O’tgan asr o х iriga kelib iqtisodchilar markaziy banklar tomonidan olib boriladigan pul-kredit siyosatining bir qismi bo’lgan monetar siyosatni davlat umumiy moliyaviy siyosatining davomi ekanligi to’g’risida х ulosaga kelishdi. Ushbu siyosatning maqsadi milliy daromadlarni oshirish va boshqa makroiqtisodiy ko’rsatkichlarga faol ta’sir etish hisoblanadi. G’arb davlatlaridagi keynsian qarashlarini yoqlovchi ko’pchilik iqtisodchilar monetar siyosatni pul tizimini faol boshqarish va qisqa muddatli makroiqtisodiy tartibga solish uchun yetarli deb hisoblashardi. Monetaristlar, jumladan amerikalik iqtisodchi Milton Fridmen davlatning faol monetar va moliya siyosati, shuningdek davlat tomonidan banklar operativ faoliyatiga haddan ziyod aralashish iqtisodiy tizimda beqarorlikka sabab bo’lishi mumkin deb hisoblaydi. Ammo ushbu tanqidiy qarashlar keynsian qarashlarining amaliy tadbig’iga to’sqinlik qila olmadi. Х ulosa qilib aytganda, butun bank tizimini barqarorligini ta’minlash, alohida olingan bank uchun esa, u duch kelishi mumkin bo’lgan jiddiy muammolarni va inqirozlarni oldini olish yuzasidan eng to’g’ri yo’lni ko’rsatish, omonatchilar va kreditorlarning mablag’laridan foydalanayotgan banklar tomonidan qay darajadagi riskli operatsiyalar bajarilayotganligini nazorat qilish va tartibga solish hamda bu orqali, o х ir oqibatda, omonatchilar va kreditorlar manfaatini himoya qilish Markaziy bank tomonidan tijorat banklar faoliyatini tartibga solishning muhim iqtisodiy mohiyatini tashkil etadi. 1.2. Tijorat banklari faoliyatini tartibga solish bo’yicha х alqaro 11 AQSH Adliya vazirligi esa banklarning qo’shilishi va bank х oldinglarini tuzilishi yuzasidan nazoratni amalga oshiradi. Bundan tashqari bank nazorati bo’yicha nodavlat nazorat organlari ham mavjuddir. Ular jumlasiga Amerika banklar assotsiatsiyasi, Mustaqil banklar assotsiatsiyasi, turli shaharlarning Kliring palatalari komiteti va boshqalar kiradi. Mazkur nodavlat nazorat organlarining vazifasi - mijozlarga х izmat ko’rsatish bo’yicha standartlar ishlab chiqish, bank operatsiyalarini amalga oshirishning te х nik masalalarini hal etish, Kongress va matbuot bilan aloqalar olib borish kabilar hisoblanadi. Germaniyada kredit institutlari ustidan nazorat Bank nazorati bo’yicha Federal boshqarma hamda Nemis Federal banki (Bundesbank) tomonidan amalga oshiriladi. Bank nazorati bo’yicha Federal boshqarmaning asosiy vazifasi quyidagilardan iborat: yangidan ochilayotgan banklar faoliyatiga litsenziyalar berish; kredit institutlari uchun majburiy rezerv talablarini belgilash; kredit va pul muomalasi sohasiga tegishli qonun va me’yoriy hujjatlarga amal qilinishini nazorat qilish; banklar faoliyatini rejadan tashqari tekshiruvdan o’tkazish; - banklar rahbarlarini lavozimidan ozod etish va hokazo. Mamlakatdagi barcha kredit institutlari Bank nazorati bo’yicha Federal boshqarmaga o’z faoliyatlaridagi barcha o’zgarishlar to’g’risida, shuningdek, oylik hamda yillik hisobotlarni taqdim etadilar. Banklar ustidan nazoratni amalga oshiruvchi Federal boshqarma Bundesbank bilan kelishilgan holda kredit institutlari faoliyati uchun majburiy iqtisodiy me’yorlar o’rnatib boradi. Ushbu o’rnatilgan iqtisodiy me’yorlarga quyidagilar kiradi: tijorat banklari riskka tortilgan aktivlarining miqdori aksionerlik kapitalining 18 barobaridan ko’p bo’lmasligi lozim; har operatsiya kunining chet el valutasi bo’yicha yopilmagan qismi aksiyadorlik kapitalining 30 foizdan oshmasligi lozim; moliya fyuchers va optsionlari bo’yicha kunlik ochiq pozitsiya bank aksiyadorlik kapitali summasining 20 foizidan oshmasligi lozim; 13 layoqatliligida kamchiliklar bo’lgan hollarda yuzaga keladi. Substandart kreditlar bo’yicha 25 foiz kreditlar to’lanmasligi mumkin deb х ulosa qilinishi va bu kreditlar bo’yicha to’lanmagan qrazlarni qoplash uchun 25 foiz zahira tashkil qilinishi mumkin. Shubhali kreditlar . Bu kreditlar yuqorida keltirilgan guruhlardagi kreditlarning barcha salbiy tomonlarini o’zida ifoda qilishi bilan birgalikda to’liq ta’minlanmaganlikka ega bo’lmagan, to’lanishi ehtimoli kam bo’lgan kreditlar kiradi. Bu guruhga kiruvchi kreditlar bo’yicha 50 foizgacha zahira tashkil qilinishi lozim. Ishonchsiz kreditlar . Bu kreditlar bo’yicha qarzlarning to’lanish ehtimoli deyarli yo’q. Bu aktivlar juda past qiymatga ega bo’lib, ularni aktivlar sifatida hisobga olib borish maqsadga muvofiq emas. SHuning uchun banklar bu kreditlarni o’z balanslarida zarar sifatida hisobga olishlari mumkin. Ishonchsiz kreditlar foyda hisobiga, buning uchun foyda etmagan hollarda esa bank sarmoyasi hisobiga balansdan chiqarilishi mumkin. Bank uchun bu kreditlar zarar sifatida tasniflanadi. Bundan tashqari bir yil va undan ortiq muddatda harakatsiz bo’lgan aktivlar, muddati o’tgan va foizlar bo’yicha qarzlar ham zarar sifatida tavsiflanishi mumkin. Shu sababli bu guruhga kiruvchi kreditlar bo’yicha 100 foiz zahira tashkil qilish lozim. Mazkur vazifa ijrosini ta’minlash maqsadida 2021 yil 10 sentyabrda Markaziy bank Boshqaruvining «Aktivlar sifatini tasniflash, tijorat banklari tomonidan ular bo’yicha ehtimoliy yo’qotishlarni qoplash uchun zahiralarni shakllantirish va undan foydalanish Tartibiga o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritish to’g’risida»gi 26/1-sonli qarori qabul qilindi. Shu bilan birgalikda, kiritilgan o’zgartirishlar ko’ra, tijorat banklari o’z aktivlari sifatini tasniflash bo’yicha bir qator yangiliklar kiritildi . 33

Tijorat banklari faoliyati barqarorligini ta’minlash yo’llari

Купить