• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 919.0KB
Покупки 9
Дата загрузки 13 Декабрь 2024
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Arslonbek Sulaymanov

Дата регистрации 01 Декабрь 2024

26 Продаж

Tijorat banklarida depozit operatsiyalari, ularning bank faoliyatida tutgan o'rni va ahamiyati

hamda talab qilib olinguncha depozit shartlari asosida foizlar hisoblanadi va bu haqda depozit shartnomasida ko‘rsatilgan bo‘lishi shart. Yuridik shaxs, yuridik shaxs tashkil etmagan holda tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi yakka tartibdagi tadbirkor hamda dehqon xo‘jaliklarining muddatli depozitlariga mablag‘lar ularning asosiy hisobvarag‘idan o‘tkaziladi va depozit muddati tugagach yoki muddatli bank depoziti shartnomasi bekor qilingan hollarda muddatli depozitdagi mablag‘lar ularning asosiy hisobvarag‘iga o‘tkazib beriladi. Ikkilamchi hisobvaraqlardan muddatli depozitlarga mablag‘larni o‘tkazilishi taqiqlanadi. Depozit (omonat) sertifikati (sertifikat) – bankka qo‘yilgan depozit (omonat) summasini va omonatchining (sertifikat saqlovchining) depozit (omonat) summasini hamda sertifikatda shartlashilgan foizlarni sertifikatni bergan bankdan yoki shu bankning istalgan filialidan belgilangan muddat tugaganidan keyin olish huquqini tasdiqlovchi noemissiyaviy qimmatli qog‘oz. Sertifikatlar blankalar tarzida hujjatli shaklda chiqariladi. Sertifikatlar ikki turda chiqarilishi mumkin: a) “depozit sertifikatlari” – yuridik shaxslar uchun; b) “omonat sertifikatlari” – jismoniy shaxslar uchun. Depozit sertifikatlari faqat egasining nomi yozilgan bo‘lishi mumkin. Omonat sertifikatlari egasining nomi yozilgan yoki taqdim etuvchiga tegishli bo‘lishi mumkin. Depozit sertifikatlarining oldi-sotdisi va ular bo‘yicha summalarni to‘lashga doir pullik hisob-kitoblar naqdsiz shaklda, omonat sertifikatlari bo‘yicha – naqdsiz hamda naqd shaklida amalga oshiriladi. Sertifikatlarning qiymati O‘zbekiston Respublikasining milliy valyutasida ifodalanadi. Sertifikatlarni xorijiy valyutada chiqarish taqiqlanadi. Sertifikatlar 6 oydan 3 yilgacha bo‘lgan muddatga (sertifikat berilgan vaqtdan boshlab sertifikat saqlovchisi sertifikat bo‘yicha depozitni talab qilib olish huquqini qo‘lga kiritish vaqtiga qadar) chiqariladi. ~ ~ shug‘ullanuvchi yakka tartibdagi tadbirkor hamda dehqon xo‘jaliklarining jamg‘arma depozitlariga mablag‘lar ularning asosiy hisobvarag‘idan o‘tkaziladi va omonat muddati tugagach yoki bank depoziti shartnomasi bekor qilingan hollarda jamg‘arma depozitidagi mablag‘lar ularning asosiy hisobvarag‘iga o‘tkazib beriladi. Ikkilamchi hisobvaraqlardan jamg‘arma depozitlarga mablag‘larni o‘tkazilishi taqiqlanadi. Muddatli depozitlar ma’lum muddatda bankda saqlanadigan pul mablag‘laridir. Muddatli depozitlar bank tomonidan ma’lum bir muddatga jalb qilinadigan depozitlardir. Muddatli depozitlarga qabul qilingan mablag‘lar shartnomada keltirilgan muddatga bankka foydalanishga topshiriladi, bu muddat tugashi bilan uning egasi mablag‘ni qaytarib olishi mumkin. Mijoz muddatli depozitlarni har doim ham erkin talab qila olmaydi. U mablag‘larni to‘liq yoki bir qismini talab qilsa ham, bu mablag‘lar muddatli majburiyatlarga bog‘liq. Tijorat banklari depozit operatsiyalarini rivojlantirish va uning samaradorligini ta’minlash ma’lum tamoyillarni ishlab chiqish va ularga amal qilishni talab etadi. Muddatli depozitlar bank depoziti shartnomasida belgilangan muddat tugaganidan keyin qaytarish sharti bilan jalb qilingan depozitlar. Muddatli depozitlar bo‘yicha bank bilan omonatchi o‘rtasida muddatli bank depoziti shartnomasi tuzilishi va omonatchi shartnoma tuzilganidan so‘ng, muddatli bank depoziti shartnomasida ko‘rsatilgan depozit summasini qo‘yishi shart. Qo‘shimcha mablag‘lar kiritish tartibi muddatli bank depoziti shartnomasida belgilanishi lozim. Agar omonatchi muddatli omonatni muddati tugagunga qadar qaytarib berishni talab qilmoqchi bo‘lsa, u bu haqda bankni depozitni olishni rejalashtirayotgan sanadan kamida bir oy oldin xabardor qilishi lozim. Muddatli depozitlar qisqa va uzoq muddatli bo‘lishi mumkin. Bunda bir yil va undan kam muddatga qabul qilingan depozitlar qisqa muddatli depozitlar, bir yildan ortiq muddatga qabul qilingan depozitlar uzoq muddatli depozitlar hisoblanadi. Omonatchi muddatli depozit summasini muddat tugaganidan keyin muddatli bank depoziti shartnomasida nazarda tutilgan holatlar vujudga kelganidan keyin qaytarib berishni talab qilmagan hollarda, agar muddatli bank depoziti shartnomasida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa, shartnoma depozitni talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlar shartlari asosida uzaytirilgan deb hisoblanadi. Muddati tugagan talab qilib olinguncha depozitlar hisobvarag‘iga o‘tkaziladi ~ ~ Zero, bu muammoni muhtaram Prezidentimiz Sh. M. Mirziyoyev o‘z ma’ruzalarida “Oxirgi yillarda davlat budjetidan tijorat banklariga dasturlarni moliyalashtirish uchun 8,4 trillion so‘m, so‘nggi ikki yil ichida banklar kapitalizasiyasini oshirish uchun 3,3 milliard dollar davlat mablag‘lari berilgan bo‘lsa-da, bu mablag‘lardan samarali foydalanilmayotgani mijozlar va bank daromadlarini ko‘paytirish borasidagi ishlar yetarli emas” 2 – deb ta’kidlab o‘tganliklari bejizga emas. Mamlakatimiz tijorat banklarining depozit jalb qilish amaliyoti tahlili natijalari shuni ko‘rsatmoqdaki, mamlakatimiz bank amaliyotida raqobat muhiti yaxshi shakllanmagan. Masalan, yirik tijorat banklari hisoblangan O‘zmilliybank (18%), Ipoteka bank (7%), Asakabank (7%), O‘zsanoatqurilishbank (7%) va Xalq bank (6%)ning depozitlari hajmi mamlakatimiz jami depozitlarining 45 foizini tashkil qilayotganligi bank tizimi depozit bazasining mustahkamlik darajasiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Xalqaro bank amaliyotida mamlakatdagi banklarning raqobatbardoshlik darajasini aniqlashda banklar konsentrasiyalashuv koeffitsiyentidan keng foydalaniladi. Ushbu koeffitsiyentga ko‘ra, mamlakatda faoliyat yurituvchi 3 ta yirik tijorat bankining bank xizmatlari bozoridagi ulushi aniqlanadi. Bu ko‘rsatkichning 35 foizdan past bo‘lishi mamlakatdagi bank xizmatlari bozorida raqobat muhiti yaxshi shakllanmaganligidan va bank tizimida monopollpshuv mavjudligidan dalolatdir. Hozirgi vaqtda bank raqobatining rivojlanishi tufayli ko‘pgina tijorat banklari o‘rta va uzoq muddatli depozit resurslari oqimini cheklash muammosiga duch kelishmoqda. Resurs bazasini 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019-yil 25-oktyabrdagi “Bank tizimini isloh qilish va banklarning investitsiyaviy faolligini oshirish borasidagi ustuvor vazifalariga bag‘ishlangan yig‘ilishi”dagi ma’ruzasi. www.prezident.uz ~ ~ Omonat daftarchasi ochilganda va yopilganda kassir, nazoratchi, bosh buxgalter va filial rahbari yoki mas’ul o‘rinbosari tomonidan imzolanadi. Omonat daftarchasida qayd etiladigan boshqa kirim va chiqim operatsiyalari nazoratchi va kassir tomonidan imzolanadi. Omonat daftarchasi va shaxsiy hisobvaraq varaqchasidagi depozit qoldig‘i bo‘yicha farq bo‘lgan hollarda (naqd pulsiz hisob-kitoblar bo‘yicha depozit kirim qilingan summadagi farqdan tashqari) bu haqda nazoratchi omonat bo‘linmasi boshlig‘iga xabar beradi. Depozit bo‘yicha navbatdagi operatsiya farq sabablari aniqlanib, bartaraf etilgandan keyin amalga oshiriladi. Yuridik shaxslar tomonidan mablag‘larni muddatli va jamg‘arma depozitga qo‘yishda quyidagi buxgalteriya o‘tkazmalari amalga oshiriladi: Debet 20200 tegishli hisobvarag‘i Kredit 20400, 20600 tegishli hisobvarag‘i. Yuridik shaxslarning depozitga pul o‘tkazishi faqat naqd pulsiz hisob-kitoblar orqali o‘tkaziladi. Bunda shartnoma tuzilgandan so‘ng mijoz unga ochilgan depozit hisobvarag‘iga to‘lov topshiriqnomasi orqali pulni o‘tkazadi. ~ ~ asosida statistik guruhlash, induksiya va deduksiya hamda ekspert baholash usullaridan ham unumli foydalanildi. Resurslarni jalb qilish va aylanmasini tahlil qilish uchun quyidagi ko'rsatkichlardan foydalanish taklif etiladi: toifalar bo'yicha davr uchun depozitlar aylanmasi soni omonatchilar, omonatchilar toifalari bo'yicha depozit resurslarini jalb qilish koeffitsienti, omonatchilar toifalari bo'yicha tuzilgan depozit shartnomalari koeffitsienti. Ushbu ko'rsatkichlarni hisoblash tartibi va ularning iqtisodiy mohiyati 1-jadvalda keltirilgan. Taklif etilayotgan ko‘rsatkichlarni umuman bank va filiallar bo‘yicha, omonatchilar toifalari, jalb qilish shartlari, valyuta turlari bo‘yicha hisoblab chiqish va tahlil qilish maqsadga muvofiqdir. Banklarning moliyaviy barqarorligi, iqtisodiy samaradorligi va risklarning xavfsiz me’yorining ta’minlanishi, ularning depozit bazasini mustahkamligi bilan bevosita bog‘liqdir. Keyingi yillarda xalqaro va mahalliy moliya bozorlarida depozit mablag‘larga bo‘lgan talabning ortib borishi banklar depozit bazasiga oid dolzarb masalalarni yuzaga chiqarmoqda. Xususan, banklar depozit bazasining iqtisodiy mazmunini nazariy va amaliy jihatdan tadqiq qilish, shuningdek, uning manbalari va unga ta’sir qiladigan omillarni aniqlash shular jumlasidandir. Tijorat banklari tomonidan depozit operatsiyalarini amalga oshirish va bo‘sh turgan moliyaviy mablag‘larni jalb etish bo‘yicha hozirgi kunda raqobat kuchaymoqda.Banklar tomonidan turli xil shartlar asosida depozitlarning turlari oshib bormoqda. Milliy valyuta bilan bir qatorda xorijiy valyutadagi depozitlar ham keng rivojlanmoqda. Tijorat banklariga bo‘lgan ishonch yil sayin oshib bormoqda. Buni xorijiy valyutadagi depozitlarning jami depozitlardagi ulushi ortib borayotganligida ko‘rishimiz mumkin. Xususan, 2017 yilda jami depozitlarning 26,9 foizini xorijiy valyutadagi depozitlar tashkil etgan bo‘lsa, 2021 yilga kelib bu ko‘rsatkich 43,1 foizga yetgan. 2017 yilda jami ~ ~ rivojlantirishning istiqbolli yo‘nalishi sifatida biz mijozlarning turli ish rejimlariga ega depozit hisobvaraqlari doirasini kengaytirishni taklif qilishimiz mumkin, bu esa bank omonatchilariga o‘z mablag‘laridan maqbul daromad darajasida foydalanish uchun qo‘shimcha imkoniyatlar taqdim etadi. Shu maqsadda, shuningdek, depozit siyosatini kengaytirish maqsadida tijorat banklari depozit siyosatini faollashtirishlari kerak, uning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin: • mijozlarni bank tanlashda ularning motivatsiyasini aniqlash maqsadida monitoring qilish, chunki hisobni yopishning asosiy sababi, qoida tariqasida, raqobatdosh banklar tomonidan yanada jozibador xizmat ko‘rsatish shartlarini taklif qilishdir; • bankka ishonchni kuchaytirish, uning ishonchliligi, ko‘p yillik tajribasi, raqobatdosh ustunliklari, xizmat ko‘rsatish qulayligini ta’kidlab, mablag‘lar oqimini rag‘batlantirish maqsadida bank xizmatlarini reklama qilish; • xizmatlar ko‘rsatish sifatini oshirish, mijozlarga maksimal qulaylikka erishish uchun xizmat ko‘rsatish texnologiyasini takomillashtirish; • asosiy xizmatga ba’zi bir bog‘liq yoki qo‘shimcha xizmatlarni taklif qilish orqali kompleks xizmatlarni (xizmatlarni qadoqlash) shakllantirish. Tijorat banklari depozit siyosatining iqtisodiy mohiyati moliyalashtirishning asosiy manbayi bo‘lgan depozitlarni jalb qilish va boshqarishga qaratilgan strategik qarorlar hamda chora-tadbirlarni ishlab chiqishda namoyon bo‘ladi. Tijorat banklari faoliyatida depozit siyosatining bank resurslarini shakllantirishdagi o‘rni nihoyatda katta bo‘lib, bir qancha asosiy jihatlarni qamrab oladi: 1. Moliyalashtirishning muhim manbasi sifatida: Tijorat banklarining kredit va investitsion faoliyatini moliyalashtirish darajasi jismoniy shaxslar, korxonalar va boshqa tashkilotlardan jalb qilingan depozitlarga bog‘liq. Depozit siyosati raqobatbardosh foiz stavkalari, moslashuvchan shartlar va har xil turdagi depozit turlarini taklif qilish orqali mijozlarni jalb qilish va saqlab turish choralarini o‘z ichiga oladi. 2. Qarz olish qiymatini belgilash: Depozitlar banklar uchun majburiyat hisoblanib, banklar ular bo‘yicha ma’lum foizlarni to‘lashlari kerak. Depozitlar bo‘yicha foizlarni to‘lash kabi xarajatlar banklarning rentabelligiga sezilarli ta’sir qiladi. Banklar raqobatbardoshlikni saqlab qolish uchun depozit stavkalarini muvozanatlashi va bankning yetarli daromadliligini ta’minlashi talab etiladi. 3. Likvidlikni boshqarish: Depozitlar banklar uchun barqaror va ishonchli moliyalashtirish manbasini ta’minlaydi, ulardan kreditlar berish va investitsiyalarni amalga oshirish uchun foydalanadilar. Depozitlarning jalb qilinishi va mijoo‘lar tomonidan qaytarib olinishi banklarda yetarli darajada likvidlikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. ~ ~  ikkinchidan, aholining jamg‘arma depozitlarini tijorat banklari tomonidan naqd pulda to‘liq va o‘z vaqtida qaytarib berilishini ta’minlash lozim. Tijorat banklarida depozitlarning ko‘payib ketishi ham bank regulyatorini izdan chiqishiga olib keldi. Regulyator izdan chiqmasligi uchun tijorat banklari samarali depozit siyosatini ishlab chiqishi kerak. Tijorat banklarida talab qilib olinguncha depozitlarni hajmini oshib ketishi tijorat bankning risklilik darajasining oshib ketishiga olib keladi. Rivojlangan davlatlarning, xususan, AQSh, Yaponiya va Yevropa Ittifoqining qator davlatlarida jismoniy shaxslarning muddatli depozitlari tijorat banklari depozit bazasining umumiy hajmida yuqori salmoqni egallashi haqida yuqorida aytib o‘tildi. Shu bois innovatsion bank xizmatlarini rivojlantirish nafaqat korporativ mijozlar, balki jismoniy shaxslarning depozitlarini jalb qilishga olib kelishini yuzaga keltiradi. ~ ~ Tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, tahlil qilingan davrda mamlakatimiz tijorat banklari depozit bazasida o‘sish tendensiyasiga namoyon bo‘lmoqda, biroq ularning depozit bazasi mustahkam, deyish mushkul. Tijorat banklari tomonidan depozitlarni jalb qilishda qanday muammolar mavjudligini aniqlashda, avvalombor, mamlakatimizda faoliyat olib borayotgan banklar kesimida o‘rganilishi va tahlil etilishi lozim, deb hisoblaymiz. Yuqorida keltirib o‘tilgan ma’lumotlarni tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki, malakatimiz bank tizimida kapitalida davlat ulushi mavjud tijorat banklarining depozitlarining miqdori keltirib o‘tilgan. 2.2.-rasm ma’lumotlariga shuni ko‘rsatmoqdaki, mamlakatimizda 2022-yil yakunlariga ko‘ra mamlakatimiz bank tizimining yalpi depozitlari 216,7 trln.so‘mni tashkil qilgan bo‘lsa, shundan kapitalida davlat ulushi mavjud tijorat banklarining ulushi 63 foizdan ortiqni tashkil qilmoqda. Ushbu ko‘rstkichni banklar kesimida tahlil qiladigan bo‘lsak, mamlakatimizning yirik banki hisoblangan O‘zmilliybank bu borada eng yuqori ko‘rsatkichga ega. O‘tgan 2018-yil yakunlariga ko‘ra banknnig yalpi depozitlar salmog‘idagi ulushi 17,6 % yoki 38,1 trln. so‘mni tashkil etmoqda. Mamlakatimizning yana bir yirik banki hisoblangan Xalq banki bu ko‘rsatkich bo‘yicha anchagina past o‘rinni egallaganligi salbiy holat hisoblanadi. Umuman, tijorat banklari tomonidan depozitlar jalb qilish bo‘yicha puxta o‘ylangan strategiya ishlab chiqilishi bank resurs bazasining oshishiga olib keladi. Shuningdek, mamlakatda faoliyat olib borayotgan tijorat banklari o‘rtasida raqobatning yaxshi shakllanmaganligi, banklarning depozit operatsiyalarining miqdori va sifatiga bevosita o‘z salbiy ta’sirini ko‘rsatadi. Chunki, sog‘lom raqobat muhiti mavjud bo‘lsagina banklar tomonidan ko‘rsatilayotgan xizmatlarning turlariga, ayniqsa, bank depozitlarining jozibadorliligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. ~ ~ depozitlar 37,2 trln. so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, shundan xorijiy valyutadagi depozitlar 10,0 trln. so‘mdan ortiqni tashkil etgan. 2021 yilga kelib esa jami depozitlar summasi 114,7 trnl. so‘m bo‘lgani holda xorijiy valyutadagi depozitlar summasi 49,4 trln. so‘mga yetgan. Tijorat banklari foiz stavkalaridan har doim iqtisodiyotni makro va mikro darajada tartibga solish uchun foydalaniladi. Agar iqtisodiyotni mikro darajada o‘rganadigan bo‘lsak, tijorat banklari tomonidan foiz siyosatini qay darajada samarali ishlab chiqganligiga, ya’ni kredit va depozitlar bo‘yicha o‘rnatilgan foiz stavkalariga bog‘liq bo‘ladi. Mazkur holat valyuta bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun bank amaliyotida valyuta riskini keltirib chiqaradi va bu banklarning oqilona siyosat yuritishga undaydi. ATB “Turonbank” balansi 2014-2022 yillar davomida 32 439115 mln.so‘mga oshgan va 2022 yil 1 yanvar holatida yilga 11 009 621 mln.so‘m bo‘lgan. Balansning bunday tezkor ko‘payish asosan mijozlarning depozit himsobvaraqlarida mablag‘lar qoldig‘ining oshib borishi (2014–2022 yillar davomida 482770310 mln.so‘mga), (1-jadval). ~ ~ Bank tizimida uzoq muddatli resurslar muammosi ham mavjud. Fuqarolarning banklarga ishonchsizligi, omonatchilarning tashvishi, moliya sohasi bo‘yicha bilimidagi bo‘shliqlar omonatchilarning kredit tashkilotlaridan mablag‘larini tezroq olib qo‘yishiga olib kelmoqda. Ma’lumki, to‘plangan mablag‘lar kredit tashkilotlariga faol operatsiyalarni amalga oshirishda yordam beradi. Uzoq muddatli asosda qancha ko‘p mablag‘ jalb qilinsa, banklar amalga oshirishi mumkin bo‘lgan faol operatsiyalar soni shunchalik ko‘p bo‘ladi. Banklardan mablag‘lar olib qo‘yilgan taqdirda investitsiya jarayonlari rivojlanmaydi, fuqarolarning harid faolligi pasayadi, bu esa, o‘z navbatida, butun mamlakat iqtisodiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bankning resurs bazasini shakllantirishning asosiy tamoyillari - o‘z kapitalining uning faoliyat ko‘rsatishi uchun etarliligi tamoyili va bank aktivlari xususiyatini u tomonidan jalb qilingan resurslarning o‘ziga xos xususiyatlariga moslashtirish prinsipidir. Ushbu tamoyillar kredit tashkilotining resurs bazasining o‘ziga xos xususiyatlarini va uni shakllantirish xususiyatlarini kengroq aks ettiradi. Shu asosda yaratilgan resurs bazasi bankning likvidligi va moliyaviy barqarorligini ta’minlashga qodir bo‘ladi. Kredit tashkilotlari o‘zlarining resurs bazasini ko‘paytirish uchun depozit bazasini mustahkamlashning muhim tarkibiy qismi bo‘lgan bank marketingiga tegishli e’tibor berishlari kerak. Chunki, mijozga yondashish, u bilan muloqot qilish usullari, bankka raqobatda oldinga chiqishga imkon beruvchi, u bilan muloqot qilish usullari, mijoz uchun ma’lum afzalliklar, xizmatlar samaradorligini boshqarish - bularning barchasi bank marketingining asosiy usullarini tashkil etadi. Depozit siyosatini takomillashtirish uchun bank marketingining quyidagi asosiy yo‘nalishlariga e’tibor qaratish maqsadga muvofiq: • kredit tashkilotining tashkiliy tuzilmasini takomillashtirish; ~ ~ paydo bo`lishi banklarning kapitallashuv darajasi va depozit bazasini oshirish, ularning moliyaviy barqarorligi va ishonchliligini mustahkamlash tijorat banklari resurslarini shakllantirishning asosiy manbai bo‘lgan depozit operatsiyalarini rivojlantirish va ularning buxgalteriya hisobini takomillashtirish masalasini mustaqil obyekt sifatida tadqiq qilish zaruratini yuzaga keltiradi va ushbu mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Banklarning resurslari qanchalik barqaror va uzoq muddatli bo‘lsa, iqtisodiyotning muhim bo‘g‘inlari, ya’ni texnologiyalarni harid qilishga yoki bu yo‘lda fan sohasiga kreditlar ajratadi. Shunday ekan, tijorat banklar uchun jismoniy shaxslarning bo‘sh turgan mablag‘larini depozitga jalb qilish orqali ularning barqaror resurslarini ko‘paytirishimiz mumkin. Ma’lumki, Bugungi kunda amalga oshirilayotgan tadqiqotlarda depozit siyosatini shakllantirish bo‘yicha bank faoliyatini rivojlantirish strategiyasining tarkibiy qismi sifatida, shuningdek, depozit siyosatining yakuniy, oraliq va operatsion maqsadlarini belgilashda istiqbolga yo‘naltirilish (forward looking approach) tijorat banklarida depozit siyosati samaradorligini baholash uslubiyati bilan bog‘liq ba’zi masalalarni e’tibordan chetda qolayotganligi bu borada tadqiqotlarni faollashtirish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Takidlash joyizki, olimlar tomonidan umimetirof etilgan yondashuvga muvofiq, Depozit siyosatini shakllantirish va amalga oshirishni depozit portfelini tahlil qilish metodikasini takomillashtirish bilan bevosita bog‘- liq. Mamlakatimiz iqtisodchi olimlaridan Sh.Z.Abdullayeva o‘z tadqiqotlarida depozit amaliyoti bilan bog’liq munosabatlarni tahlil qiladi va moliya-kredit yoki bank muassasasiga berilgan pul mablag‘lari yoki qimmatli qog‘ozlar emas, balki bank omonatlari bilan bir qatorda bojxona to‘lovlari, yig’imlar, soliqlar va hokazolarni to‘lash uchun kiritilgan badallar ham depozit sifatida talqin etadi. A.A.Omonov esa, bank resurslarini boshqarishda strategik rejalashtirish jarayoniga alohida e’tibor qaratish lozimligini shuningdek, moliyaviy resurslarni jalb etish va joylashtirishda muddatlar bo‘yicha muvozanatlashtirish maqsadga muvofiqligi ta’kidlaydi. U.D.Ortiqovning fikricha, tijorat banklari depozit strategiyasini ishlab chiqish va uni amaliyotga qo‘llashda tijorat banklari depozit bazasining barqarorligini tavsiflovchi ko‘rsatkichlarga rioya qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Buning sababi shundaki, tijorat banklarining depozit siyosatida qo‘llanilayotgan taktik vositalarning qay darajada depozit strategiyasiga mos kelayotganligini aniqlash imkoniyati tijorat banki depozit bazasining barqarorligini tavsiflovchi ko‘rsatkichlarni tahlil qilish asosida yuzaga keladi. A.Burya depozit resurslarining barqarorligini aniqlash uchun uchta koeffitsientdan foydalanishni taklif qiladi: balansning o'zgaruvchanligi ko'rsatkichi, balanslar o'zgarishining sinxronligi va hisobdagi mablag'larning ishonchliligi potentsiali. Uning metodologiyasida bank ~ ~ kafolatlari to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni talablari asosida qoplab beriladi. Bank tomonidan omonatchilar yoki ularning qonuniy vakillarining yozma topshirig‘iga binoan depozit hisobvarag‘ida turgan pul mablag‘lariga doir bank operatsiyalari bo‘yicha amalga oshirilgan xizmatlari uchun vositachilik haqi undirilishi mumkin. Banklar tomonidan omonatchilarning hisobvaraqlariga boshqa hisobvaraqlardan kelib tushgan mablag‘larni kiritib qo‘yish uchun haq olinishi taqiqlanadi. Omonatchi bankdagi omonatini bank omonati shartnomasi va boshqa qonun hujjatlari doirasida erkin tasarruf etadi, shuningdek o‘z omonati bo‘yicha foiz, yutuq yoki boshqa shakldagi daromadlarni olish huquqiga ega. Omonatchi birinchi talabi bo‘yicha bankdagi omonatini to‘liq yoki qisman qaytarib olish huquqiga ega. Yuridik shaxslar tomonidan qaytarib berishning shartnomada nazarda tutilgan boshqa shartlari asosida qo‘yilgan omonatlar bundan mustasno. Omonatchidan boshlang‘ich mablag‘ni qabul qilishdan oldin, nazoratchi omonatchini depozit shartlari bilan tanishtirishi shart. Omonatchi depozit shartlariga rozi bo‘lgan taqdirda nazoratchiga depozit hisobvarag‘i ochish bo‘yicha tegishli hujjatlarni taqdim etadi. Nazoratchi taqdim qilingan hujjatlar asosida depozit hisobvarag‘ini ochadi hamda Kirim orderi rasmiylashtiradi. Depozit turiga qarab jismoniy shaxslarga quyidagi hisobvaraqlar ochiladi: 20206 Jismoniy shaxslarning talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlari 20406 Jismoniy shaxslarning jamg‘arma depozitlari 20606 Jismoniy shaxslarning muddatli depozitlari Yuridik shaxslarga esa mulkchilik shakliga qarab 20200 Talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlar, 20400 Jamg‘arma depozitlar, 20600 Muddatli depozitlar hisobvaraqlar tarkibidagi tegishli hisovaraqlar ochiladi. Kirim orderi to‘g‘ri to‘ldirilganligiga ishonch hosil qilingandan so‘ng, omonatchi yoki uning vakilidan omonatni qabul qilish uchun Kirim orderini kassirga beradi. Kassir omonat summasini sanab oladi va Kirim orderida ko‘rsatilgan summa bilan solishtiradi hamda summalar mos kelganda Kirim orderini imzolaydi. Nazoratchi Kirim orderi asosida kompyuter dasturiga boshlang‘ich omonat summasini kiritadi va Shaxsiy hisobvaraq varaqchasini belgilangan tartibda rasmiylashtiradi. Omonatchi shaxsiy hisobvaraq varaqchasining «omonatchi» satriga o‘z imzosini ~ ~ qonuniga ko‘ra depozitlar omonat tarzida talqin etilib, “Quyidagi shartlarning barchasiga muvofiq bo‘lgan, qo‘yilgan pul mablag‘lari omonatdir (depozitdir): mijozning talabiga binoan yoki muddat o‘tganidan keyin foizlar yoxud boshqa daromadlar bilan yoki ularsiz yoxud omonatchi yoki uning vakolatli vakili va pul mablag‘larini qabul qiluvchi bank o‘rtasida, kelishilgan shartlar asosida qaytarilishi lozim bo‘lgan pul mablag‘lari; subordinar qarzga, egalik qilish huquqlariga yoki xizmatlariga, shu jumladan sug‘urta xizmatlariga taalluqli bo‘lmagan pul mablag‘lari; pul mablag‘larini qabul qiluvchi bankning tegishli hujjati bilan yozma shaklda tasdiqlangan pul mablag‘lari 15 ” ma’nosida ta’rif beriladi. Ushbu qonunga muvofiq depozit ma’lum bir shartlar asosida mablag‘larning qabul qilinganini tasdiqlab qabul qilinishidir. Depozit operatsiyalari – banklarning omonatchilar bilan tuzgan shartnomalari asosida depozit maqsadlariga ko‘ra mablag‘larni muayyan muddatga jalb etish hamda saqlashga doir operatsiyalardir. Bankning depozit operatsiyalari O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2015 yil 26 avgustdagi «O‘zbekiston Respublikasi banklarida depozit operatsiyalarini amalga oshirish tartibi to‘g‘risida» to‘g‘risidagi 2711-sonli yo‘riqnoma asosida amalga oshiriladi. Ushbu yo‘riqnomada bankning omonat operatsiyalari - omonat operatsiyalari - qonun hujjatlarida belgilangan tartibda hamda bankning omonatchilar bilan tuzgan bank omonati shartnomasi shartlari asosida ularning pul mablag‘larini muayyan muddatga jalb etish, saqlash, qaytarish, foizlar hisoblash va to‘lash hamda omonatchining yozma topshirig‘iga asosan omonatdagi pul mablag‘larini boshqa hisobvaraqlarga o‘tkazishga doir operatsiyalari ekanligi qayd etilgan. Bank depozitlarining quyidagi turlarini alohida ajratib ko‘rsatish mumkin: 1 Talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlar (omonatlar); 2 Jamg‘arma depozitlar (omonatlar); 3 Muddatli depozitlar (omonatlar); 4 Depozit (omonat) sertifikatlari; Banklar yuqorida qayd etilgan depozit (omonat) turlaridan tashqari qonun hujjatlariga zid bo‘lmagan, boshqa omonatlarni qabul qilishlari mumkin. Talab qilib olguncha depozitlarning mohiyati, bu hisobraqamdagi qoldiqni mijozlar xohlagan paytda, hech qanday oldindan ogohlantirmay qisman yoki hammasini olishi, shuningdek, to‘lov uchun o‘tkazishlari mumkin, ya’ni talab qilingan paytda mijozga mablag‘ini bank darhol to‘lab beradi. Bank bilan jismoniy va yuridik shaxslarning talab qilib olinguncha saqlanadigan depozit hisobvarag‘i bo‘yicha vujudga keladigan munosabatlar bank ~ ~ MUNDARIJA KIRISH ................................................................................................................. 3 1-bob. Depozit operatsiyalarining nazariy asoslari va tashkil etilishi . ............ 6 1.1 Bank depozitlari (omonatlari) va ularning turlari ............................................ 6 1.2 Banklarda depozitlarni qabul qilishni rasmiylashtirish va hisobga olish ........ 12 1.3 Tijorat banklarining depozit bazasini shakillantirishdagi muhim yo‘nalishlar ...................................................................................................... 16 2-bob. Tijorat banklarining depozit siyosati va portfeli: rivojlanish, tahlil va takomillashtirish ................................................................................................. 21 2.1 Tijorat banklari depozit siyosatining banklar resurs salohiyatini oshirishdagi roli .................................................................................................................... 21 2.2 Tijorat banklarida depozit operatsiyalari rivojlanishi ……………….. ..................... 29 2.3 Tijorat banklarining depozit portfelini tahlil qilish metodikasini takomillashtirish ............................................................................................. 36 XULOSA ............................................................................................................. 48 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati .................................................................. 45 ~ ~ beradi. “Aloqabank” ATB depozitlari va kreditlarining o‘zaro mutanosibligiga baho beradigan bo‘lsak, bankning depozitlari bank kreditlarining atigi 41,8 foizini tashkil qilgan. Shuningdek, uzoq muddatli kreditlar va depozitlar o‘rtasida ham keskin tafovutlar mavjud. Bank tizimi uzoq muddatli kreditlari va depozitlarining o‘zaro nisbatiga baho berar ekanmiz, 2021-yilda uzoq muddatli kreditlarning umumiy summasi 158,6 mlrd so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, uzoq muddatli depozitlar 25,9 mlrd so‘mni tashkil etgan. Bunda bank depozitlarining kreditlarga nisbati 16,3 foizni tashkil etgani holda bankning transformatsiya riski yuqoriligicha qolmoqda. Istiqbolda “Aloqabank” ATBda jalb qilingan resurslar bilan joylashtirilgan resurslarning o‘zaro nomuvofiqligi bank faoliyatida quyidagi salbiy holatlarni keltirib chiqarishi mumkin: resurslar samaradorligini pasaytiradi va ularni boshqarishda muammolar kelib chiqadi;  bankda transformatsiya riski vujudga keladi;  bankda likvidlilik va uni ta’minlash bo‘yicha qiyinchiliklar yuzaga kelishi mumkin;  bankning xarajatlari oshib, moliyaviy barqarorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin;  bankning daromadlari va foydasi kamayishi natijasida bankka bo‘lgan ishonch va qiziqish pasayib boradi. Shu sababli, tijorat banki tomonidan depozitlarning mustahkamligini ta’minlash maqsadida depozitlar tarkibiga kiruvchi boshqa vositalardan ham samarali foydalanish maqsadga muvofiq. Markaziy bankning tijorat banklari tomonidan jalb etilgan depozitlarga nisbatan o‘rnatgan majburiy zaxira stavkalarining yuqori ekanligi depozitlarga banklar tomonidan belgilangan foiz stavkalarini oshirish imkonini bermaydi. Bu o‘z-o‘zidan bank imkoniyatlarini cheklab qo‘yadi. Bu esa bank tomonidan beriladigan kreditlar miqdorini cheklab qo‘yadi. Majburiy zaxira stavkalarining yuqori ekanligini asoslash uchun xorijiy davlatlarning bank amaliyoti ma’lumotlariga murojaat qilamiz. Markaziy bankning majburiy zaxira stavkasi Yevro hudud mamlakatlarida – 2,0 %; Rossiyada – 2,5%; Qozog‘istonda – 1,5%ni tashkil qiladi. Tijorat banklar transformatsiya jarayonida depozit siyosatini samarali tashkil qilish orqali resurslarni jalb qilishni o‘rganish asosida O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklarining jamg‘arma depozitlari miqdorini oshirish yo‘li bilan ularning resurs bazasini mustahkamlash bu maqsadga erishish uchun quyidagilarni taklif qilamiz:  birinchidan, yuridik shaxslarning jamg‘arma depozitlariga to‘lanadigan foiz stavkalarining ijobiy darajasini ta’minlash lozim; ~ ~ 2.2 TIJORAT BANKLARIDA DEPOZIT OPERATSIYALARI RIVOJLANISHI Davlat o‘z hududida faoliyat yuritayotgan banklar barqarorligiga alohida e’tibor qaratishi ma’lum. Umuman, zamonaviy bank tizimida bank kapitalini boshqarish samaradorligi alohida ahamiyat kasb etadi. Banklarning moliyaviy institut sifatidagi faoliyati likvidlilikni saqlash, risklarni iloji borcha kamaytirish, qo‘yilma egalari va aksiyadorlarning huquqlariga putur yetkazmagan holda yuqori daromad olishga qaratilgan. Tijorat banklari o‘z faoliyatida ko‘proq foyda olishga ustuvorlik berishi tufayli bank foydasi tushunchasining mohiyati yangicha ijtimoiy-iqtisodiy mazmun bilan boyimoqda. Banklar marketing faoliyati asosiy yo‘nalishini belgilashda yangi turdagi bank xizmatlarini joriy qilish, mijozlar uchun filiallar tarmog‘ini kengaytirish, xizmatlarini universallashtirish, xizmat ko‘rsatish sifatini oshirish orqali bozordagi ishtirokini kengaytirishga ahamiyat qaratmoqdalar. Rivojlangan mamlakatlarda, masalan, AQSh, Yaponiya, shuningdek, Yevropa Ittifoqiga kiradigan qator davlatlarda tijorat banklari depozit bazasining salmoqli ulushini jismoniy shaxslarning muddatli depozitlari egallaydi. Aytish joizki, ushbu mamlakatlarda olingan mablag‘lar maxsus “Mobile banking” ilovalari orqali boshqariladi. O‘zbekiston tijorat banklari ham jismoniy shaxslarga shu kabi ilovalarni taqdim etib, ularning ko‘lamini kengaytirib, o‘z mablag‘larini oshirishga muvaffaq bo‘lishdi. Ilmiy tadqiqotlar natijalarining ko‘rsatishicha, jismoniy shaxslarning muddatli omonatlari yuridik shaxslarning depozitlariga (jumladan talab qilib olunguncha) nisbatan arzon va uzoq muddatli resurs manbayi hisoblanadi. Lekin O‘zbekiston tijorat banklari misolida ko‘radigan bo‘lsak, yuridik shaxslardan jalb qilingan mablag‘lar arzon hisoblanadi. O‘zbekiston bank tizimini isloh qilish, bank xizmatlarining ommabopligini oshirish, banklarning mamlakat chekka hududlariga kirib borishini jadallashtirish orqali barcha aholi punktlarida bank xizmatlari turlarini kengaytirish, bank tizimiga zamonaviy servis yechimlari asosida axborot va moliyaviy texnologiyalarni keng joriy etish, shuningdek, moliyaviy xizmatlar ko‘rsatishda inson omili ta’sirini kamaytirish, bank sektorining iqtisodiy transformatsiyasi va jamiyat ehtiyojlariga mos ravishda rivojlanishini ta’minlash borasida strategik islohotlarni amalga oshirish bo‘yicha ma’lum natijalarga erishilmoqda. “Zamonaviy moliyaviy xizmatlar, operatsiyalar va texnologiyalarni (fintex) hamda naqd pulsiz to‘lovlarni rivojlantirish dasturini ishlab chiqish” 3 bo‘yicha ustuvor vazifa belgilanganligi iqtisodiyot tarmoqlarini 3 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi “2022-2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-60-sonli Farmonining ilovasining 116-bandi. ~ ~ xuddi shunday miqdorda ko‘paygan. Biroq so‘nggi 5 yilda banklar tomonidan jalb qilinayotgan depozitlar tarkibida aholi omonatlarining ulushi 21 foizdan 31 foizgacha oshgan. Bu ko‘rsatkich rivojlangan mamlakatlar amaliyotida ancha sezilarli darajada yuqoridir. Ta’kidlash joizki, banklarning depozit bazasi mustahkamligini belgilovchi muhim omillardan biri sifatida bank depozitlari tarkibidagi barqaror resurslarning ulushi yuqori ekanligidir. Bizga ma’lumki, tijorat banklarning depozit bazasi transaksion depozitlar, muddatli va jamg‘arma depozitlarini o‘z ichiga oladi. Banklarning depozit bazasi tarkibini sinchiklab o‘rganish va puxta tahlil qilish juda muhim ahamiyatga egadir. Sababi shu orqali ularning depozit bazasi tarkibi va dinamikasini samarali baholashimiz mumkin bo‘ladi va buni quyidagi jadval ma’lumotlaridan foydalanamiz. 1-jadval ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, tahlil qilinayotgan davrda tijorat banklari depozitlarining 70 foizga yaqini yuridik shaxslarning depozitlari hissasiga to‘g‘ri kelmoqda. Yuridik shaxslar depozitlarinig tarkibida talab qilib olinguncha depozitlarning salmog‘i pasayish tendensiyasiga ega bo‘layotgan bo‘lsa-da, ushbu ko‘rsatkich xalqaro me’yorlarda belgilab qo‘yilgan me’yordan sezilarli darajada yuqori ekanligini ko‘rsatmoqda. Aholi omonatlarining jami depozit mablag‘lari tarkibidagi ulushi esa, o‘z navbatida, 2018-yilda 21,1 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2022-yilda 31,7 foizga oshgan. Yuqoridagi 1-jadval ma’lumotlaridan ko‘rishimiz mumkinki, 2018-2022-yillarda yuridik shaxslarning jamg‘arma depozitlarining ulushi past darajada saqlanib qolmoqda. Ushbu holat banklar tomonidan xo‘jalik yurituvchi subyektlarning bo‘sh pul mablag‘larini jamg‘arma depozitlarga jalb qilish amaliyoti yaxshi rivojlanmaganligidan dalolat beradi. Respublikamizda mazkur holat bo‘yicha qilinadigan ishlar talayginaligi ko‘rinib qolmoqda. Chunki, Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatmoqdaki, tijorat banklarining depozitlari tarkibida mazkur depozit turlarining ulushi ancha yuqori bo‘lib, ushbu depozit mablag‘lari tijorat banklari uchun uzoq muddatli kreditlash va investitsiyalash faoliyatini samarali tashkil etishda muhim ahamiyat kasb etadi. ~ ~ qo‘yadi. Ushbu imzo omonatchining imzo namunasi bo‘lib hisoblanadi. Nazoratchi omonatchining imzo namunasini omonatchining shaxsini tasdiqlovchi hujjatdagi imzo bilan solishtirishi shart. Bunda quyidagi buxgalteriya o‘tkazmasi bajariladi: Debet 10101, 10111 Amaliyot kassalaridagi naqd pullar Kredit 20206, 20406, 20606 Agar ushbu operatsiya bankning mobil ilovasi orqali o‘tadigan bo‘lsa: Debet 22617 Pensionerlarning plastik kartochkalari bo‘yicha majburiyatlar, 22618 Jismoniy shaxslarning plastik kartochkalari bo‘yicha majburiyatlar Kredit 23504 Plastik kartalardan berilgan naqd pullar bo‘yicha jismoniy shaxslarning plastik kartalari yoki omonatlar hisobvaraqlariga o‘tkazilgan mablag‘lar bo‘yicha tranzit hisobvaraqlar Debet 23504 Kredit 20206, 20406, 20606 Kirim operatsiyasi yakunlanib, buxgalteriya o‘tkazmalari bajarilganidan so‘ng, nazoratchi tomonidan omonat daftarchasi rasmiylashtiriladi va imzolash uchun kassirga beriladi. Bank omonati shartnomasi nazoratchi tomonidan ikki nusxada bir xil raqamlanadi va unda omonatchiga beriladigan omonat daftarchasi raqami ko‘rsatiladi. Bank omonati shartnomasiga omonatchining familiyasi, ismi va otasining ismi o‘z qo‘li bilan yozilishi va imzolanishi lozim. Kassir tomonidan omonat daftarchasi imzolanadi va omonat kassasi muhri qo‘yilib omonatchiga beriladi. Omonatga qo‘shimcha mablag‘lar qabul qilishda omonatchi nazoratchiga omonat daftarchasini va shaxsini tasdiqlovchi hujjatni taqdim qilishi shart. Bunda, Kirim orderi rasmiylashtiriladi, hamda oldin rasmiylashtirilgan omonat daftarchasida va shaxsiy hisobvaraq varaqchasida qo‘shimcha yozuvlar kiritiladi. Bankdan tashqari omonat kassalari ish vaqti tugagandan so‘ng barcha hujjatlar, pul va boshqa qimmatliklarni shu kunning o‘zida inkassatsiya xizmati orqali bank filialiga etkazib berishlari shart. Omonat daftarchasi to‘liq rasmiylashtirilib, imzolangandan so‘ng nusxa olinadi va so‘nggi nazoratga taqdim etiladi. Omonat bo‘linmasining so‘nggi nazoratchisi tomonidan omonat kassalarining hujjatlari nazoratdan o‘tkaziladi hamda naqd pullar shu kunning o‘zida aylanma kassaga kirim qilinadi. ~ ~ bo‘limlari va xodimlarining o‘zaro hamkorligi algoritmi, vakolatlar doirasi va samaradorlikni baholash ko‘rsatkichlarini qamrab oladi. M.N.Buxadurova “Aholi bilan o‘zaro munosabatlarda tijorat banklarining depozit siyosati” nomli ilmiy ishida qayd etishicha, “depozit siyosati bank siyosatining ajralmas qismi hisoblanib, qaytarishlilik va to‘lovlilik shartlari asosida bank mijozlarining pul mablag‘larini jalb etish bo‘yicha bosqichma-bosqich, o‘zaro aloqador xatti- harakatlar; maqsadga muvofiq darajadagi rentabellik va bank likvidliligiga erishishni ta’minlash maqsadida siyosatni amalga oshirish metodlari va vositalari jamlanmasi” hisoblanadi. Banklarning moliyaviy barqarorligi, iqtisodiy samaradorligi va risklar xavfsizlik me’yorini ta’minlanishi, ularning depozit bazasini mustahkamligi bilan bevosita bog‘liqdir. Keyingi yillarda xalqaro va mahalliy moliya bozorlarida depozit mablag‘larga bo‘lgan talabning ortib borishi banklar depozit bazasiga oid dolzarb masalalarni yuzaga chiqarmoqda. Xususan, banklar depozit bazasining iqtisodiy mazmunini nazariy va amaliy jihatdan tadqiq qilish, shuningdek, uning manbalari va unga ta’sir qiladigan omillarni aniqlash shular jumlasidandir. 2022- yil 1-oktabr holatiga ko‘ra jami depozitlar qoldig‘i 206,8 trln so‘m, shundan, aholi omonatlari qoldig‘i 54,5 trln so‘mni tashkil qildi [5]. Tijorat banklari tomonidan depozit operatsiyalarini amalga oshirish va bo‘sh turgan moliyaviy mablag‘larni jalb etish bo‘yicha hozirgi kunda raqobat kuchaymoqda. Banklar tomonidan turli shartlar bilan taqdim etiladigan depozitlarning turlari oshib bormoqda. Milliy valyuta bilan bir qatorda xorijiy valyutadagi depozitlar ham keng rivojlanmoqda. Tijorat banklariga bo‘lgan ishonch yil sayin oshib bormoqda. Buni xorijiy valyutadagi depozitlarning jami depozitlardagi ulushi ortib borayotganligida ko‘rishimiz mumkin. Xususan, 2017-yilda jami depozitlarning 26,9 foizini xorijiy valyutadagi depozitlar tashkil etgan bo‘lsa, 2021-yilga kelib bu ko‘rsatkich 43,1 foizga yetgan. 2017-yilda jami depozitlar 37,2 trln so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, shundan xorijiy valyutadagi depozitlar 10,0 trln so‘mdan ortiqni tashkil etgan. 2021-yilga kelib esa jami depozitlar summasi 114,7 trln so‘m bo‘lgani holda xorijiy valyutadagi depozitlar summasi 49,4 trln so‘mga yetgan. Tijorat banklari foiz stavkalaridan har doim iqtisodiyotni makro va mikro darajada tartibga solish uchun foydalaniladi. Agar mikroiqtisodiyot ko‘lamida qaraydigan bo‘lsak, bu tijorat banklari tomonidan foiz siyosatining qay darajada samarali ishlab chiqilganligiga, ya’ni kredit va depozitlar bo‘yicha belgilangan foiz stavkalariga bog‘liq bo‘ladi. Ushbu holat valyuta bilan bog‘liq bo‘lganligi sababli bank amaliyotida valyuta risklari yuzaga keladi, bu esa banklarni oqilona siyosat yuritishga undaydi. ~ ~ modernizatsiya qilishni taqozo etmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 12-maydagi PF-5992-son Farmoni bilan tasdiqlangan “2020–2025- yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi”da bank tizimini rivojlantirishning maqsadlari, vazifalari va ustuvor sohalari, 2020–2025-yillarda bank tizimini transformatsiya va isloh qilish yo‘nalishlari, xorijiy mamlakatlarning moliya sektorini transformatsiya qilish tajribasi asosida va moliyaviy sohadagi jahon tendensiyalarini hisobga olgan holda, ehtimoliy yechimlarni izlash yo‘llari belgilangan. Strategiyaning maqsadi zamonaviy bank tizimini shakllantirish, banklarning investitsiyaviy jozibadorligini oshirish va bank xizmatlarining yangi standartlarini joriy etishga qaratilgan bank tizimida kompleks o‘zgartirishlarni amalga oshirishdan iborat. 4 Tijorat banklar transformatsiya jarayonida depozit siyosatini samarali tashkil qilish orqali aholi bo‘sh pul mablag‘larini jalb qilish bilan bog‘- liq muammolar qator olimlar tomonidan tahlil etilgan. Xususan, olib boriladigan depozit siyosatining maqsadi va vazifalarini aniqlash masalalarini ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, bir qator olimlar depozit siyosatini ishlab chiqishda asosiy masala maqsadni to‘g‘ri shakllantirish va ushbu maqsadga erishish uchun moliya bozorining zamonaviy holati, shuningdek, iste’molchilarning manfaatlarini hisobga oluvchi tegishli instrumentlarni tanlash hisoblanadi deb fikr bildirganlar. Bundan tashqari, tijorat banklari dastlabki bosqichda depozit operatsiyalariga kirib borish uchun depozit siyosatini ishlab chiqishi, so‘ngra bank faoliyatini olib borish jarayonida depozit portfelini rivojlantirish va diversifikatsiyalash siyosatini tayyorlash kerakligi ham ta’kidlangan. Depozit siyosati strategiyasi tijorat bankining bozordagi salmog‘iga mos ravishda bir necha turda bo‘lishi mumkin. Jumladan, bunday strategiyalar O.I.Lavrushin tomonidan yetakchi, raqobatchi ortda qoluvchi strategiyalari sifatida tasniflangan. Depozit siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish uchun javobgar bo‘lgan tegishli bo‘linmalarni belgilab olish hamda bank xodimlari o‘rtasida vakolatlarni taqsimlash (depozit siyosatining ma’muriy mexanizmini ishlab chiqish). Har bir kredit tashkiloti depozit siyosatini shakllantirish va amalga oshirish bo‘yicha bank bo‘linmalari va xodimlari o‘rtasidagi o‘zaro muvofiqlashgan faoliyatini tashkil etish tizimini ishlab chiqadi. Resurslarni jalb etish borasidagi zaruriy chora-tadbirlarni ishlab chiqish: depozit mablag‘larni jalb etish instrumentlari (depozit operatsiyalar va ularning asosiy shartlari) va depozit operatsiyalarini amalga oshirishning ichki reglamentatsiyasi (depozit siyosatini amalga oshirish vositalari). Depozit operatsiyalarini amalga oshirish jarayonida nazorat va boshqaruvni tashkil etish. Depozit siyosatining ushbu elementi nazorat va boshqaruvni amalga oshirishning logistik tizimi, bank 4 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 12-maydagi PF-5992 son farmoni https://lex.uz/docs/-4811025 ~ ~ ko‘ra tijorat bankining muddatli depozitlari o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lgan. Muddatli va jamg‘arma depozitlari xalqaro bank amaliyotida tijorat banklari resurslarining asosiy qismini tashkil etadi. AQSh va G‘arbiy Yevropa tijorat banklarida muddatli depozitlarning brutto depozitlar hajmidagi salmog‘i 60 foizdan oshadi. 1-jadval ma’lumotlariga ko‘ra, “Aloqabank” ATB amaliyotida talab qilib olinguncha depozitlardan kreditlash operatsiyalarini amalga oshirishda foydalanilayotgan bo‘lib, bank faoliyatida transformatsiya riskining kuchayishiga sabab bo‘lgan. Buning sababi shundaki, talab qilib olinguncha resurslar bank uchun arzon resurs hisoblanib, banklar ushbu mablag‘lardan uzoq muddatli kreditlash jarayonida foydalanish rejalashtirilgan. Tahlil ma’lumotlarini ko‘radigan bo‘lsak, “Aloqabank” ATBning uzoq muddatli kreditlari salmog‘i 2017–2021-yillarda o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lgan. 2017-yilda tijorat banki tomonidan yo‘naltirilgan kreditlarning 79,6 foizini uzoq muddatli kreditlar tashkil etgan bo‘lsa, 2021-yilda ushbu ko‘rsatkich 94,8 foizgacha oshgan. Bundan tashqari, kreditlarning mutlaq summada o‘sish tendensiyasi so‘nggi besh yilda 4,8 barobarga oshgan. Bu holat kredit subyektlarining uzoq muddatli pul mablag‘lariga ehtiyojini oshib borayotganligidan dalolatdir. Tijorat banklari uzoq muddatli kreditlari va muddatli depozitlari o‘rtasidagi muvofiqlikni ta’minlash hamda ularning barqaror o‘sish sur’atlariga erishish banklardagi transformatsiya riskini samarali boshqarishga xizmat qiladi. Bu, o‘z navbatida, tijorat bankining uzoq muddatli depozitlari hajmini uzoq muddatli kreditlar hajmiga mos ravishda oshirib borish imkonini ~ ~ • taqdim etilayotgan depozit xizmatining narx (narxdan tashqari) xususiyatlarini samarali qo‘llash; • omonatchilar bilan munosabatlar o‘rnatish, ishonchni qozonish va omonatchilar manfaatlariga qayg‘urish orqali depozit xizmatini ilgari surish; • depozit xizmatining sifat darajasini oshirish; • ustuvor mijozlarni aniqlash; • ustuvor mijozlarga shaxsiy menejerlarni tayinlash; • bankda xizmatini ilgari surish va sotish uchun mas’ul shaxslardan iborat muayyan bo‘linmani tashkil etish; • ko‘plab mijozlarni yanada jalb qilish uchun omonatchilarga yondashuvni takomillashtirish bo‘yicha maqsad va vazifalarni belgilash. Depozit siyosatini yaxshilashga yordam beradigan harakatlar ro‘yxati kuyidagilardan iborat: jismoniy shaxslarning omonatlarini sug‘urtalashni ta’minlash, qimmatli qog‘ozlarni chiqarish orqali bankning moliyaviy barqarorligini oshirish (bu bank kapitali miqdorini oshiradi); jamg‘arma bozorini tahlil qilish, bankning depozit xizmatlari bozoridagi o‘rnini aniqlash (aholining daromadlari ko‘rsatkichi, omonatlarga jalb qilingan mijozlar mablag‘lari hajmi, boshqa banklar tomonidan taklif qilingan stavkalarni tahlil qilish); mijozlar uchun qulay shart-sharoitlarga ega turli hisobvaraqlarni joriy etish orqali omonatlarning jozibadorligini oshirish; ilg‘or texnologiyalardan yuklash (masalan, bankka bormasdan hisob ochishni berish; internet-bankingni ta’minlash); sifatli xizmat ko‘rsatish; samarali reklamani doimiy ravishda tashkil etish (bankning afzalliklari, depozit xizmatlarini taklif qilish uchun qulay shart-sharoitlarni aks ettiruvchi bukletlar yaratish, mijozlarga bank xizmatlari va ularning afzalliklarini namoyish etish bo‘yicha davriy tadbirlarni tashkil etish, bu nafaqat mijozlarni jalb qiladi, balki qaysidir ma’noda mijozlar va bank o‘rtasidagi aloqani mustahkamlaydi. Shuningdek, bankda moliyaviy savodxonlikni oshirish bo‘yicha kurslar tashkil etish, omonatga mablag‘larni investitsiya qilishning afzalliklari haqida treninglar o‘tkazish mumkin, bu mijozga, uning faoliyati bo‘yicha qiziqish o‘yg‘otganingizni va bankka bo‘lgan ishonchni singdiradi). Depozit siyosatini yaxshilashga qaratilgan harakatlarni quyidagirasmda aks ettirish mumkin. (2-rasm) ~ ~ 2.3 TIJORAT BANKLARINING DEPOZIT PORTFELINI TAHLIL QILISH METODIKASINI TAKOMILLASHTIRISH O’zbekiston bank tizimida olib borilayotgan islohotlar tijorat banklari kapitallashuv darajasini oshirish, moliyaviy barqarorligini ta’minlash, iqtisodiyotning real sektorini kreditlash ko‘lamini kengaytirish, bank xizmatlari sifatini yanada yaxshilash bilan bir qatorda, aholi va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning bo‘sh pul mablag‘larini bank depozitlariga jalb etish hamda iqtisodiyotning strategik ahamiyat kasb etuvchi tarmoqlariga samarali joylashtirish bo‘yicha tegishli bank siyosatlarini takomillashtirish, bank depozit xizmatlarining innovatsion va mijozlar uchun manfaatli bo‘lgan turlarini amaliyotga joriy etish, aholi va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni bank tizimiga bo‘lgan ishonchini mustahkamlash, bank xizmatlarining samaradorlik darajasini oshirish borasidagi bir qator muammolar tijorat banklarida depozit siyosati samaradorligini baholash uslubiyatini zamonaviy sharoitlarga moslashtirishga qaratilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalarni ishlab chiqishning dolzarbligini belgilab beradi. Depozit siyosatini shakllantirish jarayoni bankning foiz siyosati bilan chambarchas bog'liq, chunki depozit foizi resurslarni jalb qilishning samarali vositasidir. Uy xo'jaliklari depozitlari bozorining o'ziga xos xususiyati - bu depozitlarga bo'lgan talabning shakllanishiga foiz stavkalarining sezilarli darajada ta'sir qilishi, ya'ni banklar tomonidan qo'- yilgan depozitlar bo'yicha foiz stavkalari asosan ularning resurs bazasining o'sish sur'atlarini belgilab beradi. Bundan tashqari, banklarning turli guruhlari uchun bu ta'sir har xil darajada namoyon bo'ladi. Bozorning bu xilma- xilligi banklar o'rtasida bozor ulushlarini sezilarli darajada qayta taqsimlanishiga olib keladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tijorat banklari faoliyatining kengayishi tufayli, ularning – depozitlarga, banklararo kreditlarga va boshqa bank resurslariga bo‘lgan talabining kuchayishi vujudga keldi. Bank ishini omadli yuritish – uning faoliyatini to‘g‘ri tashkil etilganligiga, ya’ni bankning resurs bazasining mustahkamligi va bankning barqarorligiga bog‘liq. Demak, bank resurs mablag‘larini oshirish uning samarali faoliyatidagi asosiy masalalardan biri bo‘lib hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi PF- 60-sonli farmoni bilan tasdiqlangan “2022-2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi”da davlat ulushiga ega tijorat banklarida transformatsiya jarayonlarini yakunlab, 2026-yil yakuniga qadar bank aktivlarida xususiy sektor ulushi 60 foizgacha chiqarish belgilangan. 5 Ma’lumki, Bugungi kunda tijorat banklarini transformatsiya jarayoni davom etmoqda, davlat ulushiga yuqori bo`lgan tijorat banklari xususiylashtirish iqtisodiyotda xususiy banklarning 5 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 12 maydagi “2020- 2025 yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi to‘g‘risida” gi PF-5992-sonli Farmoni. ~ ~ 2-BOB. TIJORAT BANKLARINING DEPOZIT SIYOSATI VA PORTFELI: RIVOJLANISH, TAHLIL VA TAKOMILLASHTIRISH 2.1 TIJORAT BANKLARI DEPOZIT SIYOSATINING BANKLAR RESURS SALOHIYATINI OSHIRISHDAGI ROLI Tijorat banklarining depozit siyosati ularning faoliyatida muhim o‘rin tutadi. Banklar jismoniy shaxslar va xo‘jalik yurituvchi subyektlaridan bo‘sh pul mablag‘larini depozitlarga jalb qiladi va bu mablag‘larni kreditlash hamda boshqa moliyaviy xizmatlar ko‘rsatish uchun yo‘naltiradi. Depozitlar banklar uchun mijozlarni moliyalashtirishning asosiy manbayi bo‘lib, ushbu mablag‘lar mijozlarning shaxsiy ehtiyojlarini qondirish, o‘z biznes faoliyatlarini rivojlantirish va samarali faoliyat yuritish imkonini beradi. Tijorat banklari tomonidan mijozlarga o‘z mablag‘larini banklarga joylashtirishini qiziqtirish va rag‘batlantirish uchun turli foiz stavkalari, muddatlar, minimal miqdorlar va boshqa shartlarni taklif qiladilar. Buning uchun ular marketing strategiyalarini ishlab chiqadilar, bozor tadqiqotlarini o‘tkazadilar va potensial mijozlarning xatti- harakatlarini tahlil qilib boradilar. Shuni ta’kidlash kerakki, depozit siyosati banklar uchun risklarni boshqarish bilan ham bog‘liq faoliyat hisoblanadi. Banklar omonatlarni jalb qilish va mijozlar mablag‘larining xavfsizligini ta’minlash o‘rtasida muvozanatni saqlashlari kerak. Ular o‘z depozit portfelining likvidligi, rentabelligi va barqarorligini doimiy kuzatishlari va tahlil qilib borishlari lozim. Banklar o‘z mijozlari bilan munosabatlarda shaffoflik va ochiqlikni ta’minlashlari, o‘z majburiyatlarini vaqtida va to‘liq bajarishlari, risk va daromadlarni adolatli taqsimlashlari kerak. Shuningdek, jamiyat manfaatlarini hisobga olgan holda omonatlarni barqaror va samarali investitsiya qilishni rag‘batlantirishlari lozim bo‘ladi. O‘zbekiston bank tizimida amalga oshirilayotgan islohotlarning muhim xususiyati milliy iqtisodiyotni rivoj lantirish va tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab- quvvatlashga qaratilayotganligidadir. Tijorat banklari mamlakat hududidagi korxonalar va jismoniy shaxslarning ehtiyojlari hamda imkoniyatlariga moslashtirilgan turli xildagi depozit turlarini taklif qilmoqda. O‘zbekistonda tijorat banklari depozit siyosatining yana bir xususiyati, depozitlarning barqarorligi va xavfsizligiga yuqori darajada e’tibor qaratilishidir. Markaziy bank tijorat banklarining depozit operatsiyalarini amalga oshirishga nisbatan faoliyatini qat’iy nazorat qilib, ularning barqarorligi va likvidligini ta’minlash choralarini ko‘rib boradi. Banklar, shuningdek, omonatlarni himoyalash va ular bo‘yicha foizlarni o‘z vaqtida to‘lanishi bo‘yicha talablarga rioya qilishlari shartdir. Bundan tashqari, milliy bank tizimining xususiyatlaridan kelib chiqib, tijorat banklarining depozit siyosati aholining moliyaviy savodxonligini oshirishga ham xizmat qilmoqda. ~ ~ yetgach beriladi» kabi shartlar belgilangan bo‘lishi mumkin. Omonatchining xohishiga ko‘ra, shartning bajarilish muddati bank depoziti shartnomasida ko‘rsatilishi mumkin. Masalan, «20_ yilda omonatchi o‘quv yurtini tugatgandan so‘ng depozit beriladi». Omonatchi jismoniy shaxslar yoki ularning qonuniy vakillarining yozma topshirig‘iga ko‘ra, bank jamg‘arma depozit hisobvaraqlari bo‘yicha operatsiyalarni amalga oshirishlari mumkin. Masalan, omonatchi topshirig‘i asosida bank uning jamg‘arma depozit summasini bankdan olingan kredit va unga hisoblangan foizlarga yoki kommunal va boshqa to‘lovlarga yo‘naltirilishi mumkin. Bunda, bank omonatchini yoki ularning qonuniy vakillarini bank depoziti shartnomasi shartlariga muvofiq operatsiya bajarilmasdan oldin yoki operatsiya bajarilgandan keyin xabardor qilish majburiyatini oladi. Xabar, uni mijoz olganligi to‘g‘risida bankka xabar berish sharti bilan pochta orqali buyurtma xat shaklida yoki boshqa shaklda jo‘natiladi. Bank omonati shartnomasida bank tomonidan depozit hisobvarag‘i bo‘yicha bajarilgan barcha operatsiyalar haqida xabardor qilishi belgilangan bo‘lsa, bank shartnomada ko‘rsatilgan muddatlarda jamg‘arma depozit hisobvaraqlaridan ko‘chirmani omonatchiga taqdim qiladi. Jamg‘arma depozit hisobvarag‘idan olingan ko‘chirmalar va omonat daftarchasidagi barcha o‘zgarishlarni omonatchi o‘rganib chiqishi hamda har qanday nomuvofiqlik to‘g‘risida bankka xabar qilishi kerak. Bank xabar qilingan nomuvofiqlikning sabablarini o‘rganib, ularni birlamchi hujjatlar asosida bartaraf qilishi va amalga oshirilgan o‘zgarishlar to‘g‘risida omonatchiga xabar berishi lozim. Agar omonatchi jamg‘arma depozitni bank depoziti shartnomasida ko‘rsatilgan holatlar yuz bergunga qadar qaytarib berishni talab qilmoqchi bo‘lsa, u bu haqda bankni depozitni olishni rejalashtirayotgan sanadan kamida bir oy oldin xabardor qilishi lozim. Omonatchi jamg‘arma depozit summasini bank depoziti shartnomasida nazarda tutilgan holatlar vujudga kelganidan keyin qaytarib berishni talab qilmagan hollarda, agar bank depoziti shartnomasida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa, shartnoma depozitni talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlar shartlari asosida uzaytirilgan deb hisoblanadi. Muddati tugagan jamg‘arma depozitlar talab qilib olinguncha depozitlar hisobvarag‘iga o‘tkaziladi hamda talab qilib olinguncha depozit shartlari asosida foizlar hisoblanadi va bu haqda depozit shartnomasida ko‘rsatilgan bo‘lishi shart. Yuridik shaxs, yuridik shaxs tashkil etmagan holda tadbirkorlik faoliyati bilan ~ ~ hisobvarag‘i shartnomasi bilan tartibga solinadi. Jismoniy shaxslarning talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlari bo‘yicha, bank omonatchining birinchi talabiga ko‘ra (agar bank omonati shartnomasida boshqa muddatlar ko‘zda tutilmagan bo‘lsa) omonatchining tegishli ko‘rsatmasi bankka kelib tushgan kunning ertasidan kechikmagan holda uning to‘lovlar bo‘yicha topshirig‘ini bajarishi shart. Jismoniy shaxslarning talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlari muddatsiz hisoblanadi. Bank depoziti shartnomasida depozitni omonatchining birinchi talabi bilan qaytarish va belgilangan foizlar to‘lash shartlari bo‘lishi lozim. Depozitning ikkinchi guruhi jamg‘arma depozitlar odatda, ma’lum bir maqsadni ko‘zlagan holda mablag‘larni yig‘ib borish uchun ochiladi. Jamg‘arma depozitlar bank uchun maqbul hisoblanadi. Chunki bu turdagi depozitlar asosan, uzoq muddatli bo‘ladi va bank bu mablag‘larni uzoq muddatli aktiv sifatida ishlatishi mumkin. Jamg‘arma depozitlar ko‘p banklar uchun mijozlarini moliyalashtirishning asosiy manbalari hisoblanadi. Tushum va rentabellik ma’nosida ham jamg‘arma depozitlar eng samarali hisoblanadi. Jamg‘arma hisobraqamlari egasiga daromad keltiradigan mablag‘lar hisoblanadi va uchinchi shaxsga hisob-kitob qilish uchun ishlatilmaydi. Jamg‘arma depozitlar jamg‘arish yoki kapitalni yig‘ish uchun xizmat qilishi kerak. Jamg‘arma depozitlar bo‘yicha bank bilan omonatchi o‘rtasida bank depoziti shartnomasi tuzilishi va omonatchi shartnoma tuzganidan so‘ng, bank depoziti shartnomasida ko‘rsatilgan dastlabki depozit summasi qo‘yilishi shart. Jamg‘arma depozitlar bo‘yicha bank depoziti shartnomasiga muvofiq qo‘shimcha mablag‘lar kiritilishi mumkin. Qo‘shimcha mablag‘lar kiritish tartibi bank depoziti shartnomasida aniq belgilanadi. Tijorat banklari o‘z depozit siyosatidan kelib chiqqan holda jamg‘arma depozitlarni maqsadli, yutuqli, shartli va boshqa shartlar belgilangan ko‘rinishlarda taklif qilishi mumkin. Ma’lum maqsad uchun jamg‘ariladigan va qat’iy ravishda shu maqsadga yo‘naltiriladigan depozitlar maqsadli jamg‘arma depozitlar hisoblanadi. Omonatchiga foizlar yutuq ko‘rinishida to‘lanadigan depozitlar yutuqli jamg‘arma depozitlar hisoblanadi. Yutuqlar pul mablag‘lari, depozitga qo‘shimcha foizlar hisoblab yozish, buyum va boshqa ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin. Depozit qo‘yishda bank depoziti shartnomasida ko‘rsatilgan shartlarning bajarilishi bilan depozitdan foydalanish mumkin bo‘lgan uchinchi shaxs nomiga qo‘yilgan depozitlar shartli jamg‘arma depozitlar hisoblanadi. Masalan, «Omonatchi o‘quv yurtini tugatgandan so‘nggina depozit beriladi» yoki «Voyaga ~ ~ foydalidir, chunki aholining joriy omonatlari mablag‘lar harakatida ancha past faollikni ko‘rsatadi. Passiv operatsiyalar kredit tashkilotiga jismoniy shaxslarning vaqtincha bo‘sh mablag‘larini to‘plash imkonini beradi, buning natijasida xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning etishmayotgan aylanma mablag‘larini to‘ldirishga bo‘lgan ehtiyoji qondiriladi, shuningdek, aholining kreditlarga bo‘lgan ehtiyoji qondiriladi. Kredit tashkiloti uchun jalb qilingan resurs bazasini yaratishda muhim masala bu jalb qilish manbalarining narxini aniqlashdir. Shunday qilib, ularning qiymati bo‘yicha yig‘ilgan mablag‘larni ko‘rib chiqayotganda, arzon va qimmat resurslarni farqlash kerak. Ushbu bo‘linish bilan talab qilinadigan depozitlar arzon resurslar sifatida ishlaydi. Qimmatroq mablag‘lar odatda muddatli depozitlar va banklararo kreditlar deb ataladi. Bankning jalb qilingan resurs bazasini harajatlarga bo‘lish zarur, chunki biznes yuritishda nafaqat jalb qilingan mablag‘lar hajmiga, balki ularni to‘plash uchun sarflangan mablag‘larga ham e’tibor qaratish lozim. Depozit operatsiyalari kredit tashkilotining rivojlanishi va kelajakdagi faoliyatining asosiy omili ekanligi shubhasiz. Ma’lumki, bu operatsiyalar banklarga jismoniy shaxslarning mablag‘larini jalb qilish va shu orqali o‘zlarini resurslar bilan ta’minlash imkonini beradi, bu esa o‘z navbatida kredit tashkilotiga omonatlarga jalb qilingan mablag‘lardan foydalangan holda boshqa operatsiyalarni amalga oshirish orqali yanada foyda olishiga yordam beradi. Shuni ta’kidlash kerakki, depozit operatsiyalari istalgan valyutada amalga oshirilishi mumkin. Tijorat banklarida depozit operatsiyalarini rivojlantirishning asosiy qanday muammolariga quyidagilarni kiritish mumkin: aholining kredit tashkilotlaridagi depozitlaridagi mablag‘laridan foydalanishning muhim muammosi bu jismoniy shaxslarning daromadlari; depozit xizmatlari bozoridagi raqobat kuchayishi. Bugungi kunda mijozlarga turli xil shart-sharoitlarni taklif qiladigan ko‘plab banklar mavjud va banklar foydali mavqeni saqlab qolish, ya’ni iloji boricha ko‘proq mijozlar mablag‘larini jalb qilish uchun yanada qulay shart-sharoitlarni taqdim etishga intilishlari kerak. Depozitlar bo‘yicha foizlarning pastligi depozit operatsiyalarini rivojlantirishning navbatdagi muammosidir. Bank depoziti past daromad keltiganligi sababli, odamlar ba’zan boshqa turdagi investitsiyalarni afzal ko‘rishadi. Aholining moliyaviy savodsizligi ham aholidan omonatga mablag‘larni jalb qilishda muammo hisoblanadi. Bu omonatchilarning yuqori tavakkalchilikka ega bo‘lgan banklarga murojaat qilishlarida o‘zini namoyon qiladi. Ularning fikricha, taklif qanchalik qulay bo‘lsa, bank shunchalik ishonchli bo‘ladi va ba’zan shu sababli ular o‘z mablag‘larini yo‘qotadilar. Depozit operatsiyalarini rivojlantirishdagi ayrim muammolar quyidagi sxemada keltirilgan (1-rasm). ~ ~ Depozit siyosati likvidlik talablarini belgilash va tegishli likvidlik koeffitsiyentlarini saqlashni o‘z ichiga oladi. 4. Risklarni boshqarish: Depozitlarning tarkibi va sifati bankning risk profiliga ta’sir qiladi. Banklar depozitlar bilan bog‘liq turli risklarni, jumladan, kredit riski, foiz riski va likvidlik riskini doimiy tahlil qilishi hamda samarali boshqarishi talab etiladi. Depozit siyosati depozit manbalarini diversifikatsiya qilish, depozitlar kontsentratsiyasini monitoring qilish va depozitlarni sug‘urtalashni amalga oshirish orqali risklarni boshqarish amaliyotini o‘rnatishni nazarda tutadi. 5. Mijozlar bilan o‘zaro aloqalar va ishonch: Depozitlar mijozlar bilan uzoq muddatli munosabatlarni shakllantirish va ishonchni mustahkamlashda muhim rol o‘ynaydi. Banklar mijozlarga yo‘naltirilgan depozit mahsulotlari va xizmatlarini taklif qilishga, mijozlarga individual yondashishga (VIP mijozlar), depozit hisobvaraqlarining xavfsizligi va maxfiyligini ta’minlashga intiladi. Kuchli depozit siyosati mijozlarning bank xizmatlaridan qoniqishi va sodiqligini oshiradi, bu esa depozitlarni barqarorligini ta’minlash va samarali joylashtirish imkoniyatlarini oshiradi. Demak, depozit siyosatining iqtisodiy mohiyati va uning tijorat banklari faoliyatidagi o‘rni tijorat banklarining barqaror moliyalashtirilishini, rentabelligini, likvidligini va risklarni boshqarishni ta’minlash uchun depozitlarni strategik boshqarish bilan bog‘liq. To‘g‘ri amalga oshirilgan depozit siyosati banklarga omonatlarni jalb qilish va saqlashga, mustahkam moliyaviy bazani ta’minlashga va ularning umumiy bank operatsiyalarini qo‘llab-quvvatlashga yordam beradi. ~ ~ mijozlari mablag'larini tahlil qilishning asosiy yondashuvlarini ajratib ko'rsatish zarur, ular: birinchidan, mijozlar guruhlarini rotatsiyalashni nazarda tutadi; ikkinchidan, har bir guruh bo'yicha hisobvaraqlardagi naqd pul qoldiqlarining barqarorligini tavsiflovchi koeffitsientlar hisoblanadi; uchinchidan, mijozlar bazasining hozirgi holati baholanadi; to'rtinchidan, uning o'zgarishlar tendentsiyalari aniqlanadi; Beshinchidan, mijozlar bazasini yanada rivojlantirish prognoz qilinmoqda. Shu bilan birga, shuni ta'kidlash kerakki, metodologiya muallifi mijozlar bazasi barqarorligini baholagan holda, umumiy qabul qilingan ko'rsatkichlardan ("cho'kish darajasi", "tebranish amplitudasi", "o'rtacha saqlash muddati") foydalanadi, shuning uchun uning usuli ma'lum kamchiliklar va qarama- qarshiliklarga ega. E.P. Jarkovskayaning so'zlariga ko'ra. depozit portfelini tahlil qilish uchun muddatli depozitlarni yirik va o'rta toifalarga bo'lish foydali ko'rinadi. Yirik depozitlarga bank tomonidan belgilangan miqdordan ortiq qoldiqlarni kiritish taklif etiladi. Ushbu toifadagi muddatli depozitlar xavfli zonaga kiradi, chunki mijozlar tomonidan kutilmagan pul mablag'larini olib qo'yish salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Tadqiqotchining fikricha, banklararo kreditlarni alohida tahlil qilish talab etiladi. Tijorat banklarida ushbu majburiyatlarning mavjudligi ijobiy holat sifatida baholanadi. Bu bank bozorda tan olinganligini ko'rsatadi. G.S. Panovaning fikricha, depozitlar portfelini mijozlar-depozitorlardan resurslarni jalb qilish sub yektlari, ularning dolzarbligi va stavkalari darajasiga bo'lish orqali tahlil qilish ustuvor hisoblanadi. M.A. Pomorina joriy va strategik rejalashtirish doirasida moliyaviy natijalarni, passiv operatsiyalarni, shu jumladan depozit operatsiyalarini tahlil qilish, risklarni aniqlash, mijozlar mablag'larini jalb qilish sohasida ularning nazoratini amalga oshirish, moliyaviy resurslarga bo'lgan ehtiyojni qidirish va birgalikda aniqlash jarayonini ko'rib chiqadi. faol operatsiyalar bilan. M.A Pomorina,nuqtai nazaridan. depozit operatsiyalari sohasidagi risklarni kuzatib borish va ularning oldini olish zarur. L.G.Batrakova tadqiqotlari orqali tijorat banklari passiv siyosatida sodda va murakkab foizlardan foydalanish hamda ularning ekvivalentligi tahlilini amalga oshirish bilan bog’liq jarayonlar tadqiq etiladi. Depozit siyosatini amalga oshirishda foiz stavkasi xavfining mohiyati, baholanishi, boshqarilishi va sug‘urtasiga doir chora-tadbirlar tizimini tashkil etish jarayoni tadqiq ko‘rsatilgan. Aksariyat iqtisodchi olimlarning fikriga ko'ra, tijorat bankining depozit portfelining samaradorligini baholash kreditlari bo'yicha foiz daromadlari va jalb qilingan depozit resurslari bo'yicha foiz xarajatlari qiymatlarini taqqoslashga asoslanishi kerak. Ilmiy maqolani tayyorlash jarayonida ma’lumotlarni jadvallar asosida qiyosiy tahlil, ma’lumotlarni guruhlash, abstrakt-mantiqiy fikrlash tizimli tahlil ~ ~ KIRISH Tijorat banklari mamlakat iqtisodiyotining muhim qismlaridan biri bo‘lib, moliyaviy tizimning barqarorligi, iqtisodiy o‘sish va rivojlanish jarayonlariga bevosita ta’sir qiladi. Banklarning asosiy faoliyatlari orasida resurslarni jalb qilish va ularni samarali taqsimlash juda muhim ahamiyatga ega. Bu jarayonda depozit operatsiyalari alohida o‘rin tutadi. Depozitlar banklar uchun nafaqat moliyaviy resurslarni yig‘ish manbai, balki likvidlikni ta'minlash va iqtisodiy barqarorlikni saqlashda muhim vositadir. Tijorat banklari depozitlarni jalb etish va boshqarish orqali iqtisodiy o‘sishga ta’sir o‘tkazadilar, shu bilan birga ular o‘z mijozlariga xavfsiz va rentabellikni ta'minlovchi xizmatlarni taqdim etadilar. Depozit operatsiyalari tijorat banklari faoliyatining markazida turadi. Depozitlar banklar uchun eng asosiy mablag‘ manbai bo‘lib, ular orqali banklar o‘zlarining kreditlash, investitsiya qilish va boshqa moliyaviy xizmatlarni ko‘rsatish imkoniyatini yaratadilar. Depozitlar, ayniqsa, banklarning kredit siyosatini shakllantirishda, likvidlikni saqlashda va moliyaviy barqarorlikni ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi. Depozitlar orqali banklar yig‘ilgan mablag‘larni turli iqtisodiy faoliyatlarga yo‘naltiradilar, shu jumladan, kreditlar berish, iqtisodiy sektorlarga investitsiya kiritish va boshqa moliyaviy operatsiyalarni amalga oshiradilar. Shu bilan birga, depozitlar banklarning kundalik operatsiyalarini, xususan, qisqa muddatli moliyaviy rejalashtirishni amalga oshirishda va likvidlikni ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Depozit operatsiyalari nafaqat banklarning faoliyatiga, balki iqtisodiyotning umumiy holatiga ham katta ta'sir ko‘rsatadi. Banklar tomonidan depozitlar orqali yig‘ilgan mablag‘lar iqtisodiy o‘sishga xizmat qiladi, chunki banklar ularni turli iqtisodiy sektorlarga taqsimlaydilar. Masalan, banklar tomonidan taqdim etilgan kreditlar ishlab chiqarish, infratuzilma va xizmatlar sohasidagi loyihalarni moliyalashtirishda ishlatiladi. Shuningdek, depozitlar inflyatsiya darajasini va pul- kredit siyosatini nazorat qilishda ham muhim rol o‘ynaydi. Markaziy banklar depozitlarni nazorat qilish orqali iqtisodiyotda pul massasini boshqaradilar va inflyatsiyani tartibga soladilar. Depozit operatsiyalari bank tizimining likvidligini ta'minlashda, shuningdek, iqtisodiy barqarorlikni saqlashda ham alohida ahamiyatga ega. Tijorat banklari depozit operatsiyalarini amalga oshirishi bilan birga, shu operatsiyalarni tartibga solish va nazorat qilish jarayonida ham faol ishtirok etadilar. Depozit operatsiyalari nafaqat banklar, balki mijozlar uchun ham muhimdir. Mijozlar depozitlarini banklarda saqlash orqali nafaqat mablag‘larini xavfsiz saqlashadi, balki ma'lum foizlar orqali daromad olish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Banklar o‘z mijozlariga depozitlar bo‘yicha foyda taklif qilish orqali ~ ~ 1.3 TIJORAT BANKLARINING DEPOZIT BAZASINI SHAKILLANTIRISHDAGI MUHIM YO‘NALISHLAR Har qanday xo‘jalik yurituvchi sub’ekt singari, kredit tashkiloti ham o‘z faoliyatini ta’minlash uchun odatda resurslar deb ataladigan ma’lum bir "poydevorga" ega bo‘lishi kerak. Kredit tashkilotining resurslari - bu tashkilot ixtiyorida bo‘lgan va uning faoliyatini amalga oshirish uchun foydalaniladigan mablag‘lar yig‘indisidir. Kredit tashkiloti o‘z mablag‘lari va qarz mablag‘lari o‘rtasida ma’lum nisbatni saqlashi zarur. Shuni ta’kidlash kerakki, mamlakatning asosiy qonuniga binoan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki mamlakatda banklar faoliyatini amalga oshiradi, bank va to‘lov tizimilarining barqaror faoliyat ko‘rsatishini ta’minlaydi. Bankning o‘z mablag‘lari deganda, odatda, kredit tashkiloti o‘zining moliyaviy barqarorligini, tijorat va iqtisodiy faoliyatini ta’minlash va, albatta, bankning o‘z faoliyati natijasida oladigan foydasi uchun yaratadigan turli xil mablag‘lar tushuniladi. Bankning o‘z kapitaliga quyidagilar kiradi: 1) ustav (ulush) kapitali; 2) foyda hisobidan yaratilgan bank mablag‘lari; 3) taqsimlanmagan foyda. Kredit tashkilotining o‘z kapitali uning faoliyatining asosini tashkil etadi, bu uning faoliyat ko‘lami va resurslarni jalb qilish hajmini aniqlash imkonini beradi. Boshqacha qilib aytganda, bank faoliyati ko‘p jihatdan o‘z kapitalining hajmi va tuzilishiga qarab belgilanadi. Kredit tashkilotlari uchun resurslarni yaratish masalasi eng muhim o‘rin tutadi va banklar uchun bu masala boshqa xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga qaraganda muhimroqdir. Buning sababi shundaki, bank ishlayotgan mablag‘larning aksariyati haq evaziga jalb qilingan mablag‘lardir. Bu holat banklar va boshqa moliya institutlari o‘rtasida resurslar uchun raqobatni yuzaga keltiradi. Kredit tashkilotlari uchun depozit va depozitsiz asosda resurslarni jalb qilishning asosiy usullari quyidagilardan iborat:  talab hisob varaqlarini ochish va yuritish;  vakillik qiluvchi banklarning vakillik hisobvaraqlarini ochish;  muddatli depozitlar uchun jismoniy shaxslardan mablag‘larni jalb qilish;  o‘z qarz majburiyatlarini chiqarish;  boshqa banklardan kredit va ssudalarni jalb qilish. Kredit operatsiyalarining turlari va bank daromadlarining miqdori depozitlarning xususiyatiga bog‘liq. Aholining omonatlari ham bank uchun ~ ~ So‘nggi yillarda fuqarolarning o‘z mablag‘larini to‘g‘ri boshqarishlari va samarali taqsimlash bo‘yicha qarorlar qabul qilishlari uchun iqtisodiyot, moliya va bank sohalarida axborotlar almshinuvchanligini ta’minlash va shaffofligini oshirish choralari ko‘rilmoqda. O‘zbekistonda tijorat banklarining depozit siyosati ham bank xizmatlarini raqamlashtirish bilan bog‘liq jahon tendensiyalarini o‘zida aks ettirmoqda. Aksariyat banklar virtual va onlayn depozitlarni taklif qilmoqdalar, bu o‘z navbatida tijorat banklari o‘rtasida raqobat muhitini yanada yaxshilash bilan birga, mijozlar uchun qulay va daromadli depozit turlarini oshishiga zamin yaratmoqda. Umuman olganda, tijorat banklarining depozit siyosati ularning faoliyatida muhim o‘rin tutadi. Samarali depozit siyosti tijorat banklarini uzoq muddatli va barqaror resurslar bilan ta’minlash imkonini beradi, shuningdek, iqtisodiy taraqqiyot va jamiyat farovonligini oshirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Tijorat banklarining mijozlardan (jismoniy va yuridik shaxslardan) depozit (omonat)larni jalb qilishi uning asosiy faoliyatidan biridir. Ushbu faoliyatning muvaffaqiyati nafaqat bankning resurslarni moliyaviy xavfsizligini ta’minlashda, balki uning bank tizimidagi mavqeyini mijozlar, tizimning boshqa ishtirokchilari va nazorat qiluvchi organlar tomonidan e’tirof etilishi va ishonch darajasida ham namoyon bo‘ladi. “Tijorat bankining depozit siyosati” tushunchasining mohiyatini yanada oydinlashtirish uchun iqtisodiy adabiyotlarning turli manbalarini tahlil qilish zarur. N. V. Alenteva, R. V. Nazarovlarning fikriga ko‘ra, “Har qanday bank o‘zining resurs bazasini mustahkamlash va kengaytirish uchun zarur bo‘lgan diversifikatsiya darajasini, aktivlarni muddatlari va foiz stavkalari bo‘yicha muvozanatini ta’minlashi uchun oqilona depozit siyosatini ishlab chiqishi zarurdir”. G. G. Korobova “Depozit siyosati – tijorat bankining bank resurslarini shakllantirish, ularni rejalashtirish va tartibga solishda bank faoliyati shakllari, maqsadlari, mazmunini aniqlashga qaratilgan faoliyati majmuyi”. M. R. Kadjayeva “Depozit siyosati – yuridik va jismoniy shaxslarning banklar tomonidan omonat shaklidagi mablag‘larini keyinchalik o‘zaro manfaatli foydalanish maqsadida jalb etishga qaratilgan chora-tadbirlar majmuyi”. O. I. Lavrushin “Depozit siyosati – omonatchilarning mablag‘larini jalb qilish va jalb qilish jarayonini samarali boshqarishga qaratilgan bank siyosatining bir turi”. G. N. Beloglazova, L. P. Kroliveskaya “Depozit siyosati tijorat banklarida korxonalar, tashkilotlar va aholining vaqtincha bo‘sh pul mablag‘larini depozitlardagi bank hisobvaraqlariga jalb qilish jarayonini tartibga soluvchi asosiy hujjatdir”. O‘zbekistonlik iqtisodchi olim B. U. Shermuxammedov “Tijorat bankida o‘z depozit siyosatini ishlab chiqish, avvalo, bank resurslarini shakllantirish bo‘yicha bank faoliyatini rivojlantirish vazifalarini, mazmunini belgilash, shuningdek, ularni rejalashtirish va rivojlantirishdan iborat choratadbirlar majmuyini ishlab chiqishni nazarda tutadi ~ ~ 1-BOB. DEPOZIT OPERATSIYALARINING NAZARIY ASOSLARI VA TASHKIL ETILISHI 1.1 BANK DEPOZITLARI (OMONATLARI) VA ULARNING TURLARI Bank resurslari tarkibida depozitlar operatsiyalari muhim ahamiyat kasb etadi. Ularning zarurligi - bank amalga oshirayotgan aktiv faoliyatda hamda operatsiyalar miqdorida bilinadi. Bank resurslari aktiv operatsiyalar orqali iqtisodiyotga joylashtirilgan miqdoridan daromad shakllanadi. Chunonchi, bank resurslari qancha ko‘p bo‘lsa, daromadi ham ko‘payadi. Odatda, bank xodimlari banklarga jalb qilingan operatsiyalarni passivlar deb atashadi. Bu ibora bank resurslarining asosan bank balansining passiv qismida joylashganligidan kelib chiqqan. Ya’ni, bank passivlari uning resurs mablag‘larining vujudga kelish manbalari va ularning qaysi guruhga taalluqliligini belgilab beradi. Tijorat banklari aktiv faoliyatini o‘zlarida mavjud bo‘lgan va jalb qilingan pul mablag‘lari doirasida yurita oladilar. Aynan passiv operatsiyalar aktiv operatsiyalarni olib borish uchun asos yaratadi hamda daromadli operatsiyalarning hajmini va salmog‘ini aniqlab beradi. Shundan kelib chiqib, tijorat banklarning depozit operatsiyalari deganda aktiv operatsiyalariga asos yaratuvchi va ularni amalga oshirish uchun ishlatiluvchi, ularning hajmi va salmog‘ini aniqlab beruvchi mablag‘lar tushuniladi. Depozitlar depozit operatsiyalari ob’ektlari bo‘lmish jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan muayyan muddatga yoki talab qilinganida beriladigan qilib bankdagi depozit hisob raqamiga kiritiladigan muayyan miqdordagi pul mablag‘laridir. Depozitlar banklarda ma’lum vaqt qolib, kredit oluvchi mijozga, shu bilan birga bankga xam daromad keltiradi. Banklarning daromadi qarz oluvchining foiz so‘mmasidan kreditorga to‘lovchi foiz summasi farqi orqali kelib chiqadi. Depozit operatsiyalarining sub’ektlari: bank - qarz oluvchi bo‘lib, pul egalari – depozit egasi hisoblanadi. Ya’ni, sub’ekt sifatida davlatning korxona va tashkilotlari, muassasalari, kooperativlar, aktsionerlik jamiyatlari, qo‘shma korxonalar, jamiyat tashkilotlari va fondlari, moliyaviy va sug‘urta kompaniyalari, investitsion va trast kompaniyalar va fondlar, jismoniy shaxslar, bank va boshka kredit tashkilotlari ishtirok etishi mumkin. Ob’ekt esa bankga berilgan pul mablag‘lari hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi ~ ~ ularni jalb etadilar, shu bilan birga, o‘z moliyaviy barqarorliklarini saqlashga harakat qiladilar. Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi tijorat banklarida depozit operatsiyalarining turli shakllari, ularning bank faoliyatiga qanday ta’sir qilishi va iqtisodiyotda tutgan o‘rni haqida keng qamrovli tahlil o'tkazishdan iborat. Depozit operatsiyalarining iqtisodiy va moliyaviy ahamiyatini, ularning bank tizimidagi roli va iqtisodiy o‘sishga ta’sirini chuqur o‘rganish orqali, kurs ishida biz depozit operatsiyalarining barcha jihatlarini qamrab olishni maqsad qilganmiz. Shuningdek, tadqiqotda depozit operatsiyalarining tartibga solish va nazorat qilish mexanizmlari ham o‘rganiladi. Depozitlar bozoridagi yangi tendensiyalar, texnologik o‘zgarishlar va banklar o‘rtasida raqobat kabi masalalar ham alohida e'tibor bilan ko‘rib chiqiladi. Tijorat banklarining depozit operatsiyalari bo‘yicha amalga oshirgan tadqiqotlar va amaliyotlar banklarning likvidligini saqlash, iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash va mijozlarga yuqori sifatli moliyaviy xizmatlarni taqdim etishdagi muhim omil bo‘lib, banklar va iqtisodiyot o‘rtasidagi bog‘liqlikni yanada chuqurlashtiradi. Ushbu ishda depozit operatsiyalarining barcha jihatlarini tahlil qilish orqali, bank tizimi va iqtisodiyotdagi roli haqida mukammal tasavvur hosil qilishni ko‘zda tutganmiz. Kurs ishi mavzusining dolzarbligi — Bugungi banklararo raqobat kurashi sharoitida tijorat banklarining depozit siyosati samaradorligini oshirish, uning bank resurs bazasini mustahkamlashdagi ahamiyatini yanada mustahkamlash har qanday tijorat bankining strategik maqsadlaridan biri hisoblanadi. Mazkur kurs ishida tijorat banklari depozit siyostanining shakllanishi, uning nazariy asoslari, banklarda resurslarni shakllantirishda depozit siyosatining o‘rni kabi masalalar yoritilgan. Shuningndek, mamlakatimiz tijorat banklari resurs bazasi va unga xos bo‘lgan tendensiyalar tahlil qilingan, tegishli xulosa va takliflar shakllantirilgan. Kurs ishining asosiy maqsadi — tijorat banklarida depozit operatsiyalarining ahamiyatini, ularning bank faoliyatidagi o‘rnini va iqtisodiyotdagi ta’sirini batafsil o‘rganishdir. Depozit operatsiyalari banklar uchun muhim moliyaviy resurslarni yig‘ish va ularni samarali boshqarish orqali bank tizimining barqarorligini ta'minlashda yordam beradi. Kurs ishida depozitlarning turli shakllari va ularning banklar va iqtisodiyotga ta'sirini tahlil qilish, shuningdek, depozitlar bo‘yicha yangi tendensiyalar va amaldagi tartibga solish mexanizmlarini ko‘rib chiqish maqsad qilinadi. Kurs ishining maqsadini amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilangan : ~ ~ XULOSA Ushbu kurs ishida tijorat banklarida depozit operatsiyalarining rolini, ularning bank tizimidagi ahamiyatini va iqtisodiy barqarorlikka bo‘lgan ta’sirini chuqur o‘rganishga qaratilgan tadqiqot olib borildi. Depozit operatsiyalari banklarning asosiy faoliyatlaridan biri bo‘lib, ular nafaqat banklar uchun moliyaviy resurslar manbai, balki iqtisodiy tizimning barqarorligini ta'minlashda ham muhim rol o‘ynaydi. Depozitlar banklar uchun mablag‘ yig‘ish va ularni turli iqtisodiy faoliyatlarga yo‘naltirishda eng samarali vosita hisoblanadi. Banklar bu resurslarni kreditlash, investitsiyalarni amalga oshirish va boshqa moliyaviy xizmatlarni ko‘rsatish uchun ishlatadilar. Depozit operatsiyalari, shuningdek, pul-kredit siyosatining samaradorligini ta'minlashda, iqtisodiy o‘sish va rivojlanishga bevosita ta’sir qiladi. Depozitlarni jalb qilish va ularni boshqarish banklarning likvidligini ta'minlaydi, bu esa banklarning moliyaviy barqarorligini saqlashga imkon yaratadi. Banklar tomonidan depozit operatsiyalarini amalga oshirish orqali yig‘ilgan mablag‘lar iqtisodiyotga qayta taqsimlanadi, bu esa iqtisodiy o‘sish va ishlab chiqarishning rivojlanishiga xizmat qiladi. Depozitlar iqtisodiyotning barcha sohalariga ta'sir qiladi: ular orqali ishlab chiqarish sektori, xizmatlar va infratuzilma loyihalarini moliyalashtirish imkoniyati oshadi. Banklar uchun depozit operatsiyalari ham o‘z mijozlariga xizmat ko‘rsatishning asosiy vositalaridan biridir. Mijozlar depozitlarini banklarda saqlash orqali nafaqat xavfsizligini ta'minlaydilar, balki ma'lum darajada rentabellikni ham qo‘lga kiritadilar. Depozitlar orqali mijozlarga foiz to‘lanadi, bu esa ularning iqtisodiy manfaatlarini himoya qilishga xizmat qiladi. Banklar o‘z mijozlariga yuqori foizli depozitlar taklif qilish orqali ularni o‘zlariga jalb qilishga harakat qiladilar. Shu bilan birga, banklar depozit operatsiyalarini boshqarish orqali o‘z moliyaviy barqarorliklarini ta'minlaydilar, chunki ularning depozitlari bankning umumiy mablag‘larining katta qismini tashkil etadi. Depozit operatsiyalari nafaqat tijorat banklari uchun, balki markaziy banklar va boshqa regulyatorlar uchun ham muhimdir. Depozit operatsiyalarini tartibga solish va nazorat qilish markaziy banklar va davlatning moliyaviy barqarorlikni ta'minlashdagi faoliyatiga bevosita ta’sir qiladi. Markaziy banklar depozitlarni nazorat qilish orqali pul-kredit siyosatini amalga oshiradilar va inflyatsiya darajasini boshqaradilar. Shuningdek, depozitlar orqali banklar iqtisodiyotda pul massasini boshqarishda ham ishtirok etadilar. Depozitlar, ayniqsa, inflyatsiya va iqtisodiy notinchlik davrlarida iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashga yordam beradi, chunki ular iqtisodiyotda mablag‘larning muvozanatini saqlashga yordam beradi. ~ ~ 1.2 BANKLARDA DEPOZITLARNI QABUL QILISHNI RASMIYLASHTIRISH VA HISOBGA OLISH Bank filiallarida mijozlar bilan bajariladigan depozit operatsiyalarining qonun hujjatlariga va bank ichki siyosatiga muvofiqligini nazorat qilish uchun omonat bo‘linmasi tashkil etiladi. Omonat bo‘linmasi, Front-ofis va Bek-ofis tarkibiy tuzilma sifatida faoliyat ko‘rsatayotgan banklarda «Mijozlarga chakana bank xizmatlari ko‘rsatuvchi bo‘lim», boshqa hollarda bankda depozit operatsiyalarini nazorat qilish bo‘yicha alohida bo‘linma (boshqarma, bo‘lim, shuba) sifatida tashkil etilishi mumkin. Omonat bo‘linmasi tarkibida aholi omonatlari operatsiyalari ustidan so‘nggi nazoratni amalga oshirish uchun ish hajmidan kelib chiqqan holda alohida so‘nggi nazoratchi shtat birliklari tashkil etilishi lozim. So‘nggi nazoratchi bir vaqtning o‘zida nazoratchi vazifasini ham bajarishi mumkin emas. Yuridik shaxslarning mablag‘larini muddatli va jamg‘arma depozitlarga jalb qilish bevosita buxgalteriya xodimlari tomonidan amalga oshiriladi. Muomala layoqatiga ega bo‘lgan har qanday jismoniy shaxs o‘z nomiga va boshqa shaxs nomiga depozit qo‘yishi, o‘zining bank depozit hisobvarag‘idagi mablag‘ini o‘zi yoki vakili orqali mustaqil tasarruf etishi, shuningdek boshqa shaxslar depozit mablag‘larini tasarruf etish uchun vakil bo‘lishi mumkin.Omonatchi tomonidan qo‘yiladigan depozitning eng kam va eng ko‘p miqdori har bir bank tomonidan qonun hujjatlariga asosan mustaqil ravishda belgilanadi. Bank qabul qilib olgan depozitlarning qaytarilishini ta’minlash uchun foydalanishi shart bo‘lgan vositalar va usullar qonun hujjatlari va bank depoziti shartnomasi bilan belgilanadi. Bank omonatchining talabiga ko‘ra depozitning qaytarilishi kafolatlanganligi to‘g‘risida axborot berishi shart. Bank depozitning qaytarilishini ta’minlash bo‘yicha majburiyatlarini bajarmagan yoki uning shartlarini yomonlashtirgan taqdirda, omonatchi bankdan depozit summasini darhol qaytarib berishni, O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 327-moddasiga muvofiq unga foizlar to‘lashni hamda o‘ziga etkazilgan zararni qoplashni talab qilishga haqli. Bank depoziti shartnomasi shartlari qonun hujjatlariga zid bo‘lmasligi va depozit operatsiyalarini bajarishda qiyinchilik va chalkashliklarni keltirib chiqarmasligi lozim. Agar bankning bank operatsiyalarini bajarish huquqini beruvchi litsenziyasi Markaziy bank tomonidan chaqirib olinsa va mazkur bankning mavjud mablag‘lari fuqarolarning bankdagi depozitlari bo‘yicha haq to‘lashga etmasa, u holda fuqarolar depozitlari «Fuqarolarning banklardagi omonatlarini himoyalash ~ ~ Shu bilan birga, depozit operatsiyalaridagi yangi tendensiyalar ham alohida e'tiborga molikdir. Yangi texnologiyalar, masalan, raqamli banklar va fintech (moliyaviy texnologiyalar) yangiliklari, depozit operatsiyalarini qayta shakllantirmoqda. Bugungi kunda ko‘plab banklar onlayn va mobil bank xizmatlarini kengaytirishmoqda, bu esa depozit operatsiyalarining samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Raqamli banklar va mobil platformalar yordamida mijozlar o‘z depozitlarini boshqarish va ularni har doim kuzatib borish imkoniyatiga ega bo‘lishadi. Bu jarayon, o‘z navbatida, banklar o‘rtasida raqobatni kuchaytiradi va mijozlarga eng yaxshi sharoitlar yaratishga yordam beradi. Depozit operatsiyalarini tartibga solish va nazorat qilish mexanizmlarini samarali amalga oshirish bank tizimining barqarorligini ta'minlash va iqtisodiyotdagi moliyaviy barqarorlikni saqlash uchun juda muhimdir. Banklar o‘z depozit operatsiyalarini samarali boshqarish orqali o‘z moliyaviy holatini mustahkamlashga va iqtisodiyotdagi o‘sishga hissa qo‘shishga muvaffaq bo‘lishadi. Shu bilan birga, markaziy banklar va regulyatorlar ham depozit operatsiyalarining xavfsiz va samarali amalga oshirilishini ta'minlash uchun dolzarb mexanizmlar ishlab chiqishlari kerak. Umuman olganda, tijorat banklarida depozit operatsiyalari iqtisodiyotning barqarorligi, bank tizimining sog‘lom ishlashi va moliyaviy barqarorlikni ta'minlashda juda muhim rol o‘ynaydi. Depozitlar banklar uchun asosiy moliyaviy resurslar manbai bo‘lib, ular o‘zlarini rivojlantirish va mijozlariga sifatli xizmatlar ko‘rsatish uchun zarur mablag‘larni yig‘ish imkoniyatini beradi. Depozit operatsiyalarini samarali boshqarish banklar va iqtisodiyot uchun foydali bo‘lib, mamlakatning moliyaviy tizimining barqarorligini mustahkamlashga yordam beradi. Shuningdek, yangi texnologiyalar va innovatsiyalar depozit operatsiyalarini yanada samarali va raqobatbardosh qilishga imkon yaratmoqda. Ushbu ishda olib borilgan tadqiqotlar, tahlillar va yoritilgan masalalar tijorat banklarining depozit operatsiyalarini chuqur o‘rganish va ularning bank faoliyatidagi ahamiyatini tushunishga yordam beradi. Depozitlar banklar va iqtisodiyot uchun muhim resurslar bo‘lib, ularning samarali boshqarilishi bank tizimining barqarorligini saqlashga xizmat qiladi. Bu esa, o‘z navbatida, mamlakatning iqtisodiy o‘sishiga va moliyaviy barqarorlikka ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. ~ ~ 1. Depozit operatsiyalarining mohiyatini tushuntirish — Depozit tushunchasi, ularning turlari va bank faoliyatidagi o‘rni haqida umumiy tushuncha berish. 2. Depozit operatsiyalarining iqtisodiy va moliyaviy ahamiyatini tahlil qilish — Depozitlarning banklar va iqtisodiyotdagi rolini o‘rganish, ularning iqtisodiy barqarorlikka ta’siri. 3. Depozit siyosatining turlari va ularning banklar faoliyatiga ta'sirini aniqlash — Muddatli, talabga binoan va fiksatsiyalangan depozitlar kabi asosiy depozit turlarining bank faoliyatiga qanday ta'sir qilishi. 4. Depozit operatsiyalarini tartibga solish va nazorat qilish — Depozit operatsiyalarini tartibga solish va banklar faoliyatini nazorat qilish mexanizmlarini o‘rganish. 5. Depozit operatsiyalarining iqtisodiyotga ta'sirini tahlil qilish — Depozitlar orqali pul-kredit siyosati va iqtisodiy barqarorlikka bo‘lgan ta'sirni o‘rganish. 6. Yangi tendensiyalar va innovatsiyalarni ko‘rib chiqish — Fintech, raqamli banklar va mobil banking kabi yangi texnologiyalar va ularning depozit operatsiyalariga ta'siri. Kurs ishining ob'ekti — depozit siyosati, omonat, muddatli depozit, bank resurslari, depozit baza, bank aktivlari, bank foydasi, foiz Stavka, depozit; kredit tashkiloti; bank faoliyati; bank depozitlari; jalb qilingan mablag‘lar. Kurs ishining predmeti — tijorat banklaridagi depozit operatsiyalari va ularning bank tizimidagi o‘rni, moliyaviy barqarorlikni ta'minlashdagi roli hamda iqtisodiyotga ta'siridir. Depozit operatsiyalari banklar tomonidan amalga oshiriladigan muhim moliyaviy jarayon bo‘lib, ular orqali banklar o‘z resurslarini yig‘ib, turli iqtisodiy faoliyatlarga yo‘naltiradilar. ~ ~ Mijozlarning depozit hisobvaraqlaridagi mablag‘larning mutlaq (absolyut) miqdori oshib borishiga qaramasdan bank balansidagi depozitlar salmog‘i 2017 va 2022 yillardan boshlab pasayish tendensiyasiga ega bo‘lgan. Xususan, 2014-2022 yillarda depozitlarning bank balansidagi salmog‘i mos ravishda 80,3, 80,4, 81,2, 59,5 va , 39,3 foizga teng bo‘lgan bo‘lsa, 2021 yilda 23,9 foizni, 2022 yilda 25,7 foizni tashkil etgan. Tahlil davri davomida qarz mablag‘larning salmog‘i depozitlardan farqli ravishda o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lgan. Olingan qarzlarning bank balansidagi salmog‘i 2014 yidagi 1,1 foizdan 2022-yilda 22,3 foizgacha ko‘tarilgan. Buning natijasida depozitlarning kredit quyilmalari qoldig‘iga nisbati 2014 yildagi 119,5 foizdan 2022 yilda 34,9 foizgacha pasaygan. O’z navbatida qarz mablag‘larining kredit quyilmalariga nisbati 2014 yildagi 1,7 foizdan 2022 yilga kelib, 30,4 foizgacha ko‘tarilgan va qarz mablag‘larining xususiy kapitalga nisbati 2022 yil 1 yanvar holatiga 129,4 foizga yetgan ~ ~ Kredit tashkiloti har bir mijoz bilan uzoq muddatli munosabatlar o‘rnatishga intilishi, bank omonatchilar bilan munosabatlarni buzmaslikka harakat qilishi zarur. Depozit siyosatining muvaffaqiyatli amalga oshirilishining muhim omili aholining banklarga bo‘lgan ishonchidir. Mijozlarning ishonchini qozonishga muvaffaq bo‘lgan, ularga munosib darajada xizmat ko‘rsatadigan va doimo yordam berishga tayyorligini ko‘rsata olgan kredit tashkilotlari odatda ko‘proq mijozlarni jalb qilishga erishadi. Omonatchilar o‘z mablag‘larini ushbu banklardagi depozitga joylashtirishga ko‘proq tayyor bo‘ladi. Shuningdek, depozit siyosati omonatchilarga tegishli raqobatbardosh depozit xizmatlarini taklif qilish uchun bank o‘zgaruvchan tashqi muhit sharoitlariga moslashgan bo‘lishi kerak. ~ ~ Tijorat banklar transformasiya jaroyonida depozit siyosatini samarali tashkil qilish orqali resurlarni jalb qilishni o`rganish asosida O’zbekiston Respublikasi tijorat banklarining jamg‘arma depozitlari miqdorini oshirish yo‘li bilan ularning resurs bazasini mustahkamlash bu maqsadga erishish uchun quydagilarni taklif qilamiz: - birinchidan, yuridik shaxslarning jamg‘arma depozitlariga to‘lanadigan foiz stavkalarining ijobiy darajasini ta’minlash lozim; - ikkinchidan, aholining jamg‘arma depozitlarini tijorat banklari tomonidan naqd pulda to‘liq va o‘z vaqtida qaytarib berilishini ta’minlash lozim. Respublikamiz tijorat banklarida depozitlar barqarorligini ta’minlashga qaratilgan strategiyani ishlab chiqish zarur. Buning uchun esa, birinchidan, mijozlarga depozit hisobraqamlarining jozibadorligini oshirish imkoniyatini beradigan marketingni rivojlantirish lozim; ikkinchidan, depozitlarning barqarorlik darajasini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar tizimi ishlab chiqilishi lozim; uchinchidan, bank uchun depozit bazasining asosini tashkil qiluvchi mijozlar guruhini aniqlab olish va ularga kompleks depozit-ssuda xizmatini taklif qilish lozim. Depozitni tahlil qilishning kompleks metodologiyasi Tijorat banki portfeli quyidagi bosqichlarni o'z ichiga olgan doimiy siklik jarayondir: Birinchi bosqich. Depozit bozori monitoringi. Ikkinchi bosqich. Hisobot davrlari uchun depozit resurslarining holati bo‘yicha erishilgan haqiqiy ko‘rsatkichlarni tahlil qilish. Uchinchi bosqich. Depozit resurslarini jalb qilish hajmini omonatchilar guruhlari, muddatlari, valyuta turlari va joriy va uzoq muddatli istiqbol uchun boshqa tahliliy bo‘limlar bo‘yicha rejalashtirish. To‘rtinchi bosqich. Depozit resurslarini jalb qilish barqarorligini baholash. Valyutada jalb qilingan omonatlarni majburiy zaxiralash normasini pasaytirish. Xulosa qilib biz quyidagilarni aytishimiz mumkin: agar sizda pul bo‘lsa, lekin uni qayerga qo‘yishni bilmasangiz, uni bankda saqlang - pulingiz to‘liq va daromad bilan qaytariladi; agar siz pulni qaysi valyutada saqlashni bilmasangiz, istiqbolga qarab - uzoq muddatga xorijiy valyutada, ko‘pincha dollarda, qisqa muddatga - so‘mda jamg’aring. Va eng muhimi, "pulni qayerga investitsiya qilish kerak?" degan savol har doim siz uchun dolzarb bo‘lsin. Chunki bu masalaning dolzarbligi, hech bo'lmaganda, siz hali ham pulingiz borligini anglatadi. ~ ~ FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI 1. www.cbu.uz.- O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining statistik ma’lumotlari asosida muallif tomonidan hisoblandi. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019-yil 25- oktyabrdagi “Bank tizimini isloh qilish va banklarning investitsiyaviy faolligini oshirish borasidagi ustuvor vazifalariga bag‘ishlangan yig‘ilishi”dagi ma’ruzasi. www.prezident.uz 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi “2022-2026- yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-60-sonli Farmonining ilovasining 116-bandi. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 12-maydagi PF-5992 son farmoni https://lex.uz/docs/-4811025 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 12 maydagi “2020- 2025 yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi to‘g‘risida” gi PF-5992-sonli Farmoni. 6. O‘zbekiston Respublikasi "Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida"gi qonun. — Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, 2020. 7. O‘zbekiston Respublikasi "Pul-kredit siyosati to‘g‘risida"gi qonun. — Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, 2021. 8. Shvarts, M. M., & Bayarov, D. A. (2023). *Banklarning depozit operatsiyalari: nazariy va amaliy jihatlar*. Tashkent: Banking and Finance Publishing House. 9. Davlatov, B. T. (2022). *Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligi va depozit siyosati*. Tashkent: Economics and Business Publishers. 10. Sultonov, A. A., & G‘ofurov, S. B. (2021). *Depozitlar va kreditlar: banklar tizimida pul aylanishi va boshqaruvi*. Tashkent: Finance Publishing House. 11. Karimov, O. R. (2023). *Finansiyaviy texnologiyalar va banklar tizimida innovatsiyalar*. Tashkent: FinTech Press. ~ ~ hamda tartibga soladi. Depozit faoliyati – bu barcha depozit operatsiyalari asos va poydevor bo‘lib, uni “banklarning yuridik va jismoniy shaxslardan mablag‘larini ma’lum muddat yoki talab bo‘yicha depozitlarga jalb qilish bo‘yicha operatsiyalari” deb tushunish kerak” deb ta’kidlaydi. Umuman olganda tijorat banklarining depozit siyosti- bu banklar tomonidan mijozlarning bo‘sh pul mablag‘larini turli xil shartlarda jalb qilish, ushbu mablag‘larni samarali boshqarish, bankning likvidligi va daromadliligini ta’minlashga xizmat qiladigan chora-tadbirlar majmuyini o‘z ichiga olgan hujjatidir. Tijorat banklarining depozit siyosatini ishlab chiqish, uning banklarning resurs salohiyatini oshirishdagi roli har qanday bank uchun muhim hisoblanadi. Tijorat banklari resurs bazasini shakllanishi va unga xos bo‘lgan xususiyatlar o‘rganildi hamda ma’lumotlar bazasi yig‘ildi. To‘plangan ma’lumotlar asosida kuzatish va iqtisodiy tahlilni qiyoslash, tizimli yondashuv hamda mantiqiy yondashuv kabi uslublardan samarali foydalanildi. Iqtisodiyotni modernizasiyalash sharoitida tijorat banklarining uzoq muddatli kreditlash jarayonidagi ishtirokini kuchaytirish ularning uzoq muddatli resurs bazasini mustahkamlashni taqozo etadi. Bank resuslarining asosiy qismi bank tomonidan amalga oshiriladigan passiv operatsiyalari orqali tashkil topadi va bank balansining pacsiv qismida yuritiladi. Jumladan, 2023-yilning 1-yanvar holatiga, mamlakatimiz tijorat banklari passivlarining umumiy miqdori 444,9 trln. so‘mni tashkil etgani holda, banklar tomonidan jalb qilingan depozitlar – 156,2 trln. so‘mni tashkil qildi. Tijorat banklari tomonidan aholi va xo‘jalik yurituvchi subyektlarning bo‘sh pul mablag‘larini bank depozitlariga jalb qilish bo‘yicha salmoqli ishlar amalga oshirilmoqda. O‘z navbatida, 1-rasm 1 ma’lumotlaridan ko‘rishimiz mumkinki, tijorat banklarining jalb qilgan depozitlari tarkibida aholi omonatlarining miqdori so‘nggi besh yilda qariyb 2,5 barobarga oshgan. Yuridik shaxslarning depozitlari ham 1 www.cbu.uz.- O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining statistik ma’lumotlari asosida muallif tomonidan hisoblandi. ~ ~ 2017–2021-yillarda “Aloqabank” ATB depozitlari umumiy hajmida jamg‘arma depozitlari salmog‘i kichikligicha qolgan. Ushbu holat “Aloqabank” ATB pul mablag‘larini jamg‘arma depozit hisobraqamlariga jalb qilish operatsiyalari rivojlanmaganligidan dalolat beradi. Faqatgina 2021-yil yakuniga ~ ~ 12. Muxtorov, I. X., & Raxmonov, J. T. (2022). *Bank tizimidagi raqamli innovatsiyalar va depozit operatsiyalari*. Tashkent: Bank and Finance Journal. 13. Yuldashev, K. B., & Tursunov, A. M. (2022). *Tijorat banklarida likvidlikni boshqarish va depozit siyosati*. Tashkent: Financial Studies Publishing. 14. Mammadov, A. I. (2023). *Pul-kredit siyosatining moliyaviy tizimdagi o‘rni va roli*. Tashkent: Economic Research Institute. 15. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki. (2023). *2023-yilgi pul-kredit siyosati va bank faoliyati statistikasi*. Tashkent: O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki. ~ ~
Купить