Tijorat banklari vositachilik operatsiyalari va ularni o’ziga xos xususiyatlari - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	100.0KB
Покупки	2
Дата загрузки	14 Октябрь 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Tijorat banklari vositachilik operatsiyalari va ularni o’ziga xos xususiyatlari

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA`LIM VAZIRLIGI
Toshkent Moliya Instituti
“BANK ISHI” KAFEDRASI
“PUL VA BANKLAR” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Tijorat banklari vositachilik
operatsiyalari va ularni o’ziga xos xususiyatlari
Tayyorladi:
Ilmiy rahbar:
Toshkent

Reja:
Kirish
1.Tijorat banklari vositachilik operatsiyasiyalari va ularni o’ziga xos
xususiyatlari.
2.Tijorat banklarining vositachilik operatsiyalarini va huquqiy asoslari.
2.Tijorat banklarining vositachilik operatsiyalarini tarkibi va tahkili.
3.O’zbekiston bank amalyotida vositachilik operatsiyalarini
rivojlantirish istiqbollari.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar.

Kirish
Raqobatga asoslangan bugungi bozor iqtisodiyoti sharoitida tijorat
banklarining mijozlarga ko’satadigan xizmat turlari tabiiy ravishda xilma – xillik
kasb etmoqda. Bunday sharoitda bank xizmatlarining zamon talablariga javob
beruvchi yangi turlarini amaliyotga tatbiq etish orqali aholining hamda xo’jalik
yurituvchi sub’ektlarning banklarga bo’lgan ishonchini yanada oshirish va ularning
bo’sh pul mablag’larini jalb qilish banklar faoliyatidagi eng dolzarb masalalardan
biridir. Ma’lumki, bank ishiga oid bo’lgan iqtisodiy adabiyotlarda bank
xizmatlarini ikki turi: - an’anaviy bank xizmatlari; - zamonaviy bank xizmatlari
alohida ajratib ko’rsatiladi. Har qanday iqtisodiy faoliyat foyda olishga
qaratilgandek tijorat banklari faoliyatida ko’zlangan natija ham foyda olishdir. Shu
maqsadda Respublikamiz xududida o’z faoliyatini yuritayotgan banklar hozirgi
kunda mijozlarning ishonchini oqlash, ularga qo’shimcha yengilliklar yaratish,
ularni o’zlariga jalb qilish bilan birgalikda mijozlarga zamonaviy xizmatlarni taklif
etib kelishmoqda. Bu jihatdan ayni damda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev
tomonidan tasdiqlangan 2017-2021- yillarda O’zbekiston Respublikasini
rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha harakatlar strategiyasida bank
tizimi bo’yicha ham bir qancha yo’nalishlar belgilab berilgan. Unga ko’ra „…
ilg’or xalqaro tajribada qo’llaniladigan instrumentlardan foydalangan holda pul-
kredit siyosatini yanada takomillashtirish, shuningdek valyutani tartibga solishda
zamonaviy bozor mexanizmlarini bosqichma-bosqich joriy etish, milliy
valyutaning barqarorligini ta’minlash hamda bank tizimini isloh qilish, banklar
depozit bazasining kapitalizatsiyasini chuqurlashtirish va barqarorligini oshirish,
ularning moliyaviy barqarorligini va ishonchliligini mustahkamlash, istiqbolli
investitsiyaviy loyihalar 5 hamda kichik biznes va tadbirkorlik subyektlarini
kreditlashtirishni yanada kengaytirish“1 Jahon bank amaliyotida keng tarqalgan
vositachilik operatsiyalarining xilma – xil usullarini qo’llash orqali banklarning
daromadlari va shunga bog’liq holda barcha ko’rsatkichlari yaxshilanib bormoqda.
Agar yakunlangan “2016 yil yakunlari bo’yicha rezerv pullar miqdorining yillik
o’sish sur’ati pul massasining o’sish sur’atlariga nisbatan 1,4 foiz bandga pastroq

bo’lib, bu o’z navbatida, pul multiplikatori ko’rsatkichining 2015 yilga nisbatan
1,2 foizga oshishi hisobiga yuz berdi. O’z navbatida, pul multiplikatorining bunday
sur’atlarda oshishi banklarning mavjud moliyaviy resurslardan samarali
foydalanayotganligi, ularning vositachilik roli ortib borayotganligi va
iqtisodiyotning real sektoriga yo’naltirilayotgan investitsion kreditlar hajmining
yuqori sur’atlarda oshayotganligi bilan izohlanib, iqtisodiyotdagi pul taklifini
noinflyatsion hamda noemissiyaviy manbalar hisobidan shakllantirish imkonini
berdi.”2 Yuqorida ta’kidlab o’tilgan fikrlarga tayangan holda aytish mumkinki,
iqtisodiyotni modernizatsiyalash va raqobatbardoshlikni oshirish sharoitida tijorat
banklarida vositachilik operatsiyalari turlarini ko’paytirish va bu borada mavjud
amaliyotni takomillashtirishda xorijiy tajribadan foydalanish masalalarini keng
miqyosda tadqiq etilishi banklar faoliyati samaradorligini ta’minlovchi omillardan
biri hisoblanadi hamda mazkur mavzuning dolzarbligidan dalolat beradi. Tadqiqot
predmeti bo’lib, iqtisodiyotni modernizatsiyalash talablaridan kelib chiqib tijorat
banklarida faktoring operatsiyalarini amalga oshirish masalalari borasidagi mavjud
qo’llanib kelinayotgan amaliy tajribalar yutuqlarini o’rganish, shuningdek, tijorat
banklarida faktoring operatsiyalarini amalga oshirish masalalariga yo’naltirilgan
amaliy tavsiyalar va takliflar ishlab chiqish hamda amaldagi qonunlar va me’yoriy
hujjatlar doirasida takomillashtirish hisoblanadi.
Tadqiqot ob’ekti bo’lib, O’zbekiston Respulblikasi tijorat banklarining
faktoring operatsiyalarini amalga oshirish bilan bog’liq bo’lgan faoliyati
hisoblanadi. Tadqiqot ishining asosiy maqsadi iqtisodiyotni modernizatsiyalash
sharoitida tijorat banklarida faktoring operatsiyalari turlari, ularning ahamiyati,
banklarda turli vositachilik operatsiyalarining tashqil etish masalalarini nazariy,
uslubiy asoslarini o’rganish, tadqiq etish orqali banklarda bu turdagi bank
xizmatlari turlarini ko’paytirish va shu orqali banklar daromadliligini oshirish
bo’yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iboratdir. Tadqiqot ishining
vazifalari quyidagilardan iborat:

 iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida bank tizimining tutgan o’rnini,
shuningdek, ular tomonidan amalga oshiriladigan vositachilik operatsiyalari
mazmun-mohiyatini o’rganish;
 tijorat banklarida faktoring operatsiyalarini amalga oshirishning huquqiy
asoslarini o’rganish;
 banklarning foizsiz daromadlari shakllanishi va oshishida faktoring
operatsiyalari rolini o’rganish;
 tijorat banklarida faktoring operatsiyalari tashqil etilishi va ularni
takomillashtirish yuzasidan ilmiy-amaliy taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. Bitiruv
malakaviy ishining tarkibiy tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, uchta bob,
xulosa va takliflar, foylanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Bitiruv malakaviy
ishining birinchi bobi “Tijorat banklari vositachilik operatsiyalarining iqtisodiy
mazmuni va amalgi oshirishning huquqiy asoslari” deb nomlanadi va unda tijorat
banklarining faktoring operatsiyalarining nazariy va huquqiy asoslari yoritib
berilgan. “O’zbekiston Respublikasi tijorat banklarida faktoring operatsiyalarini
amalga oshirishning amaldagi holati tahlili” nomli ikkinchi bobda mamlakatimiz
tijorat banklarida faktoring operatsiyalarining tahlil qilingan. Bitiruv malakaviy
ishining uchinchi bobi “Tijorat banklari faktoring operatsiyalarini takomillashtirish
istiqbollari” deb nomlansa, bitiruv malakaviy ishining xulosa qismida mavzu
yuzasidan umumiy xulosalar va takliflar keltirilgan.
1.Tijorat banklarining vositachilik operatsiyalarini va huquqiy
asoslari.
Rivojlangan xorijiy davlatlar, shu jumladan, AQSh, Yaponiya, Germaniya
davlatlarida yirik tijorat banklarining mijozlarga ko’rsatadigan xizmatlari soni 300
tadan oshadi. Ushbu jarayonda, ayniqsa, tijorat banklarining an’anaviy xizmat
turlarining sifatini oshirish muxim amaliy ahamiyat kasb etadi. Tijorat
banklarining an’anaviy xizmat turlariga kreditlar berish, qimmatli qog’ozlarni sotib
olish, mijozlarga kassa va hisob-kitob xizmati ko’rsatish kabi xizmat turlari kiradi.
Tijorat banklari, birinchi navbatda, kreditlash institutlari bo’lganligi sababli,
ularning kreditlash faoliyatini rivojlantirish dolzarb vazifalardan biri xisoblanadi.

Banklarning kreditlash faoliyatini rivojlantirish ularning moliyaviy barkarorligini
va xo’jalik sub’ektlarining kredit mablag’lariga bo’lgan extiyojlarini
ta’minlashning zaruriy sharti hisoblanadi. Xalkaro bank amaliyotida XX asrning
60-yillaridan boshlab, kreditlash shakli sifatida faktoring operatsiyalari rivojlana
boshladi. Faktoring operatsiyalari - bu mol etkazib beruvchini kreditlash shaklidir.
U mol etkazib beruvchining pul mablag’lariga bo’lgan extiyojini qondirish
imkonini berish bilan birga, bankning foizli daromadlari hajmini oshishiga olib
keladi. Faktoring atamasi inglizcha so’zdan olingan bo’lib vositachi, agent degan
ma’noni anglatadi. Faktoring operatsiyalari o’tgan asrning 30 yillarida AQShda
keng tarzda amalga oshirila boshlandi. O’tgan asrning 60 yillarning boshida
amerikalik tovar ishlab chiqaruvchilarning G’arbiy Evropaga tovar eksporti
ko’paydi va Evropa Faktoring kompaniyalarning yuzaga kelishiga turtki bo’ldi. 16
-yillarning o’rtalarida 2 ta yirik faktoring assotsiatsiyalariga asos solindi: IFG
(International Factors Group) va FCI (Factors Chain International). Faktoring
operatsiyalari hajmi juda tez ravishda o’sdi, kompaniyalar soni ham oshdi. U esa
ham ichki ham tashqi bozorlarda faktoring operatsiyalari rivojlanishiga olib keldi.
FCI ma’lumotlariga qaraganda, faktoring operatsiyalari jaxon oboroti 2016 yili
1996 yilga qaraganda 2,3 marta o’sdi va 720,19 mlrd evroni tashqil etdi. Bunda
96% faktoring hajmi ichki faktoringa to’g’ri keldi. Faktoring ixtisoslashtirilgan
savdo vositachilarning, keyinchalik esa savdo banklarining operatsiyasi sifatida
XVI-XVII asrlarda vujudga kelgan. Ingliz tilidan “fastor” so’zi «makler, vositachi»
degan ma’noni anglatadi. Iqtisodiy nuqtai nazardan, faktoring shubhasiz
vositachilik bilan bog’liq operatsiya hisoblanadi. Faktoring keyinchalik to’lovlarni
olish bilan tovar va xizmatlarni qayta sotish, qarzlarni undirib olish xuquqiga ega
bo’lish sohasida ham qo’llaniladigan bo’ldi. Boshqacha qilib aytganda, faktoring -
vasitachilik faoliyatining turi bo’lib, bunda faktoring kompaniyasi ma’lum
to’lovlar evaziga mol etkazib beruvchi korxonadan mol sotib oluvchilarga tegishli
bo’lgan pul mablag’larini undirib olish xuquqini oladi. (debitor qarzdorlikni
inkassatsiya qilish). Faktoring riskli, lekin yuqori foydali bank biznesi, moliya
marketingining samarali quroli, iqtisodiyotning rivojlanishi zamonaviy

jarayonlarga mos bo’lgan bank operatsiyalarining integratsiyalash shakllaridan biri
xisoblanadi.
Faktoring operatsiyalari xalqaro kreditning shakli bo’lib, eksportyor,
importyorlarga pul talablarini maxsus kompaniya tomonidan sotib oladi va
ularning inkassatsiyasi xisoblanadi. Faktoring operatsiyalari sotilgan tovarlar
uchun to’lovni kechiktirish shaklida sotuvchilar tomonidan sotib oluvchilarga
taqdim etiladigan tijorat krediti asosida vujudga kelgan. 1988 yil xususiy xuquqni
unifikatsiyalash Xalqaro instituti tomonidan qabul qilingan xalqaro faktoring
to’g’risidagi konventsiyaga asosan operatsiya quyidagi 4 ta belgilardan kamida 2
tasini qondirsa, faktoring hisoblanadi, deb kelishib olingan. Ular quyidagilardir:
1. Qarz talablarining oldindan to’lash shaklida kreditlashga ega bo’lish;
2. Etkazib beruvchining buxgalteriya hisobini, ayniqsa, sotuv hisobini;
yuritish;
3. Uning qarzini inkassatsiya qilish;
4. Etkazib beruvchini kredit riskidan sug’urta qilish. Shu bilan birga bir
qator mamlakatlarda monitoringga 1-belgili qondiradigan operatsiya schyot
fakturalarning hisobi tugatiladi. Faktoring operatsiyalarining asosiy maqsadi
shundan iboratki, faktor (bank, faktoring kompaniya) o’z mijozlarining sotib
oluvchilarga bo’lgan talabni sotib oladi, ularga 3-4 kun ichida talabning mol
etkazib beruvchilardan pul undirish, undirmasligidan qat’iy nazar, albatta, foiz
to’lovlarini ushlab qolgandan keyin 70- 90% ish haqi to’laydi. Qarzning qolgan
qismini shartnomada belgilangan muddatda to’lab berishi lozim. Faktoring
to’lagan summasi va qarzning qolgan qismini u keyin sotib oluvchidan undirib
oladi. Ayrim xolatlarda, masalan, majburiyatlar bo’yicha savollar tug’ilib qolsa va
boshqa holatlarda (kechiktirilsa) 50% va juda kam holatlarda esa oldindan 100%
to’lanadi. Bu operatsiyada uchta shakl qatnashadi. Ular:
1. Faktor-vositachi (tijorat banki yoki faktor kompaniyasi);
2. Mol etkazib beruvchi
3. Mol sotib oluvchi

1) Kreditlash limitini ajratish. Faktoring xizmati shartnomasida, agar qarzdor
summasi belgilangan limitdan oshib ketsa, bank etkazib beruvchiga barcha
qo’shimcha schyotlarni qaytarib berish huquqiga ega, to’lovchining to’lovga
qobiliyatsizligida ega barcha uning qarzdorlik to’lovlari bankning etkazib
beruvchiga to’lagan summani undirguncha qadar bankka kelib tushadi.
2) Har oylik yuk jo’natish limitini jo’natish. Etkazib beruvchi mijoz
qarzining miqdoridan qat’iy nazar, shubhali qarzlardan sug’o’rtalanadi. Limit
hafta, oy, choraklarda belgilanishi mumkin.
3) Alohida shartnomalar bo’yicha sug’o’rta. Bu usul bir mijozga bir necha
tovar etkazib berish emas, balki alohida xolatlarda, katta summalarda shartnomalar
imzolanganda qo’llaniladi. Ma’lum holatlarda esa bularning kombinatsiyasi ham
qo’llanilishi mumkin. Faktoring operatsiyalari o’z navbatida ichki (domestic
factoring) va tashqi faktoringlar (international factoring) ga bo’linadi. Ichki
faktoring operatsiyalarida mahsulot ishlab chiqaruvchi va sotib oluvchi bitta
mamlakatda bo’ladi va aksincha turli xil mamlakatlarda bo’lsa u tashqi faktoringga
misol bo’ladi. Faktoring operatsiyalarini amalga oshirish turi bo’yicha regressli
faktoring (recourse factoring) va regressiz faktoring (non recourse factoring) larga
bo’linadi. Regressli faktoring (recourse factoring) da faktoring kompaniyasi sotib
oluvchidan pulni olmasdan ma’lum vaqt o’tgandan keyin pulni talab qilish
huquqiga egadir. Bu holatda faktoring kompaniyasi likvidli risk (muddati bo’yicha
to’lanmagan risk) ni o’ziga oladi, bunda kredit riski maxsulot etkazib beruvchi
zimmasida qoladi. Regressiz faktoring (non recourse factoring da faktoring riski
to’lalgicha faktoring kompaniyasi zimmasiga o’tadi. Faktoring operatsiyalari
ko’rinishiga qarab ochik faktoring (disclosed factoring) va yopik factoring
(undisclosed factoring) larga bo’linadi. Faktoring nafaqat tovarlarga balki u
ko’rsatilgan xizmatlar va ishlarga ham qo’llaniladi. Jaxon amaliyotida reversiv
faktoring keng qo’llanilib, sotib oluvchiga etkazib berilgan maxsulot uchun 90%
gacha summasini talab kilishi mumkin. Bu esa ishlab chiqarish rivojlanishiga
sabab bo’ladi. Faktoring turlari quyidagicha:
1. Kredit riski bo’yicha: a) regressli; b) qisman regressli; c) regressiz

2. Nima uchun zarurati bo’yicha: a) grafiklar bo’yicha; b) talab qilish
bo’yicha
3. To’lanish xarakteri bo’yicha: a) kechiktirilgan to’lovlarni
moliyalashtirish; b) kechiktirilgan to’lovlarni kafolatlash.
4. Kim uchun: a) reversiv faktoring; b) klassik faktoring.
5. To’lash turini aniklash bo’yicha: a) etkazib berilgan maxsulot
summasidan %; b) qat’iy belgilangan summa.
6. Geografiyasi bo’yicha (Joylashgan xududi): a) ichki; b) xalkaro.
7. Debitorlar kelishuvi bo’yicha: a) ochiq; b) ishonchli (sirli)
8. Bank uchun agentlilik faktoringi: a) bank uchun agentlilik faktoringi
Faktoring quyidagicha afzalliklarga ega:
-aylanma mablag’lar defitsiti bo’lmasligi kafolati. etkazib berilgandan keyin
siz 90% summagacha bo’lgan miqdordagi summani sotib oluvchi to’lovni amalga
oshirishini kutmasdan olish mumkin.
-kechiktirilgan to’lovlar bilan bog’liq yo’qotilgan risklar, to’lanmagan
tovarlar, qalloblik, o’z vaqtida va muddatida to’lanmagan to’lovlar, valyuta kursi
o’zgarishi, inflyatsiya riski kamligi;
-debitor qarzdorligi bo’yicha samarali ishlash. To’lov intizomini tekshirish
va nazorat qilish. Belgilangan tartibda to’lov tartibini o’rnatish va tekshirish.
O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikni rivojlanishi muxim ahamiyat kasb etadi. Shu tufayli ularning
rivojlanishi, ularni moliyalashtirishning yangi maqbul variantlarini jalb qilish va
amalga oshirish muxim ahamiyatga egadir. Ayniqsa ko’plab ishlab chiqaruvchilar
ishlab chiqarishning samarali usullaridan foydalanish qiyin bo’lib tuyiladi. Unda
ko’pincha maxsulotlar etkazib berilgandan keyin 30 kundan 90 kungacha bo’lgan
vaqtda to’lovlar amalga oshiriladi. Faktoring operatsiyalari rivojlangan va
rivojlanayotgan davlatlarda keng qo’llanilib kelinmokda. Birgina 2016 yilda Dune
bo’yicha 860 mlrd AQSh dollari mikdorida faktoring operatsiyalari amalga
oshirildi. Bu esa o’tgan yillarga nisbatan o’sish sur’atlarini ko’rishimiz mumkin.
Bu o’sish sur’atlari globalizatsiya sharoitida iktisodiy aloqalarning rivojlanishi

hamda ular o’rtasidagi yangi ma’qulroq to’lov shakllarini paydo bo’lganligi bilan
izohlash mumkin. AQSh iktisodiyotidagi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’rtasidagi
to’lolarning asosiy qismi faktoring operatsiyalariga to’g’ri keladi. Chunki ishlab
chiqaruvchi maxsulotni sotilgandan darxol pulni olishi va sotib oluvchi ham
maxsulotni sotib keyin sotuvchiga to’lashi o’tish iktisodiyoti sharoitida bo’lgan
davlatlar uchun ayniqsa mablag’ etishmagan korxonalar bu moliyaviy
instrumentdan keng foydalanish mumkin. Bu esa korxonalar o’rtasida aloqalarni
rivojlanishida muxim ahamiyat kasb etadi. Banklarning faktoring operatsiyalarini
rivojlantirishning zaruriy shartlaridan biri bo’lib ushbu operatsiyalarning
buxgalteriya hisobi va auditini to’g’ri tashqil etish va takomillashtirish hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasida faktoring operatsiyalari O’zbekiston Respublikasidagi
huquqiy-normativ xujjatlar va qonunlar, Markaziy Bank yo’riqnomalari asosida
amalga oshiriladi. Xalkaro faktoring operatsiyalari UNIDRUA Konventsiyasiga
asosan amalga oshiriladi. U 1988 yili Ottava shahrida imzolangandir. Bu
konventsiyaga O’zbekiston ham imzo chekkan. Faktoring amaliyotlari O’zbekiston
Respublikasi Markaziy bankining 2000 yil 15 iyundagi 476-sonli «Tijorat banklari
O’zbekiston Respublikasi hududida faktoring amaliyotlari o’tkazish tartibi
to’g’risida»gi Nizomi asosida amalga oshiriladi (Adliya Vazirligida 2000 yil 3
avgustida 953-son bilan ro’yxatga olingan). Ayni vaqtda, O’zbekiston
Respublikasi bank amaliyotida faktoring operatsiyalarining rivojlanish darajasi
pastligicha qolmoqda. Bu holat, avvalo, faktoring operatsiyalarining tijorat
banklari jami aktiv operatsiyalarining hajmidagi salmog’ining juda kichikligida
namoyon bo’lmoqda. Bundan tashqari, ularning buxgalteriya hisobi va auditini
tashqil kilish borasida ham sezilarli muammolarning mavjudligi ko’zga
tashlanmoqda. Faktoring amaliyotlari talab qilib olguncha asosiy depozit
hisobvaraqlari bankda bo’lgan mijozlar bilan tuzilgan shartnomalar asosida amalga
oshiriladi. Faktoring xizmati ko’rsatish bo’yicha zaruriy shart - to’lovchi muddati
o’tgan kredit qarzdorlikga ega bo’lmasligi kerak. Eksport amaliyotlari bo’yicha
faktoring xizmati amalga oshirilishi uchun zaruriy shart - yetkazib beruvchi
korxona tegishli chet el hamkorlar bilan oldin tuzilgan va hisobga olingan eksport

bitimlar (kontraktlar) bo’yicha muddati o’tgan debetor qarzdorligi mavjud
bo’lmasligi kerak. Quyidagi hollarda Bank tomonidan faktoring amaliyotlari
amalga oshirilmaydi:
 byudjet tashkilotlariga qo’yilagan talablar bo’yicha;
 jismoniy shaxslar qarzdorlik majburiyatlari bo’yicha;
 to’lovga layoqatsiz deb e’lon qilingan korxonalar majburiyatlari bo’yicha;
 zarar bilan ishlaydigan korxonalar majburiyatlari bo’yicha;
 nolikvid balansga ega bo’lgan korxonalar majburiyatlari bo’yicha;
 kapital moliyalashtirish qo’yilmalar bo’yicha;
 eksport kosignatsiya bitimlar (kontroaktlar) bo’yicha;
 kompensatsiya va barter bitimlar bo’yicha;
 ishlarga bosqichma-bosqich yoki oldindan to’lash bo’yicha;
 oldi-sotdi shartnoma shartlari bo’yicha to’lovchi muayyan vaqt davomida;
 mahsulotni qaytarish huquqiga ega bo’lganda, shuningdek sotuvdan keyin;
 xizmat ko’rsatish ko’zda tutilgan bulgan hollarda.
Faktoring operatsiyasini amalga oshirayotganda bank tovar yetkazib
beruvchiga uning to’lov talabnomasi bo’yicha to’lov summasining ko’pi bilan 80
foizini qoplaydi. Bank to’lovning qolgan qismini to’lovchidan mablag’ kelib
tushganidan keyin o’tkazadi. Tovar yetkazib beruvchida ham, to’lovchida ham 2-
kartoteka bo’lmasligi faktoring xizmatlari ko’rsatishning majburiy shartidir.
Faktoring operatsiyasini bajarish to’g’risida tovar yetkazib beruvchi bilan
shartnoma tuzishdan oldin bank tovar yetkazib beruvchi balansi qanchalik
likvidligini ko’rib chiqadi. Faktoring operatsiyalari bo’yicha xatarni kamaytirish
maqsadida tovar yetkazib beruvchi quyidagi talablarga javob berishi kerak:
 xaridorgir mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmatlar ko’rsatish
 ishlab chiqarishi barqaror bo’lishi
 to’lovchilar bilan barqaror aloqalarga ega bo’lish Shartnoma tuzishdan
avval tovar yetkazib beruvchi bankka quyidagi hujjatlar to’plamini taqdim etadi:
 sotib olish-sotish, ishlar bajarish yoki xizmatlar ko’rsatish to’g’risida
tegishlicha rasmiylashtirilgan va to’lovchi imzolagan shartnoma

 moddiy boyliklar jo’natilgani, ishlar bajarilgani, xizmatlar ko’rsatilganini
tasdiqlovchi hujjatlar (tovar-transport yukxatlari, ishonchnomalar nusxalari,
ishlarni qabul qilish dalolatnomalari va h.k.)
 to’lovchi nomiga taqdim etilgan to’lov talabnomasining nusxasi hamda
to’lovchi bu talabnoma summasini to’lashga roziligi (aksept) to’g’risidagi xat
 oxirgi hisobot sanasi uchun tuzilgan, debitorlik va kreditorlik qarzlari
talqini berilgan hamda muddati o’tgan debitorlik qarzlarining butun summasi
uchun taqqoslash dalolatnomalari ilova qilingan buxgalteriya balansi
 ko’rilgan foyda va zarar to’g’risida hisobot
 boshqa kreditorlarda qarz mablag’lari hamda boshqa banklarda
saqlanayotgan bo’sh mablag’lar bor-yo’qligi to’g’risida ma’lumotnoma
 boshqa banklarda ochilgan hisobvaraqlar ro’yxati 23 Faktoring xizmatlari
ko’rsatish to’g’risida bank bilan tovar yetkazib beruvchi o’rtasida tuziladigan
shartnomada quyidagilar ko’rsatiladi:
 talablari bank ixtiyoriga o’tkaziladigan xaridorlar
 o’tkaziladigan talablarning umumiy summasi
 o’tkaziladigan talablarni to’lashga ajratiladigan kredit summasi
 kredit uchun foiz stavkasi
 shartnomaning amal qilish muddati
 regress huquqi (mijozning o’zidan talab qilish huquqi)
 regress huquqini qo’llash uchun xaridorga belgilanadigan oxirgi to’lov
muddati
 tomonlar shartnoma shartlarini buzgani uchun e’tiroz arizalari taqdim
etish muddatlari
 shartnoma shartlarini buzganlik uchun tomonlar javobgarligi
 shartnomani bekor qilish shartlari. Faktoring operatsiyalari shrtnomalarini
rasmiylashtirish tartibi:
1. Sotuvchi maxsulot etkazib berish uchun barcha hujjatlarni (shartnomalar,
schet-fakturalar, yuk qog’ozlari va boshqalar.)

2. Sotuvchi bankka haqiqiy hujjatlarni maxsulot etkazib berish uchun
barcha hujjatlarni (shartnomalar, schet-fakturalar, yuk kog’ozlari va boshqalar) ni
taqdim etadi.
3. Unda reestr imzolanib, maxsulot etkazib beruvchi hisobiga o’tkaziladi.
4. Shartnomalar, schet-fakturalar, yuk kog’ozlari va boshqalar o’zgartirilishi
mumkin emas.
5. Maxsulot etkazib beruvchi to’lov rekvizitlari bilan sotuvchiga
belgilangan summani o’tkazib qo’yishini yuboradi.
Pul bozori foiz stavkalarining “benchmark” ko’rsatkichlari metodologiyasini
va pul-kredit siyosatining operatsion mexanizmini xalqaro standartlarga
muvofiqlashtirish maqsadida Markaziy bank tomonidan Xalqaro moliya institutlari
va konsalting agentliklari ko’magida doimiy asosda tahlillar o’tkazilmoqda. va
takliflar kiritadi. Inflyatsiyani targetlash rejimiga o’tgan ilg’or xorijiy mamlakatlar
va xalqaro moliya bozorlari tajribasidan kelib chiqib, pul-kredit siyosatining
operatsion mexanizmini ishlab chiqish va pul bozori ko’rsatkichlarining
ahamiyatini oshirish maqsadida:
2022 -yil 4-avgustdan boshlab likvidlik-depozit auktsionlarini tartibga
solishga qaratilgan asosiy operatsiyalarning davomiyligi 1 haftaga qisqartiriladi va
haftada bir marta o’tkaziladi;
Markaziy bankning siyosat stavkasini o’zgartirish to’g’risidagi qarorlarini
pul bozoriga samarali o’tkazish maqsadida 1 haftalik depozit auktsionlarining
umumiy likvidlikni tartibga solishdagi roli oshiriladi;
2022-yil 22-iyuldan boshlab qisqa muddatli resurs narxini ifodalovchi
“UZONIA” foiz stavkasi, “UZONIA” indeksi va turli davrlar uchun murakkab
“UZONIA” foiz stavkalari hisoblab chiqiladi va e’lon qilinadi (1-ilovaga
muvofiq).
Ma’lumot uchun: “O’zbekiston Respublikasi Banklararo pul bozorining
UZONIA indeksini (O’zbek Overnight Index Average) hisoblash va e’lon qilish
metodologiyasi” Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki hamda barcha tijorat

banklari ishtirokida ishlab chiqildi va Markaziy bank Boshqaruvining 2022-yil 21-
iyuldagi yig’ilishi.
Tijorat banklari, birinchi navbatda, kreditlash institutlari bo’lganligi sababli,
ularning kreditlash faoliyatini rivojlantirish dolzarb vazifalardan biri xisoblanadi.
Banklarning kreditlash faoliyatini rivojlantirish ularning moliyaviy barkarorligini
va xujalik sub’ektlarining kredit mablag’lariga bo’lgan extiyojlarini ta’minlashning
zaruriy sharti xisoblanadi. Xalkaro bank amaliyotida XX asrning 60-yillaridan
boshlab, kreditlash shakli sifatida faktoring operatsiyalari rivojlana boshladi.
Faktoring operatsiyalari - bu mol etkazib beruvchini kreditlash shaklidir. U mol
etkazib beruvchining pul mablag’lariga bo’lgan extiyojini kondirish imkonini
berish bilan birga, bankning foizli daromadlari xajmini oshishiga olib keladi.
Banklarning faktoring operatsiyalarini rivojlantirishning zaruriy shartlaridan biri
bo’lib ushbu operatsiyalarning buxgalteriya xisobi va auditini to’g’ri tashqil etish
va takomillashtirish xisoblanadi. Ayni vaktda, O’zbekiston Respublikasi bank
amaliyotida faktoring operatsiyalarining rivojlanish darajasi pastligicha kolmokda.
Bu xolat, avvalo, faktoring operatsiyalarining tijorat banklari jami aktiv
operatsiyalarining xajmidagi salmog’ining juda kichikligida namoyon bo’lmokda.
Bundan tashkari, ularning buxgalteriya xisobi va auditini tashqil kilish borasida
ham sezilarli muammolarning mavjudligi kuzga tashlanmokda Endi biz
respublikamiz tijorat banklarining faktoring operatsiyalarining amaldagi xolatini
kurib chikamiz.
Amalga oshirilgan tahlil natijalari shuni ko’rsatdiki, respublikamizning
tijorat banklarida faktoring operatsiyalarining buxgalteriya hisobi va auditini
takomillashtirish borasida bir qator muammolar mavjud bo’lib, ulardan asosiylari
quyidagilardan iboratdir:
1. Respublikamizning ayrim yirik tijorat banklarida muddati o’tgan faktoring
operatsiyalarini o’z vaktida 11103-hisobraqamida aks ettirmaslik hollari mavjud.
Buning natijasida faktoring operatsiyalarining samaradorligini tavsiflovchi
ko’rsatkichlarning soxtalashuvi yuzaga keladi. Hisoblangan daromadlilik
ko’rsatkichlari faktoring operatsiyalarining rentabelligini aniq aks ettirmaydi.

2. Faktoring operatsiyalaridan ko’riladigan zararlarni qoplash maksadida
tashkil qilinadigan zaxira ajratmalarini zararlarning real darajasiga mos kelmaslik
hollari mavjud. Zaxira ajratmalarini etarli darajada tashqil kilinmasligi faktoring
kreditlari real qiymatini qoplash muammosini yuzaga keltiradi.
3. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 1997 yil 21 iyunda
tasdiklangan va Moliya vazirligida 1998yil 16 noyabrda 553-son bilan ruyxatga
olingan 6l-sonli «O’zbekiston Respublikasi banklarida buxgalteriya xisobi va
xisoboti bo’yicha yo’riqnoma»ning faktoring operatsiyalariga tegishli bo’lgan bir
qator bandlariga rioya qilinmaslik hollariga yo’l qo’yiladi. Jumladan: -
yo’riqnomaning 47-bandiga muvofik, mijozlarning hisobvaraqasi dasturiy yo’l
bilan ikki nusxada tayyorlanishi, uning ikki nusxasi mijozga hisobvaraqadan
ko’chirma sifatida berishda yoki junatishga mo’ljallangan. Lekin bu holat to’lik
amalga oshirilmasligi mumkin. - yo’riqnomaning 48-bandiga muvofik,
hisobvaraqalariga amaldagi tartibda rasmiylashtirilgan hisob-kitob hujjatlari
asosida yozuvlar kiritilishi lozim. Shuningdek, hisobvaraqadan bo’lishi lozim
bo’lgan bir qator rekvizitlar kiritilgan: - bu xisob raqamlar qaysi xisob raqamlar
bilan korrespondentsiyada bo’lganligi; - buxgalteriya o’tkazmasining (buxgalteriya
provodkasining) mazmuni: - xisob rakamning kun boshiga va oxiriga qoldiqlari,
debet va kredit oborotlari: - korrespondent-banklarning MFO lari: - amaliyot
to’g’ri kursatilmagan bo’lishi mumkin. Respublikamiz tijorat banklarining
faktoring operatsiyalarining buxgalteriya xisobini takomillashtirish maksadida,
fikrimizcha, quyidagi tadbirlarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir:
1. Respublikamizning tijorat banklarida faktoring operatsiyalarini amalga
oshiruvchi bo’limni alohida qilib tashkil qilish zarur. Faktoring operatsiyalarining
buxgalteriya hisobini ham bo’limning xodimlari yuritishi lozim. Faktoring 41
operatsiyalari bo’yicha buxgalteriya provodkalari va xisob-kitoblar buxgalteriya
boshqarmasida emas, balki faktoring bo’limini o’zida amalga oshirilishi lozim.
Bankning kreditlash boshqarmasi barcha turdagi kreditlarni tasdiqlash va
rasmiylashtirish uchun javobgar bo’lishi mumkin. Faqat faktoring kreditlari uchun
ular javob bermasligi kerak.

2. Muddati o’tgan faktoring kreditlarini o’z vaqtida 11103-xisobraqamida
aks ettirish va zaxira ajratmalarini to’g’ri tashkil qilishni ta’minlash lozim.
3. Banklarning faktoring operatsiyalarini jami aktiv operatsiyalar hajmidagi
salmog’ini oshirishni ta’minlash lozim. Buning uchun, avvalo, tovarlarni sotib
oluvchilarning va mol etkazib beruvchilarning moliyaviy holatini baholash tizimini
takomillashtirish lozim. Baxolash tizimini takomillashtirish moliyaviy
koeffitsientlardan keng qo’lamda foydalanish hisobiga ta’minlanishi lozim.
№ Bank nomi 2021-yil yanvar oyi
davomida qabul qilingan
to’lovlar 2022-yil yanvar oyi
davomida qabul
qilingan to’lovlar
soni summasi soni summasi
1 Milliy bank 128 905 51 618 959
663 170
730 73 851 171
564
2 O’zsanoatqurilishbanki 584 138 212 279 995
745 437
502 166 305
003 970
3 Agrobank 557 739 311 018 722
581 559
519 265 287
637 431
4 Mikrokreditbank 159 970 112 370 812
052 143
834 92 639 017
441

5 Xalq banki 1 048 025 274 958 160
573 679
479 204 754
608 765
6 Savdogar bank 39 230 13 685 282
649 62 114 16 559 717
926
7 Qishloq qurilish bank 182 982 58 163 676
871 182
173 115 699
722 361
8 Turonbank 79 933 92 134 763
306 73 650 67 298 722
789
9 Hamkorbank 7 820 5 262 703
956 25 980 10 094 068
318
10 Asaka bank 58 515 380 984 364
734 129
264 267 870
036 257
11 Ipak Yo’li banki 36 844 15 337 791
067 39 346 13 163 569
158
12 Ziraat Bank
Uzbekistan 731 375 481 091 751 738 813
050
13 Trastbank 29 843 42 163 754
676 103
607 64 962 163
938
14 Aloqabank 1 914 489 367 116 232
983 2 676
887 573 233
225 356
15 Ipoteka-bank 610 900 299 704 353
104 334
289 183 689
900 857
16 KDB Bank
O’zbekiston 13 7 056 356 88 297 068
249
17 Turkistonbank 4 407 1 125 085
813 1 166 384 384
888
18 Soderot bank Toshkent 61 14 017 507 71 20 553 764
19 Universal bank 48 401 27 794 955
781 402
687 77 347 402
398
20 Kapitalbank 11 215 104 422 677 7 111 66 774 543

954 390
21 Ravnaqbank 739 318 477 004 719 440 774
440
22 Davr-bank 554 414 948 146 1 109 422 373
327
23 Invest Finance bank 4 679 4 726 744
995 8 770 7 678 924
103
24 Asia Alliance bank 39 100 47 641 753
561 52 417 41 341 908
527
25 Hi-Tech bank 1 014 292 779 883 10 849 1 887 236
409
26 Orient Finans bank 175 901 102 337 621
792 153
605 73 678 166
937
27 Madad Invest bank 8 149 909 452 537 7 744 1 149 219
035
28 O’zagroeksportbank 141 66 358 335 161 73 615 750
29 Poytaxt bank 1 207 1 314 504
343 1 082 641 742
591
30 Tenge bank 532 564 960 775 4 322 2 694 944
853
31 TBC bank 0 0 59 2 299 572
32 Anor bank 0 0 1 377 6 605 061
897
Jami 5 736 177 2 529 126
449 833 6 272
462 2 397 587
599 311
Moliyaviy sektorni izchil isloh qilish davomida qator chora-tadbirlar
amalga oshirildi va natijada ilg’or bank biznesini yuritish hamda ushbu sektorda
raqobat muhitini kuchaytirish uchun zarur huquqiy shart-sharoitlar yaratildi.
Xususan, xalqaro standartlarga muvofiq keladigan va moliyaviy sohaga
xorijiy investitsiyalar kiritish uchun jozibador huquqiy muhitni yaratadigan

O’zbekiston Respublikasining “ O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki
to’g’risida ”gi, “ Banklar va bank faoliyati to’g’risida ”gi, “ Valyutani tartibga solish
to’g’risida ”gi hamda “ To’lovlar va to’lov tizimlari to’g’risida ”gi yangilangan
qonunlari qabul qilindi.
Shu bilan birga, bank sohasidagi hozirgi holat tahlili bank sektorida
davlatning yuqori darajadagi aralashuvi, davlat ishtirokidagi banklarda menejment
va tavakkalchiliklarni boshqarish sifatining yetarli emasligi, iqtisodiyotda
moliyaviy vositachilikning past darajasi kabi bank sektorini iqtisodiy
yangilanishlar va jamiyat ehtiyojlariga mos ravishda rivojlantirishga to’sqinlik
qilayotgan qator tizimli muammolar mavjudligini ko’rsatmoqda.
Moliyaviy xizmatlarning ommabopligini oshirish, banklarning hududlarga
kirib borishini kengaytirish va barcha aholi punktlarida bir xil turdagi xizmatlar
ko’rsatilishini ta’minlash bo’yicha qo’shimcha choralar ko’rilishi lozim.
Bank tizimiga zamonaviy servis yechimlari asosida axborot
texnologiyalarini, moliyaviy texnologiyalarni keng joriy etish, axborot
xavfsizligini lozim darajada ta’minlash, shuningdek, moliyaviy xizmatlar
ko’rsatishda inson omili ta’sirini kamaytirish bo’yicha tezkor chora-tadbirlar
ko’rish talab etilmoqda.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 2-martdagi PF-5953-son
Farmoni bilan tasdiqlangan 2017 — 2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini
rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasini “Ilm,
ma’rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili”da amalga oshirishga oid Davlat
dasturida belgilangan vazifalardan kelib chiqqan holda, shuningdek, xususiy sektor
rivojlanishini rag’batlantirish, banklarning investitsiyaviy jozibadorligini, bank
xizmatlari ommabopligi va sifatini oshirish uchun bank sektorini tubdan
transformatsiya qilish maqsadida:
1. Quyidagilar O’zbekiston Respublikasida bank sektorini isloh qilishning
asosiy yo’nalishlari etib belgilansin:
moliya bozorida teng raqobat sharoitlarini yaratish, kreditlashni faqat bozor
shartlari asosida amalga oshirish, banklarning davlat resurslariga qaramligini

pasaytirish, bank xizmati ko’rsatishni modernizatsiya qilish, banklarning samarali
infratuzilmasini yaratish va faoliyatini avtomatlashtirish, shuningdek, banklar
faoliyatiga xos bo’lmagan funksiyalarni bosqichma-bosqich bekor qilish orqali
bank tizimining samaradorligini oshirish;
kredit portfeli va tavakkalchiliklarni boshqarish sifatini yaxshilash,
kreditlash hajmlarining mo’tadil o’sishiga amal qilish, muvozanatlashgan
makroiqtisodiy siyosat yuritish, korporativ boshqaruvni takomillashtirish va
xalqaro amaliy tajribaga ega bo’lgan menejerlarni jalb qilish, moliyaviy
tavakkalchiliklarni baholash uchun texnologik yechimlarni tatbiq etish orqali bank
tizimining moliyaviy barqarorligini ta’minlash;
davlat ulushi mavjud tijorat banklarini kompleks transformatsiya qilish,
bank ishining zamonaviy standartlarini, axborot texnologiyalari va dasturiy
mahsulotlarni joriy etish, banklardagi davlat aksiyalari paketini zarur tajriba va
bilimga ega bo’lgan investorlarga tanlov asosida sotish, shuningdek, davlat ulushi
mavjud tijorat banklari va korxonalarni bir vaqtning o’zida isloh qilish orqali bank
sektorida davlatning ulushini kamaytirish;
yetarli darajada xizmat ko’rsatilmayotgan va zaif qatlamlarda davlat
ishtirokini kuchaytirish va manzilli chora-tadbirlarni amalga oshirish, aholi va
kichik biznes uchun masofaviy xizmatlarni keng joriy qilish, kamxarj xizmat
ko’rsatish nuqtalari tarmog’ini rivojlantirish, shuningdek, respublika yagona
moliya tizimining o’zaro to’ldiruvchi qismi sifatida nobank kredit tashkilotlarining
shakllanishi va rivojlanishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratish orqali moliyaviy
xizmatlar ommabopligini va sifatini oshirish.
Quyidagilar:
2020 — 2025-yillarga mo’ljallangan O’zbekiston Respublikasining bank
tizimini isloh qilish strategiyasi 1-ilovaga muvofiq;
O’zbekiston Respublikasi bank tizimini isloh qilish bo’yicha “Yo’l
xaritasi” 2-ilovaga muvofiq tasdiqlansin.
2020 — 2025-yillarga mo’ljallangan O’zbekiston Respublikasining bank
tizimini isloh qilish strategiyasini amalga oshirish bo’yicha, shu jumladan

quyidagilarni nazarda tutuvchi maqsadli ko’rsatkichlar 3-ilovaga muvofiq
belgilansin:
bank tizimi aktivlarining umumiy hajmida davlat ulushi bo’lmagan banklar
aktivlari ulushini joriy 15 foizdan 2025-yilga kelib 60 foizgacha oshirish;
banklar majburiyatlarining umumiy hajmida banklarning xususiy sektor
oldidagi majburiyatlari ulushini joriy 28 foizdan 2025-yil yakuniga 70 foizgacha
oshirish;
2025-yilga kelib davlat ulushi mavjud kamida uchta bank kapitallariga
zarur tajriba, bilim va obro’ga ega kamida uchta strategik xorijiy investorlarni jalb
qilish;
umumiy kreditlash hajmida nobank kredit tashkilotlari ulushini joriy 0,35
foizdan 2025-yilga kelib 4 foizgacha oshirish.
. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Markaziy bankining
quyidagilar to’g’risidagi takliflari ma’qullansin:
xalqaro moliya institutlari ko’magida “Ipoteka-bank” ATIB,
“O’zsanoatqurilishbank” ATB, “Asaka” ATB, AT “Aloqabank”, “Qishloq qurilish
bank” ATB va “Turonbank” ATBdagi davlat ulushlarini bosqichma-bosqich
xususiylashtirish, bunda birinchi bosqichda ularni institutsional o’zgartirishni
(faoliyatini transformatsiya qilish), ikkinchi bosqichda esa davlat aksiyalari
paketini sotishni nazarda tutish;
bank tizimini isloh qilish davrida aholining moliyaviy xizmatlarga bo’lgan
talabini qondirish, investitsiya loyihalarini qo’llab-quvvatlash mexanizmini
(“loyihalar fabrikasi”) keng joriy qilish, bank xizmatlarining hududiy qamrovini
ta’minlash maqsadida “Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki” AJ, “Agrobank”
ATB va “Mikrokreditbank” ATB ustav kapitallarida davlat ulushini saqlab qolish;
ayrim banklarning faoliyatini diagnostika qilish va moliyaviy ahvolini
baholash asosida, me’yoriy talablaridan hamda ularni qayta tashkil etishning
iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligidan kelib chiqqan holda qonun hujjatlariga
muvofiq ularni konsolidatsiyalash.

. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzurida vazirlikning
tasdiqlangan shtatlar soni doirasida Davlat ulushiga ega tijorat banklarini
transformatsiya qilish va xususiylashtirish bo’yicha loyiha ofisi tashkil etilsin
hamda unga quyidagi huquqlar berilsin:
tijorat banklarini transformatsiya qilish va xususiylashtirish jarayonlariga
maslahatchi sifatida xalqaro konsultantlarni jalb qilish;
tijorat banklarini transformatsiya qilish va xususiylashtirish masalalarida
xalqaro moliya institutlari va salohiyatli xorijiy investorlar bilan muzokaralar olib
borish va bitimlar tuzish.
Belgilansinki, Loyiha ofisiga O’zbekiston Respublikasi moliya vazirining
birinchi o’rinbosari rahbarlik qiladi.
. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki va Moliya vazirligi 2024-yildan
kechiktirmay Xalqaro valyuta jamg’armasi va Jahon banki dasturi (FSAP) asosida
moliyaviy sektor holatini baholashni o’tkazish choralarni ko’rsin.
. Vazirliklar, idoralar va mahalliy davlat hokimiyati organlari rahbarlari
tomonidan banklarning, shu jumladan kredit portfeli va bank aktivlarini
shakllantirish bilan bog’liq tadbirkorlik tavakkalchiliklarini boshqarish faoliyatiga
aralashish taqiqlansin.
O’zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi banklar va bank faoliyati
to’g’risidagi qonunchilikning banklar faoliyatiga davlat organlarining ma’muriy
aralashuviga yo’l qo’ymaslik qismi ijro etilishi ustidan nazoratni kuchaytirsin.
. O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiy taraqqiyot va kambag’allikni
qisqartirish vazirligi Moliya vazirligi bilan birgalikda ikki oy muddatda
Tadbirkorlik faoliyatini qo’llab-quvvatlash davlat jamg’armasini boshqarish
bo’yicha kengash tarkibiga mustaqil a’zolarni kiritish orqali uni institutsional
jihatdan mustahkamlash choralarini ko’rsin.
. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki va Moliya vazirligi boshqa
manfaatdor vazirliklar va idoralar bilan birgalikda uch oy muddatda qonun
hujjatlariga ushbu Farmondan kelib chiqadigan o’zgartirish va qo’shimchalar
to’g’risida Vazirlar Mahkamasiga takliflar kiritsin.

. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi
“Respublika iqtisodiyotiga to’g’ridan to’g’ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish
mexanizmlarini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-4300-
son qaroriga 1-ilovaning 1 — 3-pozitsiyalari o’z kuchini yo’qotgan deb
hisoblansin.
. Mazkur Farmonning ijrosini nazorat qilish O’zbekiston Respublikasining
Bosh vaziri A.N. Aripov va O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki raisi M.B.
Nurmuratov zimmasiga yuklansin.
O’zbekiston Respublikasida hozirgi paytda to’lov muddatlariga rioya
qilish, hamda xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning debitor va kreditor qarzdorliklarini
imkon boricha kamaytirishga jiddiy e’tibor berilmoqda. Bank faktorlar faoliyati,
aynan 60 tovar etkazib beruvchilar va xaridorlar o’rtasidagi munosabatlarda
to’lovlar xatari va muddatlilik muammosini hal qilish, ushbu munosabatlarning
barqaror bo’lishiga ko’maklashishi kerak. O’zbekiston Respublikasida banklar
faktoring operatsiyalarini 90-yillar boshidan amalga oshira boshladilar. Lekin
tegishli qonuniy va me’yoriy negizning yo’qligi faktoringni rivojlanishiga
to’sqinlik qilib, banklarga undan keng foydalanishga imkon bermadi. Fuqarolik
Kodeksining 42-bobi pul talabnomasi ostida mablag’ bilan ta’minlash, Markaziy
bank tomonidan 621- Nizomni, (953 yo’riqnoma) kiritilishi, banklar tomonidan
hamma erda faktoringni qo’llash uchun qonuniy va me’yoriy negizini ta’minladi,
hamda faktoring xizmati bu orada banklar orasida kengaya boshladi. Bunga misol
qilib quyidagi jadvalni keltirish mumkin: Faktoring mijozga berilishidan avval
bankda ochilgan bo’lim yoki kredit bo’limida bu mijoz va uning kontragenti, ya’ni
to’lovchi yaxshilab o’rganib chiqiladi, albatta endi e’tiborni jadval ma’lumotlariga
qaratadigan bo’lsak, bankda 2016 yil holatiga ko’ra ajratilgan kreditlar va
ko’rsatilgan faktoring xizmatlarini jami summasi 49703,3 mln so’mni tashqil etdi.
Bo’lardan, faktoring xizmati 2122,2 mln so’mni, ya’ni 4,4%ni tashkil qilgan.
Albatta, bu salmoq oldingi yillarga nisbatan yuqori bo’lsada, xorijiy davlatlar
banklari ko’rsatkichlaridan ancha past. O’zbekistonda faktoring operatsiyalarni
rivojlantirish sohasida ba’zi bir muammolar va rezervlar mavjud.

Hozirgi kunda Respublikamizda faktoring operatsiyalarini rivojlantirish
bilan bog’liq muammolardan biri bu kadrlar masalasidir. Ularni etarli darajada
tayyorlash uchun shu masalaga alohida e’tibor bilan qarash, moliya institutlarida,
maorifda, tijorat banklarida bu sohani rivojlantirish uchun yanada kattaroq,
ahamiyat berishimiz va hayotga tadbiq etishimiz lozim. Yana bir muammo bu
axborot-texnologiya ta’minotini rivojlantirish, aynan, shu faktoring
operatsiyalaridan foydalanuvchi va bank orasida yoki ushbu operatsiyada bevosita
qatnashayotgan uch tamon orasida axborot almashinish banki tomonidan nazorat
qilish uchun yangi informatsion texnologiyalar ishlab chiqish kerakligi, aniqrog’i
yangilab turish va foydalanuvchi uchun yanada qulayroq yo’llarini topish va
rivojlantirish kerakligini ta’kidlab o’tish lozim bo’ladi. Yana e’tibor qaratish lozim
bo’lgan masala korxona va tashqilotlarga faktoringning afzalligini tushuntirishdir.
Bu operatsiya orqali sotib oluvchi ega bo’ladigan imkoniyatlar :
 sifatsiz tovarni sotib olish riskini bartaraf etish;
 mablag’lar aylanishini tezlatish, raqobatbardoshligini yaxshilash;
 xarid hajmini ko’paytirish mumkinligini ularga etkazish; Undan tashqari
faktoringning iqtisodiy afzalliklari:
 likvidlilik, rentabellik va foydani ko’payishi;
 debitor qarzdorlik naqd pullarga aylanishi;
 debitorlar tomonidan to’lovlar muddatlariga rioya qilishidan mustaqil
bo’lishi;
 oborot hajmini kengaytirish;
 daromadlilikni oshishi;
 o’z kapitalini iqtisodiy;
 moliyaviy rejalashtirishni yaxshilash.
 to’lay olmasligi riskini kamayishi va banklarni bozor munosabati
sub’ektlariga tushuntirish sohasida ishlar olib borish lozim.

Xulosa
Bugungi kunda ko’pchilik kredit muassasalarining faktoring xizmatini
ko’rsatishga tayyor emasligini muhim bir muammo deb qarash mumkin. Shuni
ham aytish kerakki, faktoring bank ishining bir qismi emas, balki uni “operatsiya”
deb atash noto’g’ri hisoblanadi, chunki faktoring bir martali bitim emas, balki
doimiy xizmat ko’rsatish shaklida namoyon bo’ladi. Bular hammasi qarorlarni
qabul qilishda maxsus jarayonlarni va risklarni boshqarishni talab qiladi. Keyingi
muammo – mamlakatning ko’pchilik banklari faoliyatining o’rta muddatli
investitsiyalarga tayyor emasligidir. Bu erda asosiy to’sqinlik faktoringni
moliyalashtirilishi emas, balki ishni tashkil etish bilan bog’liq bo’lgan uzoq
muddatli tsikl hisoblanadi. Bu tsikl malakali bajaruvchilarga ega bo’lganida ham
uzoq davom etadi. Bu bilan O’zbekistonda faktoringning istiqbollarini optimistik
deb baholash mumkin. Umuman, faktoring sarmoya aylanishini tezlashtirish,
qarzni undirib olish bilan bog’liq xarajatlarni kamaytirish, banklar o’rtasida
munosabatlarni osonlashtirishga yordam berib, pulni hisob-kitob tizimini muhim
vositasi bo’lib hisoblanadi. Xulosa qilib aytganda, birinchidan, faktor riskni
kamaytirish yoki bartaraf etish uchun ko’proq axborot va bilimga ega. Ikkinchidan,
faktoring kompaniyasi alohida qarzdorlar bilan shug’ullanmasdan, to’lay
olmaslikda, bankrotni bartaraf etuvchi debitor qarzdorlik portfelini shakllantiradi.
Shunday qilib, faktoring quyidagi hollarda foydali hisoblanadi: 1. Sotib oluvchi
etkazib beruvchining kredit tarixiga ega bo’lmasdan, bir martalik etkazib
berishlarida. 2. Etkazib beruvchi etkazib berishlarning ko’p tarmoqni tizimiga ega
bo’lganda. 65 Faktoring, etkazib beruvchini balans summasini kamaytiradi hamda
o’z kapitali va jalb qilingan kapitali nisbatining ko’rsatishlarini ko’paytirib, uning
tuzilishini yaxshilaydi. Yakuniy xulosa qilib aytganda, faktoring bo’yicha
bajarilgan amallar asosida iqtisodiyotdagi hisobdorliklar tezlashishi, tovar etkazib
beruvchi korxona o’z moliyaviy holatini barqarorlashtirish, bank o’z

mablag’laridan unumli foydalanish va ma’lum daromad olishi mumkin, asosiysi
esa mamlakat tovar aylanmasini qaysidir ma’noda tezlashtiradi. Shuni shubhasiz
aytish mumkinki, O’zbekiston Respublikasida faktoring operatsiyalarining
qo’llanilishi bank tizimiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bu nafaqat, bank tizimiga,
ayniqsa, hozirgi zamonda kichik biznesni rivojlantirish uchun qo’l keladi.
Shuningdek, O’zbekiston Respublikasida faktoring xizmatlari, birinchidan,
iqtisodiyotga tushayotgan to’lovlarni oshiradi, ikkinchidan esa, O’zbekiston bank
tizimini jahon standartlariga yaqinlashtirib, butun dunyo firmalariga xizmat
ko’rsatishi mumkin. Banklar faoliyati tahlil qilish natijasida banklarning faktoring
operatsiyalari xususida quyidagi xulosa shakllantirildi:  Banklar amaliyotida
faktoring operatsiyalarining rivojlanish tendentsiyasi barqaror emas. Banklarda
faktoring operatsiyalarini amalga oshirishda risk darajasi ancha yuqori. Bu
mamlakatimizda ayrim ob’ektiv va sub’ektiv omillar ta’sirida korxonalar debitorlik
qarzlari aylanuvchanligining pastligi natijasida kelib chiqmoqda. Faktoring
mijozlarga xizmat ko’rsatishning universal shakli hisoblanadi, chunki mijozlar o’z
talablari (da’volari) bo’yicha buxgalteriya xisobini yuritish, ularning to’lovliligini
tekshirishdan holi bo’lishadi. Banklar mol sotib oluvchilarning to’lov qobiliyati
to’g’risidagi axborotni mijozlariga etkazishlari, xorijiy davlatlardagi to’lovlar
kafolatini o’z bo’yniga olishlari mumkin. Banklar uchun bu operatsiyalar yuqori
daromad keltirgani uchun ham ular bu operatsiyalarni bajarishdan manfaatdor
hisoblandilar. Rivojlangan davlatlarda faktoring operatsiyalari mijozning
moliyaviy ahvoli, aktsionerlik kapitali mikdori, mahsulot turi, ish hajmi va
boshqalarga qarab yillik aylanmaning sezilarli qismini tashqil etadi. 66 Mazkur
bitiruv malakaviy ishini yozish daromida mamlakatimiz tijorat banklaring
vositachilik operatsiyalarni rivojlantirish, mavjud muammolarni aniqlash va
bartaraf etish maqsadida quyidagi takliflarni ishlab chiqdik.  Tijorat banklarining
vositachilik operatsiyalarini tartibga soluvchi me’yoriy – huquqiy bazani
takomillashtirish lozim;  Tijorat banklarining qimmatli qog’ozlar bozoridagi
faolligini oshirish maqsadida banklarning qimmatli qog’ozlar bozoridagi
vositachilik operatsiyalari xususan, anderrayterlik, brokerlik va depozitar faoliyat

natijasida olgan daromadlari bo’yicha foyda solig’idan imtiyozlar joriy qilish
kerak;  Tijorat banklarining ishonchli, moliyaviy barqaror bo’lgan mijozlari
guruhiga xalqaro faktoring xizmati ko’rsatish yo’li bilan faktoring operatsiyalari
miqdori va daromadliligini oshirish zarur.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 2 fevraldagi “Respublikada
bank plastik kartochkalari asosida naqd pulsiz hisob- kitob tizimini yanada
rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish chora-tadbirlari to’g’risida”gi
PQ-2751-sonli Qarori
2.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining2017 yil 2 fevraldagi “Ish haqi, pensiya,
nafaqa va stipendiyalarni to’lash mexanizmini takomillashtirishga doir
qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi PQ-2753- sonli Qarori
3.“Moliya tizimini rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari va istiqbollari”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari to’plami. I-qism. (2022-
yil 27 may).
4.Jeyms D. Guortni. Mantiqiy iqtisodiyot: Shaxsiy va milliy farovonlikning dolzarb
masalalari: – T.: “O’qituvchi” matbaa uyi , 2022 y
5.Джеймс Д. Гвартни и др. Экономика здравого смысла: О личном и
общественном благополучии для всех и каждого. – Т.: ПД, “ O ’ qituvchi ”, 2022
г.

Tijorat banklari vositachilik operatsiyalari va ularni o’ziga xos xususiyatlari

Купить