• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 111.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 03 Январь 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Abbosjon Yulchiev

Дата регистрации 13 Декабрь 2024

42 Продаж

Tijorat banklari moliyaviy barqarorligini oshirish istiqbollari

ko‘maklashishi lozim. Markaziy bank tomonidan qayta moliyalash stavkasi 10 foizdan 01.01.2015 dan 14foizga tushirildi. Bu esa, o‘z navbatida, banklarning foizlariga ta’sir ko‘rsatadi; – Markaziy bank tijorat banklarining investitsion imkoniyatlarini kengaytirish uchun ochiq bozor operatsiyalarini rivojlantirishi lozim. O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida”gi qonunining 25-moddasida “Markaziy bank davlat qimmatli qog‘ozlari, shuningdek Markaziy bankning o‘zi chiqargan qarz majburiyatlarini xarid qilishi va ochiq bozorda sotishi mumkin” deylgan. So‘nggi yillarda davlat byudjeti profitsit bilan yakunlanayotganligi sababli davlat qimmatli qog‘ozlarini emissiya hajmi qisqargan. Lekin rivojlangan mamlakatlar tajribasidan kelib chiqadigan bo‘lsak, ochiq bozor operatsiyalari Markaziy bankning eng samarali pul-kredit siyosatlaridan biri hisoblanadi. Chunki aynan mazkur instrument orqali pul massasiga tez ta’sir ko‘rsatish mumkinligi isbotlangan. Masalan, Germaniya, Kanada, Yaponiya kabi davlatlarda ochiq bozor operatsiyalaridan keng foydalaniladi. – investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda tijorat banklarining ishtirokini faollashtirish, loyihalarni ekspertiza qilish va xatarni baholash tizimini takomillashtirish, kreditlar bo‘yicha muammoli qarzlarning yuzaga kelishini oldini olish yo‘li bilan tijorat banklarining kredit portfeli mutassil o‘sishi hamda sifatini ta’minlash; – Mamlakatimizdagi aksiyadorlik jamiyatlarining qimmatbaho qog‘ozlari jozibadorligini oshirish lozim. Yuqorida taklif qilingan tadbirlarni amaliyotga tatbiq etilishi respublikamiz tijorat banklarining investitsiya faoliyatini rivojlantirishga, iqtisodiyotni barqaror o‘sishiga ko‘maklashadi. Rivojlangan xorijiy davlatlarning bank amaliyotida hukumatning qimmatli qog‘ozlariga qilingan bank investitsiyalarini yuqori salmoqqa ega ekanligining asosiy sabablari, O.I. Lavrushinning fikriga ko‘ra, quyidagilardan iboratdir: 25 Ayni paytda tijоrat banklari kоrpоrativ qimmatli qоg‘оzlarga investitsiya qilganda ularning likvidlilik darajasi pasaymоqda. Bunga sabab, ko‘pchilik kоrpоrativ qimmatli qоg‘оzlarning darоmadlilik darajasini pastligidir. Fikrimizcha, tijоrat banklarining investitsiya faоliyatini rivоjlantirish uchun ularning jami regulyativ kapitalini оshirish lоzim. Shu hоlatdagina tijоrat banklari kapitalining etarliligi Markaziy bank tоmоnidan qo‘yilgan talablarga javоb beradi va ularning investitsiya qilish imkоniyatlari оshadi. Tijоrat banklari investitsiya pоrtfelidagi darоmadlilik darajasi past bo‘lgan qimmatli qоg‘оzlarni sоtib, ularning o‘rniga birjada kоtirоvka qilinadigan va darоmadli qimmatli qоg‘оzlarni sоtib оlishi zarur. Shuni ta’kidlash joizki, tijоrat banklari faоliyatida fоydali qimmatli qоg‘оzlarga investitsiya sarflash muhim o‘rin tutib, ularni istiqbоlli rivоjlanishining asоsiy оmili hisоblanadi. Bank investitsiyalariga fоyda оlish maqsadida bir yildan оrtiq vaqtda to‘lash sharti bilan qimmatli qоg‘оzlarga mablag‘larni qo‘yilma qilish kiradi. Agar bank turli emitentlar qimmatli qоg‘оzlaridan bir necha turini sоtib оlsa ya’ni uning qo‘yilmalari diversifikatsiyalangan bo‘ladi va bunda bank investitsiyalar pоrtfeli namоyon bo‘ladi. Investitsiya pоrtfeli tarkibiga uni rejalashtirish, tahlil qilish va tartibga sоlib turish, pоrtfel оldiga qo‘yilgan vazifalarga erishish uchun uni shakllantirish hamda quvvatlab turish, uning likvidliligini zarur darajada saqlab turish va u bilan bоg‘liq хarajatlarni kamaytirishni o‘z ichiga оladi. Investitsiya siyosatini ishlab chiqish va investitsiya pоrtfeli tuzilmasini aniqlash vaqtida banklar avvalоmbоr likvidlik, darоmadlilik va хatarga e’tibоr beradi. Banklarning qimmatli qоg‘оzlarga investitsiyalar qilishdan asоsiy maqsadi fоizlar оlish, kapitalni saqlab qоlish va qimmatli qоg‘оzlar kursi qiymatini o‘sib bоrishi asоsida sarmоyaning ko‘payishini ta’minlashdir. Banklarning bu sоhadagi strategiyasiga bank qоnunchiligi katta ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, Buyuk Britaniya, Italiya kabi mamlakatlarda qоnun bank 27 2 - chizma. Investitsiya bilan bog‘liq faoliyatning tashkiliy tuzulishi 6 Yuqoridagi chizmada investitsiyalarning turli jihatlari bo‘yicha turkumlanishi ifoda etilgan. Qimmatli qog‘ozlar bilan investitsion aktiv operatsiyalarga quyidagilar kiradi: - investitsiyalash maqsadida aksiyalarga mablag‘ kiritish; - qisqa muddatli aksiyalarga va obligatsiyalarga mablag‘ kiritish; - veksellar hisobi-veksel egasi yoki emitentidan veksel so‘ndirilish muddatiga qadar diskont stavkada sotib olish; 6 ttp://www.tfi.uz//e-kutubxona//tarqatma materiallar. 13 Investitsiyalar Investitsiyalar maqsadlari va risklari - venchur Takror ishlab chiqarish bo‘yicha - eskirishni qoplaydigan - yalpi Kiritish ob ‘ yektlari bo‘yicha - moliyaviy - mol - mulkka investitsiya Yo‘naltirish va ob ‘ yektlari bo‘ yicha - kapital - innovatsion Investitsiyalash sub’yektlari bo‘yicha - davlat investitsiyalari - korporativ nvestitsiyalar Amaliy yo‘nalishlar bo‘yicha - yangi loyihalar - kengaytirishga Kurs ishining tuzilishi . Kurs ishi tarkibi kirish, 2ta bob, 4 reja, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I-BOB . TIJORAT BANKLARINI RIVOJLANTIRISH FAOLIYATINI MUHIM IQTISODIYIJTIMOIY AHAMIYATI. 1.1.Tijorat banklarining investitsiya faoliyatini iqtisodiy-ijtimoiy rivojlantirishdagi roli. Banklarning korxonalarni rivojlanishida ularni kapital mablag‘larini ko‘paytirishdagi o‘rni va ahamiyati bevosita kreditlash masalalari va bu siyosatni qanday amalga oshirilishiga bog‘liq. Respublikamizda aholini moddiy farovonligini ta’minlashda tijorat banklari tomonidan ajratilayotgan kreditlarning o‘rni katta. Sababi, aholini ish bilan ta’minlanishini yanada oshirish va mamlakatimizda iste’mol tovarlari ishlab chiqarilishini rag‘batlantirishda, ichki talab barqarorligini ta’minlashda kreditlash siyosati lokomativ vazifasini bajaradi. Shu bois bu borada bir qator yetakchi olimlar tadqiqotlar olib borishgan. Jumladan: O.I.Lavrushinning fikriga ko‘ra banklar iqtisodiyotning o‘ziga xos "qon tomiri" bo‘lib, ularsiz zamonaviy xo‘jalik mexanizmini tasavvur qilish mumkin emas. Bu tizimni turli xo‘jalik sub’yektlari, davlat korxonalari, chet el investorlari, pul resurslari muomalada bo‘ladi, O.V.Savvina o‘zining tadqiqotida xalqaro moliyaviy tashkilotlar ularning faoliyati va iqtisodiyotdagi o‘rni to‘g‘risida, V.A.Slepova va E.A.Zvonovoylar xalqaro moliyaviy bozorlar bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borganlar. Mahalliy iqtisodchi olimlardan S.S.Gulyamov, I.I.Alimov, A.Xusanboyev va O.Y.Rashidov o‘z tadqiqotlarida banklarning faoliyati ularda kredit berish tartibi uning faoliyatini takomillashtirish borasida ish olib borganlar. Mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish, aholi bandligini ta’minlash va jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvini asosi bo‘lgan investitsiyalar to‘g‘risida ham bir qator mahalliy va xorijiy mamlakatlardagi yetakchi iqtisodchi olimlar tadqiqotlarni 4 anderrayting, davlatga tegishli va korporativ qimmatli qog‘ozlar portfellarini shakillantirish, muassasaning o‘z qimmatli qog‘zlarini chiqarish kabi xilma-xil xizmatlarni taqdim etmoqda. 2019 yil 1 yanvardagi holatiga ko‘ra banklar tomonidan qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarga yo‘naltirilgan jami qo‘yilmalar hajmi 348,3 mlrd. so‘mni tashkil etdi, 1,4 mlrd. so‘m miqdorida daromad olindi. Ta’kidlash joizki, banklar moliya bozorining boshqa ishtirokchilari faoliyatini ham rivolantirishga katta e’tibor berib kelmoqda. Xususan, hozirda maskur banklarning investitsiyalari katta qismi banklar, lizing va sug‘urta kompaniyalariga yo‘naltirilgan. Respublikamiz Prezidenti tomonidan “Bank tizimini yanada rivojlantirish va bo‘sh pul mablag‘larini bank aylanmasiga jalb etish maqsadida hamda ikkilamchi fond bozorini yanada rivojlantirish bo‘yicha o‘zgarishlarining faoliyatini takomillashtirish” ishlarini olib bormoqda. 1.2. Banklarning investitsiyaviy faoliyatlarida xalqaro hamkorliklarni ahamiyati va shakillari. Respublika tijorat banklar tizimi oldiga mintaqaviy hamkorlikni faollashtirish, jumladan, bu boradagi ishni xalqaro moliya muassasalarining mablag‘larini jalb etgan holda olib borish yuzasidan muhim vazifalar qo‘yilgan. Shu bois, maskur muassasaning barcha imkoniyati, tajribasi, resurslari va puxta yo‘lga qo‘yilgan aloqalari shu sohaga qaratilgan. Banklarning xorijiy banklar va xalqaro moliya muassasalari bilan hamkorlikni izchil rivojlantira borib, respublikamizning xalqaro moliya hamjamiyatiga qo‘shilishiga faol yordam bermoqda. Bunda banklar xorijiy sheriklarning O‘zbekiston bilan hamkorlik qilish borasidagi iqtisodiy manfaatlarini aniqlab, ularni qo‘llab-quvvatlashga intilmoqda. Xalqaro munosabatlarni rivojlantirish maqsadida banklarimiz G‘arbiy Yevropa, Rossiya, Indoneziya, Janubiy Koreya va Xitoy bank-moliya doiralari bilan mustahkam aloqalar o‘rnatib, qator ikki tomonlama bitimlar tuzganlar. Xususan, ular jumlasiga, jami 2,85 mln. yevro qiymatidagi telekommunikatsiya 9 Birinchidan, moliyaviy barqarorlikka erishishning asosiy sharti banklarning kapital bazasini mustahkamlashdir. Yaxshi kapital darajasi banklarga operatsion faoliyatda yuzaga keladigan xavflarga bardosh berish imkonini beradi. Xususan, kredit xavflarini samarali boshqarish, turli iqtisodiy zarbalarga qarshi chidamlilik va foiz stavkalari bo‘yicha o‘zgarishlarga moslashuvchanlik banklar barqarorligini mustahkamlovchi muhim omillardir. Ikkinchidan, banklar raqamli transformatsiya jarayonlariga faol qo‘shilib, yangi texnologiyalarni joriy qilish orqali mijozlar bazasini kengaytirishlari va operatsion xarajatlarni kamaytirishlari zarur. Masalan, onlayn bank xizmatlari, sun’iy intellekt asosida ishlovchi mijozlarni qo‘llab-quvvatlash tizimlari va blokcheyn texnologiyalarining joriy etilishi bank operatsiyalarini shaffof va ishonchli qiladi. Bu nafaqat mijozlar ishonchini oshiradi, balki moliyaviy tizimga bo‘lgan umumiy ishonchni ham kuchaytiradi. Uchinchidan, tijorat banklari uchun global moliyaviy standartlarga moslashish va xalqaro reytinglarni yaxshilash zarurati mavjud. Bu esa o‘z navbatida banklarning xalqaro moliyaviy institutlar va investorlarga ochiqligini oshiradi. Shu bilan birga, global standartlarga muvofiqlik banklarning xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va xalqaro moliya bozorlarida faoliyat yuritish imkoniyatlarini kengaytiradi. To‘rtinchidan, davlat tomonidan samarali regulyatsiya tizimi va qo‘llab- quvvatlash choralari banklarning moliyaviy barqarorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Xususan, markaziy bank tomonidan aniq va barqaror siyosat yuritilishi, banklar uchun risklarni boshqarish tizimlarini standartlashtirish va moliyaviy infratuzilmani rivojlantirish iqtisodiy o‘sishga xizmat qiladi. Beshinchidan, banklar mijozlar bilan ishonchli munosabatlarni yo‘lga qo‘yishi va barqaror rivojlanishni ta’minlash uchun mas’uliyatli bank faoliyatini amalga oshirishi lozim. Masalan, yashil moliya va barqaror rivojlanishga xizmat qiluvchi mahsulotlar taklifi nafaqat banklarning ijobiy imidjini shakllantiradi, balki uzoq muddatli rentabellikni ham ta’minlaydi. 31 vositachilik operatsiyalari tarkibida vositachilik haqi evaziga qimmatli qog‘ozlar bilan bitimlarni ro‘yxatdan o‘tkazish vazifasini alohida ajratish mumkin. Bitim yagona hisob yuritish ro‘yxati (registri)da qayd etiladi va bitim qatnashchilari — bank mijozlari (qimmatli qog‘ozlarni xarid qiluvchi va sotuvchi) ro‘yxatdan o‘tish to‘g‘risida qayd etilgan shartnomani oladilar. Ro‘yxatdan o‘tkazilgan barcha bitimlar to‘g‘risidagi axborotni banklar qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga soluvchi organga davriy ravishda topshirib turadilar. Investitsiyalar bilan shug‘ullanayotgan vaqtda o‘z хarakatlaringizni siyosatini ishlab chiqish zarur va quyidagilarni aniqlashtirish kerak: • investitsiyaning asоsiy maqsadlari; • investitsiоn pоrtfelni shakllantirish, qabul qilinadigan qimmatli qоg‘оzlarning turlari; • investitsiоn pоrtfelni sifatliligini va pоrtfelni diversifikatsiyasi va shu kabilar. Agar bank brokerlik operatsiyalarini amalga oshiradigan bo‘lsa, u har bir mijoz uchun hisobraqam ochishi va mijozning qimmatli qog‘ozlari bilan amalga oshirilgan barcha operatsiyalarga doir ma’lumotlarni yozib borishi, bunda qimmatli qog‘ozlarning turi, operatsiyalar sanasi, sotilgan va xarid qilingan qimmatli qog‘ozlarning narxi va sonini ko‘rsatishi shart. Ko‘pgina hollarda banklarning fond bozoridagi faoliyatini investitsiya kompaniyalari ish faoliyati bilan tenglashtirish mumkin. Banklar aksiyalar, obligatsiyalar, depozit va jamg‘arma (omonat) sertifikatlarini chiqaradi, shu tarzda mablag‘larni jalb etib, resurslar yaratib, keyinchalik bu resruslarni korporativ va davlat qimmatli qog‘ozlariga investitsiya qilib hamda to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalarni amalga oshirib, ulardan foydalanadi. O‘zbekistonda tijorat banklariga anderayting bilan shug‘ulanish man etilmagan. Shunday qilib, tijorat banklari investitsiya kompaniyalari vazifalarini muvaffaqiyatli bajarishi mumkin. II-BOB. TIJORAT BANKLARI MOLIYAVIY BARQARORLIGINI OSHIRISH ISTIQBOLLARI . 15 darajasi 21,3 foizni tashkil etdi. Bu esa, Bank nazorati bo‘yicha Bazel qo‘mitasi tomonidan belgilangan xalqaro me’yordan (5 foiz) 2,0 barobar yuqoridir. Banklarning investitsiya kiritish imkoniyatlari ko‘p miqdordagi depozitlarga jalb qilingan mablag‘lar hajmi va muddatiga bog‘liq. Hozirgi davrda mamlakatimizda bank omonatlarining to‘liq kafolatlanganligi va ularning mijozning birinchi talabiga ko‘ra qaytarilishini yo‘lga qo‘yilganligi, aholining bank omonatlaridan olingan daromadlari soliqdan ozod qilinganligi hamda omonatga qo‘yiladigan mablag‘larning kelib chiqishi deklaratsiya qilinmasligi aholi bo‘sh pul mablag‘larini bank omonatlariga faol jalb qilish imkoniyatini bermoqda. Shu bilan birga, banklarga bo‘lgan ishonchning ortib borayotganligi sababli oxirgi o‘n yilda aholi va korxonalarning banklardagi omonatlari hajmi 30 barobar oshdi. Bu esa, o‘z navbatida, banklarning investitsiya faoliyatini rivojlanishii ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Tijorat banklari investitsiya faoliyatidan oladigan foydalari investitsion loyihalarining daromadlilik darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Agar investitsion loyihadan foyda ko‘rish ehtimoli yuqori bo‘lsa korxonalar kredit va uning foizini to‘lash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Banklarda ham bu borada muammoli kreditlar yuzaga kelish havfi kamayadi. Iqtisodiyotda davlatning qimmatli qog‘ozlariga investitsiya qilib daromad olish ham keng tarqalgan. Masalan Germaniya, Rossiya davlatlarida mazkur operatsiyalar juda rivojlangan bo‘lib, davlat qimmatli qog‘ozlarining bir necha turlari bo‘yicha oldi-sotdi operatsiyalari amalga oshiriladi. Ammo respublikamizda banklar mablag‘larini ushbu yo‘nalishga investitsiya qilinishi etarli darajada rivojlanmagan. Sababi so‘nggi yillarda davlat byudjeti profitsit bilan yakunlanayotganligi bois davlat obligatsiyalari deyarli muomalaga chiqarilmayotir. Shuningdek, tijorat banklarining investitsiya faoliyatini rivojlantirish uchun Markaziy bank samarali pul-kredit siyosati yurgizib, inflyasiya darajasini ushlab turishga harakat qilishi lozim. Inflyasiya darajasining yuqori bo‘lishi banklarning real foiz stavkasining tushishiga olib keldi. Bu esa o‘zo‘zidan investitsiya kiritishni 23 ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash uchun banklar tomonidan qo‘shimcha investitsiyalar kiritish, ish o‘rinlarini qayta tiklash va yangi ish o‘rinlarini yaratishni ko‘zda tutadi. Iqtisodiyot real sektori korxonalarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish dastur amal sifatida xizmat qilmog‘i lozim. Mazkur farmonga asosan 2017 yilda buyon samarasiz ishlayotgan 173 ta korxona tijorat banklar balansiga o‘tkazildi. Banklar tomonidan yo‘naltirilgan sarmoyalar hisobiga mazkur korxonalarning 120 tasida ishlab chiqarish faoliyati to‘liq tiklanib yangi mulkdorlarga sotildi, 21 mingdan ziyod yangi ish o‘rinlari barpo etildi. Yo‘naltirilgan investitsiyalar hisobiga korxonalar Germaniya, Yaponiya, AQSH, Italiya va Shveysariya kabi rivojlangan mamlakatlarda ishlab chiqarilgan texnologiya va uskunalar bilan jihozlandi. Mazkur faoliyati tiklangan korxonalar tomonidan jami 3,0 trln. so‘mga yaqin tayyor mahsulot ishlab chiqarilib, shundan 730 mln. AQSH dollari miqdoridagi mahsulotlar eksportga yo‘naltirildi. Shuningdek, eksport qiluvchi korxonalarni qo‘llab-quvvatlash maqsadida ularni aylanma mablag‘larini to‘ldirishga imtiyozli shartlarda 12 oy muddatga 585,5 mlrd. so‘m miqdorida kreditlar ajratildi. Ushbu ma’lumotlar mamlakatimiz banklarining investitsiya faoliyati rivojlanayotganini ko‘rsatadi. Tijorat banklarining investitsiya kiritish uchun yo‘naltiradigan mablag‘larining manbalari o‘z mablag‘lari va jalb qilingan mablag‘lardan tashkil topadi. O‘z mablag‘lari bank kapitalidan iborat bo‘lsa, jalb qilingan mablag‘lar turli shakldagi depozitlar hisobidan shakllanadi. Tijorat banklari faol investitsiya faoliyatini olib borishlari uchun, avvalo kapitallashuv darajalarini oshirish zarur. Shu sababli mamlakatimizda banklarning kapitallashuv darajasini oshirishga alohida e’tibor qaratib kelinmoqda. Erishilayotgan ijobiy ko‘rsatkichlar esa xalqaro moliya tashkilotlarining ekspertlari tomonidan ham e’tirof etilmoqda. Amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida 2019 yil bo‘yicha bank kapitalining etarlilik 22 Istalgan tijorat bankining moliyaviy barqarorligini oshirish uchun quyidagi asosiy usullarni ko‘rib chiqamiz: 1. Kredit portfelini diversifikatsiya qilish: Agrobank kredit portfelini turli tarmoqlar va tarmoqlar bo‘yicha diversifikatsiya qilish orqali riskni kamaytirishi mumkin. Bu muayyan sektordagi har qanday mumkin bo lgan defoltlarningʻ ta sirini yumshatishga yordam beradi. ʼ 2. Xavflarni boshqarish amaliyotini kuchaytirish: Xatarlarni samarali aniqlash, baholash va boshqarish uchun ishonchli risklarni boshqarish amaliyotini joriy qiling. Bunga kreditni sinchkovlik bilan baholash, stress testlarini o‘tkazish va qarz oluvchilarning moliyaviy holatini muntazam monitoring qilish kiradi. 3. Aktivlar sifatini yaxshilash: Agrobank kredit to‘lovlarini diqqat bilan kuzatib borish, har qanday kechikishlarni zudlik bilan bartaraf etish va umidsiz qarzlarni undirish bo‘yicha zarur choralarni ko‘rish orqali yuqori sifatli kredit portfelini saqlashga e’tibor qaratishi kerak. 4. Kapital adekvatligini oshirish: Agrobank potentsial yo‘qotishlarni qoplash uchun etarli kapital darajasini saqlab turishini ta'minlash. Bunga daromadlarni saqlab qolish, qo‘shimcha kapitalni oshirish yoki bank kapitali strukturasini optimallashtirish orqali erishish mumkin. 5. Xarajatlarni boshqarishni optimallashtirish: samaradorlik va rentabellikni oshirish uchun operatsion xarajatlarni doimiy ravishda ko‘rib chiqing va optimallashtiring. Bu jarayonlarni soddalashtirish, muhim bo‘lmagan xarajatlarni kamaytirish va texnologiyaga asoslangan yechimlarni o‘rganishni o‘z ichiga olishi mumkin. 6. Likvidlikni boshqarishni kuchaytirish: Bank majburiyatlarini bajarish uchun yetarli likvidlikni saqlash. Agrobank tegishli likvidlik buferlarini va favqulodda vaziyatlarda moliyalashtirish rejalarini o‘z ichiga olgan aniq belgilangan likvidlikni boshqarish tizimiga ega bo‘lishi kerak. 7. Raqamli transformatsiyani qo‘llang: operatsion samaradorlikni oshirish, xarajatlarni kamaytirish va mijozlar tajribasini yaxshilash uchun texnologiya va 19 a) Hukumatning qimmatli qog‘ozlari yuqori likvidlilik xususiyatiga ega. Chunki, ularga nisbatan qimmatli qog‘ozlar bozorida doimiy xarakterga ega bo‘lgan barqaror talab mavjud. Bu esa, hukumatning qimmatli qog‘ozlari hisobidan tijorat banklarining likvidliligini ta’minlash imkonini beradi. b) Hukumatning qimmatli qog‘ozlari qat’iy belgilangan foizda bankka daromad keltiradi. Demak, ular bankning foizli daromadlari hajmini oshirish imkonini beradi, bu esa, ularning moliyaviy barqarorligini ta’minlashning zaruriy shartidir. v) Hukumatning qimmatli qog‘ozlari yirik miqdorda emissiya qilingan. Masalan, AQSh, Germaniya davlatlarida qimmatli qog‘ozlarning emitentlari tarkibida hukumat, emissiya miqdoriga ko‘ra, birinchi o‘rinni egallaydi. Buning asosiy sababi shundaki, hukumatning qimmatli qog‘ozlarini sotishdan olingan tushum davlat byudjeti xarajatlarini moliyalashtirishning noinflatsion usuli hisoblanadi. Hоzirgi kunda O‘zbekistоn Respublikasi tijоrat banklarining yuqоri riskli kоrpоrativ qimmatli qоg‘оzlarga sarflagan investitsiyalari kichik salmоqni egallaydi. Ushbu hоlatga sabab, davlat qisqa va o‘rta muddatli оbligatsiyalari uchun to‘lоv kafоlatlangan, ulardan оlinadigan fоyda sоliqqa tоrtilmaydi. Shuningdek, Respublikamizda kоrpоrativ qimmatli qоg‘оzlar bоzоri, ayniqsa ularning ikkilamchi bоzоri yaхshi rivоjlanmagan. Natijada, tijоrat banklarining qimmatli qоg‘оzlarga qilgan investitsiyalari tarkibida qayta sоtish maqsadida оlingan qimmatli qоg‘оzlar hissasi yuqоri bo‘lib qоlmоqda. Bundan tashqari, tijоrat banklari investitsiya pоrtfeli hajmining kattaligi uning kapitalni etarlilik darajasiga salbiy ta’sir qiladi, chunki investitsiya pоrtfeli summasi jami regulyativ kapital tarkibidan chegiriladi. Savdо maqsadida оlingan qimmatli qоg‘оzlar esa tijоrat banklari jami regulyativ kapitali yetarligiga salbiy ta’sir qilmaydi. 11 11 Лаврушин О.И. Банковское дело. М.: Ф и С. 2013г. стр.271 26 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti “Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va ularning resurs bazasini rivojlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida” Qaror qabul qildi. Qarorning asosiy maqsadi bank tizimining moliyaviy barqarorligi va ishonchliligini yanada oshirish, tijorat banklarining resurs bazasini mustahkamlash va rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, ularning investitsiyaviy faolligini rag‘batlantirish, shuningdek umum qabul qilingan xalqaro me'yor va standartlarga muvofiq bank faoliyatini tashkil etishni yanada yuqori darajaga chiqishini ta'minlashdan iborat. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan O‘zbekiston Banklar uyushmasi va mamlakatning tijorat banklari bilan birgalikda Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligi va likvidliligini yanada oshirish, ularning resurs bazasini rivojlantirish bo‘yicha ishlab chiqilgan kompleks chora-tadbirlar belgilandi. 8 Xususan, qarorda xalqaro me'yor va standartlarga muvofiq, shu jumladan depozit va kredit siyosati sohasida respublika banklariga nisbatan qo‘yilayotgan me'yoriy talablarni yanada takomillashtirish, tijorat banklarining resurs bazasini mustahkamlash, omonat va depozitlarning yangi jozibador turlarini joriy qilish yo‘li bilan aholi va xo‘jalik sub'ektlarining bo‘sh pul mablag‘larini bank aylanmasiga keng ko‘lamda jalb etish chora-tadbirlarini amalga oshirish belgilab qo‘yilgan. Bundan tashqari, yetakchi xorijiy banklar va moliya institutlarida boshqaruvni tashkil etish tizimini chuqur o‘rganish asosida tijorat banklarida korporativ boshqaruv usullari, shu jumladan xatarlarni boshqarish va ichki nazoratni yaxshilash usullarini takomillashtirish, ilg‘or axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng tatbiq etgan holda ko‘rsatilayotgan bank xizmatlari ko‘lamini kengaytirish va sifatini oshirish, shuningdek bank plastik kartochkalaridan foydalangan holda naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimini kengaytirish tadbirlari ham xujjatda qayd etilgan. 8 Abduraupov R.R. O‘zbekistonda xorijiy investitsiyali korxonalar iqtisodiy salohiyatini boshqarish mexanizmlarini takomillashtirish. i.f.d. diss. avtoref. – T., 2016 – 28 b. 17 • pul mablag‘larini qimmatli qog‘ozlarga kiritish, pay va ulush shaklida. Investitsion faoliyat sub’yektlari bo‘lib investorlar, banklar, ob’yektlari bo‘lib esa yangidan tashkil etilayotgan tashkilot, loyiha yoki yangilanayotgan hudud, qimmatli qog‘ozlar, maqsadli pul qo‘yilmalari, ilmiy-texnik ishlanmalar va boshqalar bo‘lishi mumkin. Umuman olganda,banklar va har qanday investor o‘zining investitsiya uchun ajratmoqchi bo‘lgan mablag‘larini real investitsiyalarga yoki portfel, ya’ni qimmatli qog‘ozlarga sarflaydi: 1-chizma. Investitsion qo‘yilmaning tarkibiy qismlari 5 Real investitsiyalar kiritilganda investor mazkur sohaga pul kiritishi bilan birga, asosiy vositalar, ishchi kuchlari, turli qiymatliklar kiritishi mumkin. Portfel investitsiyalar esa korxonaning fond qimmatli qog‘ozlarini sotib olish orqali ma’lum miqdorda foyda olishdan iborat bo‘ladi. 5 Aliyev I. “Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bilan opertasiyalari”.-T.:O‘zbekiston,2005y-B-15. darsligi asosida tayyorlandi . 12 Investitsion qo‘yilma Qimmatli qog‘ozlarga Real sektorga - REPO operatsiyalari-qimmatli qog‘ozlarni qaytib sotish sharti bilan sotib olish. 7 Qimmatli qo‘g‘ozlar portfelini shakllantirish quyidagi bosqichlarga ega: 1. Portfel turini aniqlash va uning xarakterini baholash; 2. Investitsion portfel riskini aniqlash; 3. Portfel tuzilmasini shakllantirish; 4. Portfel tuzilmasini optimallashtirish. Bankning qimmatli qog‘ozlar bilan asosiy 3 turga ajratiladi: 1) aktiv 2) passiv 3) vositachilik Bu vazifalar banklarga juda azaldan berilgan va mustahkamlanib, hozirgi vaqtda ham saqlanib qolgan. O‘zbekiston fond bozori shakllanishi davri (1991— 1994 yillar)da ko‘pgina tijorat banklari ayni mana shu vazifaga katta e’tibor berishgan. Banklar brokerlik idoralariga ega bo‘lib, ular (mijoz hisobidan va uning topshirig‘i bo‘yicha) fond birjasida hamda birjadan tashqari aksiyalar bozorida dilerlik va brokerlik operatsiyalarini amalga oshirib, buning uchun vositachilik haqi olishgan. Tijorat banklari uchun korporativ qimmatli qog‘ozlar bilan savdo qilish oddiy kredit berishga nisbatan katta xatar bilan bog‘liqdir. Shu sababli O‘zbekistondagi ko‘pgina tijorat banklari, ayniqsa 1993—1995 yillarda korporativ qimmatli qog‘ozlar bozorida o‘zlarini nihoyatda ehtiyotlik bilan tutdilar. Lekin 2000 yil boshiga kelib, O‘zbekistondagi banklar ushbu bozorda o‘zlarini ancha dadil his qildilar. 1996 yil martidan boshlab kredit muassasalari davlat qisqa muddatli obligatsiyalari (DQMO) bilan dilerlik va brokerlik operatsiyalarini amalga oshira boshladilar. Buning ustiga vositachilik xizmatlari ko‘rsatish bozorida banklar umuman olganda anchagina foydali holatda bo‘ldilar, chunki hozirgi vaqtga qadar ham DQMO bozorida faqat tijorat banklarigagina yo‘l ochiq. Banklarning 7 Abdullayev Y, Qoraliyev T, Toshmurodov Sh, Abdullayeva Sh ”Bank ishi” O‘quv qo‘llanma. –T. IQTISOD- MOLIYA,2010y.-B-28. 14 mavjudlarining ish ko‘lamini kengaytirish hamda shu orqali mahsulotning yangi, zamonaviy ishlab chiqilishini yo‘lga qo‘yishdan iboratdir. Banklar investitsiyalarining eng katta hajmi neft qazib olish va neftni qayta ishlash, mashinasozlik, oziq-ovqat sanoati, rangli va qora metallurgiya, to‘qimachilik sanoati, qishloq xo‘jaligi ishlab chqarilishi, aloqa, transport va sayyohlik infratuzilmasi kabi sohalarni rivojlantirishga yo‘naltirilgan. Bugungi kunda umumiy kredit ehtiyoji 1090 mln. AQSh dollarini tashkil etuvchi loyihalar bo‘yicha moliyalashtirish ishlari olib borilmoqda. Shu yil oxirigacha bu raqamni 1 mlrd. AQSh dollariga yetkazish rejalashtirilgan. Bundan tashqari, Navoiy IESda bug‘-gaz qurilmasini barpo etish, “Mubora gazni qayta ishlash zavodi” UShKda suyiltirilgan gaz ishlab chiqarishni ko‘paytirish uchun propan-butan aralashmasi qurilmasini bunyod etish, Chkalov nomidagi Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi DAJning ishlab chiqarish maydonlarida G‘arbda ishlab chiqarilgan samalyotlarga bazaviy texnik xizmat ko‘rsatuvchi “O‘zbekiston Eyrveys Texniks” avia korxonasini tashkil etish, qishloq joylarda “O‘zbektelekom” AK axborot-kommunikatsiya tuzilmasini rivojlantirish loyihalarini moliyalashtirish. Tijorat banklarining investitsiya faoliyatidan maqsadi quyidagilar: • Bankning daromad bazasini kengaytirish; • Moliyaviy barqarorlikni oshirish va faoliyat turlarini kengaytirish va uning hisobiga bankning umumiy xatarini kamaytirish; • Bankning tez o‘zgaruvchan bozorlardagi ishtirokini ta’minlash; • Sho‘ba moliya institutlari tashkil qilish orqali mijozlar va resurslar bazasini, xizmatlar turini kengaytirish; • Qimmatli qog‘ozlarni nazorat qilish orqali mijozlarga ta’sirini kuchaytirish. Umumiy holatda tijorat banklarining investitsion jarayonda qatnashishining asosiy yo‘nalishlari quyidagicha: • bank tomonidan mablag‘larni investitsion maqsadlarda mobilizatsiya qilish; • investitsion kreditlar berish; 11 http: // www.stat.uz http: // www.lex.uz http: //www.tfi.uz 35 raqamli yechimlarga sarmoya kiriting. Bunga onlayn bank platformalari, mobil banking ilovalari va raqamli to lov yechimlari kiradi. ʻ Yodda tutishimiz kerakki, bular umumiy strategiyalar va Agrobank ushbu chora-tadbirlarni amalga oshirishda o‘ziga xos bozor sharoitlari, tartibga soluvchi talablar va mijozlar ehtiyojlarini ham hisobga olishi kerak. 2.2. Banklarning investitsiya faoliyatini rivojlantirishning istiqboli. Respublikamiz iqtisodiyotining barqaror o‘sishini ta’minlash uchun tarkibiy o‘zgarishlarni chuqurlashtirish, yuqori texnologik ishlab chiqarishni rivojlantirish, sanoat tarmoqlarini modernizatsiyalash qilish va texnologik yangilash jarayonlarini yanada tezlashtirish lozim. Bu esa yirik hajmda investitsiyalar kiritishni talab qiladi va mazkur jarayonda tijorat banklari muhim rol o‘ynaydi. Chunki mamlakatimizda tijorat banklari asosiy investitsiya institutlari hisoblanadi. Bank amaliyotida investitsiya tushunchasi asosan bank mablag‘larini daromad olish maqsadida uzoq muddatli biron sohaga qo‘yishni anglatadi. Banklarning mablag‘larni investitsiyalarga yo‘naltirishi bilan bog‘liq barcha bank operatsiyalari banklarning investitsiya faoliyati deyiladi. Masalan, ularning investitsiya faoliyatiga qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha qo‘yilmalar bilan birga, korxonalar asosiy fondlarini kreditlash operatsiyalari ham kiradi. Demak, tijorat banklari moliyaviy aktivlar bilan birga real aktivlarga ham o‘z mablag‘larini yo‘naltiradi. Ma’lumki, tijorat banklarining investitsion jarayonlarda faol qatnashishi iqtisodiyotni modernizatsiya qilishda va mamlakatning iqtisodiy salohiyati yuksalishida muhim o‘rin tutadi. “Biz nafaqat korxonalar tomonidan investitsiya loyihalarini amalga oshirishni jadallashtirishni, balki bundan tijorat banklari qanchalar manfaatdor ekani va ular bu loyihalarda o‘z kredit resurslari bilan nechog‘lik faol ishtirok etayotganini ham ko‘zda tutamiz. Buning uchun tijorat banklari etarli kapitalga ega, moliyaviy barqaror bo‘lishi lozim, bir so‘z bilan aytganda, ular yirik investitsiya institutlariga aylanishi darkor” Bu esa o‘z navbatida iqtisodiy barqarorlikka erishishda muhim o‘rin tutadi. 20 barcha jihatlarini umumlashtirib quydagicha ta’rif berishimiz mumkin. Investitsiya bu - foyda olish yoki ijtimoiy samaraga erishish maqsadida davlat, yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan cheklangan imkoniyatlardan samarali foydalanib cheklanmagan ehtiyojlarni qondirish uchun iqtisodiyotni barcha sohalariga sarflangan barcha turdagi boylik turlaridir. Bu o‘rinda bizning Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimovning “Investitsiya sohasi mamlakatning iqtisodiy mustaqilligini, barqarorligini ta’minlaydi va xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlari o‘sishi, bo‘lg‘usi yuksalishning poydevori bo‘lib xizmat qiladi” deb ta’kidlagan fikrlarini esga olamiz. Professor N.H.Haydarov investitsiyalar mazmun–mohiyatiga quyidagi ta’rifni beradi: “investitsiya - bu mulk shaklidan qat’iy nazar, tadbirkorlik asosida faoliyat ko‘rsatayotgan jismoniy va yuridik shaxslar yoki davlatning iqtisodiy va ijtimoiy samara olish maqsadida o‘z boyliklarini qonun doirasida bo‘lgan har qanday tadbirkorlik ob’yektiga sarflashidir”. 3 O‘zbekiston Respublikasining 1998-yil 24-dekabrdagi “Investitsiya faoliyati to‘g‘risida”gi qayta tahrirdagi qonunida investitsiyaga quyidagicha ta’rif berilgan: “investitsiya–iqtisodiy va boshqa faoliyat ob’yektlariga kiritilgan moddiy va nomoddiy ne’matlar hamda ularga doir huquqlar” sifatida ta’riflanadi. Shunday qilib, “investitsiya” deganda kelgusida daromad(foyda) olish yoki ijtimoiy samaraga erishish maqsadida qonun doirasida iqtisodiyotning turli tarmog‘lari va boshqa sohalariga investorlar tomonidan qo‘yiladagan barcha turdagi mulkiy, moliyaviy va intekllektual boyliklar tushuniladi. Boshqacha aytganda, investitsiyalar-mulkchilikning har xil ko‘rinishlaridagi moddiy, moliyaviy va nomoddiy boyliklarni iqtisodiy–ijtimoiy daromad olish maqsadida muomalaga kiritishdir. Iqtisodiy kategoriya sifatida investitsiyalar quyidagicha xarakterlanadi: • birlamchi avanslangan kapitalni ko‘paytirish maqsadida kapitalni tadbirkorlik ob’yektlariga joylashtirish; 3 Abdullayeva Sh.Z. “Bank risklari va kreditlash”.-T.: Moliya,2002y.-B-1 7 • investitsion loyihalarni amalga oshirish jarayonida investitsiya faoliyati ishtirokchilari o‘rtasida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlari. Asosiy kapitalga investitsiyalar kapital qo‘yilmalar shaklida amalga oshiriladi hamda o‘zida yangi qurilishga, kengaytirishga, rekonstruktsiyaga va faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalarni texnik qayta jihozlashga, uskunalar, inventarlar, loyihaviy mahsulotlar sotib olishga sarf-xarajatlarni mujassamlashtiradi. Iqtisodiy fanlar va amaliyot “investitsiya” va “kapital qo‘yilma” terminlarini bir xil narsa emasligini, ya’ni sinonim so‘zlar emasligini ta’kidlaydi. Investitsiyalar kapital qo‘yilmaga nisbatan keng mazmunli, qamrovli tushunchadir. G‘arb adabiyotlarida investitsiyalar borasida so‘z yuritilganda asosiy e’tibor fond bozoriga qaratiladi, chunki rivojlangan mamlakatlarda investitsiyalar asosan qimmatli qog‘ozlar yordamida amalga oshiriladi. U.Sharp investitsiyalarga quyidagicha ta’rif beradi: investitsiyalar-bu istiqbolda yanada ko‘proq miqdordagi foydani olish uchun ma’lum miqdordagi mablag‘dan bugun ajralishdir. Real investitsiyalar asosan moddiy aktivlarga (yer, uskunalar, zavodlar) qilingan investitsiyalardir. Moliyaviy investitsiyalar - bu qog‘ozda bitilgan shartnomalardir. Bularga oddiy aksiyalar va obligatsiyalar kiradi. Rivojlanayotgan iqtisodiyotda investitsiyalarning asosiy qismi real investitsiyalarga tegishlidir.Tijorat banklarining investitsiya faoliyatini nafaqat iqtisodiy, balki muhim ijtimoy-siyosiy ahamiyat kasb etadi. Bozor munosabatlarining rivojlanishiga yaqindan yordam berayotgan ushbu faoliyatning amaliy natijalari bugun har jabhada namoyondir. Tijorat banklari ayni paytda mamlakatimizda investitsiya faoliyatini olib borishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Uning rivojlangan infratuzilmasi O‘zbekistondagi iqtisodiy islohotlarni faol qo‘llab-quvvatlayotgan moliya va sanoat shubhalarini rivojlantirishda yordan bermoqda. Banklar respublikaning muhim strategik ahamiyatga ega tashkilotlari aksiyadorlari tarkibiga kirish orqali iqtisodiyotning turli tarmoqlariga mansub korxonalarni investitsiyalash, modernizatsiyalash, texnik va texnologik qayta jihozlash jarayonlarida o‘z sarmoyasi bilan qatnashmoqda. Fond bozorida yetakchi bo‘lib, brokerlik, 8 Ushbu Chora-tadbirlar kompleksida nazarda tutilgan tadbirlarning belgilangan muddatlarda sifatli bajarilishi– Markaziy bank, tijorat banklari, vazirlik va idoralar tomonidan ta'minlanadi. Iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo‘llab-quvvatlashda banklarni investitsiya faoliyatida alohida ahamiyatga ega. Hozirda banklar bir qator yirik korxonalarni ishlab chiqarish xarajatlarini qo‘llab-quvvatlash muhim ahamiyat kasb etmoqdalar. Banklar milliy iqtisodiyotimizga xorijiy investitsiyalar oqimini kuchaytirish maqsadida muassasa negizida ikkita sho‘ba korxonani tashkil etmoqdalar. Bular, “NBU Group” va “NBU Investment” investitsiya kompaniyalari bo‘lib, ularning ustav fondidagi bank ishtiroki 100 foizni tashkil etgan. Mazkur kompaniyalarning ustavlarida belgilangan bosh vazifalar xorijiy investitsiyalarni jalb etish, investitsiya fondlarini tashkil qilish, konsalting, anderrayting xizmatlari ko‘rsatish hamda bank balansiga qabul qilingan aktivlarni boshqarishdan iboratdir. Hozirgi kunda yuqorida aytilgan investitsiyalar kompaniyalariga banklar tomonidan 28 ta iqtisodiy noqobil korxonani boshqarish vazifasi yuklatilgan. Ushbu korxonalarda ishlab chiqarishni tiklash, ularni modernizatsiyalash va zarur aylanma sarmoya bilan ta’minlash uchun 9,0 mlrd. so‘m miqdorida mablag‘ ajratilgan. Olib borilgan sa’y-harakatlar natijasida joriy yilning to‘qqiz oyi davomida ushbu korxonalarda texnik va texnologik ta’mirlash ishlari nihoyasiga yetkazilib, ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Faoliyati tiklangan maskur korxonalarda 123409 ta ish joyi yaratilib, 198,4 mlrd. so‘mlik mahsulot chiqarildi va 16,17 mln. AQSH dollari qiymatiga mahsulot eksport qilindi. Aynan shunday korxonalardan biri – bu “Chinoz to‘qimachi” O‘zbekiston – Yaponiya – Turkiya qo‘shma korxonasi negizida tashkil etilgan “Chinoz Textile” ma’suliyati cheklangan jamiyati bo‘lib, u 2008 yil 25 dekabrda “NBU Invest Group” sho‘ba investitsiya kompaniyasiga bergan. Hozirda bankning maskur korxonaga yo‘naltirgan investitsiyasi qariyb 16 mlrd. so‘mni tashkil etadi. 18 uskunalari va ehtiyot qismlar yetkazib berishini moliyalash to‘g‘risida Sosete Jeneral banki bilan tuzilgan qarz bitimini, kichik biznes loyihalarini moliyalash uchun Xitoy Davlat taraqqiyot banki bilan tuzilgan jami 32 mln. AQSh dollari hamda Islom Taraqqiyot banki bilan imzolangan 15 mln. AQSh dollari qiymatidagi qarz bitimlarini kiritish mumkin. Bunday bitimlar banklar o‘rtasidagi o‘zaro manfaatli hamkorlikni kengaytirib, eksport-import operatsiyalari, loyihalar va savdoni moliyalash, kichik biznes va xususiy hamkorlikni rivojlantirish ishlarini qo‘llab-quvvatlash imkonini bermoqda. Banklarning vakillik tarmog‘ini maqbullashtirish xorijiy banklar bilan aloqalarni mustahkamlashda katta ahamiyatga ega. Hozirgi kunda banklarning vakillik tarmog‘i ishlab chiqarishni o‘z ichiga olgan bo‘lib, shulardan 612 tasi jahonning 75 mamlakatiga tegishli xorijiy banklarni qolgan 30 tasi O‘zbekiston banklarini tashkil qiladi. Bundan tashqari, aytish joizki, banklar hukumatlararo komissiyalarning a’zosi hisoblanadi va ko‘p hollarda xorijiy banklar hamda moliya muassasalarining mablag‘larini respublika iqtisodiyotiga jalb etish, banklararo operatsiyalarni takomillashtirish, xorijiy banklar bilan hamkorlikning yangi yo‘nalishlarini rivojlantirish kabi bank masalalarda O‘zbekiston Respublikasi nomidan ish olib boradi. Xalqaro moliya muassasalari bilan hamkorlik doirasida banklar tomonidan ITB, OTB, XVF, IXSRK kabi xalqaro moliya muassasalari, shuningdek, ShHT banklararo birlashmasi bilan hamkorlik faoliyatini yanada kengaytirish ishlari olib bormoqda. 4 Banklarning investitsiyaviy faoliyati izchil davom etmoqda. Muassasaning bundan keyingi investitsiyaviy faoliyati ham amalga oshirilgan ishlarning uzviy davomi sifatida o‘z investitsiyalari asosida yangi korxonalar tashkil etish 4 Alimardonov M.I. Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga soliq tizimining ta’siri. - Toshkent, 2003. - 233 b. 10 amalga oshirganlar. Jumladan, xorijlik iqtisodchi olimlardan Daniel Sitarz, A.G.Granberg, M.M.Sikanov, S.M.Pshixachev, N.K.Vasileva va boshqalar tomonidan ilmiy izlanishlar olib borilgan. O‘zbekiston iqtisodiyotida investitsiyalarni jalb etish va ulardan samarali foydalanishning ilmiy-amaliy masalalari bo‘yicha M.Q.Pardayev, O.Y.Rashidov, B.B.Berkinov, B.G‘oyibnazarov, B.T.Bayxonov va boshqalar chuqur izlanishlar olib borganlar. Shunga qaramay, hozirgi iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitini hisobga olgan holda ushbu masalaga yanada jiddiy e’tibor qaratishni talab etadi. O‘zbekiston davlat mustaqililiga erishgan dastlabki yillardan boshlab milliy iqtisodiyotni rivojlantirishning o‘ziga xos yo‘nalishini belgilab oldi. Bugungi kunda rivojlangan investitsion faoliyatning yo‘lga qo‘yilishi hukumatimiz olib borayotgan oqilona investitsiya siyosatining natijalaridan biri ekanligini ta’kidlab o‘tilganidek, iqtisodiyotni tarkibiy jihatdan qayta qurilish, eksport imkoniyatini kengaytirish sohasida belgilangan yo‘nalishlar kuchli investitsiya siyosatini o‘tkazish bilangina ro‘yobga chiqadi. Shu bilan birga, Birinchi Prezidentimiz “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari” asarida ta’kidlaganidek “Mamlakatimizda tarkibiy o‘zgarishlarni izchil amalga oshirishda qulay investitsiya muhitining yaratilganligi asosiy omil bo‘lib kelmoqda”. 2 Keng ma’noda, investitsiya deganda turli shakllarga, moddiy ishlab chiqarish va moliyaviy aktivlarga bo‘sh turgan pul mablag‘larining kapital qo‘yilmasini tushunamiz. Investitsiya siyosati har qanday davlatning iqtisodiy rivojlanishi va unda ishlab chiqarishni kengaytirishning eng asosiy yo‘nalishlaridan biridir. Shunday ekan, milliy iqtisodiyotni har tamonlama rivojlantirish faol investitsiya siyosatini yurg‘izishni talab qiladi. Shunga ko‘ra, iqtisodiyotni faol rivojlantirish keng miqyosdagi investitsiyalarni talab qiladi. Bank sektorining asosiy vazifalari pul mablag‘larini jamg‘arish va ularni kredit va investitsiyalarga aylantirish hisoblanadi, omonatchilar va banklarning boshqa 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 6 maydagi «Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va ularning resurs bazasini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» gi PQ-2344-sonli qarori. 5 Natijada, tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini oshirish orqali ularning iqtisodiyotdagi roli yanada ortadi. Barqaror bank tizimi faqatgina moliyaviy sohani rivojlantirib qolmasdan, balki investitsion jarayonlarni tezlashtirish, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash va aholi farovonligini oshirishga ham xizmat qiladi. Shu sababli, tijorat banklarining barqarorligini ta’minlash masalasi davlat, bank sektorining o‘zi va jamiyatning umumiy manfaatlariga mos keladigan ustuvor yo‘nalishlardan biri bo‘lishi lozim. Keng ko‘lamli islohotlar, innovatsion yondashuvlar va xalqaro tajriba asosida tijorat banklari nafaqat iqtisodiy o‘zgarishlarga moslashadi, balki yangi rivojlanish bosqichlariga erishish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Shunday qilib, moliyaviy barqarorlikni oshirish banklar uchun strategik maqsad bo‘lib qoladi va bu iqtisodiy barqarorlikka zamin yaratadi. Tijorat banklari moliyaviy barqarorligini oshirish bo‘yicha tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, muvaffaqiyatning kaliti bir qator omillarning uyg‘unligiga bog‘liq. Avvalo, banklar o‘z kapital bazasini mustahkamlashi, mijozlar ishonchini oshirish uchun risklarni samarali boshqarish tizimini joriy qilishi kerak. Shuningdek, raqamli texnologiyalarga sarmoya kiritish, innovatsion moliyaviy mahsulotlar yaratish va xalqaro standartlarga mos faoliyat yuritish moliyaviy barqarorlikka erishishda muhim omil hisoblanadi. Davlat tomonidan samarali regulyatsiya va nazorat tizimining mavjudligi ham bank tizimining barqarorligini oshiradi. Shu bilan birga, iqtisodiyotda umumiy barqarorlikni ta'minlash, inflyatsiyani nazorat qilish va moliyaviy infratuzilmani yaxshilash orqali tijorat banklariga qo‘llab-quvvatlash berish mumkin. Kelgusida tijorat banklari global va mahalliy bozor o‘zgarishlariga tezkor moslashishga qaratilgan strategiyalarni ishlab chiqishi, mijozlar ehtiyojlarini chuqur o‘rganib, ularga innovatsion yechimlarni taklif etishi lozim. Shunday yondashuv banklarning nafaqat barqarorligini ta'minlaydi, balki uzoq muddatli rivojlanishiga ham zamin yaratadi. Mazkur mavzu bo‘yicha izlanishlar tijorat 32 kreditorlari oldida ishonchni mustahkamlash, ularning manfaatlarini himoya qilish hisoblanadi. Demak, investitsiyalar har qanday iqtisodiyotni harakatga keltiruvchi kuch ekan, barcha imkoniyatlarimizni ishga solib iqtisodiyotimizga yo‘naltiriladigan investitsiyalar hajmini oshirishimiz lozim. Hozirga qadar investitsiya tushunchasi mohiyatini iqtisodchi olimlar turlicha talqin qilib keladilar. Ayrim iqtisodchilar uni “tadbirkorlik faoliyatiga daromad olish maqsadida safarbar etilgan barcha turdagi boylik” deb tushunsalar ayrimlar lotincha so‘z bo‘lib, “solmoq“ degan ma’noni anglatgan holda “kapital solish” deb ta’riflaydilar. Investitsiyalarning iqtisodiy mazmun-mohiyati to‘g‘risida iqtisodchi olimlar o‘rtasida xilma–xil fikrlar mavjud. Investitsiyalarga aniq bir ta’rif berilmagan. Jumladan, O‘zbekistonlik iqtisodchi olim, professor D.G‘.G‘ozibekov investitsiyalarning iqtisodiy mazmun–mohiyatini moliyaviy kategoriya sifatida talqin etib, quyidagicha ta’rif berib o‘tgan: “investitsiyalarning mazmuni aniq va ishonchli manbalardan mablag‘lar olish, ularni asosli holda safarbar etish, rikslar darajasini hisobga olgan holda kapital qiymatini saqlash va ko‘zlangan samarani olishdan iborat bo‘ladi”[3] Samara keltiradigan mulkiy va intelektual boyliklar, ya’ni investitsiyalar quyidagi shakllarda bo‘lishi mumkin: • Pul mablag‘lari, banklardagi maqsadli jamg‘armalar, aksiyalar boshqa qimmatli qog‘ozlar; • Harakatdagi va harakatda bo‘lmagan mulklar; • Mualliflik huquqi, ixtirolardan foydalanish huquqlaridan tashkil topgan mulkdorlik huquqlari va boshqa intelektual huquqlar; • Yer va boshqa tabiiy resurslardan foydalanish huquqlari hamda mulkchilik huquqlari; • Boshqa boyliklar. Yuqoridagilardan kelib chiqib, uni naqadar keng ma’noli tushuncha ekanligini bilishimiz mumkin. Shuning uchun, investitsiya tushunchasiga ta’rif berayotganda uning barcha jabhalarini hisobga olmog‘imiz lozim. Bu atamani 6 12. Abduraupov R.R. O‘zbekistonda xorijiy investitsiyali korxonalar iqtisodiy salohiyatini boshqarish mexanizmlarini takomillashtirish. i.f.d. diss.avtoref. – T., 2016 – 28 b. 13. Бурханов А. “Активизация инвестиционной деятельности” М.: Экономика, 2001y.-B-56. 14. Butikov I. “Qimmatli qog‘ozlar bozori”.-M.: Delo,2001y. 44-b. 15. Barulin S.V. Finansi. – M.: KNORUS, 2011. – 640 s. 16. Djumaniyozov U.I. Davlat-xususiy sherikchiligi asosida uy-joy qurilishi sohasida korporativ boshqaruv mexanizmlarini takomillashtirish. iqt. fan. bo‘yicha falsafa doktori (PhD) diss. avtoref. – T., 2017 – 26 b. 17. Gulyamov S.S. i dr. “Деньги, кредиты, банки: Учебное пособие. – Кувасай 2004 18. Жуков Е. “Деньги, кредит, банки, ценные бумаги”. – М.: Юните, 2001г.-B- 68. 19. Лаврушин О.И. Банковское дело. М.: Ф и С. 2013г. стр.271 20. Marcia Cornett, Troy Adair, Finance: Applications and Theory, 2014 21. Mamatov B.S. va boshq. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. Darslik. – T.: Iqtisod-moliya, 2014. – 608 b. 22. Malikov T. Moliya. – T.: Iqtisod- moliya, 2018. – 268 b. 22. Nasriddinov F.N. Tijorat banklarida risk-menejment tizimini takomillashtirish yo‘llari. i.f.n. diss. avtoref. – T., 2012 – 26 b. 23. Raximova D.N., Zaynutdinov Sh.N. Korporativ boshqaruv asoslari. – T., Akademiya. 2006 – 47 b. 24. Raximov M.YU. Iqtisodiyot sub’yektlari moliyaviy holatining tahlili. O‘quv qo‘llanma. – T.: Iqtisod-moliya, 2013. – 392-b. Internet saytlari http: // www.finansy.ru http: // www.iqtisodiyot.uz http: // www.mf.uz 34 rag‘batlantirmaydi. Keyingi yillarda inflyasiyaning prognoz ko‘rsatkichi 18 foiz doirasida belgilanidi. Mazkur holat mamlakatimizda qat’iy pul-kredit siyosati yuritilishi natijasidan investorlar uchun qulay sharoit yaratilayotganligini ko‘rsatadi va uzoq muddatli kreditlar berilishini ham rag‘batlantiradi. Ma’lumki bank kreditlarining foiz stavkasi ularni jalb qiladigan depozit resurslari bahosiga ham bog‘liq. Mamlakat yalpi ichki mahsulotining va unga mos ravishda aholi daromadlarining yildan-yilga yuqori sur’atlar bilan o‘sishi, bank tizimiga bo‘lgan ishonchning ortib borishi hamda iqtisodiyotda inflyasiyaning pasayib borishi kabi omillar ta’sirida 2020 yildan boshlab bank depozitlari bo‘yicha foiz stavkalarining pasayishi kuzatildi. Erishilgan yutuqlarga qaramasdan mamlakatimiz banklarining investitsiya jarayonlaridagi ishtiroki etarli darajada emas. Xorijiy mamlakatlarda investitsiyalar tarkibida bank kreditlarining ulushi 50 foiz atrofida bo‘lib ushbu ko‘rsatkich bizda ancha pastligi ham tijorat banklari investitsiya faoliyatini yanada rivojlantirishni taqozo etadi. Buning uchun quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirilishi maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz: 10 – Banklarning moliyaviy resurslari bazasini mustahkamlash. Banklarning kapitallashuv darajasini yanada oshirishga alohida e’tibor berish lozim. Aktiv operatsiyalarining me’yori ham kapital hajmidan kelib chiqib belgilanadi. Banklarning moliyaviy resurslari tarkibida uzoq muddatli mablag‘lar hajmini oshirish zarur. Buning uchun yuridik va jismoniy shaxslarning bo‘sh mablag‘larini jalb etish va obligatsiyalarni emissiya qilish kerak. SHuningdek, Markaziy bank majburiy zaxiralar me’yorini pasaytirish lozim. Majburiy zaxiralar 1 yilgacha bo‘lgan muddatli depozitlari uchun – 15 foiz, 1 yildan 3 yilgacha bo‘lgan depozitlar uchun – 12 foiz, 3 yildan ortiq bo‘lgan depozitlar uchun – 10,5 foiz miqdorida. Majburiy zaxiralar foizini 10 foizga tushirish maqsadga muvofiq. – Markaziy bank qayta moliyalashtirish vositasida banklarning likvidligini ta’minlashi va ularning investitsion salohiyatini oshirishga 10 Djumaniyozov U.I. Davlat-xususiy sherikchiligi asosida uy-joy qurilishi sohasida korporativ boshqaruv mexanizmlarini takomillashtirish. iqt. fan. bo‘yicha falsafa doktori (PhD) diss. avtoref. – T., 2017 – 26 b. 24 MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………… …………….. . .. 3 I-BOB TIJORAT BANKLARINI RIVOJLANTIRISH FAOLIYATINI MUHIM IQTISODIY-IJTIMOIY AHAMIYATI 1.1. Tijorat banklarining investitsiya faoliyatini iqtisodiy-ijtimoiy rivojlantirishdagi roli………………………………………………… …….5 1.2. Banklarni investitsiyaviy faoliyatlarida xalqaro hamkorliklarni ahamiyati va shakillari………………………………………………… …..10 II-BOB. TIJORAT BANKLARI MOLIYAVIY BARQARORLIGINI OSHIRISH ISTIQBOLLAR I 2.1.Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini oshirish yo‘llari. …… ..…16 2 .2. Banklarning investitsiya faoliyatini rivojlantirishning istiqboli…… ….20 XULOSA……………………….………………………………… . … . … …30 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……………………32 banklarining moliyaviy barqarorligini ta'minlash, ularning iqtisodiyotdagi rolini kuchaytirish va xalqaro bozorda raqobatbardoshlikni oshirishga xizmat qiladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: O‘zbekiston, 2017. 2. O‘zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi. (O‘zbekiston Respublikasining «O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksini tasdiqlash to‘g‘risida»gi 2009 yil 30 dekabrdagi 241-son qonuni bilan tasdiqlangan) (keyinchalik kiritilgan o‘zgartirishlar va qo‘shimchalarni hisobga olgan holda). 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 6 maydagi «Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va ularning resurs bazasini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» gi PQ-2344-sonli qarori. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoevning «O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni. // Xalq so‘zi, 2017 yil 8 fevraldagi 28 (6722)-soni. 5. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b. 6. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2017 yilga mo‘ljallangan monetar siyosat asosiy yo‘nalishlari - http://www.cbu.uz 7. Abdullayeva Sh.Z. “Bank risklari va kreditlash”.-T.: Moliya,2002y.-B-1 8. Alimardonov M.I. Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga soliq tizimining ta’siri. - Toshkent, 2003. - 233 b. 9. Aliyev I. “Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bilan opertasiyalari”.- T.:O‘zbekiston,2005 y-B-15. darsligi asosida tayyorlandi. 10. Alimov I.I., Xusanboev A. Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalari. O‘quv qo‘llanmasi. – TDIU. 2006 11. Abdullayev Y, Qoraliyev T, Toshmurodov Sh, Abdullayeva Sh ”Bank ishi” O‘quv qo‘llanma. –T. IQTISOD-MOLIYA,2010y.-B-28. 33 KIRISH . Tijorat banklari har qanday mamlakat iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Ular moliyaviy xizmatlarni taqdim etish, kapitalni jalb qilish va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish orqali moliyaviy tizimning barqarorligini ta’minlaydi. Bugungi kunda, global iqtisodiy jarayonlarning murakkabligi, raqamli transformatsiya va bozordagi raqobat tijorat banklari oldida yangi muammolar va imkoniyatlarni yuzaga keltirmoqda. Shu sharoitda moliyaviy barqarorlikni ta'minlash banklarning asosiy vazifalaridan biriga aylangan. Moliyaviy barqarorlikni oshirish deganda, bankning tashqi va ichki zarbalarga chidamliligini ta'minlash, likvidlikni saqlash, xavf-xatarlarni boshqarish va rentabellikni oshirishni tushunish mumkin. Bu esa o‘z navbatida ishonchli boshqaruv tizimi, samarali regulyatsiya, innovatsion xizmatlarni joriy etish va raqamli texnologiyalardan foydalanishni talab qiladi. Shuningdek, mijozlar bilan munosabatlarni mustahkamlash va bank faoliyatining shaffofligini ta'minlash ham muhim ahamiyat kasb etadi. Kurs ish i mavzusi ning dolzarbligi , iqtisodiyotning barcha sohalarida bo‘lgani kabi tijorat banklari ham iqtisodiy o‘zgarishlarga moslashishi, raqamli moliyaviy xizmatlarni rivojlantirishi va xalqaro standartlarga mos faoliyat yuritishi kerak. Shu sababli, banklarning moliyaviy barqarorligini oshirish bo‘yicha istiqbolli yo‘nalishlarni o‘rganish hozirgi kunda alohida ahamiyat kasb etadi. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda zamonaviy bank xizmatlarini rivojlantirish asosida tijorat banklari raqobatbardoshligini oshirish borasida keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirildi. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha “Harakatlar strategiyasi”ning uchinchi ustuvor yo‘nalishi doirasida “bank tizimini isloh qilishni chuqurlashtirish va barqarorligini ta’minlash, banklarning kapitallashuv darajasi va depozit bazasini oshirish, ularning moliyaviy barqarorligi va ishonchliligini mustahkamlash, istiqbolli investitsiya loyihalari hamda kichik biznes va xususiy 2 2.1.Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini oshirish yo‘llari. Barchamizga ma'lumki, har bir davlatning jahon hamjamiyatida tutgan o‘rni va nufuzi bevosita uning iqtisodiy va siyosiy kuchiga bog‘liqdir. Mamlakat taraqqiyoti, uning rivojlanishi , butun dunyoda o‘z so‘zi va o‘z qarashlariga ega bo‘lishi ham aynan shu davlatning ham iqtisodiy ham ma'naviy kuchiga chambarchas bog‘liqdir. Mamlakat iqtisodiyotining asosiy bo‘g‘inini esa uning bank va moliya tizimi tashkil etadi. Banklarning mohiyati va funksiyalari, shuningdek, bajaradigan operatsiyalari va ko‘rsatadigan xizmatlari ularning iqtisodiyotdagi rolini belgilab beradi. Banklarning iqtisodiyotdagi roli deganda asosiy e’tiborni ularning vujudga kelish omillari, rivojlanish jarayonlari va bajaradigan operatsiyalariga qaratish lozim. Binobarin, banklarning iqtisodiyotda tutgan roli ularning funksiyalari kabi ma’lum darajadagi xususiyatlarga egadir. Banklar mulkiy jihatdan qanday shaklda tashkil topgan bo‘lishidan qa’tiy nazar, iqtisodiyotda umum ahamiyatga ega bo‘lgan, muhim operatsiyalarni bajaradi. Shu boisdan ham, banklar qanday mulkiy shaklda yoki ixtisoslikda tashkil topgan bo‘lishidan qa’tiy nazar, ular iqtisodiyotda alohida va yetakchi ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda Xalqaro valyuta fondi tomoni-dan jami 39 ta asosiy va tavsiyaviy tusdagi Moliyaviy barqarorlik (Finansial Soundness Indicators - FSI) ko‘rsatkichlari chop etilgan bo‘lib, ularning 12 tasi asosiy (asosan banklar uchun), 27 tasi tavsiyaviy (asosan boshqa moliyaviy tashkilotlar uchun) tusdagi indikatorlar hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki ham tijorat banklarimiz moliyaviy barqarorligi bo‘yicha Xalqaro valyuta fondi tomonidan tavsiya etilgan 12 ta asosiy ko‘rsatkichlariga oid ma’lumotlarni e’lon qilib bormoqda. Ayni vaqtda, respublikamiz tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini ta’minlash bilan bog‘-liq bo‘lgan dolzarb muammolarning (tijorat banklarida aktivlarning rentabellik darajasini past ekanligi, davlat tijorat banklarida kreditlardan ko‘riladigan zararlarni qoplashga mo‘ljallangan zaxira ajrat-malarini ushbu ko‘rsatkichning me’yoriy darajasidan yuqori ekanligi va boshqalar) mavjudligini e’tirof etish joiz. 16 pоrtfelida mavjud bo‘lgan qimmatli qоg‘оzlar kurs qiymatining o‘sishi hisоbiga vujudga keladigan yashinir zahiralarning shakllantirilishini taqiqlaydi. Bu davlatlarda banklar o‘z balanslarida aktivlarining qiymatini, ularni qayta bahоlashni hisоbga оlgan hоlda ko‘rsatishlari shart. Ko‘pgina mamlakatlarda bank qоnunchiligi bank investitsiya pоrtfelida mavjud bo‘lgan qimmatli qоg‘оzlarning sifatiga muayayn talablarni qo‘yadi. Bu talablar оdatda, qimmatli qоg‘оzlar likvidligiga tegishlidir, shuningdek, bank pоrtfelini shakllantiruvchi qimmatli qоg‘оzlar bоzоrda erkin muоmalada bo‘lishi yoki kredit оlish vaqtida garоv sifatida Markaziy bank tоmоnidan qabul qilinishi kerak. Bugungi kunda mamlakatimiz tijorat banklari obligatsiyalar bilan bo‘g‘liq operatsiyalarda ham ishtirok etmoqdalar va albatta, ularning bu borodagi ishlari hajmi yillar kesimida o‘sib bormoqda. Investitsiya faoliyatining ishtirokchisi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa huquqlarga ham ega bo‘lishi mumkin. Bankning investitsiya faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish quyidagi yo‘llar bilan amalga oshiriladi:  investitsiya faoliyatining qonunchilik negizini takomillashtirish;  soliq to‘lovchilar va soliq solish ob’yektlarini, soliq stavkalari va ularga doir imtiyozlarni tabaqalashtiruvchi soliq tizimini qo‘llash;  asosiy fondlarni jadal amortizatsiya qilish;  normalar, qoidalar va standartlarni belgilash;  monopoliyaga qarshi choralarni qo‘llash;  kredit siyosati va narx belgilash siyosatini o‘tkazish;  yerga va boshqa tabiiy resurslarga egalik qilish va ulardan  foydalanish shartlarini belgilash;  investitsiya loyihalarini ekspertiza qilish mexanizmlarini belgilash. O‘zbekiston Respublikasining investitsiya dasturiga kiritilgan investitsiya loyihalarining amalga oshirilishi monitoringini yuritish mavjud soha rivojidagi eng 28 muhim omildir. Investitsiya faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa shakllarda ham amalga oshiriladi. Davlat investitsiya faoliyati doirasida:  davlat byudjeti va byudjetdan tashqari fondlar mablag‘i hisobidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri moliyalash yo‘li bilan amalga oshiriladigan investitsiyalar;  O‘zbekiston Respublikasi Hukumati kafolati ostida chet el investitsiyalari va kreditlarini jalb etgan holda amalga oshiriladigan investitsiya markazlashtirilgan investitsiya hisoblanadi. Markazlashtirilgan investitsiyalarni boshqarish mahalliy davlat hokimiyati organlari va davlat boshqaruv organlari tomonidan ularning vakolatlari doirasida amalga oshiriladi. Davlatimiz rahbarining 2008-yil 18noyabrdagi “Iqtisodiyot real sektori korxonalarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni iqtisodiy nochor korxonalarni sog‘lomlashtirish va ularni modernizatsiyalashda muhim omil bo‘layotgani bugun hech kimga sir emas. Mazkur hujjatga ko‘ra, past rentabelli va zarar ko‘rib ishlayotgan korxonalarni moliyaviy sog‘lomlashtirish, ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, texnik va texnologik qayta jihozlash, ichki va tashqi bozorlarda raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni ta’minlash maqsadida tijorat banklarining mablag‘larini keng jalb etish belgilangan. Tijorat banklarining investitsiya faoliyati kengaytirilishini yanada rag‘batlantirish, iqtisodiyot tarmoqlarini modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlashga yo‘naltirilgan uzoq muddatli investitsiya loyihalarini moliyalash hajmlarini oshirish uchun ularning resurs bazasini mustahkamlash maqsadida 12 : Bugungi kunda quyidagilar investitsiya faoliyatini kengaytirish sohasida tijorat banklarining eng muhim vazifalari deb hisoblanmoqda: 12 “Tijorat banklarining investitsiya loyihalarini moliyalashtirishga yo‘naltiriladigan uzoq muddatli kreditlari ulushini ko‘paytirishni rag‘batlantirish borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” 29  yangi ishlab chiqarishlarni tashkil etish, korxonalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash bo‘yicha bankning kredit hamda investitsiya siyosatini va investitsiya loyihalarini uzoq muddatli kreditlash mexanizmlarini yanada takomillashtirish, buning asosida bankning uzoq muddatli resurs bazasini mustahkamlash;  loyiha hujjatlari, ularning moliyaviy jihatdan o‘zini qoplashi va rentabelligini chuqur tahlil qilish asosida investitsiya loyihalarini puxta tanlab olish, kompleks baholash hamda sifatli ekspertiza qilishni ta’minlash;  investitsiya loyihalarini moliyalashga o‘z moliya mablag‘larini sarflash va ulardan samarali foydalanish, loyihalarning amalga oshirib borilishini doimiy monitoring qilish, qo‘yilgan mablag‘larning o‘z vaqtida va to‘liq qaytarilishini ta’minlash;  tavakkalchilik, garovlar va ta’minlashning boshqa turlari bozor qiymatini puxta baholashni hisobga olgan holda, berilgan kreditlarning o‘z vaqtida hamda to‘liq qaytarilishini ta’minlaydigan ishonchli mexanizmlardan keng foydalanish;  investitsiya faoliyatini amalga oshirayotgan banklar bo‘linmalarini professional tayyorlangan yuqori malakali kadrlar bilan mustahkamlash, investitsiya loyihalarini tanlab olish, ekspertiza qilish va amalga oshirish masalalari bo‘yicha bank mutaxassislarini qayta tayyorlash hamda malakasini oshirish sifatini tubdan yaxshilash. XULOSA. Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini oshirish masalasi bugungi kunda nafaqat alohida banklar, balki butun moliyaviy tizim barqarorligi va iqtisodiy o‘sish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, moliyaviy barqarorlikni oshirish bank faoliyatining barcha sohalarini qamrab oluvchi kompleks yondashuvni talab qiladi. 30 tadbirkorlik sub’yektlarini kreditlashni yanada kengaytirish”, shuningdek, “sug‘urta, lizing va boshqa moliyaviy xizmatlar hajmini ularning yangi turlarini joriy qilish va sifatini oshirish hisobiga kengaytirish, shuningdek kapitalni jalb qilish hamda korxona, moliyaviy institutlar va aholining erkin resurslarini joylashtirishdagi muqobil manba sifatida fond bozorini rivojlantirish” vazifalari belgilandi. 1 Kurs ishining maqsadi : tijorat banklari investitsion faoliyatini tartibga solish va boshqarishning xalqaro standartlari hamda amaliyoti talablari asosida O‘zbekiston banklari investitsion faoliyati boshqaruvini takomillashtirish yuzasidan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalarni ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishining vazifalari : • tijorat banklarini rivojlantirish faoliyatini muhim iqtisodiy-ijtimoiy ahamiyati; • banklarni investitsiyaviy loyihalarini moliyalashtirishning amaliyoti va tahlili; • korxonalarni investitsiya faoliyatini moliyalashtirishda tijorat banklarining ishtirokini kuchaytirish yo‘llari; • banklar investitsion faoliyatini tartibga solish amaliyotini tadqiq qilish asosida mavjud tendensiyalarni aniqlash va baholash; • tijorat banklarida investitsion faoliyatini amaldagi holatini tahlil qilish va mavjud muammolarni aniqlash; • tijorat banklarining investitsiya faoliyatini samaradorligini asoslash va h.k. Kurs ishining ob’yekti e’tib tijorat banklarining investitsion faoliyati tanlangan. Kurs ishining predmeti tijorat banklarining investitsion faoliyati bilan bog‘liq moliyaviy munosabatlar hisoblanadi. 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoevning «O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni. // Xalq so‘zi, 2017 yil 8 fevraldagi 28 (6722)-soni. 3 Tijorat banklarining investitsion faoliyatining shakllari umumiy mezonlar asosida quyidagicha tavsiflanadi: – qo‘yilmalar ob’yektiga ko‘ra: moliyaviy va real sektor ob’yektlariga; – qo‘yilmalar maqsadiga ko‘ra: investitsiya ob’yektlarini boshqarish yoki maksimal daromad olish; – shakllanish manbalariga ko‘ra: jalb etilgan va o‘z mablag‘lari bo‘lishi mumkin; – muddatiga ko‘ra qisqa (1 yilgacha), o‘rta (1 yildan 3 yilgacha) hamda uzoq muddatli (3 yildan ortiq) turlarga bo‘linadi. O‘zbekiston qimmatli qog‘ozlar bozorida tijorat banklar investitsiya faoliyatining faollashuvi shuni ko‘rsatadiki, bu faoliyat tijorat banklari uchun foydalidir va umuman olganda, qimmatli qog‘ozlar bozorida raqobatchilik muhitining faollashuviga ko‘maklashadi. Lo‘nda qilib aytganda, hozirgi kunda qimmatli qog‘ozlar bozorini banklarsiz tasavvur etish qiyin. Banklar qimmatli qog‘ozlar bozorining eng aktiv ishtirokchisi bo‘lishi bilan birga, aktivlarning katta qismini qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarga yo‘naltiradilar. Shu o‘rinda aytish joizki, ayrim davlatlarda banklarning qimmatli qog‘ozlar bozoridagi ishtiroki chegaralangan. Masalan, AQSHda qimmatli qog‘ozlar bozorining asosiy ishtirokchilari jismoniy shaxslar, Yaponiya va Kanada davlatlarida esa aksariyati yuridik shaxslardan tashkil topgan. 9 Bank investitsiyalari kiritilishidan ko‘zlangan maqsad asosan investitsiya kiritiladigan ob’ektni bevosita boshqarishni ta’minlashga qaratilgan to‘g‘ri hamda foiz va dividendlar shaklida yoki aktivlarning bozor bahosi oshishi natijasida daromad olishni ko‘zlagan portfel investitsiyalariga bo‘linadi. O‘zbekiston ishlab chiqarish korxonalarini qo‘llab-quvvatlash, mamlakatimizda ishsizlik muammosini oldini olish maqsadida jahon moliyaviy inqtirozi sharoitida korxonalarga investitsiya kiritishning noan’anaviy usulini joriy qildi. Unga ko‘ra, bankrot korxonalarda ishlab chiqarish faoliyatini qayta tiklash, 9 Butikov I. “Qimmatli qog‘ozlar bozori”.-M.: Delo,2001y. 44-b. 21

Tijorat banklari moliyaviy barqarorligini oshirish istiqbollari

Купить