Tijorat banklari moliyaviy barqarorligini oshirish istiqbollari - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	111.2KB
Покупки	0
Дата загрузки	03 Январь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Abbosjon Yulchiev

Дата регистрации 13 Декабрь 2024

38 Продаж

Tijorat banklari moliyaviy barqarorligini oshirish istiqbollari

Купить

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………… …………….. . .. 3
I-BOB TIJORAT BANKLARINI RIVOJLANTIRISH FAOLIYATINI
MUHIM IQTISODIY-IJTIMOIY AHAMIYATI
1.1. Tijorat banklarining investitsiya faoliyatini iqtisodiy-ijtimoiy
rivojlantirishdagi roli………………………………………………… …….5
1.2. Banklarni investitsiyaviy faoliyatlarida xalqaro hamkorliklarni
ahamiyati va shakillari………………………………………………… …..10
II-BOB. TIJORAT BANKLARI MOLIYAVIY BARQARORLIGINI
OSHIRISH ISTIQBOLLAR I
2.1.Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini oshirish yo‘llari. …… ..…16
2 .2. Banklarning investitsiya faoliyatini rivojlantirishning istiqboli…… ….20
XULOSA……………………….………………………………… . … . … …30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……………………32

KIRISH .
Tijorat banklari har qanday mamlakat iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismi
hisoblanadi. Ular moliyaviy xizmatlarni taqdim etish, kapitalni jalb qilish va
iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish orqali moliyaviy tizimning barqarorligini
ta’minlaydi. Bugungi kunda, global iqtisodiy jarayonlarning murakkabligi, raqamli
transformatsiya va bozordagi raqobat tijorat banklari oldida yangi muammolar va
imkoniyatlarni yuzaga keltirmoqda. Shu sharoitda moliyaviy barqarorlikni
ta'minlash banklarning asosiy vazifalaridan biriga aylangan.
Moliyaviy barqarorlikni oshirish deganda, bankning tashqi va ichki
zarbalarga chidamliligini ta'minlash, likvidlikni saqlash, xavf-xatarlarni boshqarish
va rentabellikni oshirishni tushunish mumkin. Bu esa o‘z navbatida ishonchli
boshqaruv tizimi, samarali regulyatsiya, innovatsion xizmatlarni joriy etish va
raqamli texnologiyalardan foydalanishni talab qiladi. Shuningdek, mijozlar bilan
munosabatlarni mustahkamlash va bank faoliyatining shaffofligini ta'minlash ham
muhim ahamiyat kasb etadi.
Kurs ish i mavzusi ning dolzarbligi , iqtisodiyotning barcha sohalarida
bo‘lgani kabi tijorat banklari ham iqtisodiy o‘zgarishlarga moslashishi, raqamli
moliyaviy xizmatlarni rivojlantirishi va xalqaro standartlarga mos faoliyat yuritishi
kerak. Shu sababli, banklarning moliyaviy barqarorligini oshirish bo‘yicha
istiqbolli yo‘nalishlarni o‘rganish hozirgi kunda alohida ahamiyat kasb etadi.
Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda zamonaviy bank xizmatlarini
rivojlantirish asosida tijorat banklari raqobatbardoshligini oshirish borasida keng
ko‘lamli islohotlar amalga oshirildi. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha “Harakatlar
strategiyasi”ning uchinchi ustuvor yo‘nalishi doirasida “bank tizimini isloh qilishni
chuqurlashtirish va barqarorligini ta’minlash, banklarning kapitallashuv darajasi va
depozit bazasini oshirish, ularning moliyaviy barqarorligi va ishonchliligini
mustahkamlash, istiqbolli investitsiya loyihalari hamda kichik biznes va xususiy
2

tadbirkorlik sub’yektlarini kreditlashni yanada kengaytirish”, shuningdek,
“sug‘urta, lizing va boshqa moliyaviy xizmatlar hajmini ularning yangi turlarini
joriy qilish va sifatini oshirish hisobiga kengaytirish, shuningdek kapitalni jalb
qilish hamda korxona, moliyaviy institutlar va aholining erkin resurslarini
joylashtirishdagi muqobil manba sifatida fond bozorini rivojlantirish” vazifalari
belgilandi. 1
Kurs ishining maqsadi : tijorat banklari investitsion faoliyatini tartibga
solish va boshqarishning xalqaro standartlari hamda amaliyoti talablari asosida
O‘zbekiston banklari investitsion faoliyati boshqaruvini takomillashtirish
yuzasidan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalarni ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari :
• tijorat banklarini rivojlantirish faoliyatini muhim iqtisodiy-ijtimoiy
ahamiyati;
• banklarni investitsiyaviy loyihalarini moliyalashtirishning amaliyoti va
tahlili;
• korxonalarni investitsiya faoliyatini moliyalashtirishda tijorat banklarining
ishtirokini kuchaytirish yo‘llari;
• banklar investitsion faoliyatini tartibga solish amaliyotini tadqiq qilish
asosida mavjud tendensiyalarni aniqlash va baholash;
• tijorat banklarida investitsion faoliyatini amaldagi holatini tahlil qilish va
mavjud muammolarni aniqlash;
• tijorat banklarining investitsiya faoliyatini samaradorligini asoslash va h.k.
Kurs ishining ob’yekti e’tib tijorat banklarining investitsion faoliyati
tanlangan.
Kurs ishining predmeti tijorat banklarining investitsion faoliyati bilan
bog‘liq moliyaviy munosabatlar hisoblanadi.
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoevning «O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish
bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni. // Xalq so‘zi, 2017 yil 8
fevraldagi 28 (6722)-soni.
3

Kurs ishining tuzilishi . Kurs ishi tarkibi kirish, 2ta bob, 4 reja, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

I-BOB . TIJORAT BANKLARINI RIVOJLANTIRISH FAOLIYATINI
MUHIM IQTISODIYIJTIMOIY AHAMIYATI.
1.1.Tijorat banklarining investitsiya faoliyatini iqtisodiy-ijtimoiy
rivojlantirishdagi roli.
Banklarning korxonalarni rivojlanishida ularni kapital mablag‘larini
ko‘paytirishdagi o‘rni va ahamiyati bevosita kreditlash masalalari va bu siyosatni
qanday amalga oshirilishiga bog‘liq. Respublikamizda aholini moddiy
farovonligini ta’minlashda tijorat banklari tomonidan ajratilayotgan kreditlarning
o‘rni katta. Sababi, aholini ish bilan ta’minlanishini yanada oshirish va
mamlakatimizda iste’mol tovarlari ishlab chiqarilishini rag‘batlantirishda, ichki
talab barqarorligini ta’minlashda kreditlash siyosati lokomativ vazifasini bajaradi.
Shu bois bu borada bir qator yetakchi olimlar tadqiqotlar olib borishgan. Jumladan:
O.I.Lavrushinning fikriga ko‘ra banklar iqtisodiyotning o‘ziga xos "qon tomiri"
bo‘lib, ularsiz zamonaviy xo‘jalik mexanizmini tasavvur qilish mumkin emas. Bu
tizimni turli xo‘jalik sub’yektlari, davlat korxonalari, chet el investorlari, pul
resurslari muomalada bo‘ladi, O.V.Savvina o‘zining tadqiqotida xalqaro moliyaviy
tashkilotlar ularning faoliyati va iqtisodiyotdagi o‘rni to‘g‘risida, V.A.Slepova va
E.A.Zvonovoylar xalqaro moliyaviy bozorlar bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib
borganlar. Mahalliy iqtisodchi olimlardan S.S.Gulyamov, I.I.Alimov,
A.Xusanboyev va O.Y.Rashidov o‘z tadqiqotlarida banklarning faoliyati ularda
kredit berish tartibi uning faoliyatini takomillashtirish borasida ish olib borganlar.
Mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish, aholi bandligini ta’minlash va jahon
iqtisodiyotiga integratsiyalashuvini asosi bo‘lgan investitsiyalar to‘g‘risida ham bir
qator mahalliy va xorijiy mamlakatlardagi yetakchi iqtisodchi olimlar tadqiqotlarni
4

amalga oshirganlar. Jumladan, xorijlik iqtisodchi olimlardan Daniel Sitarz,
A.G.Granberg, M.M.Sikanov, S.M.Pshixachev, N.K.Vasileva va boshqalar
tomonidan ilmiy izlanishlar olib borilgan. O‘zbekiston iqtisodiyotida
investitsiyalarni jalb etish va ulardan samarali foydalanishning ilmiy-amaliy
masalalari bo‘yicha M.Q.Pardayev, O.Y.Rashidov, B.B.Berkinov,
B.G‘oyibnazarov, B.T.Bayxonov va boshqalar chuqur izlanishlar olib borganlar.
Shunga qaramay, hozirgi iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitini hisobga
olgan holda ushbu masalaga yanada jiddiy e’tibor qaratishni talab etadi.
O‘zbekiston davlat mustaqililiga erishgan dastlabki yillardan boshlab milliy
iqtisodiyotni rivojlantirishning o‘ziga xos yo‘nalishini belgilab oldi. Bugungi
kunda rivojlangan investitsion faoliyatning yo‘lga qo‘yilishi hukumatimiz olib
borayotgan oqilona investitsiya siyosatining natijalaridan biri ekanligini ta’kidlab
o‘tilganidek, iqtisodiyotni tarkibiy jihatdan qayta qurilish, eksport imkoniyatini
kengaytirish sohasida belgilangan yo‘nalishlar kuchli investitsiya siyosatini
o‘tkazish bilangina ro‘yobga chiqadi. Shu bilan birga, Birinchi Prezidentimiz
“Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning
yo‘llari va choralari” asarida ta’kidlaganidek “Mamlakatimizda tarkibiy
o‘zgarishlarni izchil amalga oshirishda qulay investitsiya muhitining yaratilganligi
asosiy omil bo‘lib kelmoqda”. 2
Keng ma’noda, investitsiya deganda turli shakllarga, moddiy ishlab
chiqarish va moliyaviy aktivlarga bo‘sh turgan pul mablag‘larining kapital
qo‘yilmasini tushunamiz. Investitsiya siyosati har qanday davlatning iqtisodiy
rivojlanishi va unda ishlab chiqarishni kengaytirishning eng asosiy
yo‘nalishlaridan biridir. Shunday ekan, milliy iqtisodiyotni har tamonlama
rivojlantirish faol investitsiya siyosatini yurg‘izishni talab qiladi. Shunga ko‘ra,
iqtisodiyotni faol rivojlantirish keng miqyosdagi investitsiyalarni talab qiladi. Bank
sektorining asosiy vazifalari pul mablag‘larini jamg‘arish va ularni kredit va
investitsiyalarga aylantirish hisoblanadi, omonatchilar va banklarning boshqa
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 6 maydagi «Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini
yanada oshirish va ularning resurs bazasini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» gi PQ-2344-sonli qarori.
5

kreditorlari oldida ishonchni mustahkamlash, ularning manfaatlarini himoya qilish
hisoblanadi.
Demak, investitsiyalar har qanday iqtisodiyotni harakatga keltiruvchi kuch
ekan, barcha imkoniyatlarimizni ishga solib iqtisodiyotimizga yo‘naltiriladigan
investitsiyalar hajmini oshirishimiz lozim. Hozirga qadar investitsiya tushunchasi
mohiyatini iqtisodchi olimlar turlicha talqin qilib keladilar. Ayrim iqtisodchilar uni
“tadbirkorlik faoliyatiga daromad olish maqsadida safarbar etilgan barcha turdagi
boylik” deb tushunsalar ayrimlar lotincha so‘z bo‘lib, “solmoq“ degan ma’noni
anglatgan holda “kapital solish” deb ta’riflaydilar.
Investitsiyalarning iqtisodiy mazmun-mohiyati to‘g‘risida iqtisodchi olimlar
o‘rtasida xilma–xil fikrlar mavjud. Investitsiyalarga aniq bir ta’rif berilmagan.
Jumladan, O‘zbekistonlik iqtisodchi olim, professor D.G‘.G‘ozibekov
investitsiyalarning iqtisodiy mazmun–mohiyatini moliyaviy kategoriya sifatida
talqin etib, quyidagicha ta’rif berib o‘tgan: “investitsiyalarning mazmuni aniq va
ishonchli manbalardan mablag‘lar olish, ularni asosli holda safarbar etish, rikslar
darajasini hisobga olgan holda kapital qiymatini saqlash va ko‘zlangan samarani
olishdan iborat bo‘ladi”[3] Samara keltiradigan mulkiy va intelektual boyliklar,
ya’ni investitsiyalar quyidagi shakllarda bo‘lishi mumkin:
• Pul mablag‘lari, banklardagi maqsadli jamg‘armalar, aksiyalar boshqa
qimmatli qog‘ozlar;
• Harakatdagi va harakatda bo‘lmagan mulklar;
• Mualliflik huquqi, ixtirolardan foydalanish huquqlaridan tashkil topgan
mulkdorlik huquqlari va boshqa intelektual huquqlar;
• Yer va boshqa tabiiy resurslardan foydalanish huquqlari hamda mulkchilik
huquqlari;
• Boshqa boyliklar.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, uni naqadar keng ma’noli tushuncha
ekanligini bilishimiz mumkin. Shuning uchun, investitsiya tushunchasiga ta’rif
berayotganda uning barcha jabhalarini hisobga olmog‘imiz lozim. Bu atamani
6

barcha jihatlarini umumlashtirib quydagicha ta’rif berishimiz mumkin. Investitsiya
bu - foyda olish yoki ijtimoiy samaraga erishish maqsadida davlat, yuridik va
jismoniy shaxslar tomonidan cheklangan imkoniyatlardan samarali foydalanib
cheklanmagan ehtiyojlarni qondirish uchun iqtisodiyotni barcha sohalariga
sarflangan barcha turdagi boylik turlaridir. Bu o‘rinda bizning
Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimovning “Investitsiya sohasi mamlakatning
iqtisodiy mustaqilligini, barqarorligini ta’minlaydi va xalq xo‘jaligining barcha
tarmoqlari o‘sishi, bo‘lg‘usi yuksalishning poydevori bo‘lib xizmat qiladi” deb
ta’kidlagan fikrlarini esga olamiz.
Professor N.H.Haydarov investitsiyalar mazmun–mohiyatiga quyidagi
ta’rifni beradi: “investitsiya - bu mulk shaklidan qat’iy nazar, tadbirkorlik asosida
faoliyat ko‘rsatayotgan jismoniy va yuridik shaxslar yoki davlatning iqtisodiy va
ijtimoiy samara olish maqsadida o‘z boyliklarini qonun doirasida bo‘lgan har
qanday tadbirkorlik ob’yektiga sarflashidir”. 3
O‘zbekiston Respublikasining 1998-yil 24-dekabrdagi “Investitsiya faoliyati
to‘g‘risida”gi qayta tahrirdagi qonunida investitsiyaga quyidagicha ta’rif berilgan:
“investitsiya–iqtisodiy va boshqa faoliyat ob’yektlariga kiritilgan moddiy va
nomoddiy ne’matlar hamda ularga doir huquqlar” sifatida ta’riflanadi.
Shunday qilib, “investitsiya” deganda kelgusida daromad(foyda) olish yoki
ijtimoiy samaraga erishish maqsadida qonun doirasida iqtisodiyotning turli
tarmog‘lari va boshqa sohalariga investorlar tomonidan qo‘yiladagan barcha
turdagi mulkiy, moliyaviy va intekllektual boyliklar tushuniladi. Boshqacha
aytganda, investitsiyalar-mulkchilikning har xil ko‘rinishlaridagi moddiy,
moliyaviy va nomoddiy boyliklarni iqtisodiy–ijtimoiy daromad olish maqsadida
muomalaga kiritishdir.
Iqtisodiy kategoriya sifatida investitsiyalar quyidagicha xarakterlanadi:
• birlamchi avanslangan kapitalni ko‘paytirish maqsadida kapitalni
tadbirkorlik ob’yektlariga joylashtirish;
3
Abdullayeva Sh.Z. “Bank risklari va kreditlash”.-T.: Moliya,2002y.-B-1
7

• investitsion loyihalarni amalga oshirish jarayonida investitsiya faoliyati
ishtirokchilari o‘rtasida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlari.
Asosiy kapitalga investitsiyalar kapital qo‘yilmalar shaklida amalga
oshiriladi hamda o‘zida yangi qurilishga, kengaytirishga, rekonstruktsiyaga va
faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalarni texnik qayta jihozlashga, uskunalar,
inventarlar, loyihaviy mahsulotlar sotib olishga sarf-xarajatlarni
mujassamlashtiradi. Iqtisodiy fanlar va amaliyot “investitsiya” va “kapital
qo‘yilma” terminlarini bir xil narsa emasligini, ya’ni sinonim so‘zlar emasligini
ta’kidlaydi. Investitsiyalar kapital qo‘yilmaga nisbatan keng mazmunli, qamrovli
tushunchadir. G‘arb adabiyotlarida investitsiyalar borasida so‘z yuritilganda asosiy
e’tibor fond bozoriga qaratiladi, chunki rivojlangan mamlakatlarda investitsiyalar
asosan qimmatli qog‘ozlar yordamida amalga oshiriladi. U.Sharp investitsiyalarga
quyidagicha ta’rif beradi: investitsiyalar-bu istiqbolda yanada ko‘proq miqdordagi
foydani olish uchun ma’lum miqdordagi mablag‘dan bugun ajralishdir. Real
investitsiyalar asosan moddiy aktivlarga (yer, uskunalar, zavodlar) qilingan
investitsiyalardir. Moliyaviy investitsiyalar - bu qog‘ozda bitilgan shartnomalardir.
Bularga oddiy aksiyalar va obligatsiyalar kiradi. Rivojlanayotgan iqtisodiyotda
investitsiyalarning asosiy qismi real investitsiyalarga tegishlidir.Tijorat
banklarining investitsiya faoliyatini nafaqat iqtisodiy, balki muhim ijtimoy-siyosiy
ahamiyat kasb etadi. Bozor munosabatlarining rivojlanishiga yaqindan yordam
berayotgan ushbu faoliyatning amaliy natijalari bugun har jabhada
namoyondir. Tijorat banklari ayni paytda mamlakatimizda investitsiya faoliyatini
olib borishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Uning rivojlangan infratuzilmasi
O‘zbekistondagi iqtisodiy islohotlarni faol qo‘llab-quvvatlayotgan moliya va
sanoat shubhalarini rivojlantirishda yordan bermoqda. Banklar respublikaning
muhim strategik ahamiyatga ega tashkilotlari aksiyadorlari tarkibiga kirish orqali
iqtisodiyotning turli tarmoqlariga mansub korxonalarni investitsiyalash,
modernizatsiyalash, texnik va texnologik qayta jihozlash jarayonlarida o‘z
sarmoyasi bilan qatnashmoqda. Fond bozorida yetakchi bo‘lib, brokerlik,
8

anderrayting, davlatga tegishli va korporativ qimmatli qog‘ozlar portfellarini
shakillantirish, muassasaning o‘z qimmatli qog‘zlarini chiqarish kabi xilma-xil
xizmatlarni taqdim etmoqda. 2019 yil 1 yanvardagi holatiga ko‘ra banklar
tomonidan qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarga yo‘naltirilgan jami
qo‘yilmalar hajmi 348,3 mlrd. so‘mni tashkil etdi, 1,4 mlrd. so‘m miqdorida
daromad olindi.
Ta’kidlash joizki, banklar moliya bozorining boshqa ishtirokchilari
faoliyatini ham rivolantirishga katta e’tibor berib kelmoqda. Xususan, hozirda
maskur banklarning investitsiyalari katta qismi banklar, lizing va sug‘urta
kompaniyalariga yo‘naltirilgan. Respublikamiz Prezidenti tomonidan “Bank
tizimini yanada rivojlantirish va bo‘sh pul mablag‘larini bank aylanmasiga jalb
etish maqsadida hamda ikkilamchi fond bozorini yanada rivojlantirish bo‘yicha
o‘zgarishlarining faoliyatini takomillashtirish” ishlarini olib bormoqda.
1.2. Banklarning investitsiyaviy faoliyatlarida xalqaro
hamkorliklarni ahamiyati va shakillari.
Respublika tijorat banklar tizimi oldiga mintaqaviy hamkorlikni
faollashtirish, jumladan, bu boradagi ishni xalqaro moliya muassasalarining
mablag‘larini jalb etgan holda olib borish yuzasidan muhim vazifalar qo‘yilgan.
Shu bois, maskur muassasaning barcha imkoniyati, tajribasi, resurslari va puxta
yo‘lga qo‘yilgan aloqalari shu sohaga qaratilgan.
Banklarning xorijiy banklar va xalqaro moliya muassasalari bilan
hamkorlikni izchil rivojlantira borib, respublikamizning xalqaro moliya
hamjamiyatiga qo‘shilishiga faol yordam bermoqda. Bunda banklar xorijiy
sheriklarning O‘zbekiston bilan hamkorlik qilish borasidagi iqtisodiy manfaatlarini
aniqlab, ularni qo‘llab-quvvatlashga intilmoqda.
Xalqaro munosabatlarni rivojlantirish maqsadida banklarimiz G‘arbiy
Yevropa, Rossiya, Indoneziya, Janubiy Koreya va Xitoy bank-moliya doiralari
bilan mustahkam aloqalar o‘rnatib, qator ikki tomonlama bitimlar tuzganlar.
Xususan, ular jumlasiga, jami 2,85 mln. yevro qiymatidagi telekommunikatsiya
9

uskunalari va ehtiyot qismlar yetkazib berishini moliyalash to‘g‘risida Sosete
Jeneral banki bilan tuzilgan qarz bitimini, kichik biznes loyihalarini moliyalash
uchun Xitoy Davlat taraqqiyot banki bilan tuzilgan jami 32 mln. AQSh dollari
hamda Islom Taraqqiyot banki bilan imzolangan 15 mln. AQSh dollari qiymatidagi
qarz bitimlarini kiritish mumkin.
Bunday bitimlar banklar o‘rtasidagi o‘zaro manfaatli hamkorlikni
kengaytirib, eksport-import operatsiyalari, loyihalar va savdoni moliyalash, kichik
biznes va xususiy hamkorlikni rivojlantirish ishlarini qo‘llab-quvvatlash imkonini
bermoqda.
Banklarning vakillik tarmog‘ini maqbullashtirish xorijiy banklar bilan
aloqalarni mustahkamlashda katta ahamiyatga ega. Hozirgi kunda banklarning
vakillik tarmog‘i ishlab chiqarishni o‘z ichiga olgan bo‘lib, shulardan 612 tasi
jahonning 75 mamlakatiga tegishli xorijiy banklarni qolgan 30 tasi O‘zbekiston
banklarini tashkil qiladi.
Bundan tashqari, aytish joizki, banklar hukumatlararo komissiyalarning
a’zosi hisoblanadi va ko‘p hollarda xorijiy banklar hamda moliya muassasalarining
mablag‘larini respublika iqtisodiyotiga jalb etish, banklararo operatsiyalarni
takomillashtirish, xorijiy banklar bilan hamkorlikning yangi yo‘nalishlarini
rivojlantirish kabi bank masalalarda O‘zbekiston Respublikasi nomidan ish olib
boradi.
Xalqaro moliya muassasalari bilan hamkorlik doirasida banklar tomonidan
ITB, OTB, XVF, IXSRK kabi xalqaro moliya muassasalari, shuningdek, ShHT
banklararo birlashmasi bilan hamkorlik faoliyatini yanada kengaytirish ishlari olib
bormoqda. 4
Banklarning investitsiyaviy faoliyati izchil davom etmoqda. Muassasaning
bundan keyingi investitsiyaviy faoliyati ham amalga oshirilgan ishlarning uzviy
davomi sifatida o‘z investitsiyalari asosida yangi korxonalar tashkil etish
4
Alimardonov M.I. Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga soliq tizimining ta’siri. - Toshkent, 2003. - 233 b.
10

mavjudlarining ish ko‘lamini kengaytirish hamda shu orqali mahsulotning yangi,
zamonaviy ishlab chiqilishini yo‘lga qo‘yishdan iboratdir.
Banklar investitsiyalarining eng katta hajmi neft qazib olish va neftni qayta
ishlash, mashinasozlik, oziq-ovqat sanoati, rangli va qora metallurgiya,
to‘qimachilik sanoati, qishloq xo‘jaligi ishlab chqarilishi, aloqa, transport va
sayyohlik infratuzilmasi kabi sohalarni rivojlantirishga yo‘naltirilgan. Bugungi
kunda umumiy kredit ehtiyoji 1090 mln. AQSh dollarini tashkil etuvchi loyihalar
bo‘yicha moliyalashtirish ishlari olib borilmoqda. Shu yil oxirigacha bu raqamni 1
mlrd. AQSh dollariga yetkazish rejalashtirilgan.
Bundan tashqari, Navoiy IESda bug‘-gaz qurilmasini barpo etish, “Mubora
gazni qayta ishlash zavodi” UShKda suyiltirilgan gaz ishlab chiqarishni
ko‘paytirish uchun propan-butan aralashmasi qurilmasini bunyod etish, Chkalov
nomidagi Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi DAJning ishlab chiqarish
maydonlarida G‘arbda ishlab chiqarilgan samalyotlarga bazaviy texnik xizmat
ko‘rsatuvchi “O‘zbekiston Eyrveys Texniks” avia korxonasini tashkil etish, qishloq
joylarda “O‘zbektelekom” AK axborot-kommunikatsiya tuzilmasini rivojlantirish
loyihalarini moliyalashtirish.
Tijorat banklarining investitsiya faoliyatidan maqsadi quyidagilar:
• Bankning daromad bazasini kengaytirish;
• Moliyaviy barqarorlikni oshirish va faoliyat turlarini kengaytirish va uning
hisobiga bankning umumiy xatarini kamaytirish;
• Bankning tez o‘zgaruvchan bozorlardagi ishtirokini ta’minlash;
• Sho‘ba moliya institutlari tashkil qilish orqali mijozlar va resurslar bazasini,
xizmatlar turini kengaytirish;
• Qimmatli qog‘ozlarni nazorat qilish orqali mijozlarga ta’sirini kuchaytirish.
Umumiy holatda tijorat banklarining investitsion jarayonda qatnashishining
asosiy yo‘nalishlari quyidagicha:
• bank tomonidan mablag‘larni investitsion maqsadlarda mobilizatsiya qilish;
• investitsion kreditlar berish;
11

• pul mablag‘larini qimmatli qog‘ozlarga kiritish, pay va ulush shaklida.
Investitsion faoliyat sub’yektlari bo‘lib investorlar, banklar, ob’yektlari
bo‘lib esa yangidan tashkil etilayotgan tashkilot, loyiha yoki yangilanayotgan
hudud, qimmatli qog‘ozlar, maqsadli pul qo‘yilmalari, ilmiy-texnik ishlanmalar va
boshqalar bo‘lishi mumkin.
Umuman olganda,banklar va har qanday investor o‘zining investitsiya uchun
ajratmoqchi bo‘lgan mablag‘larini real investitsiyalarga yoki portfel, ya’ni
qimmatli qog‘ozlarga sarflaydi:

1-chizma. Investitsion qo‘yilmaning tarkibiy qismlari 5

Real investitsiyalar kiritilganda investor mazkur sohaga pul kiritishi bilan
birga, asosiy vositalar, ishchi kuchlari, turli qiymatliklar kiritishi mumkin.
Portfel investitsiyalar esa korxonaning fond qimmatli qog‘ozlarini sotib olish
orqali ma’lum miqdorda foyda olishdan iborat bo‘ladi.
5
Aliyev I. “Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bilan opertasiyalari”.-T.:O‘zbekiston,2005y-B-15. darsligi
asosida tayyorlandi .
12

Investitsion
qo‘yilma
Qimmatli
qog‘ozlarga
Real sektorga

2 - chizma. Investitsiya bilan bog‘liq faoliyatning tashkiliy tuzulishi 6
Yuqoridagi chizmada investitsiyalarning turli jihatlari bo‘yicha
turkumlanishi ifoda etilgan.
Qimmatli qog‘ozlar bilan investitsion aktiv operatsiyalarga quyidagilar
kiradi:
- investitsiyalash maqsadida aksiyalarga mablag‘ kiritish;
- qisqa muddatli aksiyalarga va obligatsiyalarga mablag‘ kiritish;
- veksellar hisobi-veksel egasi yoki emitentidan veksel so‘ndirilish
muddatiga qadar diskont stavkada sotib olish;
6
ttp://www.tfi.uz//e-kutubxona//tarqatma materiallar.

13
Investitsiyalar
Investitsiyalar maqsadlari va
risklari - venchur
Takror ishlab chiqarish
bo‘yicha - eskirishni qoplaydigan
- yalpi

Kiritish ob ‘ yektlari bo‘yicha
-
moliyaviy
- mol - mulkka investitsiya

Yo‘naltirish va ob ‘ yektlari
bo‘ yicha - kapital
- innovatsion
Investitsiyalash sub’yektlari
bo‘yicha - davlat investitsiyalari
- korporativ nvestitsiyalar

Amaliy yo‘nalishlar
bo‘yicha - yangi loyihalar
- kengaytirishga

- REPO operatsiyalari-qimmatli qog‘ozlarni qaytib sotish sharti bilan
sotib olish. 7
Qimmatli qo‘g‘ozlar portfelini shakllantirish quyidagi bosqichlarga ega:
1. Portfel turini aniqlash va uning xarakterini baholash;
2. Investitsion portfel riskini aniqlash;
3. Portfel tuzilmasini shakllantirish;
4. Portfel tuzilmasini optimallashtirish.
Bankning qimmatli qog‘ozlar bilan asosiy 3 turga ajratiladi:
1) aktiv
2) passiv
3) vositachilik
Bu vazifalar banklarga juda azaldan berilgan va mustahkamlanib, hozirgi
vaqtda ham saqlanib qolgan. O‘zbekiston fond bozori shakllanishi davri (1991—
1994 yillar)da ko‘pgina tijorat banklari ayni mana shu vazifaga katta e’tibor
berishgan. Banklar brokerlik idoralariga ega bo‘lib, ular (mijoz hisobidan va uning
topshirig‘i bo‘yicha) fond birjasida hamda birjadan tashqari aksiyalar bozorida
dilerlik va brokerlik operatsiyalarini amalga oshirib, buning uchun vositachilik
haqi olishgan. Tijorat banklari uchun korporativ qimmatli qog‘ozlar bilan savdo
qilish oddiy kredit berishga nisbatan katta xatar bilan bog‘liqdir. Shu sababli
O‘zbekistondagi ko‘pgina tijorat banklari, ayniqsa 1993—1995 yillarda korporativ
qimmatli qog‘ozlar bozorida o‘zlarini nihoyatda ehtiyotlik bilan tutdilar. Lekin
2000 yil boshiga kelib, O‘zbekistondagi banklar ushbu bozorda o‘zlarini ancha
dadil his qildilar.
1996 yil martidan boshlab kredit muassasalari davlat qisqa muddatli
obligatsiyalari (DQMO) bilan dilerlik va brokerlik operatsiyalarini amalga oshira
boshladilar. Buning ustiga vositachilik xizmatlari ko‘rsatish bozorida banklar
umuman olganda anchagina foydali holatda bo‘ldilar, chunki hozirgi vaqtga qadar
ham DQMO bozorida faqat tijorat banklarigagina yo‘l ochiq. Banklarning
7
Abdullayev Y, Qoraliyev T, Toshmurodov Sh, Abdullayeva Sh ”Bank ishi” O‘quv qo‘llanma. –T. IQTISOD-
MOLIYA,2010y.-B-28.
14

vositachilik operatsiyalari tarkibida vositachilik haqi evaziga qimmatli qog‘ozlar
bilan bitimlarni ro‘yxatdan o‘tkazish vazifasini alohida ajratish mumkin. Bitim
yagona hisob yuritish ro‘yxati (registri)da qayd etiladi va bitim qatnashchilari —
bank mijozlari (qimmatli qog‘ozlarni xarid qiluvchi va sotuvchi) ro‘yxatdan o‘tish
to‘g‘risida qayd etilgan shartnomani oladilar. Ro‘yxatdan o‘tkazilgan barcha
bitimlar to‘g‘risidagi axborotni banklar qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga
soluvchi organga davriy ravishda topshirib turadilar.
Investitsiyalar bilan shug‘ullanayotgan vaqtda o‘z хarakatlaringizni
siyosatini ishlab chiqish zarur va quyidagilarni aniqlashtirish kerak:
• investitsiyaning asоsiy maqsadlari;
• investitsiоn pоrtfelni shakllantirish, qabul qilinadigan qimmatli
qоg‘оzlarning turlari;
• investitsiоn pоrtfelni sifatliligini va pоrtfelni diversifikatsiyasi va shu
kabilar.
Agar bank brokerlik operatsiyalarini amalga oshiradigan bo‘lsa, u har bir
mijoz uchun hisobraqam ochishi va mijozning qimmatli qog‘ozlari bilan amalga
oshirilgan barcha operatsiyalarga doir ma’lumotlarni yozib borishi, bunda qimmatli
qog‘ozlarning turi, operatsiyalar sanasi, sotilgan va xarid qilingan qimmatli
qog‘ozlarning narxi va sonini ko‘rsatishi shart. Ko‘pgina hollarda banklarning fond
bozoridagi faoliyatini investitsiya kompaniyalari ish faoliyati bilan tenglashtirish
mumkin. Banklar aksiyalar, obligatsiyalar, depozit va jamg‘arma (omonat)
sertifikatlarini chiqaradi, shu tarzda mablag‘larni jalb etib, resurslar yaratib,
keyinchalik bu resruslarni korporativ va davlat qimmatli qog‘ozlariga investitsiya
qilib hamda to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalarni amalga oshirib, ulardan foydalanadi.
O‘zbekistonda tijorat banklariga anderayting bilan shug‘ulanish man etilmagan.
Shunday qilib, tijorat banklari investitsiya kompaniyalari vazifalarini
muvaffaqiyatli bajarishi mumkin.
II-BOB. TIJORAT BANKLARI MOLIYAVIY BARQARORLIGINI
OSHIRISH ISTIQBOLLARI .
15

2.1.Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini oshirish yo‘llari.
Barchamizga ma'lumki, har bir davlatning jahon hamjamiyatida tutgan o‘rni
va nufuzi bevosita uning iqtisodiy va siyosiy kuchiga bog‘liqdir. Mamlakat
taraqqiyoti, uning rivojlanishi , butun dunyoda o‘z so‘zi va o‘z qarashlariga ega
bo‘lishi ham aynan shu davlatning ham iqtisodiy ham ma'naviy kuchiga
chambarchas bog‘liqdir. Mamlakat iqtisodiyotining asosiy bo‘g‘inini esa uning
bank va moliya tizimi tashkil etadi. Banklarning mohiyati va funksiyalari,
shuningdek, bajaradigan operatsiyalari va ko‘rsatadigan xizmatlari ularning
iqtisodiyotdagi rolini belgilab beradi. Banklarning iqtisodiyotdagi roli deganda
asosiy e’tiborni ularning vujudga kelish omillari, rivojlanish jarayonlari va
bajaradigan operatsiyalariga qaratish lozim. Binobarin, banklarning iqtisodiyotda
tutgan roli ularning funksiyalari kabi ma’lum darajadagi xususiyatlarga egadir.
Banklar mulkiy jihatdan qanday shaklda tashkil topgan bo‘lishidan qa’tiy nazar,
iqtisodiyotda umum ahamiyatga ega bo‘lgan, muhim operatsiyalarni bajaradi. Shu
boisdan ham, banklar qanday mulkiy shaklda yoki ixtisoslikda tashkil topgan
bo‘lishidan qa’tiy nazar, ular iqtisodiyotda alohida va yetakchi ahamiyat kasb etadi.
Bugungi kunda Xalqaro valyuta fondi tomoni-dan jami 39 ta asosiy va
tavsiyaviy tusdagi Moliyaviy barqarorlik (Finansial Soundness Indicators - FSI)
ko‘rsatkichlari chop etilgan bo‘lib, ularning 12 tasi asosiy (asosan banklar uchun),
27 tasi tavsiyaviy (asosan boshqa moliyaviy tashkilotlar uchun) tusdagi
indikatorlar hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki ham tijorat
banklarimiz moliyaviy barqarorligi bo‘yicha Xalqaro valyuta fondi tomonidan
tavsiya etilgan 12 ta asosiy ko‘rsatkichlariga oid ma’lumotlarni e’lon qilib
bormoqda. Ayni vaqtda, respublikamiz tijorat banklarining moliyaviy
barqarorligini ta’minlash bilan bog‘-liq bo‘lgan dolzarb muammolarning (tijorat
banklarida aktivlarning rentabellik darajasini past ekanligi, davlat tijorat
banklarida kreditlardan ko‘riladigan zararlarni qoplashga mo‘ljallangan zaxira
ajrat-malarini ushbu ko‘rsatkichning me’yoriy darajasidan yuqori ekanligi va
boshqalar) mavjudligini e’tirof etish joiz.
16

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti “Tijorat banklarining moliyaviy
barqarorligini yanada oshirish va ularning resurs bazasini rivojlantirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida” Qaror qabul qildi. Qarorning asosiy maqsadi bank tizimining
moliyaviy barqarorligi va ishonchliligini yanada oshirish, tijorat banklarining
resurs bazasini mustahkamlash va rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar
yaratish, ularning investitsiyaviy faolligini rag‘batlantirish, shuningdek umum
qabul qilingan xalqaro me'yor va standartlarga muvofiq bank faoliyatini tashkil
etishni yanada yuqori darajaga chiqishini ta'minlashdan iborat. O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy banki tomonidan O‘zbekiston Banklar uyushmasi va
mamlakatning tijorat banklari bilan birgalikda Tijorat banklarining moliyaviy
barqarorligi va likvidliligini yanada oshirish, ularning resurs bazasini rivojlantirish
bo‘yicha ishlab chiqilgan kompleks chora-tadbirlar belgilandi. 8
Xususan, qarorda xalqaro me'yor va standartlarga muvofiq, shu jumladan
depozit va kredit siyosati sohasida respublika banklariga nisbatan qo‘yilayotgan
me'yoriy talablarni yanada takomillashtirish, tijorat banklarining resurs bazasini
mustahkamlash, omonat va depozitlarning yangi jozibador turlarini joriy qilish
yo‘li bilan aholi va xo‘jalik sub'ektlarining bo‘sh pul mablag‘larini bank
aylanmasiga keng ko‘lamda jalb etish chora-tadbirlarini amalga oshirish belgilab
qo‘yilgan.
Bundan tashqari, yetakchi xorijiy banklar va moliya institutlarida
boshqaruvni tashkil etish tizimini chuqur o‘rganish asosida tijorat banklarida
korporativ boshqaruv usullari, shu jumladan xatarlarni boshqarish va ichki
nazoratni yaxshilash usullarini takomillashtirish, ilg‘or axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarini keng tatbiq etgan holda ko‘rsatilayotgan bank xizmatlari
ko‘lamini kengaytirish va sifatini oshirish, shuningdek bank plastik
kartochkalaridan foydalangan holda naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimini
kengaytirish tadbirlari ham xujjatda qayd etilgan.
8
Abduraupov R.R. O‘zbekistonda xorijiy investitsiyali korxonalar iqtisodiy salohiyatini boshqarish mexanizmlarini
takomillashtirish. i.f.d. diss. avtoref. – T., 2016 – 28 b.
17

Ushbu Chora-tadbirlar kompleksida nazarda tutilgan tadbirlarning
belgilangan muddatlarda sifatli bajarilishi– Markaziy bank, tijorat banklari, vazirlik
va idoralar tomonidan ta'minlanadi.
Iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo‘llab-quvvatlashda banklarni
investitsiya faoliyatida alohida ahamiyatga ega. Hozirda banklar bir qator yirik
korxonalarni ishlab chiqarish xarajatlarini qo‘llab-quvvatlash muhim ahamiyat
kasb etmoqdalar. Banklar milliy iqtisodiyotimizga xorijiy investitsiyalar oqimini
kuchaytirish maqsadida muassasa negizida ikkita sho‘ba korxonani tashkil
etmoqdalar. Bular, “NBU Group” va “NBU Investment” investitsiya
kompaniyalari bo‘lib, ularning ustav fondidagi bank ishtiroki 100 foizni tashkil
etgan. Mazkur kompaniyalarning ustavlarida belgilangan bosh vazifalar xorijiy
investitsiyalarni jalb etish, investitsiya fondlarini tashkil qilish, konsalting,
anderrayting xizmatlari ko‘rsatish hamda bank balansiga qabul qilingan aktivlarni
boshqarishdan iboratdir.
Hozirgi kunda yuqorida aytilgan investitsiyalar kompaniyalariga banklar
tomonidan 28 ta iqtisodiy noqobil korxonani boshqarish vazifasi yuklatilgan.
Ushbu korxonalarda ishlab chiqarishni tiklash, ularni modernizatsiyalash va zarur
aylanma sarmoya bilan ta’minlash uchun 9,0 mlrd. so‘m miqdorida mablag‘
ajratilgan.
Olib borilgan sa’y-harakatlar natijasida joriy yilning to‘qqiz oyi davomida
ushbu korxonalarda texnik va texnologik ta’mirlash ishlari nihoyasiga yetkazilib,
ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Faoliyati tiklangan maskur korxonalarda 123409
ta ish joyi yaratilib, 198,4 mlrd. so‘mlik mahsulot chiqarildi va 16,17 mln. AQSH
dollari qiymatiga mahsulot eksport qilindi. Aynan shunday korxonalardan biri – bu
“Chinoz to‘qimachi” O‘zbekiston – Yaponiya – Turkiya qo‘shma korxonasi
negizida tashkil etilgan “Chinoz Textile” ma’suliyati cheklangan jamiyati bo‘lib, u
2008 yil 25 dekabrda “NBU Invest Group” sho‘ba investitsiya kompaniyasiga
bergan. Hozirda bankning maskur korxonaga yo‘naltirgan investitsiyasi qariyb 16
mlrd. so‘mni tashkil etadi.
18

Istalgan tijorat bankining moliyaviy barqarorligini oshirish uchun quyidagi
asosiy usullarni ko‘rib chiqamiz:
1. Kredit portfelini diversifikatsiya qilish: Agrobank kredit portfelini turli
tarmoqlar va tarmoqlar bo‘yicha diversifikatsiya qilish orqali riskni kamaytirishi
mumkin. Bu muayyan sektordagi har qanday mumkin bo lgan defoltlarningʻ
ta sirini yumshatishga yordam beradi.
ʼ
2. Xavflarni boshqarish amaliyotini kuchaytirish: Xatarlarni samarali
aniqlash, baholash va boshqarish uchun ishonchli risklarni boshqarish amaliyotini
joriy qiling. Bunga kreditni sinchkovlik bilan baholash, stress testlarini o‘tkazish
va qarz oluvchilarning moliyaviy holatini muntazam monitoring qilish kiradi.
3. Aktivlar sifatini yaxshilash: Agrobank kredit to‘lovlarini diqqat bilan
kuzatib borish, har qanday kechikishlarni zudlik bilan bartaraf etish va umidsiz
qarzlarni undirish bo‘yicha zarur choralarni ko‘rish orqali yuqori sifatli kredit
portfelini saqlashga e’tibor qaratishi kerak.
4. Kapital adekvatligini oshirish: Agrobank potentsial yo‘qotishlarni qoplash
uchun etarli kapital darajasini saqlab turishini ta'minlash. Bunga daromadlarni
saqlab qolish, qo‘shimcha kapitalni oshirish yoki bank kapitali strukturasini
optimallashtirish orqali erishish mumkin.
5. Xarajatlarni boshqarishni optimallashtirish: samaradorlik va rentabellikni
oshirish uchun operatsion xarajatlarni doimiy ravishda ko‘rib chiqing va
optimallashtiring. Bu jarayonlarni soddalashtirish, muhim bo‘lmagan xarajatlarni
kamaytirish va texnologiyaga asoslangan yechimlarni o‘rganishni o‘z ichiga olishi
mumkin.
6. Likvidlikni boshqarishni kuchaytirish: Bank majburiyatlarini bajarish
uchun yetarli likvidlikni saqlash. Agrobank tegishli likvidlik buferlarini va
favqulodda vaziyatlarda moliyalashtirish rejalarini o‘z ichiga olgan aniq
belgilangan likvidlikni boshqarish tizimiga ega bo‘lishi kerak.
7. Raqamli transformatsiyani qo‘llang: operatsion samaradorlikni oshirish,
xarajatlarni kamaytirish va mijozlar tajribasini yaxshilash uchun texnologiya va
19

raqamli yechimlarga sarmoya kiriting. Bunga onlayn bank platformalari, mobil
banking ilovalari va raqamli to lov yechimlari kiradi. ʻ
Yodda tutishimiz kerakki, bular umumiy strategiyalar va Agrobank ushbu
chora-tadbirlarni amalga oshirishda o‘ziga xos bozor sharoitlari, tartibga soluvchi
talablar va mijozlar ehtiyojlarini ham hisobga olishi kerak.
2.2. Banklarning investitsiya faoliyatini rivojlantirishning istiqboli.
Respublikamiz iqtisodiyotining barqaror o‘sishini ta’minlash uchun tarkibiy
o‘zgarishlarni chuqurlashtirish, yuqori texnologik ishlab chiqarishni rivojlantirish,
sanoat tarmoqlarini modernizatsiyalash qilish va texnologik yangilash jarayonlarini
yanada tezlashtirish lozim. Bu esa yirik hajmda investitsiyalar kiritishni talab qiladi
va mazkur jarayonda tijorat banklari muhim rol o‘ynaydi. Chunki mamlakatimizda
tijorat banklari asosiy investitsiya institutlari hisoblanadi.
Bank amaliyotida investitsiya tushunchasi asosan bank mablag‘larini
daromad olish maqsadida uzoq muddatli biron sohaga qo‘yishni anglatadi.
Banklarning mablag‘larni investitsiyalarga yo‘naltirishi bilan bog‘liq barcha bank
operatsiyalari banklarning investitsiya faoliyati deyiladi. Masalan, ularning
investitsiya faoliyatiga qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha qo‘yilmalar bilan birga,
korxonalar asosiy fondlarini kreditlash operatsiyalari ham kiradi. Demak, tijorat
banklari moliyaviy aktivlar bilan birga real aktivlarga ham o‘z mablag‘larini
yo‘naltiradi.
Ma’lumki, tijorat banklarining investitsion jarayonlarda faol qatnashishi
iqtisodiyotni modernizatsiya qilishda va mamlakatning iqtisodiy salohiyati
yuksalishida muhim o‘rin tutadi. “Biz nafaqat korxonalar tomonidan investitsiya
loyihalarini amalga oshirishni jadallashtirishni, balki bundan tijorat banklari
qanchalar manfaatdor ekani va ular bu loyihalarda o‘z kredit resurslari bilan
nechog‘lik faol ishtirok etayotganini ham ko‘zda tutamiz. Buning uchun tijorat
banklari etarli kapitalga ega, moliyaviy barqaror bo‘lishi lozim, bir so‘z bilan
aytganda, ular yirik investitsiya institutlariga aylanishi darkor” Bu esa o‘z
navbatida iqtisodiy barqarorlikka erishishda muhim o‘rin tutadi.
20

Tijorat banklarining investitsion faoliyatining shakllari umumiy mezonlar
asosida quyidagicha tavsiflanadi:
– qo‘yilmalar ob’yektiga ko‘ra: moliyaviy va real sektor ob’yektlariga;
– qo‘yilmalar maqsadiga ko‘ra: investitsiya ob’yektlarini boshqarish yoki
maksimal daromad olish;
– shakllanish manbalariga ko‘ra: jalb etilgan va o‘z mablag‘lari bo‘lishi
mumkin;
– muddatiga ko‘ra qisqa (1 yilgacha), o‘rta (1 yildan 3 yilgacha) hamda uzoq
muddatli (3 yildan ortiq) turlarga bo‘linadi.
O‘zbekiston qimmatli qog‘ozlar bozorida tijorat banklar investitsiya
faoliyatining faollashuvi shuni ko‘rsatadiki, bu faoliyat tijorat banklari uchun
foydalidir va umuman olganda, qimmatli qog‘ozlar bozorida raqobatchilik
muhitining faollashuviga ko‘maklashadi. Lo‘nda qilib aytganda, hozirgi kunda
qimmatli qog‘ozlar bozorini banklarsiz tasavvur etish qiyin. Banklar qimmatli
qog‘ozlar bozorining eng aktiv ishtirokchisi bo‘lishi bilan birga, aktivlarning katta
qismini qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarga yo‘naltiradilar.
Shu o‘rinda aytish joizki, ayrim davlatlarda banklarning qimmatli qog‘ozlar
bozoridagi ishtiroki chegaralangan. Masalan, AQSHda qimmatli qog‘ozlar
bozorining asosiy ishtirokchilari jismoniy shaxslar, Yaponiya va Kanada
davlatlarida esa aksariyati yuridik shaxslardan tashkil topgan. 9
Bank investitsiyalari kiritilishidan ko‘zlangan maqsad asosan investitsiya
kiritiladigan ob’ektni bevosita boshqarishni ta’minlashga qaratilgan to‘g‘ri hamda
foiz va dividendlar shaklida yoki aktivlarning bozor bahosi oshishi natijasida
daromad olishni ko‘zlagan portfel investitsiyalariga bo‘linadi.
O‘zbekiston ishlab chiqarish korxonalarini qo‘llab-quvvatlash,
mamlakatimizda ishsizlik muammosini oldini olish maqsadida jahon moliyaviy
inqtirozi sharoitida korxonalarga investitsiya kiritishning noan’anaviy usulini joriy
qildi. Unga ko‘ra, bankrot korxonalarda ishlab chiqarish faoliyatini qayta tiklash,
9
Butikov I. “Qimmatli qog‘ozlar bozori”.-M.: Delo,2001y. 44-b.
21

ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash uchun
banklar tomonidan qo‘shimcha investitsiyalar kiritish, ish o‘rinlarini qayta tiklash
va yangi ish o‘rinlarini yaratishni ko‘zda tutadi. Iqtisodiyot real sektori
korxonalarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish dastur amal sifatida
xizmat qilmog‘i lozim.
Mazkur farmonga asosan 2017 yilda buyon samarasiz ishlayotgan 173 ta
korxona tijorat banklar balansiga o‘tkazildi. Banklar tomonidan yo‘naltirilgan
sarmoyalar hisobiga mazkur korxonalarning 120 tasida ishlab chiqarish faoliyati
to‘liq tiklanib yangi mulkdorlarga sotildi, 21 mingdan ziyod yangi ish o‘rinlari
barpo etildi.
Yo‘naltirilgan investitsiyalar hisobiga korxonalar Germaniya, Yaponiya,
AQSH, Italiya va Shveysariya kabi rivojlangan mamlakatlarda ishlab chiqarilgan
texnologiya va uskunalar bilan jihozlandi. Mazkur faoliyati tiklangan korxonalar
tomonidan jami 3,0 trln. so‘mga yaqin tayyor mahsulot ishlab chiqarilib, shundan
730 mln. AQSH dollari miqdoridagi mahsulotlar eksportga yo‘naltirildi.
Shuningdek, eksport qiluvchi korxonalarni qo‘llab-quvvatlash maqsadida
ularni aylanma mablag‘larini to‘ldirishga imtiyozli shartlarda 12 oy muddatga
585,5 mlrd. so‘m miqdorida kreditlar ajratildi. Ushbu ma’lumotlar mamlakatimiz
banklarining investitsiya faoliyati rivojlanayotganini ko‘rsatadi.
Tijorat banklarining investitsiya kiritish uchun yo‘naltiradigan
mablag‘larining manbalari o‘z mablag‘lari va jalb qilingan mablag‘lardan tashkil
topadi. O‘z mablag‘lari bank kapitalidan iborat bo‘lsa, jalb qilingan mablag‘lar
turli shakldagi depozitlar hisobidan shakllanadi. Tijorat banklari faol investitsiya
faoliyatini olib borishlari uchun, avvalo kapitallashuv darajalarini oshirish zarur.
Shu sababli mamlakatimizda banklarning kapitallashuv darajasini oshirishga
alohida e’tibor qaratib kelinmoqda. Erishilayotgan ijobiy ko‘rsatkichlar esa xalqaro
moliya tashkilotlarining ekspertlari tomonidan ham e’tirof etilmoqda. Amalga
oshirilgan chora-tadbirlar natijasida 2019 yil bo‘yicha bank kapitalining etarlilik
22

darajasi 21,3 foizni tashkil etdi. Bu esa, Bank nazorati bo‘yicha Bazel qo‘mitasi
tomonidan belgilangan xalqaro me’yordan (5 foiz) 2,0 barobar yuqoridir.
Banklarning investitsiya kiritish imkoniyatlari ko‘p miqdordagi depozitlarga
jalb qilingan mablag‘lar hajmi va muddatiga bog‘liq. Hozirgi davrda
mamlakatimizda bank omonatlarining to‘liq kafolatlanganligi va ularning
mijozning birinchi talabiga ko‘ra qaytarilishini yo‘lga qo‘yilganligi, aholining bank
omonatlaridan olingan daromadlari soliqdan ozod qilinganligi hamda omonatga
qo‘yiladigan mablag‘larning kelib chiqishi deklaratsiya qilinmasligi aholi bo‘sh pul
mablag‘larini bank omonatlariga faol jalb qilish imkoniyatini bermoqda.
Shu bilan birga, banklarga bo‘lgan ishonchning ortib borayotganligi sababli
oxirgi o‘n yilda aholi va korxonalarning banklardagi omonatlari hajmi 30 barobar
oshdi. Bu esa, o‘z navbatida, banklarning investitsiya faoliyatini rivojlanishii ijobiy
ta’sir ko‘rsatmoqda.
Tijorat banklari investitsiya faoliyatidan oladigan foydalari investitsion
loyihalarining daromadlilik darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Agar investitsion loyihadan
foyda ko‘rish ehtimoli yuqori bo‘lsa korxonalar kredit va uning foizini to‘lash
imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Banklarda ham bu borada muammoli kreditlar yuzaga
kelish havfi kamayadi.
Iqtisodiyotda davlatning qimmatli qog‘ozlariga investitsiya qilib daromad
olish ham keng tarqalgan. Masalan Germaniya, Rossiya davlatlarida mazkur
operatsiyalar juda rivojlangan bo‘lib, davlat qimmatli qog‘ozlarining bir necha
turlari bo‘yicha oldi-sotdi operatsiyalari amalga oshiriladi. Ammo respublikamizda
banklar mablag‘larini ushbu yo‘nalishga investitsiya qilinishi etarli darajada
rivojlanmagan. Sababi so‘nggi yillarda davlat byudjeti profitsit bilan
yakunlanayotganligi bois davlat obligatsiyalari deyarli muomalaga chiqarilmayotir.
Shuningdek, tijorat banklarining investitsiya faoliyatini rivojlantirish uchun
Markaziy bank samarali pul-kredit siyosati yurgizib, inflyasiya darajasini ushlab
turishga harakat qilishi lozim. Inflyasiya darajasining yuqori bo‘lishi banklarning
real foiz stavkasining tushishiga olib keldi. Bu esa o‘zo‘zidan investitsiya kiritishni
23

rag‘batlantirmaydi. Keyingi yillarda inflyasiyaning prognoz ko‘rsatkichi 18 foiz
doirasida belgilanidi. Mazkur holat mamlakatimizda qat’iy pul-kredit siyosati
yuritilishi natijasidan investorlar uchun qulay sharoit yaratilayotganligini
ko‘rsatadi va uzoq muddatli kreditlar berilishini ham rag‘batlantiradi.
Ma’lumki bank kreditlarining foiz stavkasi ularni jalb qiladigan depozit
resurslari bahosiga ham bog‘liq. Mamlakat yalpi ichki mahsulotining va unga mos
ravishda aholi daromadlarining yildan-yilga yuqori sur’atlar bilan o‘sishi, bank
tizimiga bo‘lgan ishonchning ortib borishi hamda iqtisodiyotda inflyasiyaning
pasayib borishi kabi omillar ta’sirida 2020 yildan boshlab bank depozitlari
bo‘yicha foiz stavkalarining pasayishi kuzatildi.
Erishilgan yutuqlarga qaramasdan mamlakatimiz banklarining investitsiya
jarayonlaridagi ishtiroki etarli darajada emas. Xorijiy mamlakatlarda investitsiyalar
tarkibida bank kreditlarining ulushi 50 foiz atrofida bo‘lib ushbu ko‘rsatkich bizda
ancha pastligi ham tijorat banklari investitsiya faoliyatini yanada rivojlantirishni
taqozo etadi. Buning uchun quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirilishi maqsadga
muvofiq deb hisoblaymiz: 10
– Banklarning moliyaviy resurslari bazasini mustahkamlash.
Banklarning kapitallashuv darajasini yanada oshirishga alohida e’tibor berish
lozim. Aktiv operatsiyalarining me’yori ham kapital hajmidan kelib chiqib
belgilanadi. Banklarning moliyaviy resurslari tarkibida uzoq muddatli mablag‘lar
hajmini oshirish zarur. Buning uchun yuridik va jismoniy shaxslarning bo‘sh
mablag‘larini jalb etish va obligatsiyalarni emissiya qilish kerak. SHuningdek,
Markaziy bank majburiy zaxiralar me’yorini pasaytirish lozim. Majburiy zaxiralar
1 yilgacha bo‘lgan muddatli depozitlari uchun – 15 foiz, 1 yildan 3 yilgacha
bo‘lgan depozitlar uchun – 12 foiz, 3 yildan ortiq bo‘lgan depozitlar uchun – 10,5
foiz miqdorida. Majburiy zaxiralar foizini 10 foizga tushirish maqsadga muvofiq.
– Markaziy bank qayta moliyalashtirish vositasida banklarning
likvidligini ta’minlashi va ularning investitsion salohiyatini oshirishga
10
Djumaniyozov U.I. Davlat-xususiy sherikchiligi asosida uy-joy qurilishi sohasida korporativ boshqaruv
mexanizmlarini takomillashtirish. iqt. fan. bo‘yicha falsafa doktori (PhD) diss. avtoref. – T., 2017 – 26 b.
24

ko‘maklashishi lozim. Markaziy bank tomonidan qayta moliyalash stavkasi 10
foizdan 01.01.2015 dan 14foizga tushirildi. Bu esa, o‘z navbatida, banklarning
foizlariga ta’sir ko‘rsatadi;
– Markaziy bank tijorat banklarining investitsion imkoniyatlarini
kengaytirish uchun ochiq bozor operatsiyalarini rivojlantirishi lozim. O‘zbekiston
Respublikasining “O‘zbekiston respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida”gi
qonunining 25-moddasida “Markaziy bank davlat qimmatli qog‘ozlari, shuningdek
Markaziy bankning o‘zi chiqargan qarz majburiyatlarini xarid qilishi va ochiq
bozorda sotishi mumkin” deylgan. So‘nggi yillarda davlat byudjeti profitsit bilan
yakunlanayotganligi sababli davlat qimmatli qog‘ozlarini emissiya hajmi
qisqargan. Lekin rivojlangan mamlakatlar tajribasidan kelib chiqadigan bo‘lsak,
ochiq bozor operatsiyalari Markaziy bankning eng samarali pul-kredit
siyosatlaridan biri hisoblanadi. Chunki aynan mazkur instrument orqali pul
massasiga tez ta’sir ko‘rsatish mumkinligi isbotlangan. Masalan, Germaniya,
Kanada, Yaponiya kabi davlatlarda ochiq bozor operatsiyalaridan keng
foydalaniladi.
– investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda tijorat banklarining
ishtirokini faollashtirish, loyihalarni ekspertiza qilish va xatarni baholash tizimini
takomillashtirish, kreditlar bo‘yicha muammoli qarzlarning yuzaga kelishini oldini
olish yo‘li bilan tijorat banklarining kredit portfeli mutassil o‘sishi hamda sifatini
ta’minlash;
– Mamlakatimizdagi aksiyadorlik jamiyatlarining qimmatbaho
qog‘ozlari jozibadorligini oshirish lozim.
Yuqorida taklif qilingan tadbirlarni amaliyotga tatbiq etilishi respublikamiz
tijorat banklarining investitsiya faoliyatini rivojlantirishga, iqtisodiyotni barqaror
o‘sishiga ko‘maklashadi.
Rivojlangan xorijiy davlatlarning bank amaliyotida hukumatning qimmatli
qog‘ozlariga qilingan bank investitsiyalarini yuqori salmoqqa ega ekanligining
asosiy sabablari, O.I. Lavrushinning fikriga ko‘ra, quyidagilardan iboratdir:
25

a) Hukumatning qimmatli qog‘ozlari yuqori likvidlilik xususiyatiga ega.
Chunki, ularga nisbatan qimmatli qog‘ozlar bozorida doimiy xarakterga ega
bo‘lgan barqaror talab mavjud. Bu esa, hukumatning qimmatli qog‘ozlari
hisobidan tijorat banklarining likvidliligini ta’minlash imkonini beradi.
b) Hukumatning qimmatli qog‘ozlari qat’iy belgilangan foizda bankka
daromad keltiradi. Demak, ular bankning foizli daromadlari hajmini oshirish
imkonini beradi, bu esa, ularning moliyaviy barqarorligini ta’minlashning zaruriy
shartidir.
v) Hukumatning qimmatli qog‘ozlari yirik miqdorda emissiya qilingan.
Masalan, AQSh, Germaniya davlatlarida qimmatli qog‘ozlarning emitentlari
tarkibida hukumat, emissiya miqdoriga ko‘ra, birinchi o‘rinni egallaydi. Buning
asosiy sababi shundaki, hukumatning qimmatli qog‘ozlarini sotishdan olingan
tushum davlat byudjeti xarajatlarini moliyalashtirishning noinflatsion usuli
hisoblanadi.
Hоzirgi kunda O‘zbekistоn Respublikasi tijоrat banklarining yuqоri riskli
kоrpоrativ qimmatli qоg‘оzlarga sarflagan investitsiyalari kichik salmоqni
egallaydi. Ushbu hоlatga sabab, davlat qisqa va o‘rta muddatli оbligatsiyalari
uchun to‘lоv kafоlatlangan, ulardan оlinadigan fоyda sоliqqa tоrtilmaydi.
Shuningdek, Respublikamizda kоrpоrativ qimmatli qоg‘оzlar bоzоri, ayniqsa
ularning ikkilamchi bоzоri yaхshi rivоjlanmagan. Natijada, tijоrat banklarining
qimmatli qоg‘оzlarga qilgan investitsiyalari tarkibida qayta sоtish maqsadida
оlingan qimmatli qоg‘оzlar hissasi yuqоri bo‘lib qоlmоqda.
Bundan tashqari, tijоrat banklari investitsiya pоrtfeli hajmining kattaligi
uning kapitalni etarlilik darajasiga salbiy ta’sir qiladi, chunki investitsiya pоrtfeli
summasi jami regulyativ kapital tarkibidan chegiriladi. Savdо maqsadida оlingan
qimmatli qоg‘оzlar esa tijоrat banklari jami regulyativ kapitali yetarligiga salbiy
ta’sir qilmaydi. 11
11
Лаврушин О.И. Банковское дело. М.: Ф и С. 2013г. стр.271
26

Ayni paytda tijоrat banklari kоrpоrativ qimmatli qоg‘оzlarga investitsiya
qilganda ularning likvidlilik darajasi pasaymоqda. Bunga sabab, ko‘pchilik
kоrpоrativ qimmatli qоg‘оzlarning darоmadlilik darajasini pastligidir.
Fikrimizcha, tijоrat banklarining investitsiya faоliyatini rivоjlantirish uchun
ularning jami regulyativ kapitalini оshirish lоzim. Shu hоlatdagina tijоrat banklari
kapitalining etarliligi Markaziy bank tоmоnidan qo‘yilgan talablarga javоb beradi
va ularning investitsiya qilish imkоniyatlari оshadi.
Tijоrat banklari investitsiya pоrtfelidagi darоmadlilik darajasi past bo‘lgan
qimmatli qоg‘оzlarni sоtib, ularning o‘rniga birjada kоtirоvka qilinadigan va
darоmadli qimmatli qоg‘оzlarni sоtib оlishi zarur.
Shuni ta’kidlash joizki, tijоrat banklari faоliyatida fоydali qimmatli
qоg‘оzlarga investitsiya sarflash muhim o‘rin tutib, ularni istiqbоlli
rivоjlanishining asоsiy оmili hisоblanadi.
Bank investitsiyalariga fоyda оlish maqsadida bir yildan оrtiq vaqtda to‘lash
sharti bilan qimmatli qоg‘оzlarga mablag‘larni qo‘yilma qilish kiradi.
Agar bank turli emitentlar qimmatli qоg‘оzlaridan bir necha turini sоtib оlsa ya’ni
uning qo‘yilmalari diversifikatsiyalangan bo‘ladi va bunda bank investitsiyalar
pоrtfeli namоyon bo‘ladi.
Investitsiya pоrtfeli tarkibiga uni rejalashtirish, tahlil qilish va tartibga sоlib
turish, pоrtfel оldiga qo‘yilgan vazifalarga erishish uchun uni shakllantirish hamda
quvvatlab turish, uning likvidliligini zarur darajada saqlab turish va u bilan bоg‘liq
хarajatlarni kamaytirishni o‘z ichiga оladi. Investitsiya siyosatini ishlab chiqish va
investitsiya pоrtfeli tuzilmasini aniqlash vaqtida banklar avvalоmbоr likvidlik,
darоmadlilik va хatarga e’tibоr beradi.
Banklarning qimmatli qоg‘оzlarga investitsiyalar qilishdan asоsiy maqsadi
fоizlar оlish, kapitalni saqlab qоlish va qimmatli qоg‘оzlar kursi qiymatini o‘sib
bоrishi asоsida sarmоyaning ko‘payishini ta’minlashdir.
Banklarning bu sоhadagi strategiyasiga bank qоnunchiligi katta ta’sir
ko‘rsatadi. Masalan, Buyuk Britaniya, Italiya kabi mamlakatlarda qоnun bank
27

pоrtfelida mavjud bo‘lgan qimmatli qоg‘оzlar kurs qiymatining o‘sishi hisоbiga
vujudga keladigan yashinir zahiralarning shakllantirilishini taqiqlaydi.
Bu davlatlarda banklar o‘z balanslarida aktivlarining qiymatini, ularni qayta
bahоlashni hisоbga оlgan hоlda ko‘rsatishlari shart.
Ko‘pgina mamlakatlarda bank qоnunchiligi bank investitsiya pоrtfelida
mavjud bo‘lgan qimmatli qоg‘оzlarning sifatiga muayayn talablarni qo‘yadi. Bu
talablar оdatda, qimmatli qоg‘оzlar likvidligiga tegishlidir, shuningdek, bank
pоrtfelini shakllantiruvchi qimmatli qоg‘оzlar bоzоrda erkin muоmalada bo‘lishi
yoki kredit оlish vaqtida garоv sifatida Markaziy bank tоmоnidan qabul qilinishi
kerak.
Bugungi kunda mamlakatimiz tijorat banklari obligatsiyalar bilan bo‘g‘liq
operatsiyalarda ham ishtirok etmoqdalar va albatta, ularning bu borodagi ishlari
hajmi yillar kesimida o‘sib bormoqda. Investitsiya faoliyatining ishtirokchisi
qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa huquqlarga ham ega bo‘lishi mumkin.
Bankning investitsiya faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish quyidagi yo‘llar
bilan amalga oshiriladi:
 investitsiya faoliyatining qonunchilik negizini takomillashtirish;
 soliq to‘lovchilar va soliq solish ob’yektlarini, soliq stavkalari va ularga doir
imtiyozlarni tabaqalashtiruvchi soliq tizimini qo‘llash;
 asosiy fondlarni jadal amortizatsiya qilish;
 normalar, qoidalar va standartlarni belgilash;
 monopoliyaga qarshi choralarni qo‘llash;
 kredit siyosati va narx belgilash siyosatini o‘tkazish;
 yerga va boshqa tabiiy resurslarga egalik qilish va ulardan
 foydalanish shartlarini belgilash;
 investitsiya loyihalarini ekspertiza qilish mexanizmlarini belgilash.
O‘zbekiston Respublikasining investitsiya dasturiga kiritilgan investitsiya
loyihalarining amalga oshirilishi monitoringini yuritish mavjud soha rivojidagi eng
28

muhim omildir. Investitsiya faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish qonun
hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa shakllarda ham amalga oshiriladi.
Davlat investitsiya faoliyati doirasida:
 davlat byudjeti va byudjetdan tashqari fondlar mablag‘i hisobidan
to‘g‘ridan-to‘g‘ri moliyalash yo‘li bilan amalga oshiriladigan investitsiyalar;
 O‘zbekiston Respublikasi Hukumati kafolati ostida chet el investitsiyalari va
kreditlarini jalb etgan holda amalga oshiriladigan investitsiya
markazlashtirilgan investitsiya hisoblanadi.
Markazlashtirilgan investitsiyalarni boshqarish mahalliy davlat hokimiyati
organlari va davlat boshqaruv organlari tomonidan ularning vakolatlari doirasida
amalga oshiriladi. Davlatimiz rahbarining 2008-yil 18noyabrdagi “Iqtisodiyot real
sektori korxonalarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi farmoni iqtisodiy nochor korxonalarni sog‘lomlashtirish va ularni
modernizatsiyalashda muhim omil bo‘layotgani bugun hech kimga sir emas.
Mazkur hujjatga ko‘ra, past rentabelli va zarar ko‘rib ishlayotgan
korxonalarni moliyaviy sog‘lomlashtirish, ishlab chiqarishni modernizatsiyalash,
texnik va texnologik qayta jihozlash, ichki va tashqi bozorlarda raqobatbardosh
mahsulotlar ishlab chiqarishni ta’minlash maqsadida tijorat banklarining
mablag‘larini keng jalb etish belgilangan.
Tijorat banklarining investitsiya faoliyati kengaytirilishini yanada
rag‘batlantirish, iqtisodiyot tarmoqlarini modernizatsiya qilish, texnik va
texnologik qayta jihozlashga yo‘naltirilgan uzoq muddatli investitsiya loyihalarini
moliyalash hajmlarini oshirish uchun ularning resurs bazasini mustahkamlash
maqsadida 12
:
Bugungi kunda quyidagilar investitsiya faoliyatini kengaytirish sohasida
tijorat banklarining eng muhim vazifalari deb hisoblanmoqda:
12
“Tijorat banklarining investitsiya loyihalarini moliyalashtirishga yo‘naltiriladigan uzoq muddatli
kreditlari ulushini ko‘paytirishni rag‘batlantirish borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”

29

 yangi ishlab chiqarishlarni tashkil etish, korxonalarni modernizatsiya
qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash bo‘yicha bankning kredit hamda
investitsiya siyosatini va investitsiya loyihalarini uzoq muddatli kreditlash
mexanizmlarini yanada takomillashtirish, buning asosida bankning uzoq muddatli
resurs bazasini mustahkamlash;
 loyiha hujjatlari, ularning moliyaviy jihatdan o‘zini qoplashi va
rentabelligini chuqur tahlil qilish asosida investitsiya loyihalarini puxta tanlab
olish, kompleks baholash hamda sifatli ekspertiza qilishni ta’minlash;
 investitsiya loyihalarini moliyalashga o‘z moliya mablag‘larini
sarflash va ulardan samarali foydalanish, loyihalarning amalga oshirib borilishini
doimiy monitoring qilish, qo‘yilgan mablag‘larning o‘z vaqtida va to‘liq
qaytarilishini ta’minlash;
 tavakkalchilik, garovlar va ta’minlashning boshqa turlari bozor
qiymatini puxta baholashni hisobga olgan holda, berilgan kreditlarning o‘z vaqtida
hamda to‘liq qaytarilishini ta’minlaydigan ishonchli mexanizmlardan keng
foydalanish;
 investitsiya faoliyatini amalga oshirayotgan banklar bo‘linmalarini
professional tayyorlangan yuqori malakali kadrlar bilan mustahkamlash,
investitsiya loyihalarini tanlab olish, ekspertiza qilish va amalga oshirish
masalalari bo‘yicha bank mutaxassislarini qayta tayyorlash hamda malakasini
oshirish sifatini tubdan yaxshilash.
XULOSA.
Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini oshirish masalasi bugungi
kunda nafaqat alohida banklar, balki butun moliyaviy tizim barqarorligi va
iqtisodiy o‘sish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Tadqiqot natijalari shuni
ko‘rsatadiki, moliyaviy barqarorlikni oshirish bank faoliyatining barcha sohalarini
qamrab oluvchi kompleks yondashuvni talab qiladi.
30

Birinchidan, moliyaviy barqarorlikka erishishning asosiy sharti banklarning
kapital bazasini mustahkamlashdir. Yaxshi kapital darajasi banklarga operatsion
faoliyatda yuzaga keladigan xavflarga bardosh berish imkonini beradi. Xususan,
kredit xavflarini samarali boshqarish, turli iqtisodiy zarbalarga qarshi chidamlilik
va foiz stavkalari bo‘yicha o‘zgarishlarga moslashuvchanlik banklar barqarorligini
mustahkamlovchi muhim omillardir.
Ikkinchidan, banklar raqamli transformatsiya jarayonlariga faol qo‘shilib,
yangi texnologiyalarni joriy qilish orqali mijozlar bazasini kengaytirishlari va
operatsion xarajatlarni kamaytirishlari zarur. Masalan, onlayn bank xizmatlari,
sun’iy intellekt asosida ishlovchi mijozlarni qo‘llab-quvvatlash tizimlari va
blokcheyn texnologiyalarining joriy etilishi bank operatsiyalarini shaffof va
ishonchli qiladi. Bu nafaqat mijozlar ishonchini oshiradi, balki moliyaviy tizimga
bo‘lgan umumiy ishonchni ham kuchaytiradi.
Uchinchidan, tijorat banklari uchun global moliyaviy standartlarga
moslashish va xalqaro reytinglarni yaxshilash zarurati mavjud. Bu esa o‘z
navbatida banklarning xalqaro moliyaviy institutlar va investorlarga ochiqligini
oshiradi. Shu bilan birga, global standartlarga muvofiqlik banklarning xorijiy
investitsiyalarni jalb qilish va xalqaro moliya bozorlarida faoliyat yuritish
imkoniyatlarini kengaytiradi.
To‘rtinchidan, davlat tomonidan samarali regulyatsiya tizimi va qo‘llab-
quvvatlash choralari banklarning moliyaviy barqarorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Xususan, markaziy bank tomonidan aniq va barqaror siyosat yuritilishi, banklar
uchun risklarni boshqarish tizimlarini standartlashtirish va moliyaviy
infratuzilmani rivojlantirish iqtisodiy o‘sishga xizmat qiladi.
Beshinchidan, banklar mijozlar bilan ishonchli munosabatlarni yo‘lga
qo‘yishi va barqaror rivojlanishni ta’minlash uchun mas’uliyatli bank faoliyatini
amalga oshirishi lozim. Masalan, yashil moliya va barqaror rivojlanishga xizmat
qiluvchi mahsulotlar taklifi nafaqat banklarning ijobiy imidjini shakllantiradi, balki
uzoq muddatli rentabellikni ham ta’minlaydi.
31

Natijada, tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini oshirish orqali
ularning iqtisodiyotdagi roli yanada ortadi. Barqaror bank tizimi faqatgina
moliyaviy sohani rivojlantirib qolmasdan, balki investitsion jarayonlarni
tezlashtirish, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash va aholi farovonligini oshirishga
ham xizmat qiladi. Shu sababli, tijorat banklarining barqarorligini ta’minlash
masalasi davlat, bank sektorining o‘zi va jamiyatning umumiy manfaatlariga mos
keladigan ustuvor yo‘nalishlardan biri bo‘lishi lozim. Keng ko‘lamli islohotlar,
innovatsion yondashuvlar va xalqaro tajriba asosida tijorat banklari nafaqat
iqtisodiy o‘zgarishlarga moslashadi, balki yangi rivojlanish bosqichlariga erishish
imkoniyatiga ega bo‘ladi. Shunday qilib, moliyaviy barqarorlikni oshirish banklar
uchun strategik maqsad bo‘lib qoladi va bu iqtisodiy barqarorlikka zamin yaratadi.
Tijorat banklari moliyaviy barqarorligini oshirish bo‘yicha tadqiqotlar shuni
ko‘rsatadiki, muvaffaqiyatning kaliti bir qator omillarning uyg‘unligiga bog‘liq.
Avvalo, banklar o‘z kapital bazasini mustahkamlashi, mijozlar ishonchini oshirish
uchun risklarni samarali boshqarish tizimini joriy qilishi kerak. Shuningdek,
raqamli texnologiyalarga sarmoya kiritish, innovatsion moliyaviy mahsulotlar
yaratish va xalqaro standartlarga mos faoliyat yuritish moliyaviy barqarorlikka
erishishda muhim omil hisoblanadi.
Davlat tomonidan samarali regulyatsiya va nazorat tizimining mavjudligi
ham bank tizimining barqarorligini oshiradi. Shu bilan birga, iqtisodiyotda
umumiy barqarorlikni ta'minlash, inflyatsiyani nazorat qilish va moliyaviy
infratuzilmani yaxshilash orqali tijorat banklariga qo‘llab-quvvatlash berish
mumkin.
Kelgusida tijorat banklari global va mahalliy bozor o‘zgarishlariga tezkor
moslashishga qaratilgan strategiyalarni ishlab chiqishi, mijozlar ehtiyojlarini
chuqur o‘rganib, ularga innovatsion yechimlarni taklif etishi lozim. Shunday
yondashuv banklarning nafaqat barqarorligini ta'minlaydi, balki uzoq muddatli
rivojlanishiga ham zamin yaratadi. Mazkur mavzu bo‘yicha izlanishlar tijorat
32

banklarining moliyaviy barqarorligini ta'minlash, ularning iqtisodiyotdagi rolini
kuchaytirish va xalqaro bozorda raqobatbardoshlikni oshirishga xizmat qiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: O‘zbekiston, 2017.
2. O‘zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi. (O‘zbekiston Respublikasining
«O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksini tasdiqlash to‘g‘risida»gi 2009 yil
30 dekabrdagi 241-son qonuni bilan tasdiqlangan) (keyinchalik kiritilgan
o‘zgartirishlar va qo‘shimchalarni hisobga olgan holda).
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 6 maydagi «Tijorat
banklarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va ularning resurs bazasini
rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» gi PQ-2344-sonli qarori.
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoevning «O‘zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi
2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni. // Xalq so‘zi, 2017 yil 8 fevraldagi
28 (6722)-soni.
5. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b.
6. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2017 yilga mo‘ljallangan monetar
siyosat asosiy yo‘nalishlari - http://www.cbu.uz
7. Abdullayeva Sh.Z. “Bank risklari va kreditlash”.-T.: Moliya,2002y.-B-1
8. Alimardonov M.I. Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga soliq tizimining ta’siri.
- Toshkent, 2003. - 233 b.
9. Aliyev I. “Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bilan opertasiyalari”.-
T.:O‘zbekiston,2005 y-B-15. darsligi asosida tayyorlandi.
10. Alimov I.I., Xusanboev A. Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bilan
operatsiyalari. O‘quv qo‘llanmasi. – TDIU. 2006
11. Abdullayev Y, Qoraliyev T, Toshmurodov Sh, Abdullayeva Sh ”Bank ishi”
O‘quv qo‘llanma. –T. IQTISOD-MOLIYA,2010y.-B-28.
33

12. Abduraupov R.R. O‘zbekistonda xorijiy investitsiyali korxonalar iqtisodiy
salohiyatini boshqarish mexanizmlarini takomillashtirish. i.f.d. diss.avtoref. – T.,
2016 – 28 b.
13. Бурханов А. “Активизация инвестиционной деятельности” М.: Экономика,
2001y.-B-56.
14. Butikov I. “Qimmatli qog‘ozlar bozori”.-M.: Delo,2001y. 44-b.
15. Barulin S.V. Finansi. – M.: KNORUS, 2011. – 640 s.
16. Djumaniyozov U.I. Davlat-xususiy sherikchiligi asosida uy-joy qurilishi
sohasida korporativ boshqaruv mexanizmlarini takomillashtirish. iqt. fan. bo‘yicha
falsafa doktori (PhD) diss. avtoref. – T., 2017 – 26 b.
17. Gulyamov S.S. i dr. “Деньги, кредиты, банки: Учебное пособие. – Кувасай
2004
18. Жуков Е. “Деньги, кредит, банки, ценные бумаги”. – М.: Юните, 2001г.-B-
68.
19. Лаврушин О.И. Банковское дело. М.: Ф и С. 2013г. стр.271
20. Marcia Cornett, Troy Adair, Finance: Applications and Theory, 2014
21. Mamatov B.S. va boshq. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish.
Darslik. – T.: Iqtisod-moliya, 2014. – 608 b. 22. Malikov T. Moliya. – T.: Iqtisod-
moliya, 2018. – 268 b.
22. Nasriddinov F.N. Tijorat banklarida risk-menejment tizimini takomillashtirish
yo‘llari. i.f.n. diss. avtoref. – T., 2012 – 26 b.
23. Raximova D.N., Zaynutdinov Sh.N. Korporativ boshqaruv asoslari. – T.,
Akademiya. 2006 – 47 b.
24. Raximov M.YU. Iqtisodiyot sub’yektlari moliyaviy holatining tahlili. O‘quv
qo‘llanma. – T.: Iqtisod-moliya, 2013. – 392-b.
Internet saytlari
http: // www.finansy.ru
http: // www.iqtisodiyot.uz
http: // www.mf.uz
34

http: // www.stat.uz
http: // www.lex.uz
http: //www.tfi.uz
35

Tijorat banklari moliyaviy barqarorligini oshirish istiqbollari

Купить