Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	51.5KB
Покупки	1
Дата загрузки	23 Февраль 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

Tijorat banklari va ularning iqtisodiyotda tutgan o'rni

26birinchidan, uning ijtimoiy mahsulot yaratish, milliy daromad va pul
resurslarini qayta taqsimlashga bog‘liqligi;
ikkinchidan, kreditning harakat shakliga (tovar yoki pul tarzida) ega ekanligi;
uchinchidan, takror ishlab chiqarishdagi harakatning asosiy hal etuvchi belgisi
(qarz) ekanligi va h. k.
Berilgan kredit qaytarib berishlilik xarakteriga ega. U xuddi shu sifati bilan
moliyadan farq qiladi.Ssuda kapitali manbalarining tahlili kreditning iqtisodiy
kategoriya sifatidagi mohiyatini aniqlashga asos bo‘lib xizmat qildi.Bir qator
iqtisodchilarning fikricha, kredit jamiyatdagi vaqtincha bo‘sh pul mablag‘larini
yig‘ish va ularni taqsimlash shaklidir. Bu nuqtai nazardan, kredit vaqtincha bo‘sh
pul mablag‘larini qarzga berish bo‘lib, muayyan belgilangan muddatdan so‘ng bu
mablag‘lar o‘z manbasiga qaytib kelishi kerak. Kredit mexanizmi deganda
kreditlash jarayonini amalga oshirishning shakllari kreditlash usullari shakllari va
elementlarini tushunish kerak. Kredit mexanizmining elementlariga kreditning
obekti va subekti,kreditlash tamoyillari,kreditlash usullari va shakllari kabilar
kiradi. 8
Kredit va kreditlashning o‘ziga xos qoidalari borki, ular maxsus tamoyillarda
ifoda etiladi. Bular:
· kreditning qaytarishliligi;
· kreditning muddatliligi;
· kreditning ta’minlanganligi;
· kreditning maqsadliligi;
· kreditning to‘lovliligi;
8
“Iqtisodiyotni kreditlashning zamonaviy usullari” – Iqtisodiyot va biznes jurnali, 2020-yil sonlari.

5I. BOB. TIJORAT BANKLARINING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Tijorat banklarining tushunchasi va vazifalari .
Tijorat banklari – bu mijozlarning mablag‘larini jalb qiluvchi, ularga kredit
beruvchi, to‘lovlarni amalga oshiruvchi va boshqa moliyaviy xizmatlarni
ko‘rsatuvchi moliya muassasalaridir. Ular bozor iqtisodiyotida muhim ahamiyat
kasb etadi va iqtisodiy o'sishni qo'llab-quvvatlashda asosiy vosita sifatida xizmat
qiladi. Tijorat banklari o'z faoliyatini foyda olish maqsadida amalga oshiradi va
shu bilan birga mijozlarning moliyaviy ehtiyojlarini qondiradi.
Tijorat banklari moliya tizimining ajralmas qismi bo'lib, ular nafaqat kreditlash
va depozit qabul qilish, balki investitsiya qilish, valyuta operatsiyalari va
moliyaviy maslahatchilik xizmatlarini ham ko'rsatadi. Tijorat banklari moliyaviy
vositachilar sifatida jamiyatda pul mablag'larini samarali taqsimlaydi va ularni
iqtisodiyotning turli sektorlariga yo'naltiradi. Shu bilan birga, ular to'lov tizimini
boshqaradi va iqtisodiyotda pul aylanishini ta'minlaydi. Tijorat banklari
faoliyatining asosiy maqsadi – foyda olish bo'lib, ular bunga kredit foizlari,
xizmat haqlari va investitsiya daromadlari orqali erishadilar. Shu bilan birga, ular
mijozlarning ishonchini qozonish va saqlash uchun barqarorlik va ishonchlilikka
katta e'tibor qaratadilar. Hozirgi kunda tijorat banklari raqobatbardosh bo'lish
uchun yangi texnologiyalarni joriy etib, onlayn bank xizmatlarini
rivojlantirmoqda. Shuningdek, tijorat banklari makroiqtisodiy barqarorlikka ham
ta'sir ko'rsatadi. Ular pul-kredit siyosatini amalga oshirishda markaziy bank bilan
hamkorlik qiladi va iqtisodiyotdagi likvidlikni boshqaradi. Tijorat banklari
moliyaviy inqirozlarning oldini olishda muhim rol o'ynaydi va iqtisodiy faollikni
qo'llab-quvvatlaydi. 3
3
"Bank ishi asoslari" – O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki nashrlari, 2022.

4Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi: Tijorat banklari faoliyatini
tadqiq etish bo'yicha dunyo miqyosida ko'plab ilmiy izlanishlar olib borilgan.
Xususan, P. Samuelson, M. Fridman, J. Shumpeter kabi iqtisodchilar banklarning
iqtisodiy o'sishdagi roli, kredit siyosati va moliyaviy vositachilik masalalarini
chuqur o'rganganlar. O'zbekistonda esa bu borada O'.Abdukarimov, B.Mirzaev,
S.Murodov kabi iqtisodchilar tadqiqotlar olib borganlar. Ularning ilmiy ishlari
asosida tijorat banklarining iqtisodiyotdagi o'rni, kreditlash siyosati va moliyaviy
barqarorlik masalalari keng yoritilgan
Kurs ishi mavzusining maqsadi: Mazkur kurs ishining maqsadi tijorat
banklari faoliyatini tahlil qilish, ularning iqtisodiyotdagi o'rnini baholash va
samaradorligini oshirish bo'yicha ilmiy asoslangan takliflar ishlab chiqishdan
iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari: Tijorat banklarining iqtisodiyotdagi
o'rnini o'rganish; Bank xizmatlari turlarini tahlil qilish va ularning
samaradorligini oshirish yo'llarini aniqlash; Tijorat banklari faoliyatini isloh
qilish bo'yicha xorijiy tajribalarni o'rganish; O'zbekistonda tijorat banklari
faoliyatini takomillashtirish bo'yicha takliflar ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining ob’ekti: Ushbu kurs ishining ob’ekti O'zbekiston
Respublikasidagi tijorat banklari faoliyatidir.
Kurs ishi mavzusining amaliy ahamiyati: Mazkur tadqiqot natijalari tijorat
banklari uchun amaliy qo'llanma bo'lib xizmat qiladi, ularning iqtisodiyotdagi
samaradorligini oshirishda qo'llanilishi mumkin. Shuningdek, bank islohoti
jarayonlarida yangi yondashuvlarni joriy etishga ilmiy asos yaratadi.
Kurs ishining tuzilishi: Mazkur kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

38Bank xizmatlari – tijorat banklari tomonidan taqdim etiladigan kreditlash,
depozit qabul qilish, pul o'tkazmalari, maslahatlar va boshqa moliyaviy xizmatlar
to‘plami.
Rivojlanish strategiyasi – bankning uzoq muddatli maqsadlariga erishish uchun
ishlab chiqilgan rejalashtirish va boshqaruv usullari.
Inqirozdan himoyalanish – iqtisodiy tanglik yoki moliyaviy qiyinchiliklardan
bankni himoya qilish bo‘yicha choralar majmui.
Infratuzilmani moliyalashtirish – yo'llar, ko'priklar, energiya va suv ta'minoti
kabi iqtisodiyotning asosiy tarkibiy qismlarini rivojlantirish uchun mablag'
ajratish.
Innovatsion mahsulotlar – bank xizmatlari va mahsulotlarini raqamli
texnologiyalar va yangiliklar asosida yangilash yoki qayta ishlash.
Xavf-xatarlarni boshqarish – bankning moliyaviy yo'qotishlarni kamaytirish va
barqarorlikni ta'minlash uchun amalga oshiriladigan strategik jarayon.

27· kreditning samaradorligi.
Kreditning qaytarib berish tamoyili. YA’ni kreditni qaytarib berish shart.
Qaytarib berishlik ikki yoqlama jarayonni ifoda etadi, u kreditor uchun ham, qarz
oluvchi uchun ham bir xil darajada muhimdir. Kreditning bu tamoyili amaliyotda
kredit va undan foydalanganlik uchun foiz summasini kredit bergan muassasa
hisobiga ko‘chirish yo‘li bilan to‘lanadi. Aynan shu yo‘l bilan banklar kredit
resurslarining qayta tiklanishini ta’minlaydilar. Kreditning muddatliligi. Kredit
ma’lum muddat uchun beriladi. Bankdan qarz olinganda albatta uning qanday
muddatda berilishi kredit bitimida kelishib olinadi. Kredit bitimi bank bilan qarz
oluvchi o‘rtasidagi bitim bo‘lib, unda kreditning qanday muddatga berilganligi,
kredit uchun qanday haq to‘lanishi va kreditni qaytarishlik kafolatlari qayd
etiladi.
Kreditning muddatliligi har ikkala tomon, kreditor uchun ham, qarz oluvchi
uchun ham muhimdir. Agar kreditor qarzni foizi bilan o‘z vaqtida qaytib olsa,
bunda qarz oluvchining kreditor oldidagi ishonchliligi tasdiqlanadi va yana takror
qarz olish imkoniyati ta’minlanadi.
Kreditning muddatliligi bo‘yicha shartnomada ko‘rsatilgan shartlarning buzilishi
qarz beruvchining qarz oluvchiga nisbatan iqtisodiy jazo choralari (jarima
shaklida, kredit bo‘yicha foiz darajasini oshirish, kreditning muddatini
qisqartirish va boshqalar)ni qo‘llashi mumkin. Kreditning muddatliligi:
· kelib tushuvchi mablag‘larning tejamli va qayta ishlatish muddatiga;
· ishlab chiqarilgan mahsulotni jo‘natish muddatiga;
· tovarlarni sotish muddatiga;
· aylanma fondlarining doiraviy aylanishining tezligiga bog‘liqdir.

21Moliyaviy xizmatlar ko‘rsatish – Banklar to‘lov va hisob-kitob xizmatlarini
taqdim etib, mijozlarning moliyaviy operatsiyalarini soddalashtiradi.
Investitsion faoliyat – Banklar qimmatli qog‘ozlar, obligatsiyalar va
boshqa moliyaviy instrumentlarga investitsiya qilish orqali kapital
bozorlarida ishtirok etadi.
Risklarni boshqarish va sug‘urta xizmatlari – Banklar moliyaviy risklarni
kamaytirish bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatib, sug‘urta va xedjirlash
mexanizmlaridan foydalanadi.
Moliyaviy innovatsiyalar va texnologik rivojlanish – Banklar fintech,
raqamli bank xizmatlari, blokcheyn va sun’iy intellekt asosidagi
xizmatlarni joriy etish orqali moliyaviy vositachilikni yanada samarali
qilishga intiladi.
Depozitlar qabul qilish – Banklar aholi va korxonalardan depozitlar
shaklida mablag‘larni jalb qiladi. Bu mablag‘lar keyinchalik kreditlar va
investitsiyalarga yo‘naltiriladi.
Kredit berish – Tijorat banklari turli xil kredit mahsulotlarini taklif qilib,
moliyaviy resurslarni iqtisodiyotga kiritadi.
To‘lov tizimlarini boshqarish – Banklar mijozlar o‘rtasidagi moliyaviy
hisob-kitoblarni osonlashtirish uchun turli to‘lov tizimlarini boshqaradi.
Investitsiya faoliyati – Tijorat banklari mijozlar va o‘z mablag‘larini
qimmatli qog‘ozlar va boshqa moliyaviy instrumentlarga investitsiya qilish
orqali iqtisodiyotga xizmat qiladi.
2. Tijorat banklarining kredit vositachiligi Tijorat banklari kredit vositachiligi
orqali mablag‘larni samarali taqsimlash va iqtisodiy o‘sishga ko‘maklashadi.

22Banklar kredit ajratish orqali real sektor korxonalarini moliyalashtiradi, kichik va
o‘rta biznesning rivojlanishini qo‘llab-quvvatlaydi hamda aholining iste’mol
imkoniyatlarini kengaytiradi. Kredit berish jarayoni quyidagi bosqichlardan
iborat:
Mijozlarning kreditga bo‘lgan ehtiyojini tahlil qilish
Kredit tarixi va moliyaviy holatini tekshirish.
Kredit shartlarini belgilash va kredit ajratish.
Kredit qaytarilish jarayonini nazorat qilish.
3. Tijorat banklarining depozit operatsiyalari
Tijorat banklari turli xil depozit turlarini taklif qiladi, jumladan:
Muddatli depozitlar – Ma’lum bir vaqt davomida saqlanadigan omonatlar.
Talab qilib olinadigan depozitlar – Mijozlar istalgan vaqtda mablag‘larini yechib
olish imkoniyatiga ega bo‘lgan depozitlar.
Jamg‘arma depozitlari – Aholi va korxonalar uchun uzoq muddatli jamg‘arma
imkoniyatlari.
4. Tijorat banklarining investitsion faoliyati Banklar investitsion vositachilik
orqali kapital bozorlari va iqtisodiyot o‘rtasida bog‘lovchi rol o‘ynaydi. Ular
qimmatli qog‘ozlarni sotib olish, IPO (dastlabki ommaviy taklif) va obligatsiyalar
chiqarish kabi faoliyatlar bilan shug‘ullanadi. Shuningdek, banklar korporativ
obligatsiyalar, davlat qimmatli qog‘ozlari va boshqa investitsion instrumentlarni
muomalaga kiritish orqali investorlar va korxonalarga kapital jalb etish
imkoniyatlarini yaratadi. Tijorat banklari xususiy va institutsional investorlar
uchun diversifikatsiyalangan investitsiya portfellarini boshqarishda ham muhim

17va raqamli transformatsiya ta’sirida tezkor rivojlanish bosqichiga kirdi. Bugungi
kunda tijorat banklari nafaqat an’anaviy bank xizmatlarini taqdim etish bilan
cheklanib qolmay, balki innovatsion yechimlarni joriy qilish orqali moliyaviy
bozorda yetakchilik qilishga intilmoqda. Ushbu tendensiyalar bank
xizmatlarining sifatini oshirish, mijozlarga qulaylik yaratish va moliyaviy tizim
barqarorligini ta’minlashga qaratilgan.
Birinchi navbatda, raqamli bank xizmatlari bank tizimida muhim o‘rin
egallamoqda. Mobil ilovalar va internet banking imkoniyatlari orqali mijozlar o‘z
hisoblarini istalgan joydan boshqarishlari, pul o‘tkazmalari va boshqa moliyaviy
operatsiyalarni tezkor amalga oshirishlari mumkin. An’anaviy bank filiallariga
borish ehtiyoji kamayib, masofaviy xizmatlar kundalik hayotning ajralmas
qismiga aylanmoqda. Raqamli bank xizmatlari mijozlarga 24/7 rejimida xizmat
ko‘rsatish imkonini berib, ularning vaqtini tejaydi va qulaylik yaratadi.
Ikkinchi muhim yo‘nalish – blokcheyn texnologiyalarining joriy qilinishi .
Blokcheyn bank tizimidagi xavfsizlikni oshirish, tranzaksiyalarni tezlashtirish va
moliyaviy operatsiyalarni yanada shaffof qilish imkonini beradi. Ushbu
texnologiya yordamida ma’lumotlar markazlashmagan holda saqlanadi va har bir
tranzaksiya xavfsiz himoya ostida bo‘ladi. Banklar blokcheyn texnologiyasidan
foydalanib, mijozlar orasidagi o‘zaro hisob-kitoblarni tezroq amalga oshirish va
firibgarlik xavfini kamaytirishga erishmoqda. Ayniqsa, xalqaro pul
o‘tkazmalarida blokcheyn texnologiyalaridan foydalanish tranzaksiya
xarajatlarini kamaytirish va tezlikni oshirish imkonini bermoqda.
Uchinchi zamonaviy tendensiya – ekologik bank xizmatlarining rivojlanishi .
Global ekologik muammolar sababli banklar ham barqaror rivojlanish
tamoyillariga asoslangan moliyaviy mahsulotlar ishlab chiqishga e’tibor
qaratmoqda. Yashil kreditlar, ekologik loyihalarni moliyalashtirish, barqaror
rivojlanishga yo‘naltirilgan investitsiyalar ushbu jarayonning ajralmas qismiga

18aylanmoqda. Ko‘plab tijorat banklari energiya tejovchi loyihalarni
moliyalashtirish orqali atrof-muhitga zarar yetkazmaydigan iqtisodiy faoliyatni
qo‘llab-quvvatlamoqda. 7
Bundan tashqari, banklar sun’iy intellekt va big data texnologiyalarini keng
qo‘llay boshladi. Sun’iy intellekt asosidagi algoritmlar mijozlarning kredit
tarixini tahlil qilish, firibgarlikni oldini olish va shaxsiylashtirilgan xizmatlarni
taqdim etish uchun ishlatilmoqda. Masalan, chatbotlar va virtual yordamchilar
mijozlarga maslahat berish, tezkor xizmat ko‘rsatish va odatiy operatsiyalarni
avtomatlashtirish imkonini bermoqda. Barcha ushbu zamonaviy tendensiyalar
tijorat banklarining raqobatbardoshligini oshirish, moliyaviy xizmatlarning
sifatini yaxshilash va mijozlarga yanada qulay imkoniyatlar yaratishga xizmat
qiladi. Zamonaviy texnologiyalar bank tizimini yangi bosqichga olib chiqib,
moliyaviy barqarorlikni mustahkamlashga ko‘maklashmoqda. Tijorat banklari
mamlakat iqtisodiy rivojlanishining ajralmas qismi hisoblanadi. Ular aholi
jamg‘armalarini to‘plash, kredit ajratish, moliyaviy xizmatlar ko‘rsatish orqali
iqtisodiyotning turli jabhalarida muhim rol o‘ynaydi. Zamonaviy iqtisodiy
sharoitda tijorat banklarining ahamiyati yanada ortib, ularning faoliyatini
rivojlantirish dolzarb masalaga aylanmoqda.
7
Maxkamov A.M. “Investitsiya siyosati va iqtisodiy o‘sish” – Toshkent: Iqtisodiyot, 2017.

121.3. Bank tizimida tijorat banklarining o‘rni va ahamiyati
Bank tizimi har bir mamlakatning iqtisodiy barqarorligi va rivojlanishida
muhim rol o‘ynaydi. Banklar nafaqat moliyaviy vositachi sifatida xizmat qiladi,
balki iqtisodiy faollikni rag‘batlantiruvchi asosiy institutlardan biri hisoblanadi.
Xususan, tijorat banklari bank tizimining muhim bo‘g‘ini bo‘lib, ular aholi va
tadbirkorlik subyektlariga turli xil moliyaviy xizmatlarni taqdim etadi. Tijorat
banklarining asosiy faoliyat yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: depozitlarni jalb
qilish, kredit ajratish, investitsion faoliyat yuritish, hisob-kitob operatsiyalarini
amalga oshirish, valyuta operatsiyalarini bajarish va boshqa moliyaviy
xizmatlarni taqdim etish. Tijorat banklari mijozlarining moliyaviy ehtiyojlarini
qondirish orqali iqtisodiy taraqqiyotga xizmat qiladi. Shuningdek, tijorat banklari
jamg‘armalarni yig‘ib, ularni samarali yo‘naltirish orqali iqtisodiyotning muhim
tarmoqlarini moliyalashtirishga yordam beradi. Ularning samarali ishlashi
korxonalar va tadbirkorlar uchun moliyaviy imkoniyatlarni oshiradi, yangi ish
o‘rinlarini yaratishga ko‘maklashadi. Banklarning kreditlash faoliyati orqali
kichik va o‘rta biznes subyektlariga moliyaviy ko‘mak berilib, ularning
rivojlanishiga turtki beriladi. Bundan tashqari, tijorat banklari aholi va korxonalar
uchun turli xil to‘lov tizimlari va xizmatlarini taklif qiladi. Zamonaviy bank
xizmatlarining kengayishi natijasida mijozlar o‘z mablag‘larini samarali
boshqarish, elektron to‘lovlarni amalga oshirish va xalqaro moliyaviy
tranzaksiyalardan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Raqamli texnologiyalar
rivojlanishi bilan banklar mobil ilovalar va internet banking kabi qulay
xizmatlarni joriy etmoqda. tijorat banklari mamlakat iqtisodiy tizimining ajralmas
qismi bo‘lib, ularning rivojlanishi iqtisodiyotning barqaror o‘sishiga xizmat
qiladi. Ular moliyaviy resurslarni to‘plash va yo‘naltirish orqali iqtisodiy
barqarorlik va taraqqiyotga o‘z hissasini qo‘shadi.

34Zamonaviy infratuzilma ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish jarayonlarini
samarali tashkil etish imkoniyatini beradi.
Tijorat banklarining investitsion faoliyati iqtisodiy o'sishga ta'sir ko'rsatishda
moliyaviy barqarorlikni ta'minlash vositasi sifatida ham ahamiyatlidir. Banklar
to'g'ri investitsiya strategiyasini ishlab chiqib, resurslarni optimal taqsimlash
orqali moliyaviy bozorlar barqarorligini saqlaydi. Bu esa iqtisodiy inqirozlarning
oldini olishga va barqaror iqtisodiy o'sishni ta'minlashga xizmat qiladi. Shu bilan
birga, tijorat banklarining investitsion faoliyati xatarlarni boshqarish jarayonini
talab qiladi. Banklar investitsiya loyihalarini tahlil qilish, moliyaviy xavflarni
baholash va ularni minimallashtirish uchun zamonaviy boshqaruv usullaridan
foydalanadi. Xatarlarni samarali boshqarish banklarning moliyaviy barqarorligini
ta'minlaydi va ularning investitsiya imkoniyatlarini kengaytiradi.
Tijorat banklari iqtisodiy o'sishga nafaqat moliyaviy resurslar bilan, balki
maslahat xizmatlari, tahliliy tadqiqotlar va biznesni rivojlantirish bo'yicha
tavsiyalar bilan ham hissa qo'shadi. Banklar o'z mijozlariga biznes-rejalar
tayyorlash, bozorni o'rganish va marketing strategiyalarini ishlab chiqishda
ko'maklashadi. Bu esa korxonalarni yanada samarali boshqarishga va ularning
raqobatbardoshligini oshirishga imkon beradi. tijorat banklarining investitsion
faoliyati iqtisodiy o'sishga ko'p qirrali ta'sir ko'rsatadi. Ular to'g'ridan-to'g'ri
investitsiyalar, kreditlash, innovatsiyalarni rag'batlantirish va infratuzilmani
rivojlantirish orqali iqtisodiyotning barqaror o'sishini ta'minlaydi. Shu bilan birga,
banklar xatarlarni boshqarish va moliyaviy barqarorlikni saqlash orqali iqtisodiy
inqirozlarning oldini oladi. Shunday ekan, tijorat banklari mamlakat
iqtisodiyotida nafaqat moliyaviy vositachi, balki iqtisodiy o'sishning strategik
drayveri sifatida muhim o'rin tutadi.

13Tijorat banklarining bank tizimidagi o‘rni Tijorat banklari moliyaviy
vositachilik orqali jamg‘armalarni to‘plash va ularni iqtisodiyotga qayta
yo‘naltirish vazifasini bajaradi. Ular nafaqat depozitlarni jalb qilish va kredit
ajratish bilan shug‘ullanadi, balki jamg‘armalarni samarali taqsimlash orqali
iqtisodiyotning turli tarmoqlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Tijorat
banklarining asosiy vazifalaridan biri iqtisodiyotning turli sohalariga sarmoya
kiritish va moliyaviy resurslarni oqilona taqsimlashdir.
Tijorat banklari quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi: Depozitlarni qabul
qilish – Banklar aholining bo‘sh mablag‘larini qabul qilib, ularga ma’lum foiz
asosida daromad taklif qiladi. Bu esa jamg‘arma madaniyatining shakllanishiga
yordam beradi. Kredit ajratish – Tadbirlarni moliyalashtirish, kichik va o‘rta
biznesni qo‘llab-quvvatlash hamda yirik sanoat korxonalarining rivojlanishini
ta’minlash uchun kredit mablag‘lari ajratiladi. Investitsion faoliyat – Tijorat
banklari turli investitsiya loyihalarini moliyalashtirish orqali iqtisodiyotning
barqaror rivojlanishiga hissa qo‘shadi. Ular qimmatli qog‘ozlar bozorida faol
ishtirok etib, iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlaydi. To‘lov va hisob-kitob
operatsiyalari – Pul o‘tkazmalari, kartalar orqali to‘lovlar, turli xizmatlar uchun
onlayn tranzaksiyalar va boshqa moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirishda
muhim o‘rin tutadi. Valyuta operatsiyalari – Xorijiy valyuta savdosi, valyuta
ayirboshlash, xalqaro pul o‘tkazmalari kabi xizmatlarni taqdim etadi Pul-kredit
siyosatida ishtirok etish – Markaziy bank bilan hamkorlikda pul massasi
muvozanatini ta’minlash, inflyatsiya darajasini boshqarish va iqtisodiy
barqarorlikni saqlashda faol rol o‘ynaydi Tijorat banklari iqtisodiy jarayonlarni
tartibga soluvchi muhim institutlar bo‘lib, ularning samarali faoliyati
iqtisodiyotning barcha jabhalariga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ular ishlab chiqarish,
savdo, transport, xizmat ko‘rsatish sohalari va umuman, iqtisodiyotning barcha
tarmoqlarida moliyaviy barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Banklar
tadbirkorlar va korxonalarga moliyaviy resurslar ajratish orqali innovatsion

36boshqarib, iqtisodiy o'sishni ta'minlaydi. Kreditlash jarayoni orqali tadbirkorlikni
rivojlantiradi, yangi ish o'rinlari yaratadi va aholi farovonligini oshiradi. Shu
bilan birga, investitsion faoliyat orqali ishlab chiqarishni kengaytiradi,
innovatsiyalarni qo'llab-quvvatlaydi va raqobatbardosh iqtisodiyotni
shakllantiradi.
Xulosa qilib aytganda, tijorat banklari iqtisodiyotning asosiy harakatlantiruvchi
kuchlaridan biri bo'lib, ularning faoliyati iqtisodiy o'sishni ta'minlashda muhim
rol o'ynaydi. Ular nafaqat moliyaviy vositachilik, balki investitsiya va kreditlash
orqali iqtisodiyotning barcha tarmoqlariga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Shunday ekan,
tijorat banklarini samarali boshqarish va ularning faoliyatini yanada rivojlantirish
iqtisodiyotning barqaror o'sishini ta'minlash uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
Tijorat banklarining innovatsiyalarni moliyalashtirishdagi ishtiroki ilmiy-tadqiqot
ishlari va texnologik taraqqiyotni rag'batlantiradi. Shu sababli, tijorat
banklarining iqtisodiyotdagi o'rnini kuchaytirish, ularni yanada samarali
boshqarish va rivojlantirish iqtisodiy barqarorlik va o'sishni ta'minlashda katta
ahamiyatga ega.

7shaxslar uchun ham qulay imkoniyatlarni yaratadi. Banklar xalqaro valyuta
bozoridagi o'zgarishlarni kuzatib borib, mijozlarga foydali kurslarda valyuta sotib
olish yoki sotish imkoniyatini beradi. Shuningdek, banklar xalqaro kreditlashda
va investitsiya loyihalarida valyuta konvertatsiyasini amalga oshiradi. Bu tashqi
savdo va xalqaro moliyaviy munosabatlarni rivojlantirishda muhim rol o'ynaydi.
Xalqaro pul o'tkazmalari orqali chet eldan pul olish yoki yuborish imkoniyatlari
kengayadi, bu esa iqtisodiy aloqalarni mustahkamlashga xizmat qiladi.
Tijorat banklarining turlari: Universal banklar: keng ko'lamli moliyaviy
xizmatlarni ko'rsatuvchi banklar.
Ixtisoslashgan banklar: muayyan sohalarga xizmat ko'rsatishga ixtisoslashgan,
masalan, ipoteka yoki investitsiya banklari.
Chakana banklar: asosan jismoniy shaxslarga xizmat ko'rsatadi.
Korporeytiv banklar: yirik korxonalar va tashkilotlar bilan ishlaydi.
Tijorat banklarining iqtisodiyotdagi o'rni va ahamiyati: Tijorat banklari
iqtisodiyotning moliyaviy infratuzilmasida markaziy o'rinni egallaydi. Ular
iqtisodiy resurslarni samarali taqsimlaydi, investitsiyalarni rag'batlantiradi va
iqtisodiy o'sishni qo'llab-quvvatlaydi. Banklar kredit berish orqali yangi ish
o'rinlarini yaratadi, ishlab chiqarishni kengaytiradi va iste'molni rag'batlantiradi.
Shuningdek, ular mablag'larni xavfsiz saqlash va to'lovlarni o'z vaqtida amalga
oshirishni ta'minlaydi. Tijorat banklari iqtisodiy jarayonlarda vositachilik
vazifasini bajaradi, ya'ni jamg'armalarni jalb qilib, ularni investitsiya va kreditlar
orqali iqtisodiyotning turli tarmoqlariga yo'naltiradi. Bu jarayon iqtisodiy
faollikni oshiradi va mamlakatning yalpi ichki mahsulotini ko'paytiradi. Shu bilan
birga, banklar to'lov tizimlarini boshqarish orqali savdo munosabatlarini
osonlashtiradi. Bundan tashqari, tijorat banklari iqtisodiy barqarorlikni
ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Ular kredit siyosatini tartibga solish orqali

6Tijorat banklarining asosiy vazifalari:Mablag‘larni jalb qilish va joylashtirish:
Tijorat banklari aholining jamg'armalarini depozit sifatida qabul qilib, ularni
kredit shaklida boshqa mijozlarga taqdim etadi. Bu jarayon iqtisodiyotda pul
aylanishini ta’minlaydi va investitsiya imkoniyatlarini kengaytiradi.
Kreditlash: Tijorat banklari tadbirkorlarga, jismoniy va yuridik shaxslarga
kreditlar berib, ularning moliyaviy ehtiyojlarini qondiradi. Kreditlash iqtisodiy
faollikni oshiradi va biznesning rivojlanishiga ko‘maklashadi.
To‘lov va hisob-kitob xizmatlari: Banklar mijozlar o‘rtasidagi pul o‘tkazmalarini
amalga oshiradi, naqd va naqd bo'lmagan to'lovlarni qayta ishlaydi. Bu
iqtisodiyotda to'lov tizimining samaradorligini oshiradi. 4
Investitsiya faoliyati: Banklar o'z mablag'larini yoki mijozlarining mablag'larini
turli investitsiya loyihalariga yo'naltiradi. Bu iqtisodiyotning turli sohalarini
moliyalashtirishga yordam beradi. Investitsiya faoliyati orqali banklar davlat
obligatsiyalari, korporativ aksiyalar, ko'chmas mulk va boshqa aktivlarga
sarmoya kiritadi. Shu tariqa ular nafaqat o'z daromadlarini oshiradi, balki
iqtisodiy rivojlanishga hissa qo'shadi. Banklarning investitsiya portfeli
diversifikatsiya qilinadi, bu esa xavflarni kamaytiradi va barqaror daromad
oqimini ta'minlaydi. Shuningdek, investitsiya faoliyati orqali yangi ish o'rinlari
yaratiladi, ishlab chiqarish hajmi oshadi va innovatsion texnologiyalarni joriy
etish imkoniyatlari kengayadi. Banklar investitsiya loyihalarini
moliyalashtirishda ekspertiza va maslahat xizmatlarini ko'rsatadi, bu esa
bizneslarning muvaffaqiyatli rivojlanishiga ko'mak beradi. 5
Valyuta operatsiyalari: Banklar valyuta ayirboshlash xizmatlarini ko'rsatadi va
xalqaro to'lovlarni amalga oshiradi. Bu xizmatlar nafaqat jismoniy, balki yuridik
4
Abdukarimov A., Mamadaliyev T. “Bank ishi” – Toshkent: Moliya, 2020.
5
Народный банк. Реквизиты.“ (deadlink). 2-sentabr 2016-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 5-iyul 2016-
yil.

24va xilma - xil moliyaviy xizmatlar ko‘rsatadigan muassasaga aylandi. Ular orqali
iqtisodiyot tarmoqlarini kreditlash, qimmatli qog‘ozlarni sotib olish va sotish
operatsiyalari, korxonalarga tegishli mulklarni boshqarish operatsiyalari va
boshqa bir qator moliyaviy operatsiyalar amalga oshirilmoqda. Biroq shunga
qaramasdan kredit operatsiyalari tijorat banklari uchun birlamchi ahamiyatga ega
bo‘lgan operatsiya sifatida saqlanib qolmoqda. Qisqa muddatli kreditlash bu
kreditlash ob’ektlari, kreditlash metodlari, ya’ni kreditlash tamoyillari bo‘yicha
kredit berish va qaytarish usullariga asoslangan holda kreditning kapital
aylanishida qatnashishi tushuniladi. Banklarning qisqa muddatli kreditlashini
tashkil qilish turli mamlakatlarda davlatning me’yoriy-xuquqiy hujjatlariga
asoslanadi. Y a ’ni, banklar uchun mijoz va bank talablarini, Markaziy bankning
me’yoriy hujjatlari, shuningdek, milliy tarixiy bank ishlarini hisobga olish
zaruriyatini bildiradi. Xorijiy va milliy iqtisodchilar kreditning mohiyati va
roliga nisbatan turli xil nazariy yondashuvlarga ega bo‘lsalar-da, ularning
barchasi banklarni qisqa muddatli kreditlashni tashkil qilish asosini korxonaning
to‘lov aylanmasi qonuniy ekanligi bilan bog‘lashadi. Kapital aylanishining
asosiy qonuniyati sifatida uning uzluksiz ta’minlanishi tushuniladi. Jahon
amaliyotida tarixan qisqa muddatli kreditlash tizimining evolyusiyasi bir martalik
maqsadli kreditlarning umumiy to‘lov aylanmasini kreditlashga o‘tishga
asoslangan. Kreditlarni berish va so‘ndirishning aniq usullari banklarning
tashkiliy xususiyatlari va ularni korxonalar bilan o‘zaro munosabatlari,
qonunchilik me’yorlari ta’siri ostida shakllandi. Bu usullar G‘arb
mamlakatlarining kreditlash tizimlarini bir-biridan farq qiluvchi qisqa muddatli
kreditlash shakllarida o‘z aksini topdi. Masalan, AQSHda kredit liniyalari[4],
Germaniyada kontokorrent kreditlari[5], Buyuk Britaniyada overdraft kreditlash
shakllari keng ko‘lamda qo‘llaniladi. Amaliyotda mazkur shakllar mijozlar to‘lov
aylanmasi uzluksizligini ta’minlash va banklar kreditlash hajmini oshirish
imkonini beradi. Mamlakat banklarining kreditlash amaliyotida korxonalarda o‘z

15qo‘shadi. Valyuta operatsiyalari – Xorijiy valyuta bilan bog‘liq operatsiyalarni
amalga oshirib, xalqaro savdo munosabatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi.
Tijorat banklarining iqtisodiyotga ta’siri Tijorat banklari iqtisodiyotning turli
jabhalarida muhim ahamiyat kasb etadi. Ular orqali jamg‘armalar to‘planib,
samarali yo‘naltiriladi va iqtisodiy faollikni oshirishga xizmat qiladi. Banklar
biznes subyektlari va aholi uchun keng moliyaviy xizmatlar taqdim etib, ularning
moliyaviy barqarorligini ta’minlaydi.
Tijorat banklarining iqtisodiyotga ta’siri quyidagicha ko‘rinadi: Yangi
bizneslarni moliyaviy qo‘llab-quvvatlash orqali tadbirkorlik rivojlanadi. Kichik
va o‘rta biznes subyektlari uchun qulay kreditlash tizimi yo‘lga qo‘yiladi. Ishlab
chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalari kengayadi, natijada yangi ish o‘rinlari
yaratiladi. Innovatsion va texnologik loyihalarni moliyalashtirish orqali
iqtisodiyotda raqobatbardoshlik oshadi. Bank tizimi orqali valyuta operatsiyalari
amalga oshiriladi va xalqaro savdo rivojlanishiga ko‘maklashiladi. Bundan
tashqari, tijorat banklari davlatning pul-kredit siyosatini qo‘llab-quvvatlab,
inflatsiya darajasini tartibga solishda ishtirok etadi. Ularning faoliyati natijasida
pul oqimlari muvozanatlanadi, iqtisodiy barqarorlik ta’minlanadi va umuman
olganda, iqtisodiyotning izchil rivojlanishiga xizmat qiladi.
Yangi bizneslar uchun moliyaviy ko‘mak yaratiladi.
Ishlab chiqarish tarmoqlari rivojlanadi va kengayadi.
Iqtisodiy barqarorlikni saqlash uchun pul oqimi muvozanatlashadi.
Innovatsion loyihalarni moliyalashtirish orqali texnologik taraqqiyot
qo‘llab-quvvatlanadi.
Tijorat banklarining ahamiyati Tijorat banklarining iqtisodiyotdagi o‘rni
quyidagi jihatlar bilan tavsiflanadi: Tijorat banklari milliy iqtisodiyotning

2Mavzu: Tijorat banklari va ularning iqtisodiyotda tutgan o'rni
MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………………….…….…3
I. BOB. TIJORAT BANKLARINING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Tijorat banklarining tushunchasi va vazifalari ……………………..….……..5
1.2. Tijorat banklarining turlari va faoliyat yo'nalishlari …………………..……..8
1.3. Bank tizimida tijorat banklarining o'rni va ahamiyati ………………..…..…12
II. BOB. TIJORAT BANKLARINING IQTISODIYOTDA TUTGAN O'RNI
2.1. Tijorat banklarining moliyaviy vositachilik faoliyati ……………………….19
2.2. Kreditlash jarayoni va uning iqtisodiyotga ta'siri ………………………..….23
2.3. Tijorat banklarining investitsion faoliyati va iqtisodiy o'sishga ta'siri …..….32
XULOSA ………………………………………………………………….…….35
TAYANCH IBORALAR………………………………………………………37
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………………………………39

1O ‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA ’ LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI
IQTISODIYOT VA TURIZM FAKULTETI
IQTISODIYOT KAFEDRASI
« Iqtisodiyot nazariyasi » fanidan

K U R S I S H I
Mavzu: Tijorat banklari va ularning iqtisodiyotda tutgan o'rni

Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Buxoro – 20 25 yil

35Xulosa
Tijorat banklari iqtisodiyotning rivojlanishida muhim o'rin tutadi. Ular moliyaviy
vositachi sifatida aholi va korxonalardan mablag'larni jalb qilib, ularni kreditlar
va investitsiyalar orqali iqtisodiyotning turli sohalariga yo'naltiradi. Tijorat
banklari nafaqat kredit berish, balki to'lovlar amalga oshirish, valyuta
operatsiyalari va boshqa moliyaviy xizmatlar ko'rsatish orqali iqtisodiy
barqarorlikni ta'minlaydi. Ular jamg'armalarni safarbar etib, ishlab chiqarishni
kengaytirishga, yangi texnologiyalarni joriy etishga va tadbirkorlikni
rivojlantirishga yordam beradi. Tijorat banklarining moliyaviy vositachilik
faoliyati iqtisodiyotda resurslarni optimal taqsimlash imkonini beradi. Ular
jamg'armalarni investitsiyalarga aylantirib, iqtisodiyotning o'sishini ta'minlaydi.
Banklar tomonidan taqdim etilgan kreditlar ishlab chiqarish hajmini oshirish,
yangi ish o'rinlari yaratish va aholi farovonligini yaxshilashda muhim rol
o'ynaydi. Shu bilan birga, tijorat banklari moliyaviy bozorlarda barqarorlikni
saqlash va moliyaviy inqirozlarning oldini olishda ham muhim ahamiyatga ega.
Investitsion faoliyat orqali tijorat banklari iqtisodiy o'sishni rag'batlantiradi. Ular
to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar yoki kreditlash orqali ishlab chiqarish va xizmat
ko'rsatish sohalariga sarmoya kiritadi. Bu yangi texnologiyalarni joriy etishga,
mahsulot va xizmatlar sifatini oshirishga, raqobatbardoshlikni kuchaytirishga olib
keladi. Shu bilan birga, banklar innovatsiyalarni moliyalashtirish orqali ilm-fan
va texnologiya rivojlanishini qo'llab-quvvatlaydi. Tijorat banklari iqtisodiyotda
nafaqat moliyaviy vositachi, balki iqtisodiy barqarorlikni ta'minlovchi institut
sifatida ham muhim ahamiyatga ega. Ular moliyaviy resurslarni samarali

16barqarorligi va rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Ular moliyaviy
resurslarni samarali boshqarish, investitsiyalarni yo‘naltirish va kreditlash
jarayonlari orqali iqtisodiy o‘sishni ta’minlaydi. Tijorat banklarining asosiy
vazifalari quyidagilardan iborat: Moliyaviy resurslarni to‘plash va yo‘naltirish –
Tijorat banklari aholining bo‘sh pul mablag‘larini jalb qilib, ularni
iqtisodiyotning turli tarmoqlariga yo‘naltiradi. Kreditlash faoliyati – Banklar
kichik va o‘rta biznes subyektlarini, yirik sanoat korxonalarini moliyalashtirish
orqali iqtisodiy taraqqiyotga xizmat qiladi. Iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash –
Tijorat banklari Markaziy bank bilan hamkorlikda pul-kredit siyosatini tartibga
solib, inflatsiyani boshqarishda muhim rol o‘ynaydi. Innovatsiyalarni
moliyalashtirish – Zamonaviy bank xizmatlari, raqamli texnologiyalar va fintech
innovatsiyalarni rivojlantirish orqali iqtisodiy jarayonlarni takomillashtirishga
xizmat qiladi. Xalqaro moliyaviy operatsiyalar – Tijorat banklari xalqaro savdo,
xorijiy investitsiyalar va valyuta operatsiyalarini boshqarib, iqtisodiyotning
globallashuviga yordam beradi. Tijorat banklarining iqtisodiyotdagi roli ularning
moliyaviy xizmatlarni takomillashtirish, investitsiya jarayonlarini rag‘batlantirish
va iqtisodiy barqarorlikni saqlash borasidagi faoliyatiga bog‘liqdir. Ularning
samarali ishlashi mamlakatning umumiy iqtisodiy rivojlanishiga bevosita ta’sir
qiladi. Moliyaviy tizim barqarorligini ta’minlash – Bank tizimi barqaror ishlashi
iqtisodiy inqirozlarning oldini oladi. Ish o‘rinlarini yaratish – Tijorat banklari o‘z
faoliyati davomida ko‘plab ish o‘rinlarini yaratadi. Tadbirkorlikni rivojlantirish –
Ular kreditlar orqali kichik va o‘rta bizneslarni rivojlantirishga xizmat qiladi. Pul-
kredit siyosatini tartibga solish – Markaziy bank bilan hamkorlikda pul-kredit
siyosatini amalga oshirishda ishtirok etadi. Moliya bozorlarini rivojlantirish –
Tijorat banklari obligatsiyalar, aksiyalar va boshqa moliyaviy vositalar
bozorining rivojlanishiga ko‘maklashadi.
Tijorat banklarining zamonaviy tendensiyalari Zamonaviy iqtisodiy sharoitda
tijorat banklarining roli tobora ortib bormoqda. Bank tizimi texnologik taraqqiyot

4011. “Iqtisodiyotni kreditlashning zamonaviy usullari” – Iqtisodiyot va biznes
jurnali, 2020-yil sonlari.
12. Nazarov R. “O‘zbekistonda investitsiya muhiti va banklar roli” – Toshkent:
Moliya, 2019.
Internet manbalari:
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti ( www.cbu.uz ).
1. “Xalqaro bank amaliyoti” – Banklar assotsiatsiyasi nashrlari, 2021.
2. “Tijorat banklari va raqamli transformatsiya” – Iqtisodiyot va moliya
jurnali, 2023-yil sonlari.

33Tijorat banklarining investitsion faoliyati mamlakat iqtisodiy o'sishini
ta'minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ular moliyaviy vositachilar sifatida
jamg'armalarni jalb qilish, investitsiya resurslarini shakllantirish va
iqtisodiyotning turli sohalariga yo'naltirish orqali iqtisodiy o'sishga hissa
qo'shadilar. Investitsiya faoliyati banklarning nafaqat foyda olishiga, balki
jamiyatning umumiy farovonligini oshirishga ham xizmat qiladi. Bu esa iqtisodiy
barqarorlikni ta'minlashda asosiy omillardan biridir. Tijorat banklari investitsion
faoliyatda to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita ishtirok etadi. To'g'ridan-to'g'ri ishtirok
etish banklarning o'z mablag'larini turli loyihalarga investitsiya qilishini
anglatadi. Masalan, banklar ishlab chiqarish korxonalari, xizmat ko'rsatish
sohalari yoki infratuzilma loyihalariga sarmoya kiritishi mumkin. Bunday
investitsiyalar iqtisodiy o'sishni rag'batlantiradi, yangi ish o'rinlari yaratadi va
mamlakatning yalpi ichki mahsulotini oshirishga yordam beradi. Bilvosita
ishtirok etish esa banklarning kreditlash faoliyati orqali amalga oshadi. Banklar
kichik va o'rta korxonalarni moliyalashtirish orqali ular rivojlanishiga
ko'maklashadi. Bu korxonalar o'z faoliyatlarini kengaytiradi, ishlab chiqarishni
modernizatsiya qiladi va yangi texnologiyalarni joriy etadi. Natijada iqtisodiyotda
mahsulot va xizmatlar hajmi ortadi, eksport imkoniyatlari kengayadi va milliy
iqtisodiyotning raqobatbardoshligi oshadi. Shu bilan birga, tijorat banklarining
investitsion faoliyati innovatsiyalarni rag'batlantirishda ham muhim rol o'ynaydi.
Ular yuqori texnologiyali startaplarni moliyalashtirish orqali ilmiy-tadqiqot
ishlarini rivojlantiradi. Innovatsion loyihalar ishlab chiqarish samaradorligini
oshirish, yangi mahsulotlar yaratish va xizmat ko'rsatish sifatini yaxshilash
imkoniyatini beradi. Bu esa iqtisodiy o'sishning yangi manbalarini yaratadi va
mamlakatning global bozorlar bilan integratsiyasini kuchaytiradi. Bundan
tashqari, tijorat banklari investitsion faoliyat orqali infratuzilma loyihalarini
amalga oshirishga yordam beradi. Masalan, yo'l qurilishi, energetika inshootlari
yoki axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi loyihalar
iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarini ham rivojlantirishga xizmat qiladi.

9pul-kredit siyosatini amalga oshirishda muhim o'rin tutadi. Tijorat banklarining
turlarini to'g'ri anglash va ularning faoliyat yo'nalishlarini o'rganish iqtisodiyotni
chuqurroq tushunishga yordam beradi. Har bir turdagi bank o'ziga xos vazifalarni
bajarib, moliyaviy tizimda o'z o'rniga ega. Shu sababli, tijorat banklarining turlari
va ularning faoliyat yo'nalishlarini batafsil o'rganish iqtisodiy bilimlarni boyitadi
va moliyaviy qarorlar qabul qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. 6
Tijorat banklarining turlarini quyidagicha tasniflash mumkin: Universal banklar:
Ular keng qamrovli moliyaviy xizmatlarni ko'rsatib, kreditlash, depozit qabul
qilish, investitsiya qilish va moliyaviy maslahatchilik kabi yo'nalishlarda faoliyat
yuritadi. Universal banklar mijozlarning barcha moliyaviy ehtiyojlarini bir joyda
qondirish imkoniyatini beradi va ko'plab xizmatlarni taqdim etadi.
Ixtisoslashgan banklar: Bu turdagi banklar muayyan sohalarga yo'naltirilgan
bo'lib, ipoteka banklari, investitsiya banklari yoki sanoat banklari kabi turlarga
bo'linadi. Masalan, ipoteka banklari ko'chmas mulk kreditlari bilan shug'ullanadi,
investitsiya banklari esa qimmatli qog'ozlar bozorida faoliyat yuritadi.
Chakana banklar: Asosan jismoniy shaxslarga xizmat ko'rsatib, omonatlar qabul
qilish, kredit kartalari chiqarish, to'lov xizmatlari va boshqa chakana xizmatlarni
taqdim etadi. Ular keng tarmoq va qulay xizmat ko'rsatish uchun filiallar
tarmog'ini rivojlantiradi.
Korporeytiv banklar: Ular yirik korxonalar va tashkilotlar bilan ishlaydi.
Korporeytiv banklar korporativ kreditlash, investitsiya loyihalarini
moliyalashtirish, eksport-import operatsiyalarini amalga oshirish va boshqa yirik
moliyaviy xizmatlarni ko'rsatadi.
6
“Tijorat banklarining investitsion faoliyati” – Iqtisodiyot va moliya jurnali, 2023-yil sonlari.

30harakatini boshqa moliyaviy va kredit tashkilotlari, investitsion fondlar, sug‘urta
kompaniyalari ham amalga oshiradilar. Biroq, bankning moliyaviy risklarning
sub’ekti sifatida yuqorida keltirilgan boshqa sub’ektlar faoliyatidan farq qiladigan
ikkita o‘ziga xos xususiyati mavjud:
-birinchidan, banklar faqat ular uchun xos bo‘lgan qarz majburiyatlarini
(depozitlar, omonat sertifikatlari va boshqalar) chiqaradilar va bu yo‘l bilan
yig‘ilgan mablag‘larni boshqa sub’ektlar tomonidan chiqarilgan qimmatli
qog‘ozlar va qarz majburiyatlariga joylashtiradilar. Bankning bu xususiyati
moliyaviy broker va dillerlar faoliyatidan farq qiladi, chunki ular moliya bozorida
o‘z qarz majburiyatlarini chiqarmasdan faoliyat ko‘rsatadilar.
-ikkinchidan, banklar jismoniy va yuridik shaxslar oldida mijozlarning pul
mablag‘larini hisob varaqlariga qo‘yish va jamg‘arma o‘tkazish, depozit
sertifikatlarini chiqarish va boshqalar orqali qat’iy belgilangan qarz
majburiyatlarini oladilar. Qat’iy belgilangan qarz majburiyatlar bilan faoliyat
ko‘rsatish banklar uchun riskli hisoblanadi, chunki banklar o‘z kreditorlari oldida
olgan majburiyatlarini to‘liq bajarishlari lozim. Investitsion fondlar esa o‘z
aktivlari va passivlarining qiymati o‘zgarishi bilan bog‘liq risklarni o‘z
aksiyadorlari zimmasiga yuklaydilar.
O‘zbekiston Respublikasida tijorat banklarini tashkil etish va ularning faoliyatini
olib borish “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonunga asoslanadi.
Yuqorida qayd etilgan qonunga asosan O‘zbekiston Respublikasida banklar
universal faoliyatni amalga oshiradilar. Aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak, turli
xilda kreditlar berish, qimmatli qog‘ozlar va xorijiy valyuta oldi-sotdisi bilan
shug‘ullanish, bo‘sh turgan pul mablag‘larni jalb etish, hisob-kitoblarni amalga
oshirish, kafolat va garantiyalar berish va hokazolar tijorat bankining asosiy
faoliyat turlaridan hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasida xorijiy banklar va har
qanday mulkchilik shakliga asoslangan banklar faoliyat ko‘rsatishi mumkin.

29Kreditning samaradorligi. Bu tamoyil nafaqat kredit summasi va foizni bankka
qaytarib to‘lashini, shuningdek undan kreditlangan yoki moliyalashtirilgan soha,
tarmoq, korxona qancha samaradorlikka erishganini ifodalaydi. SHu sababli
kredit ajratishdan yoki berishdan oldin shu kreditning samara berish ehtimolini
hisob-kitob qilish zarur. Agar masalan, loyihaga qo‘yiladigan mablag‘ samara
bersagina, shundagina bu loyihaga mablag‘ ajratish kerak. Bank bu shunday
korxonaki, unda xom ashyo bo‘lib depozit va qo‘yilmalar hisoblansa, oxirgi tovar
– bu berilgan ssudalardir. Depozit va qo‘yilmalar jalb qilingan qarz mablag‘lari,
berilgan ssudalar esa – joylashtirilgan mablag‘lar bo‘lib hisoblanadi.
Har xil jismoniy shaxslar va tashkilotlardan pul mablag‘larini jalb qilish
uchun, qarz hajmiga qarab ma’lum summani foizlar shaklida to‘lash kerak.
Bo‘lmasa mablag‘ qo‘yuvchilar yoki boshqa bankni tanlaydilar, yoki pul
saqlashni boshqa shakllariga o‘tadilar: masalan, oltin yoki valyuta sotib olish,
boshqa moliyaviy vositachilar xizmatlaridan foydalanish va boshqalar. Pul
saqlash shaklini tanlashda mablag‘ qo‘yuvchini ikkita muhim omil - moliyaviy
vositachilarning ishonchli ekanligi va daromad olish darajasi (qarzga to‘lanadigan
foizlar) ko‘proq qiziqtiradi. Boshqa tomondan, bank ssuda berganda uning
summasiga qarab foiz shaklida to‘lov undiradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida
tijorat banklarining bozor munosabatlari sub’ektlari bilan aloqasi yanada
kengayadi va chuqurlashadi. Bank bu holda barcha mablag‘lari harakatini
boshqarib boradi. Bu ikkita foiz stavkalari o‘rtasida farq - bank daromadining
asosiy manbasi bo‘lib, iqtisodiy adabiyotlarda u “marja” nomi bilan yuritiladi.
Shunday qilib, marja - bu jalb qilinuvchi va joylashtirila- digan qarz va ssuda foiz
stavkalari o‘rtasidagi farqdir. Banklar mablag‘larni jalb qilish va joylashtirish
yo‘li bilan barcha pul mablag‘lari harakatini boshqarib boradi.
Bankning asosiy faoliyati vositachilik bilan bog‘liq bo‘lib, u pul mablag‘larni
qarz beruvchidan qarz oluvchilarga o‘tkazish bilan bog‘liq bo‘lgan
operatsiyalarni bajarishdan iborat. Banklar bilan bir qatorda pul mablag‘lari

10Islom banklari: Islomiy moliya prinsiplari asosida ishlaydi va foiz olish yoki
to'lashni taqiqlaydi. Ular sheriklik asosida foyda va zararlarni bo'lishish orqali
moliyaviy operatsiyalarni amalga oshiradi.
Tijorat banklarining turlari va ularning faoliyat yo'nalishlarini o'rganish nafaqat
nazariy bilimlarni boyitadi, balki amaliyotda ham to'g'ri moliyaviy qarorlar qabul
qilishda yordam beradi. Bu esa iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi va moliyaviy
tizimning samarali ishlashiga xizmat qiladi.
Tijorat banklarining asosiy turlari:Universal banklar: Universal banklar keng
ko'lamli moliyaviy xizmatlarni ko'rsatadi, jumladan, kreditlash, depozit qabul
qilish, investitsiya qilish, valyuta operatsiyalari, sug'urta xizmatlari va moliyaviy
maslahatchilik. Ular nafaqat jismoniy shaxslar, balki korporativ mijozlarga ham
xizmat ko'rsatadi. Universal banklar ko'p funksiyali bo'lib, mijozlarning barcha
moliyaviy ehtiyojlarini bir joyda qondirish imkoniyatini beradi. Shu sababli ular
keng mijoz bazasiga ega va raqobatbardosh bo'ladi. Ixtisoslashgan banklar: Bu
turdagi banklar muayyan sohalarga xizmat ko'rsatishga ixtisoslashgan. Masalan,
ipoteka banklari faqat ko'chmas mulk kreditlari bilan shug'ullanadi, investitsiya
banklari esa korporativ moliyalashtirish va qimmatli qog'ozlar bozorida faoliyat
yuritadi. Ixtisoslashgan banklar o'z yo'nalishida yuqori malakaga ega bo'lib,
mijozlarga chuqur ekspertiza va maxsus xizmatlarni taqdim etadi. Chakana
banklar: Chakana banklar asosan jismoniy shaxslarga xizmat ko'rsatadi. Ular
omonatlar qabul qilish, kredit kartalari chiqarish, iste'mol kreditlari berish va
to'lov xizmatlarini amalga oshirish bilan shug'ullanadi. Chakana banklar
mijozlarga qulaylik yaratish uchun filiallar tarmog'ini rivojlantiradi va onlayn
bank xizmatlarini taklif qiladi. Ular keng xalq ommasi bilan ishlaganligi sababli,
mijozlar soni bo'yicha yetakchi o'rinda turadi.Korporeytiv banklar: Korporeytiv
banklar yirik korxonalar va tashkilotlar bilan ishlaydi. Ular korporativ kreditlash,
lizing, investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va eksport-import operatsiyalarini

32kengash qarori hal etuvchi hisoblanadi va bank boshqaruvi raisi qarori bilan
amaliyotga tatbiq etiladi. Taftish komissiyasi aksionerlarning umumiy yig‘ilishi
tomonidan saylanadi. Uning tarkibida kuzatuv kengash a’zolari va bank
boshqaruvi a’zolari bo‘lishi mumkin emas. Bank boshqaruvi taftish
komissiyasiga taftish uchun zarur bo‘lgan hujjatlarni taqdim etadi. Taftish
natijalari bank boshqaruviga topshiriladi. Tijorat banki taftish komissiyasining
asosiy vazifasi bank xodimlarining o‘z amallarini suiste’mol qilishlarining oldini
olishga qaratilgan. Taftish komissiyasi bankning yillik hisoboti va balansiga
xulosa qiladi. Taftish komissiyasi bank balansi bo‘yicha xulosa chiqarmaguncha
u aksionerlarning umumiy yig‘ilishi tomonidan tasdiqlanishi mumkin emas.
Tijorat banklarda hisobot O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan
tasdiqlangan qonun-qoidalar asosida amalga oshiriladi. Ular Markaziy bankka
yoki uning joylardagi boshqarmalariga bankning oylik balansi, choraklik aylanma
vedomostini va uning yillik buxgalteriya hisobotini har oyning 1 kunigacha
taqdim qilishlari shart. Tijorat banklarining moliyaviy ahvolidan ularning
aksiyadorlari va mijozlari xabardor bo‘lmog‘i lozim. SHu bois tijorat bankining
faoliyat natijasi, moliyaviy holati to‘g‘risida mijozlarga axborot berish maqsadida
ularning aksionerlar umumiy yig‘ilishida tasdiqlangan yillik balansi hamda foyda
va zararlar to‘g‘risidagi hisoboti, ularning haqqoniyligi to‘g‘risidagi auditorlik
tashkilotlarining xulosasidan keyin matbuotda e’lon qilinishi lozim. Tijorat banki
kredit-hisob operatsiyalarining tezkorligini ta’minlash maqsadida hududdan
uzoqda joylashgan mijozlar uchun bank filial va vakolatxonalarini Markaziy bank
ruxsati bilan tashkil qilinishi mumkin. Banklarning vakolatxonalari bank
joylashgan hududdan boshqa hududlarda ochilishi mumkin va ular mustaqil
balansga ega bo‘lmaydilar. Ular bank operatsiyalarini joylarda to‘laqonli
bajarilishi uchun zarurdir. 9
2.3. Tijorat banklarining investitsion faoliyati va iqtisodiy o'sishga ta'siri
9
Nazarov R. “O‘zbekistonda investitsiya muhiti va banklar roli” – Toshkent: Moliya, 2019.

39Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bank tizimini rivojlantirish
strategiyasi” bo‘yicha farmonlari.
2. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki qonunlari va normativ-huquqiy
hujjatlari.
3. "Bank ishi asoslari" – O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki nashrlari,
2022.
4. Abdukarimov A., Mamadaliyev T. “Bank ishi” – Toshkent: Moliya, 2020.
5. Xojiyev B.X. “Pul-kredit siyosati va banklar” – Toshkent: Iqtisodiyot, 2019.
6. “Tijorat banklarining investitsion faoliyati” – Iqtisodiyot va moliya jurnali,
2023-yil sonlari.
7. G'ulomov S.S. “Banklar va iqtisodiy rivojlanish” – Toshkent: Fan, 2018.
8. Qodirov U.A. “Moliya bozorlari va vositachilik” – Toshkent: Moliya, 2021.
9. Maxkamov A.M. “Investitsiya siyosati va iqtisodiy o‘sish” – Toshkent:
Iqtisodiyot, 2017.
10. “Bank tizimida innovatsiyalar” – Banklar uyushmasi nashrlari, 2022.

23rol o‘ynaydi. Ular investitsiya fondlari, pensiya jamg‘armalari va sug‘urta
kompaniyalari bilan hamkorlik qilib, moliyaviy bozorlarda barqarorlik va
likvidlikni ta’minlaydi. Bundan tashqari, banklar risklarni boshqarish
mexanizmlarini joriy etib, investitsion faoliyat xavflarini minimallashtirishga
yordam beradi.
5. Moliyaviy texnologiyalar va zamonaviy vositachilik Hozirgi vaqtda banklar
moliyaviy texnologiyalarni (fintech) faol ravishda joriy etib, xizmatlarini yanada
rivojlantirmoqda. Mobil banking, onlayn kreditlash, blockchain va sun’iy
intellekt asosida xizmat ko‘rsatish banklarning vositachilik faoliyatini yanada
samarali qilishga xizmat qilmoqda. Ayniqsa, sun’iy intellekt asosidagi kredit
skoring tizimlari mijozlarning moliyaviy holatini tahlil qilishda samaradorlikni
oshirmoqda. Shuningdek, raqamli aktivlar bilan bog‘liq xizmatlarning kengayishi
banklarning investitsion imkoniyatlarini kengaytirmoqda. Big Data
texnologiyalari orqali banklar mijozlar talablarini yanada aniq tushunib,
moslashtirilgan moliyaviy xizmatlar taklif qilmoqda. Tijorat banklarining
moliyaviy vositachilik faoliyati iqtisodiyotning samarali ishlashini ta’minlaydi.
Banklar mablag‘larni jalb qilish, kredit ajratish va investitsiya qilish orqali
iqtisodiy o‘sish va rivojlanishga hissa qo‘shadi. Zamonaviy texnologiyalar bilan
uyg‘unlashgan bank xizmatlari esa ushbu jarayonni yanada tezlashtirmoqda.
2.2. Kreditlash jarayoni va uning iqtisodiyotga ta'siri
Kreditlash jarayoni zamonaviy iqtisodiyotning muhim tarkibiy qismi bo‘lib,
moliyaviy resurslarni to‘g‘ri taqsimlash va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishda
katta rol o‘ynaydi. Kredit – bu vaqtinchalik bo‘sh turgan mablag‘larni muayyan
foiz evaziga boshqa shaxslarga yoki tashkilotlarga berish jarayoni bo‘lib, bank
tizimining asosiy xizmatlaridan biridir. Kreditlash orqali banklar tadbirkorlik
subyektlari va jismoniy shaxslarning moliyaviy imkoniyatlarini kengaytiradi
hamda iqtisodiy faollikni oshiradi. Hozirgi zamon jamiyatida banklar ko‘p sonli

31O‘zbekiston Respublikasida faoliyat ko‘rsatayotgan tijorat banklari va ularning
mulkchilik shakli turli mulkchilikka asoslangandir. Odatda, O‘zbekistonda
banklar aksionerlik jamiyat ko‘rinishida tashkil etiladi. Bankning ustav kapitalini
shakllantirish uchun davlat organlarining mablag‘lari, jamoa, birlashmalar va
fondlarining mablag‘lari, garov va kreditga olingan mablag‘lardan foydalanish
mumkin emas. Tijorat banklarining tashkiliy tuzilishi aksioner jamiyat tuzilishiga
o‘xshashdir. Tijorat bankining oliy organi aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi
hisoblanadi. Bu yig‘ilishlarda aksiyadorlarning vakillari va aksiyador
korxonalarning rahbarlari ishtirok etadilar. Aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi
ko‘rib chiqishga qo‘yilgan masalalar bo‘yicha qaror qabul qilish uchun
aksiyadorlarning kamida 3/4 qismi ishtirok qilishi lozim. Bankning boshqaruvini
direktorlar kengashi amalga oshiradi. Unga qo‘shimcha tarzda bank boshqaruvini
kuzatish va nazorat qilish mas’uliyati ham yuklatilgan. Direktorlar kengashi
a’zolarining tarkibi va saylanish muddati tijorat bankning nizomi bilan
belgilanadi. Bank Kengashi bank faoliyatining asosiy yo‘nalishini, kredit siyosati
va bankning boshqa rejalarini ko‘rib chiqish, daromad, xarajatlar, foyda rejalarini
tasdiqlash, shu’balarni ochish yoki yopish masalalarini ko‘rib chiqish kabi
masalalar bilan shug‘ullanadi. Bank Boshqaruvi bank faoliyatiga bevosita
rahbarlik qiladi. Bank boshqaruvi aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi va
direktorlar kengashi oldida javobgardir. Aksionerlarning umumiy yig‘ilishi, bank
kengashi va boshqaruvi bankning boshqaruv organlari hisoblanadi. Bankka
operativ rahbarlik qiluvchi va uning faoliyati uchun javob beruvchi bank
boshqaruvi bankning ijroiya organi hisoblanadi. Boshqaruv bank kengashi va
aksiyadorlar umumiy yig‘ilishi oldida hisobdordirlar. Bank boshqaruv majlisi
doimo o‘tkaziladi va majlislarda qabul qilinadigan qarorlar berilgan ovoz soniga
qarab hal etiladi. Ovozlar tengligida bank boshqaruvchining ovozi hal etuvchi
hisoblanadi. Agar, boshqaruv a’zolari yoki boshqaruv raisi boshqaruv qabul
qilgan qaroriga norozi bo‘lsa, ular o‘z fikr va mulohazalarini kengash yoki
aksiyadorlar umumiy yig‘ilishiga bildirishlari mumkin. Bu holatda kuzatuv

14g‘oyalar va yangi texnologiyalarni joriy etishga ko‘maklashadi. Ularning kredit
siyosati iqtisodiyotning turli segmentlarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan bo‘lib,
bu esa yangi ish o‘rinlarining yaratilishiga va aholi daromadlarining oshishiga
sabab bo‘ladi. Shuningdek, tijorat banklari jismoniy shaxslar uchun ham keng
ko‘lamli xizmatlarni taklif etadi. Masalan, ipoteka kreditlari, avtokreditlar,
iste’mol kreditlari kabi moliyaviy xizmatlar aholining moddiy farovonligini
oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Raqamli texnologiyalar jadal rivojlanishi
natijasida bank xizmatlari ham sezilarli darajada o‘zgarib, mijozlarga qulay va
tezkor moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish imkoniyatini yaratmoqda.
Onlayn banking va mobil ilovalar orqali bank xizmatlaridan foydalanish
aholining kundalik hayotini ancha osonlashtirgan. Bundan tashqari, tijorat
banklari mamlakatning eksport va import jarayonlarida ham muhim rol o‘ynaydi.
Ular xalqaro moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish, valyuta operatsiyalarini
boshqarish, transchegaraviy to‘lovlar va kredit liniyalarini ta’minlash orqali
tashqi savdoni qo‘llab-quvvatlaydi. Bu esa milliy iqtisodiyotning jahon bozoriga
integratsiyalashuvini tezlashtiradi va global iqtisodiy jarayonlarda ishtirok etish
imkoniyatini oshiradi. tijorat banklari iqtisodiy o‘sish va barqarorlikni
ta’minlovchi asosiy institutlardan biri bo‘lib, ularning rivojlanishi moliyaviy
tizim barqarorligiga bevosita ta’sir qiladi. Ular jamg‘armalarni to‘plash,
investitsiyalarni yo‘naltirish, kreditlash faoliyatini kengaytirish va zamonaviy
moliyaviy texnologiyalarni joriy qilish orqali iqtisodiyotning
raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qiladi. Depozitlarni qabul qilish – Aholi
va korxonalar o‘z mablag‘larini tijorat banklariga ishonib topshiradi. Kredit
ajratish – Banklar tadbirkorlar, korxonalar va jismoniy shaxslarga kredit berib,
iqtisodiy faoliyatni qo‘llab-quvvatlaydi Hisob-kitob operatsiyalarini amalga
oshirish – Pul o‘tkazmalari, to‘lovlarni qabul qilish va boshqa hisob-kitob
operatsiyalarini bajaradi. Investitsion faoliyat – Tijorat banklari iqtisodiy
loyihalarga investitsiya kiritib, mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishga hissa

20Depozitlarni jalb qilish va boshqarish – Banklar jismoniy va yuridik
shaxslarning mablag‘larini jalb qilib, ularni likvid va uzoq muddatli
aktivlarga aylantiradi.
Kredit berish va investitsiya faoliyati – Banklar iqtisodiyotning turli
sohalariga kredit ajratib, ishlab chiqarish va tadbirkorlik rivojlanishini
qo‘llab-quvvatlaydi.
To‘lov tizimlari va hisob-kitob xizmatlari – Banklar iqtisodiy
munosabatlarning uzluksizligini ta’minlash uchun zamonaviy to‘lov
tizimlarini taklif etadi.
Risklarni boshqarish va sug‘urta mexanizmlari – Banklar mijozlarning
moliyaviy xavflarini kamaytirishga qaratilgan turli sug‘urta va hedjirlash
xizmatlarini ko‘rsatadi.
Likvidlikni boshqarish va moliyaviy barqarorlikni ta’minlash – Tijorat
banklari iqtisodiyotning moliyaviy barqarorligini saqlash uchun kapital
yetarliligi va likvidlik talablariga rioya qiladi.
Raqamli texnologiyalarni joriy qilish – Banklar moliyaviy xizmatlarning
samaradorligini oshirish maqsadida fintech, blokcheyn va sun’iy intellekt
kabi texnologiyalarni faol qo‘llaydi.
Depozitlarni jalb qilish va boshqarish – Banklar jismoniy va yuridik
shaxslarning mablag‘larini turli depozit turlari orqali jalb qilib, ularni
samarali boshqaradi.
Kredit vositachiligi – Tijorat banklari iqtisodiyotning turli sohalariga kredit
ajratish orqali kapital oqimini ta’minlaydi.

25aylanma mablag‘larining keskin etishmovchiligi qisqa muddatli kreditlashni
rivojlantirishning dolzarbligini belgilaydi.
Kredit mexanizmi va uning elementlari. Kreditlash tamoyillari va usullari
Kredit - bu vaqtincha bo‘sh turgan pul mablag‘larini pul egasi yoki boshqalar
tomonidan ma’lum muddatga, haq to‘lash sharti bilan qarzga olish va qaytarib
berish yuzasidan kelib chiqqan iqtisodiy munosabatlar yig‘indisidir. Kredit
yordamida tovar-moddiy boyliklari, turli mashina va mexanizmlar sotib olinadi,
iste’molchilar mablag‘lari etarli bo‘lmagan sharoitda to‘lovni kechiktirib tovarlar
sotib olishlari va boshqa har xil to‘lovlarni amalga oshirish imkoniyatiga ega
bo‘ladilar.
Kredit iqtisodiy kategoriya bo‘lib, ijtimoiy munosabatlarning aniq bir ko‘rinishi
sifatida yuzaga chiqadi. Kredit har qanday ijtimoiy munosabat emas, balki
ijtimoiy ishlab chiqarish mahsuli, qiymatning harakati, qarz beruvchi va qarz
oluvchi o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni ifodalovchi kategoriyadir.
Kreditning mohiyati uning ichki belgilarini ochib berishga qaratilgan. Kreditning
mohiyatini ochish - bu uning sifatlarini , kreditning muhim tomonlarini, uni
iqtisodiy munosabatlar tizimining bir elementi sifatida ko‘rsatuvchi asoslarini
bilish demakdir. Iqtisodiy kategoriya sifatida kreditning mohiyati ko‘pgina
iqtisodchi olimlar tomonidan o‘rganilib chiqilgan va ular tomonidan kreditning
mohiyati bo‘yicha turlicha fikr bildirilgan. Masalan, E. Voznesenskiy, A.
Zverev, D. Allaxverdyan kabi olimlarning fikricha, kredit maxsus kategoriya
hisoblansada u moliya tarkibiga kiradi, deb hisoblashadi.
V. Zaxarov, O. Lavrushin, M. Pessel, I. Levchuk, V. R u bin, A. Qodirov, T.
Qoraliev kabi olimlar esa kreditni moliya bilan parallel ravishda faoliyat
ko‘rsatuvchi alohida mustaqil iqtisodiy kategoriya deb hisoblaydilar. Yuqoridagi
fikrlarga asoslangan holda kreditning ba’zi muhim tomonlari aniqlanadi:

8inflatsiya va deflyatsiya jarayonlarini boshqarishga yordam beradi. Banklar
iqtisodiyotda likvidlikni boshqarib, to'lovlar o'z vaqtida amalga oshishini
ta'minlaydi. Bu esa iqtisodiyotda ishonch va barqarorlikni kuchaytiradi. Tijorat
banklari moliyaviy xizmatlarni kengaytirish orqali aholining moliyaviy
savodxonligini oshiradi va bizneslarning rivojlanishiga ko'mak beradi. Shu bilan
birga, ular innovatsion moliyaviy mahsulotlar va xizmatlarni joriy etib,
raqobatbardoshlikni kuchaytiradi. Bu jarayon iqtisodiyotni modernizatsiya qilish
va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishda muhim omil hisoblanadi. tijorat banklari
zamonaviy iqtisodiyotning ajralmas qismi bo‘lib, moliyaviy resurslarni jalb
qilish, taqsimlash va investitsiya qilish orqali iqtisodiy rivojlanishni ta’minlaydi.
Ularning samarali faoliyati iqtisodiyot barqarorligi va aholi farovonligining
muhim omilidir.
1.2. Tijorat banklarining turlari va faoliyat yo'nalishlari
Tijorat banklari moliyaviy tizimning muhim bo'g'ini bo'lib, ular
iqtisodiyotning turli tarmoqlariga xizmat ko'rsatadi. Ular o'z faoliyatini foyda
olish va mijozlarning moliyaviy ehtiyojlarini qondirish maqsadida amalga
oshiradi. Tijorat banklari turli xil turlarga bo'linadi va har bir tur o'ziga xos
faoliyat yo'nalishlariga ega. Tijorat banklari iqtisodiyotda muhim rol o'ynab, pul
mablag'larini samarali taqsimlaydi va moliyaviy vositachilik vazifasini bajaradi.
Ular nafaqat mablag'larni jalb etadi, balki investitsiya imkoniyatlarini yaratadi,
tadbirkorlik faoliyatini moliyalashtiradi va xalqaro iqtisodiy aloqalarni qo'llab-
quvvatlaydi. Tijorat banklari mijozlarga keng ko'lamli moliyaviy xizmatlarni
taklif etadi, jumladan, kreditlash, depozitlar qabul qilish, valyuta operatsiyalari,
investitsiya faoliyati va to'lov xizmatlari. Banklarning faoliyati iqtisodiy o'sishni
rag'batlantiradi, yangi ish o'rinlarini yaratadi va tadbirkorlik muhitini yaxshilaydi.
Ular mablag'larni jamg'arib, ularni iqtisodiyotning turli sohalariga yo'naltiradi.
Shu bilan birga, tijorat banklari moliyaviy barqarorlik va likvidlikni ta'minlab,

37 Tayan ch iboralar
Tijorat banklari – mijozlarga kredit berish, omonat qabul qilish, pul
o‘tkazmalari va boshqa moliyaviy xizmatlarni ko‘rsatuvchi moliya muassasalari.
Investitsion faoliyat – moliyaviy resurslarni uzoq muddatli foyda olish yoki
kapitalni oshirish maqsadida turli loyihalar va aktivlarga yo'naltirish jarayoni.
Iqtisodiy o'sish – mamlakatning yalpi ichki mahsuloti (YIM) yoki milliy
daromadining oshishi bilan ifodalanadigan iqtisodiy rivojlanish jarayoni.
Moliyaviy vositachilik – banklarning aholi va tashkilotlar o‘rtasida pul oqimini
boshqarish, jamg‘armalarni investitsiyaga aylantirish faoliyati.
Kreditlash jarayoni – mijozlarga vaqtinchalik moliyaviy yordam ko'rsatish, qarz
berish va uni qaytarib olishni tashkil etish tartibi.
Bank tizimi – mamlakatdagi barcha tijorat banklari va markaziy bankdan tashkil
topgan moliyaviy tuzilma.
Raqobatbardoshlik – bankning bozor sharoitida muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi
va boshqa moliya muassasalaridan ustun bo'lish qobiliyati.
Kapital oqimi – mamlakatga yoki undan chiqayotgan investitsiyalar, kreditlar va
boshqa moliyaviy resurslar harakati.
Moliya bozori – investitsiyalar, aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa moliyaviy
aktivlarni sotib olish va sotish amalga oshiriladigan iqtisodiy maydon.
Pul-kredit siyosati – iqtisodiyotni boshqarish uchun markaziy bank tomonidan
foiz stavkalari va pul massasi nazorat qilinadigan siyosat.
Investitsiya muhiti – mamlakatda investorlar uchun qulay yoki noqulay
sharoitlarni belgilovchi iqtisodiy, siyosiy va huquqiy omillar majmui.

3 KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: Zamonaviy iqtisodiyotda tijorat banklari
iqtisodiy o'sishni ta'minlash, tadbirkorlikni rivojlantirish va aholi farovonligini
oshirishda muhim rol o'ynaydi. Ayniqsa, bozor iqtisodiyotiga o'tish jarayonida
bank tizimini rivojlantirish va uning samaradorligini oshirish dolzarb
masalalardan biriga aylandi. Tijorat banklari moliyaviy resurslarni samarali
boshqarish, kreditlashni kengaytirish, investitsiya loyihalarini qo'llab-quvvatlash
orqali iqtisodiyotning turli sohalarini rivojlantirishga hissa qo'shadi.
Bugungi kunda O'zbekistonda ham tijorat banklari faoliyatini
takomillashtirish va ularning samaradorligini oshirish davlat siyosatining ustuvor
yo'nalishlaridan biridir. Prezident Shavkat Mirziyoyev 2023-yil 20-noyabr kuni
o'tkazilgan yig'ilishda davlat banklariga ko'rsatilayotgan ko'maklarga qaramay,
ularning rentabelligi xususiy va xorijiy banklarga nisbatan past ekanligini
ta'kidlagan. Shu munosabat bilan, har bir tijorat banki o'z dunyoqarashini mutlaqo
o'zgartirishi kerakligini qayd etgan 1
. Shuningdek, 2020-yil 6-iyul kuni o'tkazilgan
yig'ilishda Prezident banklarning transformatsiya jarayonini faollashtirish
zarurligini ta'kidlab, har bir tijorat banki o'z ish uslubini o'zgartirmas ekan,
qo'yilgan vazifalarni bajarib bo'lmasligini aytgan. 2
Mazkur fikrlar tijorat banklarining iqtisodiyotdagi o'rnini mustahkamlash va
ularning faoliyatini takomillashtirish masalalarining dolzarbligini yana bir bor
tasdiqlaydi. Shu sababli, tijorat banklari faoliyatini o'rganish, ularning
samaradorligini oshirish va bozor iqtisodiyotiga mos ravishda isloh qilish
masalalari bugungi kunda ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etmoqda.
1
Mirziyoyev Sh.M. "Davlat banklariga ko'rsatilayotgan ko'maklarga qaramay, ularning rentabelligi past"
mavzusidagi yig'ilishdagi nutqi. 2023-yil 20-noyabr.
2
Mirziyoyev Sh.M. "Banklarning transformatsiya jarayonini faollashtirish zarurligi" mavzusidagi yig'ilishdagi
nutqi. 2020-yil 6-iyul.

11amalga oshiradi. Korporeytiv banklar katta hajmdagi moliyaviy operatsiyalarni
boshqaradi va mijozlarning biznes rivojlanishiga moliyaviy ko'mak beradi.
Tijorat banklarining faoliyat yo'nalishlari: Kreditlash: Kreditlash tijorat
banklarining asosiy faoliyat yo'nalishlaridan biri bo'lib, ular mijozlarga turli
maqsadlarda kreditlar taqdim etadi. Masalan, iste'mol kreditlari, ipoteka
kreditlari, avtokreditlar va biznes kreditlari. Banklar kredit berishda foiz
daromadi olish orqali foyda ko'radi. Kreditlash iqtisodiy faollikni oshiradi va
investitsiya imkoniyatlarini kengaytiradi. Depozit qabul qilish: Tijorat banklari
aholining jamg'armalarini depozit sifatida qabul qiladi va ularga foiz to'laydi.
Depozitlar banklar uchun mablag' manbai bo'lib, ular ushbu mablag'larni
kreditlash va investitsiya qilishda ishlatadi. Depozit qabul qilish banklar uchun
barqarorlik va likvidlikni ta'minlaydi. Investitsiya faoliyati: Banklar o'z
mablag'larini yoki mijozlarining mablag'larini turli investitsiya loyihalariga
yo'naltiradi. Bu jarayon orqali banklar daromadlarini oshiradi va iqtisodiyotning
turli sohalarini moliyalashtirishga yordam beradi. Banklar davlat obligatsiyalari,
korporativ aksiyalar, ko'chmas mulk va boshqa aktivlarga sarmoya kiritadi.
Valyuta operatsiyalari: Tijorat banklari valyuta ayirboshlash xizmatlarini
ko'rsatadi va xalqaro to'lovlarni amalga oshiradi. Ular mijozlarga foydali
kurslarda valyuta sotib olish yoki sotish imkoniyatini beradi. Shuningdek, banklar
xalqaro kreditlashda va investitsiya loyihalarida valyuta konvertatsiyasini amalga
oshiradi. To'lov va hisob-kitob xizmatlari: Banklar mijozlar o'rtasidagi pul
o'tkazmalarini amalga oshiradi, naqd va naqd bo'lmagan to'lovlarni qayta
ishlaydi. Bu xizmatlar iqtisodiyotda to'lov tizimining samaradorligini oshiradi va
savdo munosabatlarini osonlashtiradi. tijorat banklarining turlari va faoliyat
yo'nalishlari juda xilma-xildir. Ular iqtisodiyotda moliyaviy vositachilik
vazifasini bajaradi, pul mablag'larini samarali taqsimlaydi va iqtisodiy o'sishni
qo'llab-quvvatlaydi. Har bir bank turi o'ziga xos vazifalarni bajarib, iqtisodiy
jarayonlarda muhim rol o'ynaydi.

19II. BOB. TIJORAT BANKLARINING IQTISODIYOTDA TUTGAN O'RNI
2.1. Tijorat banklarining moliyaviy vositachilik faoliyati .
Tijorat banklari moliyaviy vositachilar sifatida iqtisodiy jarayonlarda muhim rol
o‘ynaydi. Ular jismoniy va yuridik shaxslarning vaqtincha bo‘sh turgan
mablag‘larini jalb qilib, ushbu mablag‘larni kredit va investitsiya shaklida
iqtisodiyotning turli sohalariga yo‘naltiradi. Banklarning asosiy vazifalaridan biri
– iqtisodiyotda moliyaviy resurslarni to‘g‘ri taqsimlash va ularning samarali
aylanishini ta’minlashdir. Moliyaviy vositachilik orqali banklar jamg‘armalar va
investitsiyalar o‘rtasida muvozanatni ta’minlab, iqtisodiy o‘sish va barqarorlikka
hissa qo‘shadi. Tijorat banklari tadbirkorlik subyektlarini moliyalashtirish, sanoat
va xizmat ko‘rsatish sohalarining rivojlanishini rag‘batlantirish, iste’mol
kreditlari orqali aholi farovonligini oshirish kabi funksiyalarni bajaradi.
Shuningdek, banklar likvidlik va risklarni boshqarish jarayonida ham ishtirok
etib, bozor sharoitlariga moslashuvchan xizmatlar ko‘rsatadi. Ular
jamg‘armalarni investitsiyaga aylantirish orqali nafaqat kredit oluvchilar, balki
investorlar uchun ham manfaatli muhit yaratadi. Zamonaviy bank tizimi esa
fintech texnologiyalari, blokcheyn va onlayn banking orqali vositachilik
jarayonlarini yanada tezlashtirib, moliyaviy xizmatlarning qulayligini oshirishga
qaratilgan.
1. Tijorat banklarining moliyaviy vositachilikdagi roli Tijorat banklari quyidagi
asosiy funksiyalar orqali moliyaviy vositachilik faoliyatini amalga oshiradi:
Moliyaviy resurslarni taqsimlash – Banklar iqtisodiy subyektlar o‘rtasida
moliyaviy resurslarning samarali taqsimlanishini ta’minlaydi.

28Kreditning ta’minlanganligi. Bu tamoyil vositasida pul massasi (qiymat) va ishlab
chiqarish (xizmat ko‘rsatish) o‘rtasida bo‘lishi zarur bo‘lgan mutanosiblik
(proporsiyalar) ning bir me’yorda bo‘lishi ta’minlanadi. YA’ni bunda xo‘jalik
aylanma mablag‘larida ishtirok etuvchi bank mablag‘larining har bir so‘miga
tovar-moddiy boyliklarning bir so‘mi qarama-qarshi turishi talab etiladi.
Boshqacha qilib aytganda, banklar tomonidan beriladigan kreditlar tovar-moddiy
boyliklar va ma’lum xarajatlar bilan to‘liq ta’minlangan bo‘lishi kerak.
Tarmoqlarga ta’minlanmagan kreditlarning berilishi bank kreditlarining bankka
qaytib kelmasligiga asos hisoblanadi. Bu o‘z navbatida bankning likvidliligiga va
pul muomalasiga katta ta’sir ko‘rsatadi. SHu sababli banklar tomonidan
beriladigan kreditlarning tovar-moddiy boyliklar va xarajatlar bilan ta’minlangan
bo‘lishiga alohida e’tibor beriladi.
Kreditning maqsadliligi. YA’ni, olingan kreditlar aniq bir maqsadni amalga
oshirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Bunda kredit muayyan aniq ob’ektga:
· ishlab chiqarish xarajatlariga;
· ishlab chiqarish zaxiralariga;
· tayyor mahsulotga;
· jo‘natilgan tovarlar va hokazolarga beriladi.
Kreditning to‘lovliligi. Ya’ni, kredit uchun haq to‘lash zarurligi, bank qarzni
tekinga bermaydi, buning uchun qarz oluvchidan foiz undiradi. Foiz - bu qarz
haqidir. Uning miqdori berilgan qarzga nisbatan foiz hisobida
belgilanadi. Demak, kreditning to‘lovliligi uning to‘liq summada o‘z egasiga
qaytarilishigina emas, shu bilan bir qatorda kredit uchun foiz shaklidagi to‘lov
bilan qaytarilishini ifodalaydi (foizsiz imtiyozli kreditlar bundan istisno).

40

Купить