Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	260.4KB
Покупки	5
Дата загрузки	13 Октябрь 2023
Расширение	docx
Категория	Экономика

Tijorat banklari investitsion faoliyatini samarali tashkil etish masalalari kengaytirish yo’nalishlari

2R E J A:
Kirish
1.Tijorat banklarining investitsion faoliyatining iqtisodiy ahamiyati va
nazariy asoslari
2.Tijorat banklari investitsion faoliyatining amaldagi holatining tahlili
3.Tijorat banklari investitsion faoliyatini samarali tashkil etishni
rivojlantirish yo’llari
Xulosa
Fоydalanilgan adabiyotlar ro’yхati

27XULOSA
Yurtimiz hududlarida iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda amalga oshirilayotgan
o’zgarishlar, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishning turli sohalarida
erishilayotgan yutuqlar, aynan real sektor tarmoqlarini hududlar miqyosida
rivojlantirishga bo’lgan e’tiborning yildan-yilga ortib borayotganligidan darak
bermoqda. Bugungi kunda iqtisodiyotning real sektori korxonalari investitsion
faoliyatini moliyalashtirish masalalariga keng e’tibor qaratish orqali sanoatni
iqtisodiyotdagi ulushini oshirish imkoniyatiga egamiz. Shu maqsadda, tijorat
banklari kreditlari orqali real sektor korxonalari investitision loyihalarini
moliyalashtirish salmog’ini oshirib borish quyidagi bir qator ijobiy natijalarni
ta’minlaydi: - real sektor korxonalarida ishlab chiqarish hajmini oshirish
imkoniyati yaratiladi va korxonlarning investistion faolligi oshadi
Mamlakatimizda milliy iqtisodiyotni tubdan isloh qilish va uni
barqarorlashtirishda, respublikada mavjud korxonalarni zamonaviy texnika va
texnologiyalar bilan ta’minlashda va ularni modernizatsiyalashda, jahon talablari
darajasidagi raqobatbardosh milliy mahsulotlarni ishlab chiqarishni tashkil etishda,
mamlakat ichki bozorini sifatli tovar va xizmatlar bilan to’ldirish hamda uning
eksport salohiyatini oshirishda, mamlakatda ishsizlik, pulning qadrsizlanishi
darajalarini pasaytirishda, iqtisodiyotning moliyaviy mablag’larga bo’lgan
talablarini qondirishda xorijiy banklarning roli va ahamiyati kattadir;
Ma’lum ijtimoiy-iqtisodiy maqsadlarga yo’naltirilgan, texnik-iqtisodiy,
biznes-boshqaruv, marketing va ishlab chiqarish rejalari kabilarga asoslangan, turli
moliyaviy manbalar mablag’lari ishtiroki nazarda tutilgan kompleks xujjatlar
yig’indisiga investitsiya loyihasi deyiladi. Investitsiya loyihalari qaysi sohada
ishlab chiqilmasin, uning maqsadi resurslarning cheklanganligi yoki taqchilligi
sharoitida ham barcha investitsiya imkoniyatlarini qidirib topish va ulardan to’liq
va samarali foydalanishning optimal variantlarini aniqlashga qaratilgan bo’ladi;
Iqtisodiyotni rivojlantirishda investitsiya loyihalarining amalga oshirilishini
ta’minlash investitsiya faoliyati yuritilishining zaruriy investitsion muhitini
yaratishni va uni tobora qulaylashtirib borishni talab etadi, investitsiya loyihasining

122. Tijorat banklari investitsion faoliyatining amaldagi holatining
tahlili
Ma’lumki, jahondagi biron-bir davlat xorijiy investitsiya va kreditlarni jalb
qilmasdan turib taraqqiyotga hamda iqtisodiyot rivojiga erisholgan emas. Shuning
uchun ham bu ish bizning iqtisodiy siyosatimizning ustuvor yo’nalishlaridan biriga
aylangan. Biz bu siyosatni quyidagi tamoyillar asosida qurmoqdamiz 14
: tashqi
iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish; respublika iqtisodiyotiga kapital mablag’larni
jalb etishni ta’minlovchi huquqiy asos, ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa shart-sharoitlarni
shakllantirish;
jahon andozalari talablariga javob beradigan texnologiyalarni etkazib
beruvchi hamda xalq xo’jaligining zamonaviy tuzilmalarini barpo etishga
ko’maklashuvchi xorijiy sarmoyadorlarga nisbatan ochiq eshiklar siyosatini
muntazam ravishda yuritish; mablag’larni raqobatbardosh mahsulot ishlab
chiqarishni o’zlashtirish bilan bog’liq eng muhim ustuvor yo’nalishlarga sarflash.
Shu bois Respublika Prezidenti bu haqda quyidagilarni alohida ta’kidlaydi: "Biz
maxsus investitsiya loyihalarini amalga oshirish
uchun chet el sarmoyasini jalb
qilishga alohida e’tibor beramiz" 15 . Bu jihatdan
yondashadigan bo’lsak,
mamlakatimizda tatbiq etiladigan investitsiya loyihalari ham texnologik jihatdan,
ham mahsulot ishlab chiqarish va ham etishtirilgan mahsulotni taklif etish
bozorlarini yangitdan o’zlashtirish vazifalarini qamrab oladi. Ya’ni, yangi
mahsulot, yangi texnologiya va yangi bozorga chiqish va bir yo’la uch
yo’nalishdagi vazifalarni ta’minlovchi investitsiyalarni kiritish, boshqacha qilib
aytadigan bo’lsak, investitsion innovatsion loyihalarni tatbiq etish vazifasini
yuklatadi.
Asosiy kapitalga yo’naltirilgan investitsiyalar 2021 yilda 33715,3 mlrd.
so’mni tashkil qilib, 2020 yilga nisbatan 2,2 martaga ortgan, ya’ni asosiy kapitalga
kiritilgan investitsiyalar hajmida yildan-yilga o’sish tendentsiyasi kuzatilmoqda.
Biroq, mazkur davr davomida asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalarning
YaIMdagi ulushi 1.3 f.p.ga kamaygan. Bu esa, YaIMning o’sish sur’atlari asosiy
kapitalga kiritilgan investitsiyalarning o’sish sur’atlaridan yuqori ekanligini
ko’rsatadi.

17Sanoat korxonalarning investitsion faoliyatini moliyalashtirish tashqi yoki ichki
manbalar orqali amalga oshiriladi. Investitsion faoliyatni tashqi
moliyalashtirishning keng tarqalgan manbalari bank kreditlari, sindikatlashgan
kreditlar, aksiya va obligatsiyalar emissiya qilish orqali mablag’ jalb qilish
hisoblanadi. Ichki manbalar sezilarli darajada kam bo’lib, ko’pincha ularning hajmi
korxonalarning investitsiya faoliyatini moliyalashtirish uchun yetarli emas va bu
esa tashqi moliyalashtirish manbalariga ehtiyojini oshiradi. Jahonda integratsiya va
globallashuv jarayonlarining chuqurlashib borishi milliy iqtisodiyot oldiga bir
qator yangi vazifalarni qo’ymoqda. Milliy iqtisodiyotning dunyo bozorida o’z
o’rnini topishi, ya’ni ma’lum mavqeni egallashi uchun doimiy ravishda real sektor
korxonalari investistion loyihalarini moliyalashtirishdagi muammolarni hal qilib
borish lozim. Ushbu muammolarni birinchi o’rinda tijorat banklari kreditlari orqali
hal qilish mumkin.
Respublikamiz iqtisodiyotining barqarorligi va uni rivojlantirish tijorat banklari
faoliyati bilan uzviy bog’liqdir. Chunki ko’pchilik korxonalarga o’z faoliyatini
boshlashi uchun mablag’lar zarur. O’z faoliyatini o’zgartirmoqchi yoki
kengaytirmoqchi bo’lgan korxonalarga esa investitsion mablag’lar zarur.
Respublikamizda tijorat banklari esa korxonalarni mablag’ bilan ta’minlovchi
asosiy investitsiya instituti hisoblanadi.
2020-yil davomida tijorat banklari tomonidan iqtisodiyot tarmoq korxonalarini
modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash hamda ishlab
chiqarishni diversifikatsiyalashga doir investitsiya loyihalarini moliyaviy qo’llab-
quvvatlash maqsadlari uchun 276975 mlrd. so’m kreditlar ajratildi. Tarmoqlar
kesimida kreditlarning taqsimoti quyidagicha bo’ldi: – 102162 mlrd. so’m (36,9
foizi) sanoat sohasiga; – 28081 mlrd. so’m (10,1 foizi) qishloq xo’jaligi sohasiga; –
26626 mlrd. so’m (9,6 foizi) transport va kommunikatsiya sohasiga, – 7380 mlrd.
so’m (2,6 foizi) qurilish sohasiga; – 54888 mlrd. so’m (19,8 foizi) jismoniy
shahslarga; – 57838 mlrd. so’m (21 foizi) boshqa sohalarga. Bugungi kunda
mamlakatimiz iqtisodiyotida real sektor korxonalari investistion loyihalarini
moliyalashtirishda tijorat banklarning roli yuqori hisoblanadi. Rivojlanayotgan

3KIRISH
O’zbekiston mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq tashqi iqtisodiy
faoliyatni kengaytirib, bir qancha xalqaro moliyaviy institutlar va xorijiy banklar
bilan o’zaro foydali aloqalar o’rnata boshladi. Tashqi iqtisodiy faoliyatni
erkinlashtirish, kengaytirish uchun huquqiy asoslarini yaratib bergan asosiy qonun
hujjatlari qabul qilindi. Ko’plab Prezident Farmonlari va Hukumat qarorlari
ishlab chiqildi. Bular, avvalo, "Xorijdan mablag’ jalb qilish to’g’risida"gi,
"Tashqi iqtisodiy faoliyat to’g’risida"gi, "Investitsiya faoliyati to’g’risida"gi (yangi
tahrir), "Chet el investitsiyalari to’g’risida", "Chet ellik investorlar huquqlarining
kafolatlari va ularni himoya qilish choralari to’g’risida"gi Qonunlar hamda boshqa
me’yoriy-huquqiy hujjatlar bo’lib, ular tashqi iqtisodiy aloqalarni amalga oshirish,
tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida xalqaro shartnomalar tuzish va ularni bajarish
uchun asosiy shart-sharoitlarni yaratib berdi.
Shuni ta’kidlash joizki, O’zbekistonning xalqaro moliyaviy institutlar va
xorijiy banklar bilan aloqasi ham uzoq muddatli, ham qisqa muddatli ahamiyatga
ega bo’lgan eng muhim vazifalarni birga qo’shish maqsadlaridan kelib chiqib
amalga oshiriladi. Bunda, birinchidan, O’zbekistondagi barcha xo’jalik
sub’ektlarining tashqi dunyo bilan o’zaro aloqalari uchun teng huquqli va milliy
manfaatlarga mos keladigan shart-sharoitlar yaratish asosida xalqaro valyuta-
moliya va savdo mexanizmlariga qo’shilish nazarda tutiladi. Ikkinchidan,
respublikaning joriy muammolarini hal etishga bevosita ko’maklashish, mavjud
xalqaro tajriba asosida moliyaviy, texnikaviy yordam va maslahat olish yo’li bilan
o’tkazilayotgan islohotlarni qo’llab-quvvatlash ko’zda tutiladi.
2022 yilda mamlakatimizga jalb qilingan xorijiy kreditlarning xorijiy
investitsiyalar tarkibidagi ulushi 25,8 foizni tashkil qildi. Bu ko’rsatkich 2020 yilda
13,2 foizni tashkil qilgan edi. Bu esa, hozirgi iqtisodiy rivojlanish sharoitida va
mavjud imkoniyatlardan kelib chiqib (O’zbekistonning investitsiyaviy salohiyatini
hisoga olib), chet el banklari kreditlarini jalb qilish holati sustligini ko’rsatadi.
Bugungi kunda shu narsa aniq bo’lib qoldiki, Vatanimizning barqaror
rivojlanishi yuqori darajadagi investitsiyaviy faollikka bog’liqdir. Unga esa ichki

4va tashqi investitsiya resurslarini jalb qilish hamda ulardan samarali foydalanish
orqali erishiladi. Jahon tajribasi shundan dalolat beradiki, chet el investitsiya va
kreditlarini jalb qilish iqtisodiyotni rivojlantirishga yordamlashadi va ijtimoiy-
iqtisodiy islohotlar uchun kuchli rag’batlantiruvchi omil bo’lib xizmat qiladi. Shu
bois Yurtboshimiz bu haqda quyidagilarni alohida ta’kidlaydi: "Chet el
sarmoyasini jalb qilishni bevosita investitsiyalar tarzida ham, davlat qarzlari,
xalqaro moliya va iqtisodiy tashkilotlar, qarz beruvchi mamlakatlarning
investitsiya yoki moliyaviy kredit resurslari shaklida ham amalga oshirish ko’zda
tutilmoqda. Biz maxsus investitsiya loyihalarini amalga oshirish uchun chet el
sarmoyasini jalb qilishga alohida e’tibor beramiz".
Yuqoridagilardan kelib chiqib, ta’kidlash joizki, O’zbekiston iqtisodiyotiga
xorijiy banklar kreditlarini jalb qilish va shu asosda strategik muhim investitsiya
loyihalarini moliyalashtirish hozirda iqtisodiyotni barqarorlashtirishdagi g’oyat
dolzarb masalalardandir. Bu esa, o’z nabatida, xorijiy banklar kredit liniyalari
hisobiga investitsiya loyihalarini moliyalashtirish masalasini tadqiq etish, bu
boradagi tendentsiyalarni va muammolarni aniqlash, investitsiya loyihalarini
xorijiy banklar kredit liniyalari orqali moliyalashtirishni takomillashtirish bo’yicha
tavsiyalar berish zarurligini keltirib chiqaradi va bitiruv malakaviy ishi
mavzusining dolzarbligini ifodalaydi.

25loyihalarini turli xil manbalar evaziga moliyalashtirishda investitsiyalarning
muqobil variantlaridan ya’ni lizing, sindikatlashgan kreditlash kabi shakllardan
unchalik e’tibor berilmayotir. Bu esa mavjud imkoniyatlardan to’la
foydalanilmayotganlikni ko’rsatadi;
- keyingi yillarda mamlakatimizga chetdan jalb qilinayotgan investitsion
resurslar tuzilmasida chet el kreditlari, jumladan, xorijiy banklarning kredit
liniyalari mablag’larining o’sib borish tendentsiyasi kuzatilmoqda. Lekin,
bizningcha, bevosita xorijiy investitsiyalarning kirib kelishini sezilarli darajada
o’stirishga erishish masalasi, ko’proq, ahamiyatlidir;
- xorijiy kredit liniyalarning jalb qilinishining yana bir qulay shakli bu
bank tizimini yanada rivojlantirish. Xorijiy banklarning respublikamizda filiallarini
ochishni rag’batlantirish, tijorat banklarimizni jahondagi etakchi banklar qatoridan
joy olishiga harakat qilish lozim;
- mamlakatda investitsiya bozori va unga xizmat qiluvchi infratuzilma
institutlari faoliyatini takomillashtirish lozim. Buning uchun esa, avvalo, ushbu
institutlarning tashkiliy-huquqiy va iqtisodiy jarayonlarini ta’minlash lozim.
Ayniqsa, loyihaviy moliyalashtirish bilan bog’liq loyihalashtirish, bozor holatlarini
o’rganish, iqtisodiy va ijtimoiy holatlarni tahlil qiluvchi tadbirkorlarga turli xil
konsalting xizmatlarini ko’rsatuvchi, investitsiya faoliyatiga ko’maklashuvchi
institutlarning faoliyatini takomillashtirish juda zarur. Shuni ham taklif qilishimiz
mumkinki, respublikada ikkilamchi qimmatli qog’ozlar bozorini, pul-sarmoyalar
bozorini, ko’char va ko’chmas mulklar bozorini, intelektual ne’matlar bozori
kabilar faoliyatini takomillashtirish lozim. Bundan tashqari, investitsiya
loyihalarining texnik-iqtisodiy asoslash ishlarini olib boruvchi hamda hisobotlarni
tuzuvchi, aniq investitson qarorlar bo’yicha izlanishlar olib boruvchi, loyihalarni
moliyalashtirishning turli xil bosqichlarida puxta marketing ishlarini olib boruvchi,
konsalting xizmatlarini ko’rsatuvchi institutlarning faoliyatini kengaytirish va
takomillashtirish lozim;
- investitsiya loyihalarini moliyalashtirishdagi bugungi kunning eng
dolzarb muammolaridan biri bu qarz oluvchi korxonaning o’rnatilgan miqdordagi

16muddatli kreditlarni moliyaviy injiniring vositasida yirik loyihalarni
moliyalashtirishga jalb etish, foydalanish, tushum bilan bog’liq bo’lgan risklarni
baholashga va risklarni investorlar hamda kredit beruvchilar o’rtasida taqsimlashga
bog’liq” deya ta’kidlaydi E.Yeskombi. Mahalliy olimlarimizdan T.Bobaqulovning
fikriga ko’ra, o’tish iqtisodiyoti mamlakatlarida monetizatsiya darajasining past
ekanligi xo’jalik yurituvchi subyektlar o’rtasidagi debitor-kreditor qarzdorlik
muammosini chuqurlashtiradi. Bu esa, ularning pul oqimini zaiflashuviga olib
keladi va tijorat banklarining investitsion kreditlaridan foydalanish darajasini
oshirishga to’sqinlik qiladi. Mamlakatimiz iqtisodiyotini mutanosib rivojlantirish,
uning samarali tarkibiy tuzilmasiga ega bo’lish orqali barqaror iqtisodiy o’sish
sur’atlariga erishish vatanimiz taraqqiyoti va xalq farovonligini ta’minlashning
muhim shartlaridan hisoblanadi. Ushbu maqsadga erishish uchun esa, eng avvalo,
iqtisodiyotning sanoat tarmog’ini jadal rivojlantirish zarur.
Iqtisodiy adabiyotlarda iqtisodiyotning real sektoriga turlicha ta’rif beriladi va
quyida biz ularning bir nechtasini ko’rishimiz mumkin. Jumladan quyidagi
ta’riflarni keltirib o’tamiz:
1) iqtisodiyotning real sektori – iqtisodiy va qonuniy belgilanmagan iqtisodiy
atama hisoblanadi va ma’lum hududdagi faoliyati mahsulot ishlab chiqarishga
yo’naltirilgan kichik, o’rta va yirik (industrial) korxonalarni birlashtiradigan
iqtisodiyot sohasidir;
2) iqtisodyotning real sektori – bu iqtisodiyotda moddiy buyum mahsulotlarini
ishlab chiqaruvchi, moddiy boylikni yaratuvchi va xizmat ko’rsatish sohalarini o’z
ichiga oladigan soha. Real sektorga moliya-kredit va birja faoliyati kirmaydi;
3) iqtisodiyotning real sektori – bu iqtisodiyotning muhim sektori bo’lib,
to’g’ridan-to’g’ri mahsulot ishlab chiqarish, daromad olish va byudjet daromadlari
tushumini ta’minlaydi. Ishlab chiqarish, mahsulot ishlab chiqarish sohasi uning
iqtisodiy atama sinonimlari hisoblanadi. Fikrimizcha, iqtisodiyotning real sektori –
xom ashyo, mehnat va kapitaldan ajralmagan holda xizmat ko’rsatish, mahsulot va
tovarlar ishlab chiqaruvchi korxonalardan iborat iqtisodiy sohadir. Iqtisodiyotda
real sektorni samarali faoliyat yuritishida moliyaviy sektor muhim o’rin egallaydi.

6atamaning iqtisodiy mohiyatini anglab olish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
Investitsiya loyihasi tushunchasiga uning yo’naltirilgan maqsadini amalga oshirish
uchun texnologik jarayonlarni, texnik va tashkiliy hujjatlashtirish jarayonini,
ob’ektlarni barpo etish va ishga tushirish jarayonini, moddiy, moliyaviy, mehnat
resurslarining harakatini, shuningdek, tegishli boshqaruv qarorlari va tadbirlarni
o’zida mujassamlashtiruvchi tizim sifatida qarash mumkin. Investitsiya loyihasi
o’z maqsadi, yo’nalishi, amal qilish sohasi, muddati va chegarasiga ega bo’lgan
alohida faoliyat turi hisoblanadi.
Prof. D.G’ozibekov investitsiya loyihalari to’g’risida fikr bildirib: «investitsiya
loyihasiga muayyan ishlab chiqarish quvvatlariga kelajakda alohida turdagi
samaralar keltirishi zarur bo’lgan, aniq belgilangan tadbirlar yo’li bilan resurslarni
investitsiyalash bo’yicha takliflar to’plami tarzida ta’rif berish mumkin» 3
, deb
ta’kidlab o’tadi. Shuningdek investitsiya loyihasining sifat-tavsiflarini, boshqa
tadbirlardan farq qiluvchi jihatlarini ochib berishi diqqatga sazovordir 4
, deb
ta’kidlaydi.
Rossiyalik iqtisodchi-olim B.A.Koltinyukning fikricha 5
: «investitsion loyiha keng
ma’noda foyda olish maqsadida kapital qo’yish rejasi» tarzida ifodalab, uni ikki xil
ma’noda talqin etadi: aniq maqsadlarga erishish (aniq natijalar olish)ni
ta’minlovchi qandaydir harakatlar majmuini amalga oshirishni nazarda tutuvchi
tadbir, faoliyat; qandaydir harakatni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan aniq
hisob-moliyaviy va tashkiliy-huquqiy hujjatlarni qamrab oluvchi tizim.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 9 apreldagi 165-sonli
"Chet el investitsiyasi ishtirokidagi ustuvor investitsiya loyihalarini amalga
oshirish chora-tadbirlari to’g’risida"gi qaroriga muvofiq: "investitsiya loyihasi bu
ma’lum ijtimoiy-iqtisodiy maqsadlarga yo’naltirilgan, texnik-iqtisodiy, biznes-
boshqaruv, marketing va ishlab chiqarish rejalari kabilarga asoslangan, turli
moliyaviy manbalar mablag’lari ishtiroki nazarda tutilgan kompleks hujjatlar
yig’indisi" 1
hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi "Investitsiya faoliyati to’g’risida"gi
1
Ergasheva Sh., Uzoqov A. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. O'quv qo'llanma. - T: "IQTISOD-
MOLIYA" 2018. 34-b

28amalga oshirilish hajmi, miqdori va dinamikasiga qarab mamlakatning iqtisodiy
o’sish darajasi hamda holatini baholash mumkin va o’tkazilayotgan iqtisodiy
islohotlarning bajarilish holati belgilangan maqsadlarni ta’minlanishiga qanchalik
mos kelayotganligi to’g’risida xulosa chiqarish mumkin;
Xorijiy banklar yoki xorijiy davlatning banki deganda xorijiy davlatga
tegishli banklar tushuniladi. Xorijiy davlatning banki xorijiy davlat hududida
ro’yxatga olingan va u joylashgan hamda ro’yxatga olingan joydagi bank nazorati
organi tomonidan berilgan bank faoliyatini amalga oshirish huquqini beruvchi
litsenziyaga ega bankdir;
Real sektor korxonalarining moliyaviy resurslarga ehtiyoji qondirilib,
moliyaviy resurslarni samarali taqsimlash ta’minlanadi. Bank muassasalari
investitsiya loyihalarini moliyalashtirishga mablag’ ajratib, kredit bergan vaqtdan
boshlab qarz oluvchining kreditga layoqatliligini tahlil qilish, kreditning maqsadli
ishlatilishi ustidan nazoratni, ya’ni loyihani moliyalashtirishning monitoringini olib
borishi maqsadga muvofiqdir. Real sektor tarmoqlarini rivojlantirishda investitsiya
hajmini yanada oshirish, investorlar yangidan yangi investitsion loyihalarni taklif
qilish, real sektor rivojida innovatsiyalarga asoslangan yangi ishlab chiqarish
tarmoqlarini shakllantirish va investitsiyalarni yo’naltirish, investorlar
faoliyatining huquqiy himoyasini takomillashtirish, investitsiyalarni real sektor
korxonalariga jalb qilish mexanizmini yanada takomillashtirish maqsadga
muvofiqdir. Xulosa qilib aytish mumkinki, milliy iqtisodiyotning barqaror
rivojlanishiga iqtisodiyot real va bank sektori o’rtasidagi o’zaro mutanosiblikni
ta’minlash orqali erishiladi. Bank tizimida to’plangan mablag’larni real sektor
korxonalarini moliyalashtirishga yo’naltirish va ularning barqaror rivojlanishiga
zamin yaratadi.

14sarf etilgan mablag’larni hech qanday talofat va yo’qotishlarsiz tez fursatda
qoplash;
- jahon bozorida o’zining mustahkam mavqeni egallash;
- mamlakat eksport imkoniyatlarini kengaytirish va jahon bozorida «qattiq»
valyuta ishlab topishni o’rganish;
- mamlakat xazinasini to’ldirish;
- ichki va tashqi bozorga olib chiqiladigan mahsulotlar (ish, xizmat) ga
bo’lgan talabni qondirish;
- milliy va jahon iqtisodiyoti ravnaqi va jamiyat farovonligini oshirish.
Ushbu ro’yxatni yanada davom ettirish mumkin, chunki xorijiy banklar bilan
hamkorlik o’rnatish, ular bilan qo’shma faoliyat olib borish milliy iqtisodiyotda
tub tuzilmaviy o’zgarishlarga olib keladi, mamlakat qudratini yanada oshirib,
milliy valyuta mavqeini mustahkamlaydi, aholi farovonligini ta’minlab, turmush
tarzini yaxshilaydi.

13Bugungi kunda ko’plab rivojlangan va jahon iqtisodiyotida etakchi o’rin tutadigan
mamlakatlar tajribasi shuni so’zsiz isbotlab bermoqdaki, raqobatdoshlikka erishish
va dunyo bozorlariga chiqish, birinchi navbatda iqtisodiyotni izchil isloh etish,
tarkibiy jihatdan o’zgartirish va diversifikatsiya qilishni chuqurlashtirish, yuqori
texnologiyalarga asoslangan yangi korxona va ishlab chiqarish tarmoqlarining
jadal rivojlanishini ta’minlash, faoliyat ko’rsatayotgan quvvatlarni modernizatsiya
qilish va texnik yangilash jarayonlarini tezlashtirishda xorijiy banklarning kredit
liniyalaridan samarali va oqilona foydalanish muhim ahamiyatga ega.
Bir vaqtning o’zida milliy iqtisodiyotga xorijiy banklarning kredit liniyalarini faol
jalb qilish qator ijobiy samaralar keltiradi. Xususan, xorijiy kreditlarni jalb qilish
raqobatbardosh mahsulotlarga, zamonaviy ishlab chiqarishga yuzma-yuz kelish,
talabga muvofiq sifatli mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatidir. Xorijiy banklar
bilan amaliy hamkorlik o’rnatish orqali jahon amaliyotida mavjud bo’lgan
imkoniyatlardan foydalanish asosida quyidagi samaralarga erishish mumkin
bo’ladi:
- eng zamonaviy texnologiyalarga ega bo’lgan ishlab chiqarish (xizmat
ko’rsatish) faoliyatini yo’lga qo’yish, yangi texnologiya, zamonaviy jihozlarni,
yuqori unumli uskunalarni qo’lga kiritish;
- yangi ish joylarini tashkil etish va aholi bandligini ta’minlash;
- ixcham, amalga oshirilgan xarajatlarni tez sur’atlar bilan qoplaydigan,
yuqori samara beradigan korxonalarni qurish;
- zamon darajasida yuqori mehnat unumdorligiga erishish, mahsulot
tannarxini pasaytirish, o’z manfaatlariga erishish;
- qo’shma korxonalar tuzish, ilg’or tajribaga ega bo’lish, boshqaruvni,
raqobatni to’g’ri yo’lga qo’yish;
- bozor talabini qoniqtiradigan mahsulot (xizmatlarni) etishtirish, ishlab
chiqarilgan mahsulot sifati va raqobatbardoshligini dunyo bozori talablariga javob
beradigan qilib etkazish;
- tadbirkorlik faoliyatini samarali tashkil etish va uni yanada kengaytirish
imkoniyatlarini qo’lga kiritish, daromadni ko’paytirish, yuqori samaraga erishish,

18mamlakatlarda iqtisodiyotni asosiy moliyalashtirish subyektlari tijorat banklar
bo’lganligi sababli, ular o’zlarining investitsion kreditlarini real sektorning asosiy
vositalarini yangilashga, ishlab chiqarish quvvatini oshirishga, kapital
qo’yilmalarni yaratishga ajratadi. So’nggi yillarda bank tizimida olib borilgan
islohotlar iqtisodiyotda kreditlarning rolini oshirishda muhim o’rin tutib kelmoqda.
Bu kabi olib borilayotgan islohotlar bank tizimida kreditlash tizimini yanada
rivojlantirib, banklar tomonidan investitsion kreditlash hajmini oshishiga sabab
bo’lmoqda. So’nggi yillarda investitsion faoliyatni moliyaviy qo’llab-quvvatlashda
bank kreditlarining salmog’i oshib borayotganligi boshqa bozor mexanizmlariga
asoslangan manbalarning ulushi esa juda kam salmoqli egallayotganligini guvohi
bo’lamiz. Аgar biz so’nggi besh yilda tijorat banklari tomonidan ajratilayotgan
kreditlarga e tibor qaratsak, quyidagi ma lumotlarni ko’rishimiz mumkin.ʼ ʼ
Tijorat banklari kredit faoliyatini to’g’ri tashkil qilishda birinchi navbatda ularda
mavjud risklarni minimallashtirish masalalaridan biri kredit risklarini aniqlash,
ularning ta’sir darajasini baholash va tahlil qilishdan iborat. Kredit riski deb, qarz
oluvchi tomonidan kredit shartnomasi shartlarining bajarilmasligi, ya’ni kredit
summasining (qisman yoki to’liq) va u bo’yicha foizlarning shartnomada
ko’rsatilgan muddatlarda to’lanmasligi tushuniladi. Shuning uchun kredit risklarini
aniqlash va boshqarish har qanday tijorat bankining rivojlanish va taraqqiy etish
maqsadiga erishish uchun ishlatiladigan kurash usullarining ajralmas qismi
hisoblanadi. Kredit riskining vujudga kelishi ikki asosiy parametr kredit beruvchi
va qarz oluvchi o’z vazifalarini qay darajada bajarishiga bog’liq. Real sektor
korxonalari investitison loyihalarini tijorat banklari kreditlari orqali
moliyalashtirishda ham, birinchi navbatda tijorat banklari tomonidan vujudga
kelishi mumkin bo’lgan kredit riskini baholash muhim ahamiyat kasb etadi. Kredit
riskining yuqori bo’lishi, bank tomonidan real sektor korxonalari investitison
loyihalarini moliyalashtirishda ehtiyotkor bo’lishga olib keladi. Kredit risklarini
tahlil qilish faqat qarz oluvchining moliyaviy holatini o’rganishnigina, shuningdek
bankning ichki faoliyatini yaxshilash uchun zarur axborotlar yig’ish imkoniyatini
ham yaratadi.

8hududda amalga oshirilishi bilan, belgilangan vaqt bilan cheklanadi. Mazkur
hududda belgilangan vaqtda loyiha amalga oshirilsa, u o’zining maqsadiga erishish
kuchiga egadir. Investitsiya loyihalari yana bir tomondan cheklanishi, ya’ni unga
safarbar etiladigan resurslar qiymati (xom ashyo, mehnat va moliyaviy resurslari
qiymati) o’zgarib boradi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, investitsiya loyihasini quyidagicha tasniflash
mumkin:
2-rasm. Investitsiya loyihasining tasniflanishi 4
Amaliyotda investitsiya loyihalarining turlicha tasnifi mavjud bo’lib, belgilariga
qarab investitsiya loyihalarining quyidagi ko’rinishlarini ajratish mumkin (1.3-
rasm).
Loyiha - bu o’ziga xos faoliyat turi bo’lib, uning bir qancha o’ziga xos belgilari
mavjud. Lekin uning asosiy 4 ta belgisi loyihani boshqa turdagi faoliyatlar va
tadbirlardan ajratib turadi:
- loyiha maqsadlari aniq belgilangan bo’lishi kerak;
- loyiha aniq (odatda, oldindan belgilangan) muddat davomida amalga
oshirilishi lozim;
- loyihada o’zaro bog’liq harakatlarni bajarilishini muvofiqlashtirish
lozim;
- loyiha unikal bo’lishi lozim.
4
Mamatov B.S. va boshq. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. Darslik. Toshkent moliya instituti. T.:
«IQTISOD-MOLIYa», 2014. 41-b

152. Tijorat banklari investitsion faoliyatining amaldagi holatining
tahlili
O’zbekiston va jahon iqtisodiyotining kelgusi taraqqiyoti, asosan, investitsiyalarga
bog’liqligini bugungi kunda inkor etib bo’lmaydi. Shu boisdan, hozirgi kunda
respublikamiz iqtisodiyotida real sektor korxonalari faoliyatini moliyalashtirish,
ularni faoliyatiga tijorat banklari kreditlarni, xususan, xorijiy moliya institutlari
mablag’larini kengroq jalb etish bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan
biridir. Ma’lumki, iqtisodiy jihatdan faol bo’lgan har qanday korxona o’z
moliyaviy resurslari hisobidan investitsiya loyihasini moliyalashtirishga har doim
ham imkon topa olmasliklari mumkin. Bunday holatlarda, tijorat banklari kreditlari
real sektor korxonalari faoliyatini moliyalashtirishning asosiy manbai bo’lib
maydonga chiqadi. Tijorat banklarining kreditlari har bir mamlakat iqtisodiyotini
rivojlantirishda muhim rol o’ynaydigan moliyalashtirish manbai hisoblanadi. Bank
kreditlari yordamida iqtisodiyotning real sektori korxonalari faoliyatini
modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan qayta qurollantirish bilan
bog’liq bo’lgan investitsion xarajatlar moliyalashtiriladi va bu esa sanoat
loyihalarini moliyalashitirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Tijorat banklarining kreditlash faoliyati, xususan real sektor korxonalarini
kreditlash operatsiyalari bugungi raqobat kuchayib borayotgan sharoitda muhim
ahamiyat kasb etmoqda. Mazkur operatsiyalar banklarning asosiy daromad manbai
bo’lishi bilan bir qatorda bank strategiyasini rivojlantirishda kundan kunga
dolzarbligi ham oshib bormoqda. Tijorat banklarining real sektor korxonalariga
kreditlar berish amaliyotini tashkil etish va uni takomillashtirish bo’yicha bir qator
xorijiy va mahalliy olimlar, iqtisodchilar ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishgan.
Xorijiy olimlardan O.Afanasevaning fikriga ko’ra, rivojlanayotgan mamlakatlarda
banklar uchun qisqa muddatli kreditlar berish uzoq muddatli investitsion kreditlar
berishga qaraganda afzal bo’lib, yuqori daromadliligini va past risk darajasi bilan
ajralib turadi. I.Yudinaning tadqiqot natijalariga ko’ra, rivojlanayotgan
mamlakatlarda tijorat banklarining uzoq muddatli kreditlash amaliyotini
rivojlantirishning zaruriy sharti – bu risklarni diversifikatsiya qilishdir. “Uzoq

22ixtisoslashganligi, aholining ko’p qismi qishloq joylarda yashashligini inobatga
olib, hukumatimiz tomonidan sanoatni qishloqqa olib kirish, qishloq joylarda
kichik tadbirkorlikni rivojlantirish, qishloq joylarda tub islohotlarni amalga
oshirish ishlari ham olib borilmoqda. Iqtisodiyotning bir sohasining rivojlanishi
ikkinchi bir sohaning ham rivojlanishini talab qilishini inobatga olib aytish
mumkinki, sanoatning rivojlanishi albatta qishloq xo’jaligining ham rivojlanishiga
olib keladi.
Mamlakatda investitsiya muhitining takomillashib borishi, xorijiy
investitsiyalarning hamda xorijiy banklarning kredit liniyalari mablag’larining
mamlakat iqtisodiyotiga kirib kelishi albatta investitsiyalarni boshqarishni, ularni
baholash usullarining takomillashuvini, ularning eng samarali manbalarini izlab
topishni va joylashtirishni, yangiliklarni amaliyotga tatbiq qilishni, shu bilan bir
qatorda ushbu soha rivojlanishiga xizmat qiluvchi infratuzilma institutlarning o’z-
o’zidan rivojlanishini taqozo qiladi. Albatta bunday ishlar boshida davlat turadi va
u bunday o’zgarishlarning tashkiliy-huquqiy asoslarini ta’minlaydi. Bunday
o’zgarishlar natijasida investitsiyalarning muqobil usuli bo’lmish lizing
munosabatlari, kredit uyushmalari, nobank kreditlash muassasalari, sug’urta
kompaniyalari, investitsiya kompaniyalari va fondlari kabilar faoliyati rivojlanib
va takomillashib boradi. Xorijiy banklar bilan hamkorlikning rivojlanib borgani
sari xorijiy hamkorlarning mamlakatga bo’lgan qiziqishi va ishonchi ortib
borishini biz yuqorida ta’kidlagan edik. Bu esa, o’z navbatida, xorijiy banklarning
kredit liniyalarini hukumat kafolatisiz, unchalik murakkab bo’lmagan shartlar
asosida, uzoq muddatlarga, kichik foiz stavkalarida o’zlashtirish imkoniyatini
berish bilan bir qatorda iqtisodiyotning turli soha va tarmoqlaridagi yirik
investitsiya loyihalarini sindikatlashgan shaklda kreditlash imkoniyatini ham
oshiradi. Sindikatlashgan keditlashning bir qator afzalliklari mavjud bo’lib, ular
qatoriga katta-katta loyihalarni moliyalashtirishning imkoni paydo bo’lishini,
mahalliy banklar risklarining kamayishini, banklarning to’g’ridan-to’g’ri
investitsiyalashda bevosita qatnashishini, mamlakatga xorijiy kreditlar bilan bir
qatorda bevosita xorijiy investitsiyalarning kirib kelishini kiritish mumkin. Bundan

11oralig’ida investitsiyalar hajmi 1,4 mlrd. AQSh dollaridan 14,6 mlrd. AQSh
dollariga etgan va 2020 yilga nisbatan 10,4 martaga ortgan (1.1-jadval). Bu holat
investitsiyalarning YaIMdagi salmog’ining o’sishiga olib keldi, jumladan,
investitsiyalarning YaIMdagi ulushi 2021 yilda 21,1 foizni tashkil etgan bo’lsa,
2022 yilga kelib bu ko’rsatkich 23,5 foizga ko’tarildi.
1-jadval O’zbekiston Respublikasi yalpi ichki mahsuloti va
investitsiyalarning o’sish sur’atlari dinamikasi 6
Yillar YaIM (mlrd.
AQSh dollari) Oldingi yilga
nisbatan foiz
hisobida Investitsiyalar
(mlrd. AQSh
dollari) Avvalgi yilga
nisbatan, foiz
hisobida
2012 7,4 104,2 1,4 103,8
2013 9,7 104,4 1,9 104,5
2014 12,2 107,7 2,5 105,2
2015 15,2 107,0 2,9 107,0
2016 17,0 107,3 3,3 111,4
2017 22,3 109,5 4,7 123,0
2018 28,1 109,0 6,5 128,3
2019 32,1 108,1 8,2 124,8
2020 38,7 108,5 9,7 113,6
2011 45,9 108,3 10,8 111,2
2022 49,6 108,2 11,7 114,0
6
www.stat.uz

23tashqari bunday investitsiyalarning kirib kelishi mamlakatda innovatsion
loyihalarning moliyalashtirilishiga olib keladi. Bu esa respublikadagi ilmiy-
tadqiqot institutlarining faoliyatini rag’batlantiradi va ularni ham rivojlanishga
undaydi.
Xullas, xorijiy banklarning kredit liniyalari mablag’larining milliy iqtisodiyotga
jalb qilinishi iqtisodiyotning birmuncha yangi va rivojlanmagan tarmoqlarining
ham rivojlanishiga olib keladi. Bugungi kunda xorijiy banklarning kredit liniyalari
mablag’larini yanada kengroq jalb etish va samaraliroq joylashtirish uchun
bizningcha quyidagi ishlarni amalga oshirish kerak:
Birinchidan, qulay investitsiya muhitini yaratishning asosiy shartlaridan bo’lgan
investitsion faoliyat, investitsiya jarayonlari va xorijiy investitsiyalar bilan bog’liq
qonunchilikni isloh qilish lozim, ya’ni ularning amal qilish jarayonlarini hayotga
tatbiq etish lozim. Bunday ishlar jumlasiga sindikatlashgan kreditlar bo’yicha va
lizing munosabatlari, shuningdek, xorijiy investorlar va ularning huquqlarini
himoya qilish, xorijiy banklar bilan xamkorlikni rivojlantirish bo’yicha mavjud
qonunchilikni va me’yoriy xujjatlarni qayta ko’rib chiqish masalalari ham kiradi.
Ikkinchidan, mamlakatda pul-kredit barqarorligi va samaradorligini ta’minlash
lozim. Bunday ishlar jumlasiga milliy valyuta qadrini ko’tarish, xorijiy
valyutalarning erkin ayriboshlanishini ta’minlash kabilar kiradi. Bu kabi
tadbirlarning tezroq hal etilishi davlatning bu boradagi ishlarga o’z vaqtida e’tibor
berishi va imkon qadar tezroq samarali va oqilona siyosat yuritishiga bog’liq
bo’ladi.
Uchinchidan, xorijiy banklar bilan hamkorlikni mustahkamlash orqali
respublikamizga jalb qilinayotgan xorijiy banklarning kredit liniyalarining
kreditlash shartlarini engillashtirishga erishish lozim. Ya’ni bu borada xorijiy
banklarning marjalarini kamaytirish, imtiyozli davrni uzaytirish, xorijiy sug’urta
kompaniyalari sug’urta kafolati ostida kirib kelayotgan liniyalar bo’yicha sug’urta
mukofoti summasini kamaytirish, bir martalik komissiya va shunga o’xshash
shartlarni qisqartirishga erishish lozim. Buning uchun esa xorijiy banklarning
ishonchini oqlash, ularning mablag’larini o’z vaqtida qaytarishni kafolatlash,

203 . Tijorat banklari investitsion faoliyatini samarali tashkil etishni
rivojlantirish yo’llari
Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, xorijiy banklarning kredit liniyalari xozirgi
kunda respublikamiz iqtisodiyotining soha va tamoqlaridagi investitsiya
loyihalarini moliyaviy mablag’lar bilan ta’minlashda muhim o’rin tutmoqda.
Rivojlangan davlatlar amaliyoti shuni ko’rsatadiki, mamlakat iqtisodiyotini
moliyaviy mablag’lar bilan ta’minlashning eng maqbul usuli bu bevosita xorijiy
investitsiyalarni jalb etishdir. Bugungi kunda respublikamizga bunday
investitsiyalarni jalb etish borasida bir qator muammolarning mavjudligi, ular
o’rniga hukumat kafolati ostidagi chet el qarzlari va xorijiy banklarning kreditlarini
jalb etishni taqozo etmoqda. Milliy iqtisodiyotimizni rivojlantirish uchun
moliyaviy mablag’lar bilan ta’minlash zarur ekan bu sohani rivojlantirish va
takomillashtirish lozim bo’ladi. Chunki iqtisodiyotning turli soha va tarmoqlari
investitsiya loyihalarini moliyalashtirish albatta, mamlakatning tezroq rivojlanishi
hamda barqarorlashuviga olib keladi va uning istiqbolini yuksaltiradi. Fikrimizning
isboti uchun quyidagi masalalarda O’zbekistonda xorijiy banklarning kredit
liniyalari orqali investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning rivojlantirish
istiqbollarini ko’rib chiqamiz:
Investitsiya muhitining takomillashib borishi. Har bir davlatning investitsiya
sharoiti uning siyosiy va iqtisodiy barqarorligidan kelib chiqadi va bu investitsiya
muhitini vujudga keltiradi. Xorijiy banklar bilan hamkorlikning rivojlanishi
mamlakat investitsiya muhitining yaxshilanishida muhim ahamiyat kasb etadi.
Chunki xorijiy banklar bilan hamkorlikning kuchayishi mamlakatga bo’lgan
ishonch va qiziqishni orttiradi. Investitsiya muhitini yaxshilaydigan omillarga
quyidagilar kiradi: investitsiyalardan foydalanishda soliq, bojxona imtiyozlarini
kengaytirish, pulning qadrsizlanishi darajasini pasaytirish, milliy valyutaning erkin
almashinuvini ta’minlash, chet el investorlarining o’z daromadlarini olib chiqib
ketishini to’la kafolatlash, axborot almashinuvi darajasini oshirish, hududiy
investitsiya dasturlarini amalga oshirish, infratuzilma institutlari faoliyatini
takomillashtirish, investitsiya siyosati samaradorligini oshirish va boshqalar.

51. Tijorat banklarining investitsion faoliyatining iqtisodiy ahamiyati va
nazariy asoslari
O’zbekiston davlat mustaqilligiga erishgan dastlabki yillardan boshlab milliy
iqtisodiyotni rivojlantirishning o’ziga xos yo’nalishini belgilab oldi. U
iqtisodiyotning rivojlanishi va barqarorligida investitsiyalarning beqiyos o’rni
tutishini o’z vaqtida to’g’ri anglab etganligining natijasida investitsiyalarga,
xususan, chet el investitsiyalariga bo’lgan e’tiborning kuchayishi yuz berdiki, bu
esa bugungi kunga kelib mamlakatimizdagi investitsiya faoliyatining
rivojlantirilishiga olib keldi. Bugungi kunda rivojlangan investitsion faoliyatning
yo’lga qo’yilishini hukumatimizning yuritayotgan oqilona investitsiya siyosatining
mahsuli ekanligini ta’kidlash lozim.
Hozirda O’zbekiston iqtisodiyotining barcha sohalarida o’zgarishlar, tarkibiy
islohotlar olib borilmoqda. Bunday islohotlarning olib borilishi bevosita
mamlakatdagi investitsiya jarayoni, davlatning investitsiya siyosati, uning ustuvor
yo’nalishlari va mamlakatdagi korxonalar investitsiyaviy faolligiga bog’liq.
Mustaqillikning qisqa davrida investitsiyaviy faollikni ta’minlash, uni kuchaytirish
borasida qator amaliy chora-tadbirlar o’tkazildi, investitsiya faoliyatini tartibga
solib turuvchi qator qonun va qonun osti hujjatlari ishlab chiqildi va amaliyotga
tatbiq qilinmoqda.
O’zbekistonda investitsiya loyihalarmni ishlab chiqish va ularni amalga oshirish
bo’yicha ham qator vazifalar amalga oshirilmoqda. Respublikamizda turli
mulkchilik shakllariga asoslangan xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni ko’paytirish,
jumladan, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish va boshqaruv
faoliyati rivojlantirilib kelinmoqda. Shuningdek, iqtisodiyotni yanada
erkinlashtirish va rivojlantirish yangi investitsiya loyihalarini hayotga tatbiq etish
va ularni moliyalashtirishning optimal variantlarini qidirib topish talablarini
keltirib chiqardi. Amaliyotda investitsiya loyihalarining hajmi, miqdori va
moliyalashtirish manbalariga qarab iqtisodiyotda yuz berayotgan o’zgarishlar
haqida xulosalar chiqarish mumkin.
Investitsiya loyihasi tushunchasining tobora keng qo’llanishi, avvalom bor, ushbu

19O’zbekiston Respublikasi kafolatini bermagan holda kredit mablag’larini jalb etish
to’g’risidagi qarz bitimi imzolangan bo’lib, kreditlar quyidagi asosiy yo’nalishlar
bo’yicha investitsiya loyihalarini amalga oshirishga yo’naltirilgan:
- meva-sabzavot, chorvachilik va boshqa qishloq xo’jalik mahsulotlarini
chuqur qayta ishlash uchun mini-texnologiyalar va zamonaviy jihozlarni xarid
qilish;
- mahalliy xom ashyo chuqur qayta ishlanadigan zamonaviy,
mahalliylashtirilgan ishlab chiqarishlarni yaratish;
- qurilish materiallari ishlab chiqarish, jumladan, ularning yangi turlarini
ishlab chiqarishni o’zlashtirish;
- tayyor oziq-ovqat va nooziq-ovqat iste’mol tovarlarini ishlab chiqarish;
- xizmat ko’rsatish va servis sohasini, shu jumladan, turizmni rivojlantirish.

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM,FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
“ Moliya ” Fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Tijorat banklari investitsion faoliyatini
samarali tashkil etish masalalari kengaytirish
yo’nalishlari
RO’YXATGA OLINDI
“___“__________ 202_y RO’YXATGA OLINDI
“___“__________ 202_y
Kurs ishi taqrizga
toprilgan sana
“___“__________ 202_y Kurs ishi taqrizga
toprilgan sana
“___“__________ 202_y
Kurs ishi himoya
qilingan sana
“___“__________ 202_y
Baho “__” ________ (imzo)
(imzo)
(imzo) Komissiya a’zolari:

10depozitlar, kreditlar, pul mablag’lari, yuqori likvidli qimmatbaho predmetlar
kiradi;
2) Material (moddiy) aktivlar. Bularga ko’chmas mulk, asosiy vositalar, er, ishlab
chiqarish texnikasi, liniyalari, xom ashyo, va materiallar kiradi;
3) Nomoddiy aktivlar. Bularga nou-xau, himoyalangan firma nomidan foydalanish
xuquqi, intellektual mulk, innovatsiyalar, ishchi kapitali aqliy mahsuli kiradi.
Investitsiya loyihasi investor nuqtai nazaridan samarali deb baholanishi uchun,
birinchidan, uni amalga oshirish ijobiy bo’lishi, ikkinchidan, muqobil loyihalarni
solishtirish chog’ida yuqoriroq samaraga ega bo’lgan loyihani ma’qul ko’rish
lozim.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalashda investitsiya loyihalarini amalga oshirishning
ahamiyati benihoya katta bo’lib, u quyidagilar bilan izohlanadi: birinchidan,
investitsiyalar ishlab chiqarishga zamonaviy texnika va texnologiyalarni joriy etib,
eksportga mo’ljallangan mahsulotlarni ishlab chiqarishni rivojlantiradi;
ikkinchidan, import o’rnini bosuvchi tovar ishlab chiqarish va buning uchun
xorijiy investitsiyalarni iqtisodiyotning ustuvor sohalariga yo’naltirish,
pirovardida, aholining me’yordagi turmush darajasini ta’minlash imkonini
yaratadi; uchinchidan, kichik biznesni rivojlantirish va qishloq xo’jaligi ishlab
chiqarishini jadallashtirish orqali o’sib borayotgan aholini ish joylari bilan
ta’minlaydi; to’rtinchidan, korxonalarning eskirgan ishlab chiqarish quvvatlarini,
moddiy-texnik bazasini yangilaydi va texnik qayta qurollantiradi; beshinchidan,
tabiiy resurslarni qayta ishlovchi korxonalarni barpo etishga ko’maklashadi va
boshq.
So’nggi yillarda iqtisodiyotda faol amalga oshirilayotgan tuzilmaviy o’zgarishlar
va modernizatsiya qilish jarayoni investitsiya faolligini yanada oshirdi.
Iqtisodiyotdagi investitsiyalar hajmining yildan-yilga sezilarli ravishda o’sib
borishi milliy ishlab chiqarish hajmining o’sishi orqali o’zining ijobiy natijalarini
ko’rsatdi. Davlat tomonidan investitsiya faoliyatini rivojlantirishga berilgan e’tibor
va qo’llab-quvvatlash natijasida yalpi ichki mahsulot (YaIM) hajmi va
investitsiyalar miqdori o’sish sur’atlariga ega bo’ldi. Jumladan, 2020-2022 yillar

26kredit ta’minotini qoplay olmasligi muammosidir. Bu muammoni hal etish uchun,
avvalo, respublikamizda faoliyat yuritayotgan sug’urta tashkilotlari faoliyatlarini
zamonaviylashtirish, ular tomonidan ko’rsatilayotgan sug’urta xizmatlari turlarini
kengaytirish, ko’rsatilgan xizmatlar uchun to’lovlarni kamaytirish lozim bo’ladi.
Bundan tashqari kichik biznes sub’ektlari investitsiya loyihalarini
moliyalashtirishda kredit ta’minotini qoplash uchun maxsus fondlarni tashkil etish
lozim;
- yuqoridagi muammoning mantiqiy davomi sifatida shuni ham
ta’kidlash lozimki, kredit ta’minoti sifatida taqdim etilayotgan hukumat kafolatini
kamaytirish lozim, chunki hukumat kafolati ostida berilayotgan kreditlarning
ko’pchilik qismi o’zini oqlamasligi holatlari kuzatilmoqda, shuningdek, kreditlar
qaytmagan hollarda tijorat banklari ushbu summani hukumatdan undirib olishlari
qiyin kechmoqda. Bu holat banklarning kredit portfeli sifatiga, aktivlarining
holatiga va banklarning likvidliligiga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Shuning uchun
hukumat tomonidan kreditlar uchun ta’minotchi bo’la oladigan maxsus fondlarni
tuzish va takomillashtirish, mavjud sug’urta kompaniyalari faoliyatini
muvofiqlashtirishga yordam ko’rsatish, o’zi garov bo’lib chiqishdan ko’ra
samaraliroqdir;
- milliy iqtisodiyotda har bir soha va tarmoqning har tomonlama
mukammal ravishda rivojlanishi, uning huquqiy va iqtisodiy-ijtimoiy hamda
tashkiliy jihatlarining ta’minlanishi bevosita olib borilayotgan islohotlarning
jadallashuvi va samarali bo’lishini ta’minlaydi. Shuning uchun ham mamlakatga
xorijiy investitsiyalar hamda xorijiy banklarning kredit liniyalarini jalb qilishni
takomillashtirish uchun iqtisodiyotning har bir soha va tarmoqlarida o’ziga xos
islohotlarni amalga oshirish hamda ushbu islohotlarning makroiqtisodiy
barqarorlikni ta’minlash uchun xizmat qilishiga erishmoq lozim.

24shuningdek, ularning bilvosita daromadlarini oshirish yo’llarini ta’minlash lozim.
To’rtinchidan, xorijiy banklarning kredit liniyalari mablag’lari hisobiga
moliyalashtirishda garov ta’minotini ta’minlash maqsadida qarz oluvchi
sub’ektlarga kafil bo’ladigan, kreditning qaytmasligidan sug’urtalaydigan sug’urta
tashkilotlari faoliyatini muvofiqlashtirish lozim. Chunki kreditlash shartlaridagi
120-125 foizli garov ta’minotini kamaytirib bo’lmasligini hisobga olib garov
ta’minoti berishi mumkin bo’lgan sug’urta kompaniyalari, fondlar kabi yangi
garov shakllarini tashkil etish maqsadga muvofiqdir.
Beshinchidan, mamlakatda barcha sohalar bo’yicha eng so’nggi ma’lumotlarni
olish imkonini beruvchi, marketing tadqiqotlari bilan shug’ullanuvchi, axborot va
konsalting xizmatlarini ko’rsatuvchi kompaniyalar faoliyatini tashkil etish va
rivojlantirishga erishish lozim. Chunki bugungi kunga kelib investitsiyalarni
moliyalashtirish bilan bog’liq ishlarni tashkil etishda marketing va axborot ishlari
talab darajasida emasligi oqibatida bir qator muammolar paydo bo’lmoqda.
Oltinchidan, iqtisodiyotni rivojlantirish sharoitida bevosita chet el
investitsiyalarining katta afzalliklari mavjudligini hisobga olib, ularining
O’zbekistonda yangidan amalga oshirilayotgan loyihalarga va qo’shma
korxonalarga kirib kelishini har tomonlama rag’batlantirish lozim. Chet el
investitsiyalarini va xorijiy banklarning kredit liniyalarini jalb etish bo’yicha uzoq
muddatli maqsadli dasturlar asosida iqtisodiyotning sermehnat tarmoqlariga,
ilmtalab va kapitaltalab sektorlariga kengroq va samarali jalb etish maqsadga
muvofiqdir. Bundan tashqari, davlat investitsiya dasturi orqali
moliyalashtirilayotgan loyihalarning samaradorligini oshirish maqsadida davlat
investitsiya dasturini ishlab chiqishda bevosita xorijiy investitsiyalar hamda
hukumat kafolatisiz kirib kelayotgan xorijiy banklar resurslari bilan bog’liq
bo’lgan qo’shimcha risklarni minimallashtirish masalalarini har tomonlama
o’rganish zarur va bu jarayonlarga ham chuqur marketing tadqiqotlarini tatbiq etish
lozim.
- O’zbekistonda xorijiy investitsiyalarni jalb etishga katta e’tibor
qaratilayotgan bugungi kunda investitsiyalarni jalb etish, shuningdek, investitsiya

21Mamlakatga xorijiy investitsiyalar va xorijiy banklar kredit liniyalarining kirib
kelishi shu hududdagi investitsiya siyosatning huquqiy asoslarini takomillashtiradi.
Chunki bunday munosabatlarda tomonlarning o’zaro manfaatlari to’qnashadi va bu
ularning o’zaro murosaga kelishiga olib keladi hamda bunday murosalar xalqaro
darajadagi huquqiy xujjatlar orqali belgilanadi va tartibga solinadi. Bunday
munosabatlarning davomiyligi tez fursatlar ichida mamlakatda investitsiya
faoliyatining samarali huquqiy va iqtisodiy asosini ta’minlaydi.
Hozirgi kunda respublikamizda xorijiy investitsiyalar va xorijiy banklarning kredit
liniyalari mablag’lari asosan mamlakatga zamonaviy texnika va texnologiyalar,
asbob-uskunalarni keltirishga va shu asosda jahon bozorlari standartlariga mos
keladigan, ichki bozor talablarini qondiradigan va eksportga yo’naltiriladigan
raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarishga yo’naltirilmoqda. Bunday ishlab
chiqarishlarning tashkil etilishi, nafaqat, mahsulot ishlab chiqarish orqali mamlakat
ishlab chiqarish va eksport salohiyatining rivojlanishiga, balki yangi ish
o’rinlarining tashkil etilishi orqali ishsizlik muammosining hal etilishiga,
korxonalarning rivojlanishiga, aholi daromadlarining ko’tarilishiga, davlat byudjeti
daromadlarining oshishiga, mamlakat ichki bozorining turli xil tovarlar bilan
ta’minlanishiga, mahsulot eksporti orqali valyuta tushumlarining ko’payishiga,
mahalliy xom ashyoning to’liq qayta ishlab chiqarishga yo’naltirilishiga,
iqtisodiyotda raqobat, talab va taklif, narx-navo kabi bozor mexanizmlarining amal
qilishiga, xullas makroiqtisodiy barqarorlikning ta’minlanishiga olib keladi.
Bugungi kunda mamlakat iqtisodiyotiga jalb qilinayotgan xorijiy investitsiyalar
va xorijiy banklarning kredit liniyalari mablag’lari asosan iqtisodiyotning kimyo,
neft va gaz, elektr-energiya, og’ir va engil sanoat, mashinasozlik, xom ashyo va
materiallarga birlamchi ishlov berish, qayta ishlash, kichik tadbirkorlik sohalariga
yo’naltirilmoqda. Bu esa mamlakatning agrar iqtisodiyotdan asta-sekin
industrlashgan iqtisodiyot sari o’tib borayotganligidan dalolat beradi. Mamlakat
iqtisodiyotida alohida ahamiyat kasb etadigan soha va tarmoqlarning bir vaqtning
o’zida baravar rivojlantirilayotganligi bu sohada strategik rejalar va dasturlarning
mavjudligidan darak beradi. Shuningdek, mamlakatning qishloq xo’jaligiga

93-rasm. Investitsiya loyihalarining kengaytirilgan tasnifi 5
Har bir loyihaviy faoliyat quyidagi 3 ta chegaralanishga ega:
1. Vaqt bo’yicha chegaralanishi;
2. Pul resurslari bilan chegaralanishi;
3. Texnik vazifalar bilan chegaralanishi (ishlar va operatsiyalarning turlari
va sifatiga bo’lgan talab, investitsiya faoliyati ob’ektining texnik-iqtisodiy
ko’rsatkichlari). Loyiha boshqa chegaralanishlarga ham ega bo’lib, ular orasida
loyihani amalga oshirishning tashqi shart-sharoitlari alohida ahamiyat kasb
etadi (institutsional, iqtisodiy, huquqiy va boshqalar).
Loyihalarni 3 turdagi aktivlar (mulk) hisobiga moliyalashtirish mumkin:
1) Moliyaviy investitsiyalar va qarzlar. Bularga qimmatbaho qog’ozlar, bankdagi
5
Rasm prof. D.G'.G'ozibekovning 2013 yilgi "Investitsiyalarni moliyalashtirish masalalari" nomli monografiyasi
asosida shakllantirildi.

29Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1.O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent, O’zbekiston, 2023 yil.
2. «O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida» gi O’zbekiston
Respublikasi Qonuni – http://www.lex.uz .
3. «Banklar va bank faoliyati to’g’risida» gi O’zbekiston Respublikasi
Qonuni http://www.lex.uz .;
4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi «O’zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi
to’g’risida» gi PF-4947-sonli Farmoni http://www.lex.uz .;
5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 12 sentyabrdagi “Respublika
bank tizimini yanada rivojlantirish va barqarorligini oshirish chora-

7Qonunning 6-moddasida: "Investitsiya loyihasi - iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa
yo’sindagi foyda olish uchun investitsiyalarni amalga oshirishga qaratilgan o’zaro
bog’liq tadbirlar majmuidir" 2
, deb ta’riflangan.
Qayd etish joizki, investitsiya loyihasi to’liq va mukammal hisob-kitoblar
yordamida asoslangan yuridik hujjatlar to’plami hisoblanadi. Investitsiya loyihasi
kelishilgan muddatlarda aniq maqsadlarga erishish hamda rejalashtirilgan
natijalarni olish uchun aniq miqdordagi resurslarni (intellektual, moliyaviy,
moddiy) qo’yishni, joylashtirishni ko’zda tutuvchi tadbirlar majmuidir. Investitsiya
loyihasining asosiy elementlari va yo’nalishlarini 1-rasm asosida tasvirlash
mumkin.
1-rasm. Investitsiya loyihasining asosiy elementlari va yo’nalishlari 3
Shuni ham ta’kidlash joizki, investitsiya loyihasini amalga oshirishning bosh
maqsadi foyda (daromad) olishga yoki hech bo’lmaganda kapital qiymatini saqlab
qolishga qaratiladi.
Investitsiya loyihasi uch tomonlama cheklangan bo’lib, muayyan iqtisodiyotda,
2
O'zbekiston Respublikasining "Investitsiya faoliyati to'g'risida"gi O'zbekiston Respublikasi Qonuniga o'zgartirish
va qo'shimchalar kiritish haqida"gi Qonuni. Qonunchilik palatasi tomonidan 2014 yil 29 oktyabrda qabul qilingan
va Senat tomonidan 2014 yil 13 noyabrda ma'qullangan. 2014 yil 9 dekabr, O'RQ-380-son.
3
Mamatov B.S. va boshq. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. Darslik. Toshkent moliya instituti. -T.:
«IQTISOD-MOLIYa», 2014. 40-b

Tijorat banklari investitsion faoliyatini samarali tashkil etish masalalari kengaytirish yo’nalishlari

Купить