Tijorat banklarida depozit operatsiyalari, ularning bank faoliyatida tutgan o'rni va ahamiyati - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	919.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	13 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Arslonbek Sulaymanov

Дата регистрации 01 Декабрь 2024

3 Продаж

Tijorat banklarida depozit operatsiyalari, ularning bank faoliyatida tutgan o'rni va ahamiyati

Купить

MUNDARIJA
KIRISH ................................................................................................................. 3
1-bob. Depozit operatsiyalarining nazariy asoslari va tashkil etilishi . ............ 6
1.1 Bank depozitlari (omonatlari) va ularning turlari ............................................ 6
1.2 Banklarda depozitlarni qabul qilishni rasmiylashtirish va hisobga olish ........ 12
1.3 Tijorat banklarining depozit bazasini shakillantirishdagi muhim
yo‘nalishlar ...................................................................................................... 16
2-bob. Tijorat banklarining depozit siyosati va portfeli: rivojlanish, tahlil va
takomillashtirish ................................................................................................. 21
2.1 Tijorat banklari depozit siyosatining banklar resurs salohiyatini oshirishdagi
roli .................................................................................................................... 21
2.2 Tijorat banklarida depozit operatsiyalari rivojlanishi ……………….. ..................... 29
2.3 Tijorat banklarining depozit portfelini tahlil qilish metodikasini
takomillashtirish ............................................................................................. 36
XULOSA ............................................................................................................. 48
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati .................................................................. 45
~ ~

KIRISH
Tijorat banklari mamlakat iqtisodiyotining muhim qismlaridan biri bo‘lib,
moliyaviy tizimning barqarorligi, iqtisodiy o‘sish va rivojlanish jarayonlariga
bevosita ta’sir qiladi. Banklarning asosiy faoliyatlari orasida resurslarni jalb qilish
va ularni samarali taqsimlash juda muhim ahamiyatga ega. Bu jarayonda depozit
operatsiyalari alohida o‘rin tutadi. Depozitlar banklar uchun nafaqat moliyaviy
resurslarni yig‘ish manbai, balki likvidlikni ta'minlash va iqtisodiy barqarorlikni
saqlashda muhim vositadir. Tijorat banklari depozitlarni jalb etish va boshqarish
orqali iqtisodiy o‘sishga ta’sir o‘tkazadilar, shu bilan birga ular o‘z mijozlariga
xavfsiz va rentabellikni ta'minlovchi xizmatlarni taqdim etadilar.
Depozit operatsiyalari tijorat banklari faoliyatining markazida turadi.
Depozitlar banklar uchun eng asosiy mablag‘ manbai bo‘lib, ular orqali banklar
o‘zlarining kreditlash, investitsiya qilish va boshqa moliyaviy xizmatlarni
ko‘rsatish imkoniyatini yaratadilar. Depozitlar, ayniqsa, banklarning kredit
siyosatini shakllantirishda, likvidlikni saqlashda va moliyaviy barqarorlikni
ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi. Depozitlar orqali banklar yig‘ilgan mablag‘larni
turli iqtisodiy faoliyatlarga yo‘naltiradilar, shu jumladan, kreditlar berish, iqtisodiy
sektorlarga investitsiya kiritish va boshqa moliyaviy operatsiyalarni amalga
oshiradilar. Shu bilan birga, depozitlar banklarning kundalik operatsiyalarini,
xususan, qisqa muddatli moliyaviy rejalashtirishni amalga oshirishda va likvidlikni
ta'minlashda muhim ahamiyatga ega.
Depozit operatsiyalari nafaqat banklarning faoliyatiga, balki iqtisodiyotning
umumiy holatiga ham katta ta'sir ko‘rsatadi. Banklar tomonidan depozitlar orqali
yig‘ilgan mablag‘lar iqtisodiy o‘sishga xizmat qiladi, chunki banklar ularni turli
iqtisodiy sektorlarga taqsimlaydilar. Masalan, banklar tomonidan taqdim etilgan
kreditlar ishlab chiqarish, infratuzilma va xizmatlar sohasidagi loyihalarni
moliyalashtirishda ishlatiladi. Shuningdek, depozitlar inflyatsiya darajasini va pul-
kredit siyosatini nazorat qilishda ham muhim rol o‘ynaydi. Markaziy banklar
depozitlarni nazorat qilish orqali iqtisodiyotda pul massasini boshqaradilar va
inflyatsiyani tartibga soladilar. Depozit operatsiyalari bank tizimining likvidligini
ta'minlashda, shuningdek, iqtisodiy barqarorlikni saqlashda ham alohida
ahamiyatga ega.
Tijorat banklari depozit operatsiyalarini amalga oshirishi bilan birga, shu
operatsiyalarni tartibga solish va nazorat qilish jarayonida ham faol ishtirok
etadilar. Depozit operatsiyalari nafaqat banklar, balki mijozlar uchun ham
muhimdir. Mijozlar depozitlarini banklarda saqlash orqali nafaqat mablag‘larini
xavfsiz saqlashadi, balki ma'lum foizlar orqali daromad olish imkoniyatiga ega
bo‘ladilar. Banklar o‘z mijozlariga depozitlar bo‘yicha foyda taklif qilish orqali
~ ~

ularni jalb etadilar, shu bilan birga, o‘z moliyaviy barqarorliklarini saqlashga
harakat qiladilar.
Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi tijorat banklarida depozit operatsiyalarining
turli shakllari, ularning bank faoliyatiga qanday ta’sir qilishi va iqtisodiyotda
tutgan o‘rni haqida keng qamrovli tahlil o'tkazishdan iborat. Depozit
operatsiyalarining iqtisodiy va moliyaviy ahamiyatini, ularning bank tizimidagi
roli va iqtisodiy o‘sishga ta’sirini chuqur o‘rganish orqali, kurs ishida biz depozit
operatsiyalarining barcha jihatlarini qamrab olishni maqsad qilganmiz.
Shuningdek, tadqiqotda depozit operatsiyalarining tartibga solish va nazorat qilish
mexanizmlari ham o‘rganiladi. Depozitlar bozoridagi yangi tendensiyalar,
texnologik o‘zgarishlar va banklar o‘rtasida raqobat kabi masalalar ham alohida
e'tibor bilan ko‘rib chiqiladi.
Tijorat banklarining depozit operatsiyalari bo‘yicha amalga oshirgan
tadqiqotlar va amaliyotlar banklarning likvidligini saqlash, iqtisodiy barqarorlikni
ta'minlash va mijozlarga yuqori sifatli moliyaviy xizmatlarni taqdim etishdagi
muhim omil bo‘lib, banklar va iqtisodiyot o‘rtasidagi bog‘liqlikni yanada
chuqurlashtiradi. Ushbu ishda depozit operatsiyalarining barcha jihatlarini tahlil
qilish orqali, bank tizimi va iqtisodiyotdagi roli haqida mukammal tasavvur hosil
qilishni ko‘zda tutganmiz.
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi — Bugungi banklararo raqobat kurashi
sharoitida tijorat banklarining depozit siyosati samaradorligini oshirish, uning bank
resurs bazasini mustahkamlashdagi ahamiyatini yanada mustahkamlash har qanday
tijorat bankining strategik maqsadlaridan biri hisoblanadi. Mazkur kurs ishida
tijorat banklari depozit siyostanining shakllanishi, uning nazariy asoslari,
banklarda resurslarni shakllantirishda depozit siyosatining o‘rni kabi masalalar
yoritilgan. Shuningndek, mamlakatimiz tijorat banklari resurs bazasi va unga xos
bo‘lgan tendensiyalar tahlil qilingan, tegishli xulosa va takliflar shakllantirilgan.
Kurs ishining asosiy maqsadi — tijorat banklarida depozit
operatsiyalarining ahamiyatini, ularning bank faoliyatidagi o‘rnini va
iqtisodiyotdagi ta’sirini batafsil o‘rganishdir. Depozit operatsiyalari banklar uchun
muhim moliyaviy resurslarni yig‘ish va ularni samarali boshqarish orqali bank
tizimining barqarorligini ta'minlashda yordam beradi. Kurs ishida depozitlarning
turli shakllari va ularning banklar va iqtisodiyotga ta'sirini tahlil qilish, shuningdek,
depozitlar bo‘yicha yangi tendensiyalar va amaldagi tartibga solish mexanizmlarini
ko‘rib chiqish maqsad qilinadi.
Kurs ishining maqsadini amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar
belgilangan :
~ ~

1. Depozit operatsiyalarining mohiyatini tushuntirish — Depozit tushunchasi,
ularning turlari va bank faoliyatidagi o‘rni haqida umumiy tushuncha berish.
2. Depozit operatsiyalarining iqtisodiy va moliyaviy ahamiyatini tahlil qilish —
Depozitlarning banklar va iqtisodiyotdagi rolini o‘rganish, ularning iqtisodiy
barqarorlikka ta’siri.
3. Depozit siyosatining turlari va ularning banklar faoliyatiga ta'sirini aniqlash —
Muddatli, talabga binoan va fiksatsiyalangan depozitlar kabi asosiy depozit
turlarining bank faoliyatiga qanday ta'sir qilishi.
4. Depozit operatsiyalarini tartibga solish va nazorat qilish — Depozit
operatsiyalarini tartibga solish va banklar faoliyatini nazorat qilish mexanizmlarini
o‘rganish.
5. Depozit operatsiyalarining iqtisodiyotga ta'sirini tahlil qilish — Depozitlar orqali
pul-kredit siyosati va iqtisodiy barqarorlikka bo‘lgan ta'sirni o‘rganish.
6. Yangi tendensiyalar va innovatsiyalarni ko‘rib chiqish — Fintech, raqamli
banklar va mobil banking kabi yangi texnologiyalar va ularning depozit
operatsiyalariga ta'siri.
Kurs ishining ob'ekti — depozit siyosati, omonat, muddatli depozit, bank
resurslari, depozit baza, bank aktivlari, bank foydasi, foiz Stavka, depozit; kredit
tashkiloti; bank faoliyati; bank depozitlari; jalb qilingan mablag‘lar.
Kurs ishining predmeti — tijorat banklaridagi depozit operatsiyalari va
ularning bank tizimidagi o‘rni, moliyaviy barqarorlikni ta'minlashdagi roli hamda
iqtisodiyotga ta'siridir. Depozit operatsiyalari banklar tomonidan amalga
oshiriladigan muhim moliyaviy jarayon bo‘lib, ular orqali banklar o‘z resurslarini
yig‘ib, turli iqtisodiy faoliyatlarga yo‘naltiradilar.
~ ~

1-BOB. DEPOZIT OPERATSIYALARINING NAZARIY ASOSLARI VA
TASHKIL ETILISHI
1.1 BANK DEPOZITLARI (OMONATLARI) VA ULARNING TURLARI
Bank resurslari tarkibida depozitlar operatsiyalari muhim ahamiyat kasb etadi.
Ularning zarurligi - bank amalga oshirayotgan aktiv faoliyatda hamda operatsiyalar
miqdorida bilinadi. Bank resurslari aktiv operatsiyalar orqali iqtisodiyotga
joylashtirilgan miqdoridan daromad shakllanadi. Chunonchi, bank resurslari
qancha ko‘p bo‘lsa, daromadi ham ko‘payadi.
Odatda, bank xodimlari banklarga jalb qilingan operatsiyalarni passivlar deb
atashadi. Bu ibora bank resurslarining asosan bank balansining passiv qismida
joylashganligidan kelib chiqqan. Ya’ni, bank passivlari uning resurs
mablag‘larining vujudga kelish manbalari va ularning qaysi guruhga taalluqliligini
belgilab beradi.
Tijorat banklari aktiv faoliyatini o‘zlarida mavjud bo‘lgan va jalb qilingan pul
mablag‘lari doirasida yurita oladilar. Aynan passiv operatsiyalar aktiv
operatsiyalarni olib borish uchun asos yaratadi hamda daromadli operatsiyalarning
hajmini va salmog‘ini aniqlab beradi. Shundan kelib chiqib, tijorat banklarning
depozit operatsiyalari deganda aktiv operatsiyalariga asos yaratuvchi va ularni
amalga oshirish uchun
ishlatiluvchi, ularning hajmi va salmog‘ini aniqlab beruvchi mablag‘lar
tushuniladi.
Depozitlar depozit operatsiyalari ob’ektlari bo‘lmish jismoniy va yuridik
shaxslar tomonidan muayyan muddatga yoki talab qilinganida beriladigan qilib
bankdagi depozit hisob raqamiga kiritiladigan muayyan miqdordagi pul
mablag‘laridir.
Depozitlar banklarda ma’lum vaqt qolib, kredit oluvchi mijozga, shu bilan
birga bankga xam daromad keltiradi. Banklarning daromadi
qarz oluvchining foiz so‘mmasidan kreditorga to‘lovchi foiz summasi farqi orqali
kelib chiqadi. Depozit operatsiyalarining sub’ektlari: bank - qarz oluvchi bo‘lib,
pul egalari – depozit egasi hisoblanadi. Ya’ni, sub’ekt sifatida davlatning
korxona va tashkilotlari, muassasalari, kooperativlar, aktsionerlik jamiyatlari,
qo‘shma korxonalar, jamiyat tashkilotlari va fondlari, moliyaviy va sug‘urta
kompaniyalari, investitsion va trast kompaniyalar va fondlar, jismoniy shaxslar,
bank va boshka kredit tashkilotlari ishtirok etishi mumkin. Ob’ekt esa bankga
berilgan pul mablag‘lari hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi
~ ~

qonuniga ko‘ra depozitlar omonat tarzida talqin etilib, “Quyidagi shartlarning
barchasiga muvofiq bo‘lgan, qo‘yilgan pul mablag‘lari omonatdir (depozitdir):
mijozning talabiga binoan yoki muddat o‘tganidan keyin foizlar yoxud boshqa
daromadlar bilan yoki ularsiz yoxud omonatchi yoki uning vakolatli vakili va pul
mablag‘larini qabul qiluvchi bank o‘rtasida, kelishilgan shartlar asosida
qaytarilishi lozim bo‘lgan pul mablag‘lari; subordinar qarzga, egalik qilish
huquqlariga yoki xizmatlariga, shu jumladan sug‘urta xizmatlariga taalluqli
bo‘lmagan pul mablag‘lari; pul mablag‘larini qabul qiluvchi bankning tegishli
hujjati bilan yozma shaklda tasdiqlangan pul mablag‘lari 15
” ma’nosida ta’rif
beriladi.
Ushbu qonunga muvofiq depozit ma’lum bir shartlar asosida mablag‘larning
qabul qilinganini tasdiqlab qabul qilinishidir.
Depozit operatsiyalari – banklarning omonatchilar bilan tuzgan shartnomalari
asosida depozit maqsadlariga ko‘ra mablag‘larni muayyan muddatga jalb etish
hamda saqlashga doir operatsiyalardir.
Bankning depozit operatsiyalari O‘zbekiston Respublikasi Markaziy
bankining 2015 yil 26 avgustdagi «O‘zbekiston Respublikasi banklarida depozit
operatsiyalarini amalga oshirish tartibi to‘g‘risida» to‘g‘risidagi 2711-sonli
yo‘riqnoma asosida amalga oshiriladi. Ushbu yo‘riqnomada bankning omonat
operatsiyalari - omonat operatsiyalari - qonun hujjatlarida belgilangan tartibda
hamda bankning omonatchilar bilan tuzgan bank omonati shartnomasi shartlari
asosida ularning pul mablag‘larini muayyan muddatga jalb etish, saqlash,
qaytarish, foizlar hisoblash va to‘lash hamda omonatchining yozma topshirig‘iga
asosan omonatdagi pul mablag‘larini boshqa hisobvaraqlarga o‘tkazishga doir
operatsiyalari ekanligi qayd etilgan.
Bank depozitlarining quyidagi turlarini alohida ajratib ko‘rsatish mumkin:
1 Talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlar (omonatlar);
2 Jamg‘arma depozitlar (omonatlar);
3 Muddatli depozitlar (omonatlar);
4 Depozit (omonat) sertifikatlari;
Banklar yuqorida qayd etilgan depozit (omonat) turlaridan tashqari qonun
hujjatlariga zid bo‘lmagan, boshqa omonatlarni qabul qilishlari mumkin.
Talab qilib olguncha depozitlarning mohiyati, bu hisobraqamdagi qoldiqni
mijozlar xohlagan paytda, hech qanday oldindan ogohlantirmay qisman yoki
hammasini olishi, shuningdek, to‘lov uchun o‘tkazishlari mumkin, ya’ni talab
qilingan paytda mijozga mablag‘ini bank darhol to‘lab beradi.
Bank bilan jismoniy va yuridik shaxslarning talab qilib olinguncha
saqlanadigan depozit hisobvarag‘i bo‘yicha vujudga keladigan munosabatlar bank
~ ~

hisobvarag‘i shartnomasi bilan tartibga solinadi.
Jismoniy shaxslarning talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlari
bo‘yicha, bank omonatchining birinchi talabiga ko‘ra (agar bank omonati
shartnomasida boshqa muddatlar ko‘zda tutilmagan bo‘lsa) omonatchining tegishli
ko‘rsatmasi bankka kelib tushgan kunning ertasidan kechikmagan holda uning
to‘lovlar bo‘yicha topshirig‘ini bajarishi shart.
Jismoniy shaxslarning talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlari
muddatsiz hisoblanadi. Bank depoziti shartnomasida depozitni omonatchining
birinchi talabi bilan qaytarish va belgilangan foizlar to‘lash shartlari bo‘lishi lozim.
Depozitning ikkinchi guruhi jamg‘arma depozitlar odatda, ma’lum bir
maqsadni ko‘zlagan holda mablag‘larni yig‘ib borish uchun ochiladi.
Jamg‘arma depozitlar bank uchun maqbul hisoblanadi. Chunki bu turdagi
depozitlar asosan, uzoq muddatli bo‘ladi va bank bu mablag‘larni uzoq muddatli
aktiv sifatida ishlatishi mumkin.
Jamg‘arma depozitlar ko‘p banklar uchun mijozlarini moliyalashtirishning
asosiy manbalari hisoblanadi. Tushum va rentabellik ma’nosida ham jamg‘arma
depozitlar eng samarali hisoblanadi.
Jamg‘arma hisobraqamlari egasiga daromad keltiradigan mablag‘lar
hisoblanadi va uchinchi shaxsga hisob-kitob qilish uchun ishlatilmaydi. Jamg‘arma
depozitlar jamg‘arish yoki kapitalni yig‘ish uchun xizmat qilishi kerak.
Jamg‘arma depozitlar bo‘yicha bank bilan omonatchi o‘rtasida bank depoziti
shartnomasi tuzilishi va omonatchi shartnoma tuzganidan so‘ng, bank depoziti
shartnomasida ko‘rsatilgan dastlabki depozit summasi qo‘yilishi shart. Jamg‘arma
depozitlar bo‘yicha bank depoziti shartnomasiga muvofiq qo‘shimcha mablag‘lar
kiritilishi mumkin. Qo‘shimcha mablag‘lar kiritish tartibi bank depoziti
shartnomasida aniq belgilanadi.
Tijorat banklari o‘z depozit siyosatidan kelib chiqqan holda jamg‘arma
depozitlarni maqsadli, yutuqli, shartli va boshqa shartlar belgilangan ko‘rinishlarda
taklif qilishi mumkin.
Ma’lum maqsad uchun jamg‘ariladigan va qat’iy ravishda shu maqsadga
yo‘naltiriladigan depozitlar maqsadli jamg‘arma depozitlar hisoblanadi.
Omonatchiga foizlar yutuq ko‘rinishida to‘lanadigan depozitlar yutuqli
jamg‘arma depozitlar hisoblanadi. Yutuqlar pul mablag‘lari, depozitga qo‘shimcha
foizlar hisoblab yozish, buyum va boshqa ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin.
Depozit qo‘yishda bank depoziti shartnomasida ko‘rsatilgan shartlarning
bajarilishi bilan depozitdan foydalanish mumkin bo‘lgan uchinchi shaxs nomiga
qo‘yilgan depozitlar shartli jamg‘arma depozitlar hisoblanadi. Masalan,
«Omonatchi o‘quv yurtini tugatgandan so‘nggina depozit beriladi» yoki «Voyaga
~ ~

yetgach beriladi» kabi shartlar belgilangan bo‘lishi mumkin. Omonatchining
xohishiga ko‘ra, shartning bajarilish muddati bank depoziti shartnomasida
ko‘rsatilishi mumkin. Masalan, «20_ yilda omonatchi o‘quv yurtini tugatgandan
so‘ng depozit beriladi».
Omonatchi jismoniy shaxslar yoki ularning qonuniy vakillarining yozma
topshirig‘iga ko‘ra, bank jamg‘arma depozit hisobvaraqlari bo‘yicha
operatsiyalarni amalga oshirishlari mumkin. Masalan, omonatchi topshirig‘i
asosida bank uning jamg‘arma depozit summasini bankdan olingan kredit va unga
hisoblangan foizlarga yoki kommunal va boshqa to‘lovlarga yo‘naltirilishi
mumkin.
Bunda, bank omonatchini yoki ularning qonuniy vakillarini bank depoziti
shartnomasi shartlariga muvofiq operatsiya bajarilmasdan oldin yoki operatsiya
bajarilgandan keyin xabardor qilish majburiyatini oladi.
Xabar, uni mijoz olganligi to‘g‘risida bankka xabar berish sharti bilan pochta
orqali buyurtma xat shaklida yoki boshqa shaklda jo‘natiladi.
Bank omonati shartnomasida bank tomonidan depozit hisobvarag‘i bo‘yicha
bajarilgan barcha operatsiyalar haqida xabardor qilishi belgilangan bo‘lsa, bank
shartnomada ko‘rsatilgan muddatlarda jamg‘arma depozit hisobvaraqlaridan
ko‘chirmani omonatchiga taqdim qiladi.
Jamg‘arma depozit hisobvarag‘idan olingan ko‘chirmalar va omonat
daftarchasidagi barcha o‘zgarishlarni omonatchi o‘rganib chiqishi hamda har
qanday nomuvofiqlik to‘g‘risida bankka xabar qilishi kerak. Bank xabar qilingan
nomuvofiqlikning sabablarini o‘rganib, ularni birlamchi hujjatlar asosida bartaraf
qilishi va amalga oshirilgan o‘zgarishlar to‘g‘risida omonatchiga xabar berishi
lozim.
Agar omonatchi jamg‘arma depozitni bank depoziti shartnomasida
ko‘rsatilgan holatlar yuz bergunga qadar qaytarib berishni talab qilmoqchi bo‘lsa,
u bu haqda bankni depozitni olishni rejalashtirayotgan sanadan kamida bir oy oldin
xabardor qilishi lozim.
Omonatchi jamg‘arma depozit summasini bank depoziti shartnomasida
nazarda tutilgan holatlar vujudga kelganidan keyin qaytarib berishni talab
qilmagan hollarda, agar bank depoziti shartnomasida boshqacha tartib nazarda
tutilgan bo‘lmasa, shartnoma depozitni talab qilib olinguncha saqlanadigan
depozitlar shartlari asosida uzaytirilgan deb hisoblanadi.
Muddati tugagan jamg‘arma depozitlar talab qilib olinguncha depozitlar
hisobvarag‘iga o‘tkaziladi hamda talab qilib olinguncha depozit shartlari asosida
foizlar hisoblanadi va bu haqda depozit shartnomasida ko‘rsatilgan bo‘lishi shart.
Yuridik shaxs, yuridik shaxs tashkil etmagan holda tadbirkorlik faoliyati bilan
~ ~

shug‘ullanuvchi yakka tartibdagi tadbirkor hamda dehqon xo‘jaliklarining
jamg‘arma depozitlariga mablag‘lar ularning asosiy hisobvarag‘idan o‘tkaziladi va
omonat muddati tugagach yoki bank depoziti shartnomasi bekor qilingan hollarda
jamg‘arma depozitidagi mablag‘lar ularning asosiy hisobvarag‘iga o‘tkazib
beriladi. Ikkilamchi hisobvaraqlardan jamg‘arma depozitlarga mablag‘larni
o‘tkazilishi taqiqlanadi.
Muddatli depozitlar ma’lum muddatda bankda saqlanadigan pul mablag‘laridir.
Muddatli depozitlar bank tomonidan ma’lum bir muddatga jalb qilinadigan
depozitlardir. Muddatli depozitlarga qabul qilingan mablag‘lar shartnomada
keltirilgan muddatga bankka foydalanishga topshiriladi, bu muddat tugashi bilan
uning egasi mablag‘ni qaytarib olishi mumkin.
Mijoz muddatli depozitlarni har doim ham erkin talab qila olmaydi. U
mablag‘larni to‘liq yoki bir qismini talab qilsa ham, bu mablag‘lar muddatli
majburiyatlarga bog‘liq.
Tijorat banklari depozit operatsiyalarini rivojlantirish va uning
samaradorligini ta’minlash ma’lum tamoyillarni ishlab chiqish va ularga amal
qilishni talab etadi.
Muddatli depozitlar bank depoziti shartnomasida belgilangan muddat
tugaganidan keyin qaytarish sharti bilan jalb qilingan depozitlar.
Muddatli depozitlar bo‘yicha bank bilan omonatchi o‘rtasida muddatli bank
depoziti shartnomasi tuzilishi va omonatchi shartnoma tuzilganidan so‘ng,
muddatli bank depoziti shartnomasida ko‘rsatilgan depozit summasini qo‘yishi
shart. Qo‘shimcha mablag‘lar kiritish tartibi muddatli bank depoziti shartnomasida
belgilanishi lozim.
Agar omonatchi muddatli omonatni muddati tugagunga qadar qaytarib
berishni talab qilmoqchi bo‘lsa, u bu haqda bankni depozitni olishni
rejalashtirayotgan sanadan kamida bir oy oldin xabardor qilishi lozim.
Muddatli depozitlar qisqa va uzoq muddatli bo‘lishi mumkin. Bunda bir yil va
undan kam muddatga qabul qilingan depozitlar qisqa muddatli depozitlar, bir
yildan ortiq muddatga qabul qilingan depozitlar uzoq muddatli depozitlar
hisoblanadi.
Omonatchi muddatli depozit summasini muddat tugaganidan keyin muddatli
bank depoziti shartnomasida nazarda tutilgan holatlar vujudga kelganidan keyin
qaytarib berishni talab qilmagan hollarda, agar muddatli bank depoziti
shartnomasida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa, shartnoma depozitni
talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlar shartlari asosida uzaytirilgan deb
hisoblanadi.
Muddati tugagan talab qilib olinguncha depozitlar hisobvarag‘iga o‘tkaziladi
~ ~

hamda talab qilib olinguncha depozit shartlari asosida foizlar hisoblanadi va bu
haqda depozit shartnomasida ko‘rsatilgan bo‘lishi shart.
Yuridik shaxs, yuridik shaxs tashkil etmagan holda tadbirkorlik faoliyati bilan
shug‘ullanuvchi yakka tartibdagi tadbirkor hamda dehqon xo‘jaliklarining
muddatli depozitlariga mablag‘lar ularning asosiy hisobvarag‘idan o‘tkaziladi va
depozit muddati tugagach yoki muddatli bank depoziti shartnomasi bekor qilingan
hollarda muddatli depozitdagi mablag‘lar ularning asosiy hisobvarag‘iga o‘tkazib
beriladi. Ikkilamchi hisobvaraqlardan muddatli depozitlarga mablag‘larni
o‘tkazilishi taqiqlanadi.
Depozit (omonat) sertifikati (sertifikat) – bankka qo‘yilgan depozit (omonat)
summasini va omonatchining (sertifikat saqlovchining) depozit (omonat)
summasini hamda sertifikatda shartlashilgan foizlarni sertifikatni bergan bankdan
yoki shu bankning istalgan filialidan belgilangan muddat tugaganidan keyin olish
huquqini tasdiqlovchi noemissiyaviy qimmatli qog‘oz.
Sertifikatlar blankalar tarzida hujjatli shaklda chiqariladi. Sertifikatlar ikki turda
chiqarilishi mumkin:
a) “depozit sertifikatlari” – yuridik shaxslar uchun;
b) “omonat sertifikatlari” – jismoniy shaxslar uchun.
Depozit sertifikatlari faqat egasining nomi yozilgan bo‘lishi mumkin.
Omonat sertifikatlari egasining nomi yozilgan yoki taqdim etuvchiga tegishli
bo‘lishi mumkin.
Depozit sertifikatlarining oldi-sotdisi va ular bo‘yicha summalarni to‘lashga
doir pullik hisob-kitoblar naqdsiz shaklda, omonat sertifikatlari bo‘yicha – naqdsiz
hamda naqd shaklida amalga oshiriladi. Sertifikatlarning qiymati O‘zbekiston
Respublikasining milliy valyutasida ifodalanadi. Sertifikatlarni xorijiy valyutada
chiqarish taqiqlanadi.
Sertifikatlar 6 oydan 3 yilgacha bo‘lgan muddatga (sertifikat berilgan vaqtdan
boshlab sertifikat saqlovchisi sertifikat bo‘yicha depozitni talab qilib olish
huquqini qo‘lga kiritish vaqtiga qadar) chiqariladi.
~ ~

1.2 BANKLARDA DEPOZITLARNI QABUL QILISHNI
RASMIYLASHTIRISH VA HISOBGA OLISH
Bank filiallarida mijozlar bilan bajariladigan depozit operatsiyalarining qonun
hujjatlariga va bank ichki siyosatiga muvofiqligini nazorat qilish uchun omonat
bo‘linmasi tashkil etiladi. Omonat bo‘linmasi, Front-ofis va Bek-ofis tarkibiy
tuzilma sifatida faoliyat ko‘rsatayotgan banklarda «Mijozlarga chakana bank
xizmatlari ko‘rsatuvchi bo‘lim», boshqa hollarda bankda depozit operatsiyalarini
nazorat qilish bo‘yicha alohida bo‘linma (boshqarma, bo‘lim, shuba) sifatida
tashkil etilishi mumkin.
Omonat bo‘linmasi tarkibida aholi omonatlari operatsiyalari ustidan so‘nggi
nazoratni amalga oshirish uchun ish hajmidan kelib chiqqan holda alohida so‘nggi
nazoratchi shtat birliklari tashkil etilishi lozim. So‘nggi nazoratchi bir vaqtning
o‘zida nazoratchi vazifasini ham bajarishi mumkin emas.
Yuridik shaxslarning mablag‘larini muddatli va jamg‘arma depozitlarga jalb
qilish bevosita buxgalteriya xodimlari tomonidan amalga oshiriladi.
Muomala layoqatiga ega bo‘lgan har qanday jismoniy shaxs o‘z nomiga va
boshqa shaxs nomiga depozit qo‘yishi, o‘zining bank depozit hisobvarag‘idagi
mablag‘ini o‘zi yoki vakili orqali mustaqil tasarruf etishi, shuningdek boshqa
shaxslar depozit mablag‘larini tasarruf etish uchun vakil bo‘lishi mumkin.Omonatchi tomonidan qo‘yiladigan depozitning eng kam va eng ko‘p miqdori har
bir bank
tomonidan qonun hujjatlariga asosan mustaqil ravishda belgilanadi.
Bank qabul qilib olgan depozitlarning qaytarilishini ta’minlash uchun
foydalanishi shart bo‘lgan vositalar va usullar qonun hujjatlari va bank depoziti
shartnomasi bilan belgilanadi.
Bank omonatchining talabiga ko‘ra depozitning qaytarilishi kafolatlanganligi
to‘g‘risida axborot berishi shart.
Bank depozitning qaytarilishini ta’minlash bo‘yicha majburiyatlarini
bajarmagan yoki uning shartlarini yomonlashtirgan taqdirda, omonatchi bankdan
depozit summasini darhol qaytarib berishni, O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik
kodeksining 327-moddasiga muvofiq unga foizlar to‘lashni hamda o‘ziga
etkazilgan zararni qoplashni talab qilishga haqli.
Bank depoziti shartnomasi shartlari qonun hujjatlariga zid bo‘lmasligi va
depozit operatsiyalarini bajarishda qiyinchilik va chalkashliklarni keltirib
chiqarmasligi lozim.
Agar bankning bank operatsiyalarini bajarish huquqini beruvchi litsenziyasi
Markaziy bank tomonidan chaqirib olinsa va mazkur bankning mavjud mablag‘lari
fuqarolarning bankdagi depozitlari bo‘yicha haq to‘lashga etmasa, u holda
fuqarolar depozitlari «Fuqarolarning banklardagi omonatlarini himoyalash
~ ~

kafolatlari to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni talablari asosida
qoplab beriladi.
Bank tomonidan omonatchilar yoki ularning qonuniy vakillarining yozma
topshirig‘iga binoan depozit hisobvarag‘ida turgan pul mablag‘lariga doir bank
operatsiyalari bo‘yicha amalga oshirilgan xizmatlari uchun vositachilik haqi
undirilishi mumkin.
Banklar tomonidan omonatchilarning hisobvaraqlariga boshqa
hisobvaraqlardan kelib tushgan mablag‘larni kiritib qo‘yish uchun haq olinishi
taqiqlanadi.
Omonatchi bankdagi omonatini bank omonati shartnomasi va boshqa qonun
hujjatlari doirasida erkin tasarruf etadi, shuningdek o‘z omonati bo‘yicha foiz,
yutuq yoki boshqa shakldagi daromadlarni olish huquqiga ega.
Omonatchi birinchi talabi bo‘yicha bankdagi omonatini to‘liq yoki qisman
qaytarib olish huquqiga ega. Yuridik shaxslar tomonidan qaytarib berishning
shartnomada nazarda tutilgan boshqa shartlari asosida qo‘yilgan omonatlar bundan
mustasno.
Omonatchidan boshlang‘ich mablag‘ni qabul qilishdan oldin, nazoratchi
omonatchini depozit shartlari bilan tanishtirishi shart.
Omonatchi depozit shartlariga rozi bo‘lgan taqdirda nazoratchiga depozit
hisobvarag‘i ochish bo‘yicha tegishli hujjatlarni taqdim etadi. Nazoratchi taqdim
qilingan hujjatlar asosida depozit hisobvarag‘ini ochadi hamda Kirim orderi
rasmiylashtiradi.
Depozit turiga qarab jismoniy shaxslarga quyidagi hisobvaraqlar ochiladi: 20206
Jismoniy shaxslarning talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlari 20406
Jismoniy shaxslarning jamg‘arma depozitlari
20606 Jismoniy shaxslarning muddatli depozitlari
Yuridik shaxslarga esa mulkchilik shakliga qarab 20200 Talab qilib
olinguncha saqlanadigan depozitlar, 20400 Jamg‘arma depozitlar, 20600 Muddatli
depozitlar hisobvaraqlar tarkibidagi tegishli hisovaraqlar ochiladi.
Kirim orderi to‘g‘ri to‘ldirilganligiga ishonch hosil qilingandan so‘ng,
omonatchi yoki uning vakilidan omonatni qabul qilish uchun Kirim orderini
kassirga beradi.
Kassir omonat summasini sanab oladi va Kirim orderida ko‘rsatilgan summa
bilan solishtiradi hamda summalar mos kelganda Kirim orderini imzolaydi.
Nazoratchi Kirim orderi asosida kompyuter dasturiga boshlang‘ich omonat
summasini kiritadi va Shaxsiy hisobvaraq varaqchasini belgilangan tartibda
rasmiylashtiradi.
Omonatchi shaxsiy hisobvaraq varaqchasining «omonatchi» satriga o‘z imzosini
~ ~

qo‘yadi.
Ushbu imzo omonatchining imzo namunasi bo‘lib hisoblanadi.
Nazoratchi omonatchining imzo namunasini omonatchining shaxsini
tasdiqlovchi hujjatdagi imzo bilan solishtirishi shart.
Bunda quyidagi buxgalteriya o‘tkazmasi bajariladi:
Debet 10101, 10111 Amaliyot kassalaridagi naqd pullar Kredit 20206, 20406,
20606
Agar ushbu operatsiya bankning mobil ilovasi orqali o‘tadigan bo‘lsa:
Debet 22617 Pensionerlarning plastik kartochkalari bo‘yicha majburiyatlar,
22618 Jismoniy shaxslarning plastik kartochkalari bo‘yicha majburiyatlar
Kredit 23504 Plastik kartalardan berilgan naqd pullar bo‘yicha jismoniy
shaxslarning plastik kartalari yoki omonatlar hisobvaraqlariga o‘tkazilgan
mablag‘lar bo‘yicha tranzit hisobvaraqlar
Debet 23504
Kredit 20206, 20406, 20606
Kirim operatsiyasi yakunlanib, buxgalteriya o‘tkazmalari bajarilganidan
so‘ng, nazoratchi tomonidan omonat daftarchasi rasmiylashtiriladi va imzolash
uchun kassirga beriladi.
Bank omonati shartnomasi nazoratchi tomonidan ikki nusxada bir xil
raqamlanadi va unda omonatchiga beriladigan omonat daftarchasi raqami
ko‘rsatiladi.
Bank omonati shartnomasiga omonatchining familiyasi, ismi va otasining
ismi o‘z qo‘li bilan yozilishi va imzolanishi lozim.
Kassir tomonidan omonat daftarchasi imzolanadi va omonat kassasi muhri
qo‘yilib omonatchiga beriladi.
Omonatga qo‘shimcha mablag‘lar qabul qilishda omonatchi nazoratchiga
omonat daftarchasini va shaxsini tasdiqlovchi hujjatni taqdim qilishi shart.
Bunda, Kirim orderi rasmiylashtiriladi, hamda oldin rasmiylashtirilgan
omonat daftarchasida va shaxsiy hisobvaraq varaqchasida qo‘shimcha yozuvlar
kiritiladi.
Bankdan tashqari omonat kassalari ish vaqti tugagandan so‘ng barcha
hujjatlar, pul va boshqa qimmatliklarni shu kunning o‘zida inkassatsiya xizmati
orqali bank filialiga etkazib berishlari shart.
Omonat daftarchasi to‘liq rasmiylashtirilib, imzolangandan so‘ng nusxa
olinadi va so‘nggi nazoratga taqdim etiladi.
Omonat bo‘linmasining so‘nggi nazoratchisi tomonidan omonat kassalarining
hujjatlari nazoratdan o‘tkaziladi hamda naqd pullar shu kunning o‘zida aylanma
kassaga kirim qilinadi.
~ ~

Omonat daftarchasi ochilganda va yopilganda kassir, nazoratchi, bosh
buxgalter va filial rahbari yoki mas’ul o‘rinbosari tomonidan imzolanadi. Omonat
daftarchasida qayd etiladigan boshqa kirim va chiqim operatsiyalari nazoratchi va
kassir tomonidan imzolanadi.
Omonat daftarchasi va shaxsiy hisobvaraq varaqchasidagi depozit qoldig‘i
bo‘yicha farq bo‘lgan hollarda (naqd pulsiz hisob-kitoblar bo‘yicha depozit kirim
qilingan summadagi farqdan tashqari) bu haqda nazoratchi omonat bo‘linmasi
boshlig‘iga xabar beradi. Depozit bo‘yicha navbatdagi operatsiya farq sabablari
aniqlanib, bartaraf etilgandan keyin amalga oshiriladi.
Yuridik shaxslar tomonidan mablag‘larni muddatli va jamg‘arma depozitga
qo‘yishda quyidagi buxgalteriya o‘tkazmalari amalga oshiriladi:
Debet 20200 tegishli hisobvarag‘i
Kredit 20400, 20600 tegishli hisobvarag‘i.
Yuridik shaxslarning depozitga pul o‘tkazishi faqat naqd pulsiz hisob-kitoblar
orqali o‘tkaziladi. Bunda shartnoma tuzilgandan so‘ng mijoz unga ochilgan depozit
hisobvarag‘iga to‘lov topshiriqnomasi orqali pulni o‘tkazadi.
~ ~

1.3 TIJORAT BANKLARINING DEPOZIT BAZASINI
SHAKILLANTIRISHDAGI MUHIM YO‘NALISHLAR
Har qanday xo‘jalik yurituvchi sub’ekt singari, kredit tashkiloti ham o‘z
faoliyatini ta’minlash uchun odatda resurslar deb ataladigan ma’lum bir
"poydevorga" ega bo‘lishi kerak. Kredit tashkilotining resurslari - bu tashkilot
ixtiyorida bo‘lgan va uning faoliyatini amalga oshirish uchun foydalaniladigan
mablag‘lar yig‘indisidir. Kredit tashkiloti o‘z mablag‘lari va qarz mablag‘lari
o‘rtasida ma’lum nisbatni saqlashi zarur. Shuni ta’kidlash kerakki, mamlakatning
asosiy qonuniga binoan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki mamlakatda
banklar faoliyatini amalga oshiradi, bank va to‘lov tizimilarining barqaror faoliyat
ko‘rsatishini ta’minlaydi. Bankning o‘z mablag‘lari deganda, odatda, kredit
tashkiloti o‘zining moliyaviy barqarorligini, tijorat va iqtisodiy faoliyatini
ta’minlash va, albatta, bankning o‘z faoliyati natijasida oladigan foydasi uchun
yaratadigan turli xil mablag‘lar tushuniladi. Bankning o‘z kapitaliga quyidagilar
kiradi:
1) ustav (ulush) kapitali;
2) foyda hisobidan yaratilgan bank mablag‘lari;
3) taqsimlanmagan foyda.
Kredit tashkilotining o‘z kapitali uning faoliyatining asosini tashkil etadi, bu
uning faoliyat ko‘lami va resurslarni jalb qilish hajmini aniqlash imkonini beradi.
Boshqacha qilib aytganda, bank faoliyati ko‘p jihatdan o‘z kapitalining hajmi va
tuzilishiga qarab belgilanadi. Kredit tashkilotlari uchun resurslarni yaratish
masalasi eng muhim o‘rin tutadi va banklar uchun bu masala boshqa xo‘jalik
yurituvchi sub’ektlarga qaraganda muhimroqdir. Buning sababi shundaki, bank
ishlayotgan mablag‘larning aksariyati haq evaziga jalb qilingan mablag‘lardir. Bu
holat banklar va boshqa moliya institutlari o‘rtasida resurslar uchun raqobatni
yuzaga keltiradi.
Kredit tashkilotlari uchun depozit va depozitsiz asosda resurslarni jalb
qilishning asosiy usullari quyidagilardan iborat:
 talab hisob varaqlarini ochish va yuritish;
 vakillik qiluvchi banklarning vakillik hisobvaraqlarini ochish;
 muddatli depozitlar uchun jismoniy shaxslardan mablag‘larni jalb qilish;
 o‘z qarz majburiyatlarini chiqarish;
 boshqa banklardan kredit va ssudalarni jalb qilish.
Kredit operatsiyalarining turlari va bank daromadlarining miqdori
depozitlarning xususiyatiga bog‘liq. Aholining omonatlari ham bank uchun
~ ~

foydalidir, chunki aholining joriy omonatlari mablag‘lar harakatida ancha past
faollikni ko‘rsatadi.
Passiv operatsiyalar kredit tashkilotiga jismoniy shaxslarning vaqtincha bo‘sh
mablag‘larini to‘plash imkonini beradi, buning natijasida xo‘jalik yurituvchi
sub’ektlarning etishmayotgan aylanma mablag‘larini to‘ldirishga bo‘lgan ehtiyoji
qondiriladi, shuningdek, aholining kreditlarga bo‘lgan ehtiyoji qondiriladi. Kredit
tashkiloti uchun jalb qilingan resurs bazasini yaratishda muhim masala bu jalb
qilish manbalarining narxini aniqlashdir. Shunday qilib, ularning qiymati bo‘yicha
yig‘ilgan mablag‘larni ko‘rib chiqayotganda, arzon va qimmat resurslarni farqlash
kerak. Ushbu bo‘linish bilan talab qilinadigan depozitlar arzon resurslar sifatida
ishlaydi. Qimmatroq mablag‘lar odatda muddatli depozitlar va banklararo kreditlar
deb ataladi. Bankning jalb qilingan resurs bazasini harajatlarga bo‘lish zarur,
chunki biznes yuritishda nafaqat jalb qilingan mablag‘lar hajmiga, balki ularni
to‘plash uchun sarflangan mablag‘larga ham e’tibor qaratish lozim. Depozit
operatsiyalari kredit tashkilotining rivojlanishi va kelajakdagi faoliyatining asosiy
omili ekanligi shubhasiz. Ma’lumki, bu operatsiyalar banklarga jismoniy
shaxslarning mablag‘larini jalb qilish va shu orqali o‘zlarini resurslar bilan
ta’minlash imkonini beradi, bu esa o‘z navbatida kredit tashkilotiga omonatlarga
jalb qilingan mablag‘lardan foydalangan holda boshqa operatsiyalarni amalga
oshirish orqali yanada foyda olishiga yordam beradi. Shuni ta’kidlash kerakki,
depozit operatsiyalari istalgan valyutada amalga oshirilishi mumkin. Tijorat
banklarida depozit operatsiyalarini rivojlantirishning asosiy qanday muammolariga
quyidagilarni kiritish mumkin: aholining kredit tashkilotlaridagi depozitlaridagi
mablag‘laridan foydalanishning muhim muammosi bu jismoniy shaxslarning
daromadlari; depozit xizmatlari bozoridagi raqobat kuchayishi. Bugungi kunda
mijozlarga turli xil shart-sharoitlarni taklif qiladigan ko‘plab banklar mavjud va
banklar foydali mavqeni saqlab qolish, ya’ni iloji boricha ko‘proq mijozlar
mablag‘larini jalb qilish uchun yanada qulay shart-sharoitlarni taqdim etishga
intilishlari kerak.
Depozitlar bo‘yicha foizlarning pastligi depozit operatsiyalarini
rivojlantirishning navbatdagi muammosidir. Bank depoziti past daromad
keltiganligi sababli, odamlar ba’zan boshqa turdagi investitsiyalarni afzal
ko‘rishadi. Aholining moliyaviy savodsizligi ham aholidan omonatga mablag‘larni
jalb qilishda muammo hisoblanadi. Bu omonatchilarning yuqori tavakkalchilikka
ega bo‘lgan banklarga murojaat qilishlarida o‘zini namoyon qiladi. Ularning
fikricha, taklif qanchalik qulay bo‘lsa, bank shunchalik ishonchli bo‘ladi va ba’zan
shu sababli ular o‘z mablag‘larini yo‘qotadilar. Depozit operatsiyalarini
rivojlantirishdagi ayrim muammolar quyidagi sxemada keltirilgan (1-rasm).
~ ~

Bank tizimida uzoq muddatli resurslar muammosi ham mavjud.
Fuqarolarning banklarga ishonchsizligi, omonatchilarning tashvishi, moliya sohasi
bo‘yicha bilimidagi bo‘shliqlar omonatchilarning kredit tashkilotlaridan
mablag‘larini tezroq olib qo‘yishiga olib kelmoqda. Ma’lumki, to‘plangan
mablag‘lar kredit tashkilotlariga faol operatsiyalarni amalga oshirishda yordam
beradi. Uzoq muddatli asosda qancha ko‘p mablag‘ jalb qilinsa, banklar amalga
oshirishi mumkin bo‘lgan faol operatsiyalar soni shunchalik ko‘p bo‘ladi.
Banklardan mablag‘lar olib qo‘yilgan taqdirda investitsiya jarayonlari
rivojlanmaydi, fuqarolarning harid faolligi pasayadi, bu esa, o‘z navbatida, butun
mamlakat iqtisodiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bankning resurs bazasini
shakllantirishning asosiy tamoyillari - o‘z kapitalining uning faoliyat ko‘rsatishi
uchun etarliligi tamoyili va bank aktivlari xususiyatini u tomonidan jalb qilingan
resurslarning o‘ziga xos xususiyatlariga moslashtirish prinsipidir. Ushbu tamoyillar
kredit tashkilotining resurs bazasining o‘ziga xos xususiyatlarini va uni
shakllantirish xususiyatlarini kengroq aks ettiradi. Shu asosda yaratilgan resurs
bazasi bankning likvidligi va moliyaviy barqarorligini ta’minlashga qodir bo‘ladi.
Kredit tashkilotlari o‘zlarining resurs bazasini ko‘paytirish uchun depozit bazasini
mustahkamlashning muhim tarkibiy qismi bo‘lgan bank marketingiga tegishli
e’tibor berishlari kerak. Chunki, mijozga yondashish, u bilan muloqot qilish
usullari, bankka raqobatda oldinga chiqishga imkon beruvchi, u bilan muloqot
qilish usullari, mijoz uchun ma’lum afzalliklar, xizmatlar samaradorligini
boshqarish - bularning barchasi bank marketingining asosiy usullarini tashkil etadi.
Depozit siyosatini takomillashtirish uchun bank marketingining quyidagi asosiy
yo‘nalishlariga e’tibor qaratish maqsadga muvofiq:
• kredit tashkilotining tashkiliy tuzilmasini takomillashtirish;
~ ~

• taqdim etilayotgan depozit xizmatining narx (narxdan tashqari) xususiyatlarini
samarali qo‘llash;
• omonatchilar bilan munosabatlar o‘rnatish, ishonchni qozonish va omonatchilar
manfaatlariga qayg‘urish orqali depozit xizmatini ilgari surish;
• depozit xizmatining sifat darajasini oshirish;
• ustuvor mijozlarni aniqlash;
• ustuvor mijozlarga shaxsiy menejerlarni tayinlash;
• bankda xizmatini ilgari surish va sotish uchun mas’ul shaxslardan iborat
muayyan bo‘linmani tashkil etish;
• ko‘plab mijozlarni yanada jalb qilish uchun omonatchilarga yondashuvni
takomillashtirish bo‘yicha maqsad va vazifalarni belgilash.
Depozit siyosatini yaxshilashga yordam beradigan harakatlar ro‘yxati
kuyidagilardan iborat: jismoniy shaxslarning omonatlarini sug‘urtalashni
ta’minlash, qimmatli qog‘ozlarni chiqarish orqali bankning moliyaviy
barqarorligini oshirish (bu bank kapitali miqdorini oshiradi); jamg‘arma bozorini
tahlil qilish, bankning depozit xizmatlari bozoridagi o‘rnini aniqlash (aholining
daromadlari ko‘rsatkichi, omonatlarga jalb qilingan mijozlar mablag‘lari hajmi,
boshqa banklar tomonidan taklif qilingan stavkalarni tahlil qilish); mijozlar uchun
qulay shart-sharoitlarga ega turli hisobvaraqlarni joriy etish orqali omonatlarning
jozibadorligini oshirish; ilg‘or texnologiyalardan yuklash (masalan, bankka
bormasdan hisob ochishni berish; internet-bankingni ta’minlash); sifatli xizmat
ko‘rsatish; samarali reklamani doimiy ravishda tashkil etish (bankning afzalliklari,
depozit xizmatlarini taklif qilish uchun qulay shart-sharoitlarni aks ettiruvchi
bukletlar yaratish, mijozlarga bank xizmatlari va ularning afzalliklarini namoyish
etish bo‘yicha davriy tadbirlarni tashkil etish, bu nafaqat mijozlarni jalb qiladi,
balki qaysidir ma’noda mijozlar va bank o‘rtasidagi aloqani mustahkamlaydi.
Shuningdek, bankda moliyaviy savodxonlikni oshirish bo‘yicha kurslar tashkil
etish, omonatga mablag‘larni investitsiya qilishning afzalliklari haqida treninglar
o‘tkazish mumkin, bu mijozga, uning faoliyati bo‘yicha qiziqish o‘yg‘otganingizni
va bankka bo‘lgan ishonchni singdiradi). Depozit siyosatini yaxshilashga
qaratilgan harakatlarni quyidagirasmda aks ettirish mumkin. (2-rasm)
~ ~

Kredit tashkiloti har bir mijoz bilan uzoq muddatli munosabatlar o‘rnatishga
intilishi, bank omonatchilar bilan munosabatlarni buzmaslikka harakat qilishi
zarur. Depozit siyosatining muvaffaqiyatli amalga oshirilishining muhim omili
aholining banklarga bo‘lgan ishonchidir. Mijozlarning ishonchini qozonishga
muvaffaq bo‘lgan, ularga munosib darajada xizmat ko‘rsatadigan va doimo
yordam berishga tayyorligini ko‘rsata olgan kredit tashkilotlari odatda ko‘proq
mijozlarni jalb qilishga erishadi. Omonatchilar o‘z mablag‘larini ushbu
banklardagi depozitga joylashtirishga ko‘proq tayyor bo‘ladi. Shuningdek, depozit
siyosati omonatchilarga tegishli raqobatbardosh depozit xizmatlarini taklif qilish
uchun bank o‘zgaruvchan tashqi muhit sharoitlariga moslashgan bo‘lishi kerak.
~ ~

2-BOB. TIJORAT BANKLARINING DEPOZIT SIYOSATI VA PORTFELI:
RIVOJLANISH, TAHLIL VA TAKOMILLASHTIRISH
2.1 TIJORAT BANKLARI DEPOZIT SIYOSATINING BANKLAR
RESURS SALOHIYATINI OSHIRISHDAGI ROLI
Tijorat banklarining depozit siyosati ularning faoliyatida muhim o‘rin tutadi.
Banklar jismoniy shaxslar va xo‘jalik yurituvchi subyektlaridan bo‘sh pul
mablag‘larini depozitlarga jalb qiladi va bu mablag‘larni kreditlash hamda boshqa
moliyaviy xizmatlar ko‘rsatish uchun yo‘naltiradi. Depozitlar banklar uchun
mijozlarni moliyalashtirishning asosiy manbayi bo‘lib, ushbu mablag‘lar
mijozlarning shaxsiy ehtiyojlarini qondirish, o‘z biznes faoliyatlarini rivojlantirish
va samarali faoliyat yuritish imkonini beradi. Tijorat banklari tomonidan
mijozlarga o‘z mablag‘larini banklarga joylashtirishini qiziqtirish va
rag‘batlantirish uchun turli foiz stavkalari, muddatlar, minimal miqdorlar va
boshqa shartlarni taklif qiladilar. Buning uchun ular marketing strategiyalarini
ishlab chiqadilar, bozor tadqiqotlarini o‘tkazadilar va potensial mijozlarning xatti-
harakatlarini tahlil qilib boradilar. Shuni ta’kidlash kerakki, depozit siyosati
banklar uchun risklarni boshqarish bilan ham bog‘liq faoliyat hisoblanadi. Banklar
omonatlarni jalb qilish va mijozlar mablag‘larining xavfsizligini ta’minlash
o‘rtasida muvozanatni saqlashlari kerak. Ular o‘z depozit portfelining likvidligi,
rentabelligi va barqarorligini doimiy kuzatishlari va tahlil qilib borishlari lozim.
Banklar o‘z mijozlari bilan munosabatlarda shaffoflik va ochiqlikni ta’minlashlari,
o‘z majburiyatlarini vaqtida va to‘liq bajarishlari, risk va daromadlarni adolatli
taqsimlashlari kerak. Shuningdek, jamiyat manfaatlarini hisobga olgan holda
omonatlarni barqaror va samarali investitsiya qilishni rag‘batlantirishlari lozim
bo‘ladi.
O‘zbekiston bank tizimida amalga oshirilayotgan islohotlarning muhim
xususiyati milliy iqtisodiyotni rivoj lantirish va tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-
quvvatlashga qaratilayotganligidadir. Tijorat banklari mamlakat hududidagi
korxonalar va jismoniy shaxslarning ehtiyojlari hamda imkoniyatlariga
moslashtirilgan turli xildagi depozit turlarini taklif qilmoqda. O‘zbekistonda tijorat
banklari depozit siyosatining yana bir xususiyati, depozitlarning barqarorligi va
xavfsizligiga yuqori darajada e’tibor qaratilishidir. Markaziy bank tijorat
banklarining depozit operatsiyalarini amalga oshirishga nisbatan faoliyatini qat’iy
nazorat qilib, ularning barqarorligi va likvidligini ta’minlash choralarini ko‘rib
boradi. Banklar, shuningdek, omonatlarni himoyalash va ular bo‘yicha foizlarni
o‘z vaqtida to‘lanishi bo‘yicha talablarga rioya qilishlari shartdir. Bundan tashqari,
milliy bank tizimining xususiyatlaridan kelib chiqib, tijorat banklarining depozit
siyosati aholining moliyaviy savodxonligini oshirishga ham xizmat qilmoqda.
~ ~

So‘nggi yillarda fuqarolarning o‘z mablag‘larini to‘g‘ri boshqarishlari va samarali
taqsimlash bo‘yicha qarorlar qabul qilishlari uchun iqtisodiyot, moliya va bank
sohalarida axborotlar almshinuvchanligini ta’minlash va shaffofligini oshirish
choralari ko‘rilmoqda. O‘zbekistonda tijorat banklarining depozit siyosati ham
bank xizmatlarini raqamlashtirish bilan bog‘liq jahon tendensiyalarini o‘zida aks
ettirmoqda. Aksariyat banklar virtual va onlayn depozitlarni taklif qilmoqdalar, bu
o‘z navbatida tijorat banklari o‘rtasida raqobat muhitini yanada yaxshilash bilan
birga, mijozlar uchun qulay va daromadli depozit turlarini oshishiga zamin
yaratmoqda. Umuman olganda, tijorat banklarining depozit siyosati ularning
faoliyatida muhim o‘rin tutadi. Samarali depozit siyosti tijorat banklarini uzoq
muddatli va barqaror resurslar bilan ta’minlash imkonini beradi, shuningdek,
iqtisodiy taraqqiyot va jamiyat farovonligini oshirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Tijorat banklarining mijozlardan (jismoniy va yuridik shaxslardan) depozit
(omonat)larni jalb qilishi uning asosiy faoliyatidan biridir. Ushbu faoliyatning
muvaffaqiyati nafaqat bankning resurslarni moliyaviy xavfsizligini ta’minlashda,
balki uning bank tizimidagi mavqeyini mijozlar, tizimning boshqa ishtirokchilari
va nazorat qiluvchi organlar tomonidan e’tirof etilishi va ishonch darajasida ham
namoyon bo‘ladi. “Tijorat bankining depozit siyosati” tushunchasining mohiyatini
yanada oydinlashtirish uchun iqtisodiy adabiyotlarning turli manbalarini tahlil
qilish zarur. N. V. Alenteva, R. V. Nazarovlarning fikriga ko‘ra, “Har qanday bank
o‘zining resurs bazasini mustahkamlash va kengaytirish uchun zarur bo‘lgan
diversifikatsiya darajasini, aktivlarni muddatlari va foiz stavkalari bo‘yicha
muvozanatini ta’minlashi uchun oqilona depozit siyosatini ishlab chiqishi
zarurdir”. G. G. Korobova “Depozit siyosati – tijorat bankining bank resurslarini
shakllantirish, ularni rejalashtirish va tartibga solishda bank faoliyati shakllari,
maqsadlari, mazmunini aniqlashga qaratilgan faoliyati majmuyi”. M. R. Kadjayeva
“Depozit siyosati – yuridik va jismoniy shaxslarning banklar tomonidan omonat
shaklidagi mablag‘larini keyinchalik o‘zaro manfaatli foydalanish maqsadida jalb
etishga qaratilgan chora-tadbirlar majmuyi”. O. I. Lavrushin “Depozit siyosati –
omonatchilarning mablag‘larini jalb qilish va jalb qilish jarayonini samarali
boshqarishga qaratilgan bank siyosatining bir turi”. G. N. Beloglazova, L. P.
Kroliveskaya “Depozit siyosati tijorat banklarida korxonalar, tashkilotlar va
aholining vaqtincha bo‘sh pul mablag‘larini depozitlardagi bank hisobvaraqlariga
jalb qilish jarayonini tartibga soluvchi asosiy hujjatdir”. O‘zbekistonlik iqtisodchi
olim B. U. Shermuxammedov “Tijorat bankida o‘z depozit siyosatini ishlab
chiqish, avvalo, bank resurslarini shakllantirish bo‘yicha bank faoliyatini
rivojlantirish vazifalarini, mazmunini belgilash, shuningdek, ularni rejalashtirish va
rivojlantirishdan iborat choratadbirlar majmuyini ishlab chiqishni nazarda tutadi
~ ~

hamda tartibga soladi. Depozit faoliyati – bu barcha depozit operatsiyalari asos va
poydevor bo‘lib, uni “banklarning yuridik va jismoniy shaxslardan mablag‘larini
ma’lum muddat yoki talab bo‘yicha depozitlarga jalb qilish bo‘yicha
operatsiyalari” deb tushunish kerak” deb ta’kidlaydi. Umuman olganda tijorat
banklarining depozit siyosti- bu banklar tomonidan mijozlarning bo‘sh pul
mablag‘larini turli xil shartlarda jalb qilish, ushbu mablag‘larni samarali
boshqarish, bankning likvidligi va daromadliligini ta’minlashga xizmat qiladigan
chora-tadbirlar majmuyini o‘z ichiga olgan hujjatidir.
Tijorat banklarining depozit siyosatini ishlab chiqish, uning banklarning
resurs salohiyatini oshirishdagi roli har qanday bank uchun muhim hisoblanadi.
Tijorat banklari resurs bazasini shakllanishi va unga xos bo‘lgan xususiyatlar
o‘rganildi hamda ma’lumotlar bazasi yig‘ildi. To‘plangan ma’lumotlar asosida
kuzatish va iqtisodiy tahlilni qiyoslash, tizimli yondashuv hamda mantiqiy
yondashuv kabi uslublardan samarali foydalanildi.
Iqtisodiyotni modernizasiyalash sharoitida tijorat banklarining uzoq
muddatli kreditlash jarayonidagi ishtirokini kuchaytirish ularning uzoq muddatli
resurs bazasini mustahkamlashni taqozo etadi. Bank resuslarining asosiy qismi
bank tomonidan amalga oshiriladigan passiv operatsiyalari orqali tashkil topadi va
bank balansining pacsiv qismida yuritiladi. Jumladan, 2023-yilning 1-yanvar
holatiga, mamlakatimiz tijorat banklari passivlarining umumiy miqdori 444,9 trln.
so‘mni tashkil etgani holda, banklar tomonidan jalb qilingan depozitlar – 156,2
trln. so‘mni tashkil qildi. Tijorat banklari tomonidan aholi va xo‘jalik yurituvchi
subyektlarning bo‘sh pul mablag‘larini bank depozitlariga jalb qilish bo‘yicha
salmoqli ishlar amalga oshirilmoqda.
O‘z navbatida, 1-rasm 1
ma’lumotlaridan ko‘rishimiz mumkinki, tijorat
banklarining jalb qilgan depozitlari tarkibida aholi omonatlarining miqdori so‘nggi
besh yilda qariyb 2,5 barobarga oshgan. Yuridik shaxslarning depozitlari ham
1
www.cbu.uz.- O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining statistik ma’lumotlari asosida muallif tomonidan
hisoblandi.
~ ~

xuddi shunday miqdorda ko‘paygan. Biroq so‘nggi 5 yilda banklar tomonidan jalb
qilinayotgan depozitlar tarkibida aholi omonatlarining ulushi 21 foizdan 31
foizgacha oshgan. Bu ko‘rsatkich rivojlangan mamlakatlar amaliyotida ancha
sezilarli darajada yuqoridir. Ta’kidlash joizki, banklarning depozit bazasi
mustahkamligini belgilovchi muhim omillardan biri sifatida bank depozitlari
tarkibidagi barqaror resurslarning ulushi yuqori ekanligidir. Bizga ma’lumki,
tijorat banklarning depozit bazasi transaksion depozitlar, muddatli va jamg‘arma
depozitlarini o‘z ichiga oladi. Banklarning depozit bazasi tarkibini sinchiklab
o‘rganish va puxta tahlil qilish juda muhim ahamiyatga egadir. Sababi shu orqali
ularning depozit bazasi tarkibi va dinamikasini samarali baholashimiz mumkin
bo‘ladi va buni quyidagi jadval ma’lumotlaridan foydalanamiz.
1-jadval ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, tahlil qilinayotgan davrda tijorat
banklari depozitlarining 70 foizga yaqini yuridik shaxslarning depozitlari hissasiga
to‘g‘ri kelmoqda. Yuridik shaxslar depozitlarinig tarkibida talab qilib olinguncha
depozitlarning salmog‘i pasayish tendensiyasiga ega bo‘layotgan bo‘lsa-da, ushbu
ko‘rsatkich xalqaro me’yorlarda belgilab qo‘yilgan me’yordan sezilarli darajada
yuqori ekanligini ko‘rsatmoqda. Aholi omonatlarining jami depozit mablag‘lari
tarkibidagi ulushi esa, o‘z navbatida, 2018-yilda 21,1 foizni tashkil etgan bo‘lsa,
2022-yilda 31,7 foizga oshgan. Yuqoridagi 1-jadval ma’lumotlaridan ko‘rishimiz
mumkinki, 2018-2022-yillarda yuridik shaxslarning jamg‘arma depozitlarining
ulushi past darajada saqlanib qolmoqda. Ushbu holat banklar tomonidan xo‘jalik
yurituvchi subyektlarning bo‘sh pul mablag‘larini jamg‘arma depozitlarga jalb
qilish amaliyoti yaxshi rivojlanmaganligidan dalolat beradi. Respublikamizda
mazkur holat bo‘yicha qilinadigan ishlar talayginaligi ko‘rinib qolmoqda. Chunki,
Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatmoqdaki, tijorat banklarining depozitlari tarkibida
mazkur depozit turlarining ulushi ancha yuqori bo‘lib, ushbu depozit mablag‘lari
tijorat banklari uchun uzoq muddatli kreditlash va investitsiyalash faoliyatini
samarali tashkil etishda muhim ahamiyat kasb etadi.
~ ~

Tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, tahlil qilingan davrda mamlakatimiz tijorat
banklari depozit bazasida o‘sish tendensiyasiga namoyon bo‘lmoqda, biroq
ularning depozit bazasi mustahkam, deyish mushkul. Tijorat banklari tomonidan
depozitlarni jalb qilishda qanday muammolar mavjudligini aniqlashda,
avvalombor, mamlakatimizda faoliyat olib borayotgan banklar kesimida
o‘rganilishi va tahlil etilishi lozim, deb hisoblaymiz.
Yuqorida keltirib o‘tilgan ma’lumotlarni tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki,
malakatimiz bank tizimida kapitalida davlat ulushi mavjud tijorat banklarining
depozitlarining miqdori keltirib o‘tilgan. 2.2.-rasm ma’lumotlariga shuni
ko‘rsatmoqdaki, mamlakatimizda 2022-yil yakunlariga ko‘ra mamlakatimiz bank
tizimining yalpi depozitlari 216,7 trln.so‘mni tashkil qilgan bo‘lsa, shundan
kapitalida davlat ulushi mavjud tijorat banklarining ulushi 63 foizdan ortiqni
tashkil qilmoqda. Ushbu ko‘rstkichni banklar kesimida tahlil qiladigan bo‘lsak,
mamlakatimizning yirik banki hisoblangan O‘zmilliybank bu borada eng yuqori
ko‘rsatkichga ega. O‘tgan 2018-yil yakunlariga ko‘ra banknnig yalpi depozitlar
salmog‘idagi ulushi 17,6 % yoki 38,1 trln. so‘mni tashkil etmoqda.
Mamlakatimizning yana bir yirik banki hisoblangan Xalq banki bu ko‘rsatkich
bo‘yicha anchagina past o‘rinni egallaganligi salbiy holat hisoblanadi. Umuman,
tijorat banklari tomonidan depozitlar jalb qilish bo‘yicha puxta o‘ylangan
strategiya ishlab chiqilishi bank resurs bazasining oshishiga olib keladi.
Shuningdek, mamlakatda faoliyat olib borayotgan tijorat banklari o‘rtasida
raqobatning yaxshi shakllanmaganligi, banklarning depozit operatsiyalarining
miqdori va sifatiga bevosita o‘z salbiy ta’sirini ko‘rsatadi. Chunki, sog‘lom raqobat
muhiti mavjud bo‘lsagina banklar tomonidan ko‘rsatilayotgan xizmatlarning
turlariga, ayniqsa, bank depozitlarining jozibadorliligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
~ ~

Zero, bu muammoni muhtaram Prezidentimiz Sh. M. Mirziyoyev o‘z
ma’ruzalarida “Oxirgi yillarda davlat budjetidan tijorat banklariga dasturlarni
moliyalashtirish uchun 8,4 trillion so‘m, so‘nggi ikki yil ichida banklar
kapitalizasiyasini oshirish uchun 3,3 milliard dollar davlat mablag‘lari berilgan
bo‘lsa-da, bu mablag‘lardan samarali foydalanilmayotgani mijozlar va bank
daromadlarini ko‘paytirish borasidagi ishlar yetarli emas” 2
– deb ta’kidlab
o‘tganliklari bejizga emas.
Mamlakatimiz tijorat banklarining depozit jalb qilish amaliyoti tahlili
natijalari shuni ko‘rsatmoqdaki, mamlakatimiz bank amaliyotida raqobat muhiti
yaxshi shakllanmagan. Masalan, yirik tijorat banklari hisoblangan O‘zmilliybank
(18%), Ipoteka bank (7%), Asakabank (7%), O‘zsanoatqurilishbank (7%) va Xalq
bank (6%)ning depozitlari hajmi mamlakatimiz jami depozitlarining 45 foizini
tashkil qilayotganligi bank tizimi depozit bazasining mustahkamlik darajasiga
salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Xalqaro bank amaliyotida mamlakatdagi banklarning
raqobatbardoshlik darajasini aniqlashda banklar konsentrasiyalashuv
koeffitsiyentidan keng foydalaniladi. Ushbu koeffitsiyentga ko‘ra, mamlakatda
faoliyat yurituvchi 3 ta yirik tijorat bankining bank xizmatlari bozoridagi ulushi
aniqlanadi. Bu ko‘rsatkichning 35 foizdan past bo‘lishi mamlakatdagi bank
xizmatlari bozorida raqobat muhiti yaxshi shakllanmaganligidan va bank tizimida
monopollpshuv mavjudligidan dalolatdir. Hozirgi vaqtda bank raqobatining
rivojlanishi tufayli ko‘pgina tijorat banklari o‘rta va uzoq muddatli depozit
resurslari oqimini cheklash muammosiga duch kelishmoqda. Resurs bazasini
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019-yil 25-oktyabrdagi “Bank tizimini isloh qilish
va banklarning investitsiyaviy faolligini oshirish borasidagi ustuvor vazifalariga bag‘ishlangan yig‘ilishi”dagi
ma’ruzasi. www.prezident.uz
~ ~

rivojlantirishning istiqbolli yo‘nalishi sifatida biz mijozlarning turli ish rejimlariga
ega depozit hisobvaraqlari doirasini kengaytirishni taklif qilishimiz mumkin, bu
esa bank omonatchilariga o‘z mablag‘laridan maqbul daromad darajasida
foydalanish uchun qo‘shimcha imkoniyatlar taqdim etadi. Shu maqsadda,
shuningdek, depozit siyosatini kengaytirish maqsadida tijorat banklari depozit
siyosatini faollashtirishlari kerak, uning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat
bo‘lishi mumkin:
• mijozlarni bank tanlashda ularning motivatsiyasini aniqlash maqsadida
monitoring qilish, chunki hisobni yopishning asosiy sababi, qoida tariqasida,
raqobatdosh banklar tomonidan yanada jozibador xizmat ko‘rsatish shartlarini
taklif qilishdir;
• bankka ishonchni kuchaytirish, uning ishonchliligi, ko‘p yillik tajribasi,
raqobatdosh ustunliklari, xizmat ko‘rsatish qulayligini ta’kidlab, mablag‘lar
oqimini rag‘batlantirish maqsadida bank xizmatlarini reklama qilish;
• xizmatlar ko‘rsatish sifatini oshirish, mijozlarga maksimal qulaylikka erishish
uchun xizmat ko‘rsatish texnologiyasini takomillashtirish;
• asosiy xizmatga ba’zi bir bog‘liq yoki qo‘shimcha xizmatlarni taklif qilish
orqali kompleks xizmatlarni (xizmatlarni qadoqlash) shakllantirish.
Tijorat banklari depozit siyosatining iqtisodiy mohiyati moliyalashtirishning
asosiy manbayi bo‘lgan depozitlarni jalb qilish va boshqarishga qaratilgan
strategik qarorlar hamda chora-tadbirlarni ishlab chiqishda namoyon bo‘ladi.
Tijorat banklari faoliyatida depozit siyosatining bank resurslarini shakllantirishdagi
o‘rni nihoyatda katta bo‘lib, bir qancha asosiy jihatlarni qamrab oladi: 1.
Moliyalashtirishning muhim manbasi sifatida: Tijorat banklarining kredit va
investitsion faoliyatini moliyalashtirish darajasi jismoniy shaxslar, korxonalar va
boshqa tashkilotlardan jalb qilingan depozitlarga bog‘liq. Depozit siyosati
raqobatbardosh foiz stavkalari, moslashuvchan shartlar va har xil turdagi depozit
turlarini taklif qilish orqali mijozlarni jalb qilish va saqlab turish choralarini o‘z
ichiga oladi. 2. Qarz olish qiymatini belgilash: Depozitlar banklar uchun
majburiyat hisoblanib, banklar ular bo‘yicha ma’lum foizlarni to‘lashlari kerak.
Depozitlar bo‘yicha foizlarni to‘lash kabi xarajatlar banklarning rentabelligiga
sezilarli ta’sir qiladi. Banklar raqobatbardoshlikni saqlab qolish uchun depozit
stavkalarini muvozanatlashi va bankning yetarli daromadliligini ta’minlashi talab
etiladi. 3. Likvidlikni boshqarish:
Depozitlar banklar uchun barqaror va ishonchli moliyalashtirish manbasini
ta’minlaydi, ulardan kreditlar berish va investitsiyalarni amalga oshirish uchun
foydalanadilar. Depozitlarning jalb qilinishi va mijoo‘lar tomonidan qaytarib
olinishi banklarda yetarli darajada likvidlikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega.
~ ~

Depozit siyosati likvidlik talablarini belgilash va tegishli likvidlik
koeffitsiyentlarini saqlashni o‘z ichiga oladi. 4. Risklarni boshqarish:
Depozitlarning tarkibi va sifati bankning risk profiliga ta’sir qiladi. Banklar
depozitlar bilan bog‘liq turli risklarni, jumladan, kredit riski, foiz riski va likvidlik
riskini doimiy tahlil qilishi hamda samarali boshqarishi talab etiladi. Depozit
siyosati depozit manbalarini diversifikatsiya qilish, depozitlar kontsentratsiyasini
monitoring qilish va depozitlarni sug‘urtalashni amalga oshirish orqali risklarni
boshqarish amaliyotini o‘rnatishni nazarda tutadi. 5. Mijozlar bilan o‘zaro aloqalar
va ishonch: Depozitlar mijozlar bilan uzoq muddatli munosabatlarni shakllantirish
va ishonchni mustahkamlashda muhim rol o‘ynaydi. Banklar mijozlarga
yo‘naltirilgan depozit mahsulotlari va xizmatlarini taklif qilishga, mijozlarga
individual yondashishga (VIP mijozlar), depozit hisobvaraqlarining xavfsizligi va
maxfiyligini ta’minlashga intiladi. Kuchli depozit siyosati mijozlarning bank
xizmatlaridan qoniqishi va sodiqligini oshiradi, bu esa depozitlarni barqarorligini
ta’minlash va samarali joylashtirish imkoniyatlarini oshiradi.
Demak, depozit siyosatining iqtisodiy mohiyati va uning tijorat banklari
faoliyatidagi o‘rni tijorat banklarining barqaror moliyalashtirilishini, rentabelligini,
likvidligini va risklarni boshqarishni ta’minlash uchun depozitlarni strategik
boshqarish bilan bog‘liq. To‘g‘ri amalga oshirilgan depozit siyosati banklarga
omonatlarni jalb qilish va saqlashga, mustahkam moliyaviy bazani ta’minlashga va
ularning umumiy bank operatsiyalarini qo‘llab-quvvatlashga yordam beradi.
~ ~

2.2 TIJORAT BANKLARIDA DEPOZIT OPERATSIYALARI
RIVOJLANISHI
Davlat o‘z hududida faoliyat yuritayotgan banklar barqarorligiga alohida
e’tibor qaratishi ma’lum. Umuman, zamonaviy bank tizimida bank kapitalini
boshqarish samaradorligi alohida ahamiyat kasb etadi. Banklarning moliyaviy
institut sifatidagi faoliyati likvidlilikni saqlash, risklarni iloji borcha kamaytirish,
qo‘yilma egalari va aksiyadorlarning huquqlariga putur yetkazmagan holda yuqori
daromad olishga qaratilgan. Tijorat banklari o‘z faoliyatida ko‘proq foyda olishga
ustuvorlik berishi tufayli bank foydasi tushunchasining mohiyati yangicha
ijtimoiy-iqtisodiy mazmun bilan boyimoqda. Banklar marketing faoliyati asosiy
yo‘nalishini belgilashda yangi turdagi bank xizmatlarini joriy qilish, mijozlar
uchun filiallar tarmog‘ini kengaytirish, xizmatlarini universallashtirish, xizmat
ko‘rsatish sifatini oshirish orqali bozordagi ishtirokini kengaytirishga ahamiyat
qaratmoqdalar. Rivojlangan mamlakatlarda, masalan, AQSh, Yaponiya,
shuningdek, Yevropa Ittifoqiga kiradigan qator davlatlarda tijorat banklari depozit
bazasining salmoqli ulushini jismoniy shaxslarning muddatli depozitlari egallaydi.
Aytish joizki, ushbu mamlakatlarda olingan mablag‘lar maxsus “Mobile banking”
ilovalari orqali boshqariladi. O‘zbekiston tijorat banklari ham jismoniy shaxslarga
shu kabi ilovalarni taqdim etib, ularning ko‘lamini kengaytirib, o‘z mablag‘larini
oshirishga muvaffaq bo‘lishdi. Ilmiy tadqiqotlar natijalarining ko‘rsatishicha,
jismoniy shaxslarning muddatli omonatlari yuridik shaxslarning depozitlariga
(jumladan talab qilib olunguncha) nisbatan arzon va uzoq muddatli resurs manbayi
hisoblanadi. Lekin O‘zbekiston tijorat banklari misolida ko‘radigan bo‘lsak,
yuridik shaxslardan jalb qilingan mablag‘lar arzon hisoblanadi. O‘zbekiston bank
tizimini isloh qilish, bank xizmatlarining ommabopligini oshirish, banklarning
mamlakat chekka hududlariga kirib borishini jadallashtirish orqali barcha aholi
punktlarida bank xizmatlari turlarini kengaytirish, bank tizimiga zamonaviy servis
yechimlari asosida axborot va moliyaviy texnologiyalarni keng joriy etish,
shuningdek, moliyaviy xizmatlar ko‘rsatishda inson omili ta’sirini kamaytirish,
bank sektorining iqtisodiy transformatsiyasi va jamiyat ehtiyojlariga mos ravishda
rivojlanishini ta’minlash borasida strategik islohotlarni amalga oshirish bo‘yicha
ma’lum natijalarga erishilmoqda. “Zamonaviy moliyaviy xizmatlar, operatsiyalar
va texnologiyalarni (fintex) hamda naqd pulsiz to‘lovlarni rivojlantirish dasturini
ishlab chiqish” 3
bo‘yicha ustuvor vazifa belgilanganligi iqtisodiyot tarmoqlarini
3
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi “2022-2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi
O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-60-sonli Farmonining ilovasining 116-bandi.
~ ~

modernizatsiya qilishni taqozo etmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
2020-yil 12-maydagi PF-5992-son Farmoni bilan tasdiqlangan “2020–2025-
yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish
strategiyasi”da bank tizimini rivojlantirishning maqsadlari, vazifalari va ustuvor
sohalari, 2020–2025-yillarda bank tizimini transformatsiya va isloh qilish
yo‘nalishlari, xorijiy mamlakatlarning moliya sektorini transformatsiya qilish
tajribasi asosida va moliyaviy sohadagi jahon tendensiyalarini hisobga olgan holda,
ehtimoliy yechimlarni izlash yo‘llari belgilangan. Strategiyaning maqsadi
zamonaviy bank tizimini shakllantirish, banklarning investitsiyaviy jozibadorligini
oshirish va bank xizmatlarining yangi standartlarini joriy etishga qaratilgan bank
tizimida kompleks o‘zgartirishlarni amalga oshirishdan iborat. 4
Tijorat banklar transformatsiya jarayonida depozit siyosatini samarali tashkil
qilish orqali aholi bo‘sh pul mablag‘larini jalb qilish bilan bog‘- liq muammolar
qator olimlar tomonidan tahlil etilgan. Xususan, olib boriladigan depozit
siyosatining maqsadi va vazifalarini aniqlash masalalarini ko‘rib chiqadigan
bo‘lsak, bir qator olimlar depozit siyosatini ishlab chiqishda asosiy masala
maqsadni to‘g‘ri shakllantirish va ushbu maqsadga erishish uchun moliya
bozorining zamonaviy holati, shuningdek, iste’molchilarning manfaatlarini hisobga
oluvchi tegishli instrumentlarni tanlash hisoblanadi deb fikr bildirganlar. Bundan
tashqari, tijorat banklari dastlabki bosqichda depozit operatsiyalariga kirib borish
uchun depozit siyosatini ishlab chiqishi, so‘ngra bank faoliyatini olib borish
jarayonida depozit portfelini rivojlantirish va diversifikatsiyalash siyosatini
tayyorlash kerakligi ham ta’kidlangan. Depozit siyosati strategiyasi tijorat
bankining bozordagi salmog‘iga mos ravishda bir necha turda bo‘lishi mumkin.
Jumladan, bunday strategiyalar O.I.Lavrushin tomonidan yetakchi, raqobatchi
ortda qoluvchi strategiyalari sifatida tasniflangan. Depozit siyosatini ishlab chiqish
va amalga oshirish uchun javobgar bo‘lgan tegishli bo‘linmalarni belgilab olish
hamda bank xodimlari o‘rtasida vakolatlarni taqsimlash (depozit siyosatining
ma’muriy mexanizmini ishlab chiqish). Har bir kredit tashkiloti depozit siyosatini
shakllantirish va amalga oshirish bo‘yicha bank bo‘linmalari va xodimlari
o‘rtasidagi o‘zaro muvofiqlashgan faoliyatini tashkil etish tizimini ishlab chiqadi.
Resurslarni jalb etish borasidagi zaruriy chora-tadbirlarni ishlab chiqish: depozit
mablag‘larni jalb etish instrumentlari (depozit operatsiyalar va ularning asosiy
shartlari) va depozit operatsiyalarini amalga oshirishning ichki reglamentatsiyasi
(depozit siyosatini amalga oshirish vositalari). Depozit operatsiyalarini amalga
oshirish jarayonida nazorat va boshqaruvni tashkil etish. Depozit siyosatining
ushbu elementi nazorat va boshqaruvni amalga oshirishning logistik tizimi, bank
4
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 12-maydagi PF-5992 son farmoni https://lex.uz/docs/-4811025
~ ~

bo‘limlari va xodimlarining o‘zaro hamkorligi algoritmi, vakolatlar doirasi va
samaradorlikni baholash ko‘rsatkichlarini qamrab oladi. M.N.Buxadurova “Aholi
bilan o‘zaro munosabatlarda tijorat banklarining depozit siyosati” nomli ilmiy
ishida qayd etishicha, “depozit siyosati bank siyosatining ajralmas qismi
hisoblanib, qaytarishlilik va to‘lovlilik shartlari asosida bank mijozlarining pul
mablag‘larini jalb etish bo‘yicha bosqichma-bosqich, o‘zaro aloqador xatti-
harakatlar; maqsadga muvofiq darajadagi rentabellik va bank likvidliligiga
erishishni ta’minlash maqsadida siyosatni amalga oshirish metodlari va vositalari
jamlanmasi” hisoblanadi.
Banklarning moliyaviy barqarorligi, iqtisodiy samaradorligi va risklar
xavfsizlik me’yorini ta’minlanishi, ularning depozit bazasini mustahkamligi bilan
bevosita bog‘liqdir. Keyingi yillarda xalqaro va mahalliy moliya bozorlarida
depozit mablag‘larga bo‘lgan talabning ortib borishi banklar depozit bazasiga oid
dolzarb masalalarni yuzaga chiqarmoqda. Xususan, banklar depozit bazasining
iqtisodiy mazmunini nazariy va amaliy jihatdan tadqiq qilish, shuningdek, uning
manbalari va unga ta’sir qiladigan omillarni aniqlash shular jumlasidandir. 2022-
yil 1-oktabr holatiga ko‘ra jami depozitlar qoldig‘i 206,8 trln so‘m, shundan, aholi
omonatlari qoldig‘i 54,5 trln so‘mni tashkil qildi [5]. Tijorat banklari tomonidan
depozit operatsiyalarini amalga oshirish va bo‘sh turgan moliyaviy mablag‘larni
jalb etish bo‘yicha hozirgi kunda raqobat kuchaymoqda. Banklar tomonidan turli
shartlar bilan taqdim etiladigan depozitlarning turlari oshib bormoqda. Milliy
valyuta bilan bir qatorda xorijiy valyutadagi depozitlar ham keng rivojlanmoqda.
Tijorat banklariga bo‘lgan ishonch yil sayin oshib bormoqda. Buni xorijiy
valyutadagi depozitlarning jami depozitlardagi ulushi ortib borayotganligida
ko‘rishimiz mumkin. Xususan, 2017-yilda jami depozitlarning 26,9 foizini xorijiy
valyutadagi depozitlar tashkil etgan bo‘lsa, 2021-yilga kelib bu ko‘rsatkich 43,1
foizga yetgan. 2017-yilda jami depozitlar 37,2 trln so‘mni tashkil etgan bo‘lsa,
shundan xorijiy valyutadagi depozitlar 10,0 trln so‘mdan ortiqni tashkil etgan.
2021-yilga kelib esa jami depozitlar summasi 114,7 trln so‘m bo‘lgani holda
xorijiy valyutadagi depozitlar summasi 49,4 trln so‘mga yetgan.
Tijorat banklari foiz stavkalaridan har doim iqtisodiyotni makro va mikro
darajada tartibga solish uchun foydalaniladi. Agar mikroiqtisodiyot ko‘lamida
qaraydigan bo‘lsak, bu tijorat banklari tomonidan foiz siyosatining qay darajada
samarali ishlab chiqilganligiga, ya’ni kredit va depozitlar bo‘yicha belgilangan foiz
stavkalariga bog‘liq bo‘ladi. Ushbu holat valyuta bilan bog‘liq bo‘lganligi sababli
bank amaliyotida valyuta risklari yuzaga keladi, bu esa banklarni oqilona siyosat
yuritishga undaydi.
~ ~

2017–2021-yillarda “Aloqabank” ATB depozitlari umumiy hajmida
jamg‘arma depozitlari salmog‘i kichikligicha qolgan. Ushbu holat “Aloqabank”
ATB pul mablag‘larini jamg‘arma depozit hisobraqamlariga jalb qilish
operatsiyalari rivojlanmaganligidan dalolat beradi. Faqatgina 2021-yil yakuniga
~ ~

ko‘ra tijorat bankining muddatli depozitlari o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lgan.
Muddatli va jamg‘arma depozitlari xalqaro bank amaliyotida tijorat banklari
resurslarining asosiy qismini tashkil etadi. AQSh va G‘arbiy Yevropa tijorat
banklarida muddatli depozitlarning brutto depozitlar hajmidagi salmog‘i 60
foizdan oshadi. 1-jadval ma’lumotlariga ko‘ra, “Aloqabank” ATB amaliyotida
talab qilib olinguncha depozitlardan kreditlash operatsiyalarini amalga oshirishda
foydalanilayotgan bo‘lib, bank faoliyatida transformatsiya riskining kuchayishiga
sabab bo‘lgan. Buning sababi shundaki, talab qilib olinguncha resurslar bank
uchun arzon resurs hisoblanib, banklar ushbu mablag‘lardan uzoq muddatli
kreditlash jarayonida foydalanish rejalashtirilgan.
Tahlil ma’lumotlarini ko‘radigan bo‘lsak, “Aloqabank” ATBning uzoq
muddatli kreditlari salmog‘i 2017–2021-yillarda o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lgan.
2017-yilda tijorat banki tomonidan yo‘naltirilgan kreditlarning 79,6 foizini uzoq
muddatli kreditlar tashkil etgan bo‘lsa, 2021-yilda ushbu ko‘rsatkich 94,8
foizgacha oshgan. Bundan tashqari, kreditlarning mutlaq summada o‘sish
tendensiyasi so‘nggi besh yilda 4,8 barobarga oshgan. Bu holat kredit
subyektlarining uzoq muddatli pul mablag‘lariga ehtiyojini oshib
borayotganligidan dalolatdir. Tijorat banklari uzoq muddatli kreditlari va muddatli
depozitlari o‘rtasidagi muvofiqlikni ta’minlash hamda ularning barqaror o‘sish
sur’atlariga erishish banklardagi transformatsiya riskini samarali boshqarishga
xizmat qiladi. Bu, o‘z navbatida, tijorat bankining uzoq muddatli depozitlari
hajmini uzoq muddatli kreditlar hajmiga mos ravishda oshirib borish imkonini
~ ~

beradi. “Aloqabank” ATB depozitlari va kreditlarining o‘zaro mutanosibligiga
baho beradigan bo‘lsak, bankning depozitlari bank kreditlarining atigi 41,8 foizini
tashkil qilgan. Shuningdek, uzoq muddatli kreditlar va depozitlar o‘rtasida ham
keskin tafovutlar mavjud. Bank tizimi uzoq muddatli kreditlari va depozitlarining
o‘zaro nisbatiga baho berar ekanmiz, 2021-yilda uzoq muddatli kreditlarning
umumiy summasi 158,6 mlrd so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, uzoq muddatli depozitlar
25,9 mlrd so‘mni tashkil etgan. Bunda bank depozitlarining kreditlarga nisbati 16,3
foizni tashkil etgani holda bankning transformatsiya riski yuqoriligicha qolmoqda.
Istiqbolda “Aloqabank” ATBda jalb qilingan resurslar bilan joylashtirilgan
resurslarning o‘zaro nomuvofiqligi bank faoliyatida quyidagi salbiy holatlarni
keltirib chiqarishi mumkin:
resurslar samaradorligini pasaytiradi va ularni boshqarishda muammolar kelib
chiqadi;
 bankda transformatsiya riski vujudga keladi;
 bankda likvidlilik va uni ta’minlash bo‘yicha qiyinchiliklar yuzaga kelishi
mumkin;
 bankning xarajatlari oshib, moliyaviy barqarorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi
mumkin;
 bankning daromadlari va foydasi kamayishi natijasida bankka bo‘lgan ishonch
va qiziqish pasayib boradi.
Shu sababli, tijorat banki tomonidan depozitlarning mustahkamligini ta’minlash
maqsadida depozitlar tarkibiga kiruvchi boshqa vositalardan ham samarali
foydalanish maqsadga muvofiq. Markaziy bankning tijorat banklari tomonidan jalb
etilgan depozitlarga nisbatan o‘rnatgan majburiy zaxira stavkalarining yuqori
ekanligi depozitlarga banklar tomonidan belgilangan foiz stavkalarini oshirish
imkonini bermaydi. Bu o‘z-o‘zidan bank imkoniyatlarini cheklab qo‘yadi. Bu esa
bank tomonidan beriladigan kreditlar miqdorini cheklab qo‘yadi. Majburiy zaxira
stavkalarining yuqori ekanligini asoslash uchun xorijiy davlatlarning bank
amaliyoti ma’lumotlariga murojaat qilamiz. Markaziy bankning majburiy zaxira
stavkasi Yevro hudud mamlakatlarida – 2,0 %; Rossiyada – 2,5%; Qozog‘istonda
– 1,5%ni tashkil qiladi.
Tijorat banklar transformatsiya jarayonida depozit siyosatini samarali tashkil
qilish orqali resurslarni jalb qilishni o‘rganish asosida O‘zbekiston Respublikasi
tijorat banklarining jamg‘arma depozitlari miqdorini oshirish yo‘li bilan ularning
resurs bazasini mustahkamlash bu maqsadga erishish uchun quyidagilarni taklif
qilamiz:
 birinchidan, yuridik shaxslarning jamg‘arma depozitlariga to‘lanadigan foiz
stavkalarining ijobiy darajasini ta’minlash lozim;
~ ~

 ikkinchidan, aholining jamg‘arma depozitlarini tijorat banklari tomonidan naqd
pulda to‘liq va o‘z vaqtida qaytarib berilishini ta’minlash lozim.
Tijorat banklarida depozitlarning ko‘payib ketishi ham bank regulyatorini
izdan chiqishiga olib keldi. Regulyator izdan chiqmasligi uchun tijorat banklari
samarali depozit siyosatini ishlab chiqishi kerak. Tijorat banklarida talab qilib
olinguncha depozitlarni hajmini oshib ketishi tijorat bankning risklilik darajasining
oshib ketishiga olib keladi. Rivojlangan davlatlarning, xususan, AQSh, Yaponiya
va Yevropa Ittifoqining qator davlatlarida jismoniy shaxslarning muddatli
depozitlari tijorat banklari depozit bazasining umumiy hajmida yuqori salmoqni
egallashi haqida yuqorida aytib o‘tildi. Shu bois innovatsion bank xizmatlarini
rivojlantirish nafaqat korporativ mijozlar, balki jismoniy shaxslarning depozitlarini
jalb qilishga olib kelishini yuzaga keltiradi.
~ ~

2.3 TIJORAT BANKLARINING DEPOZIT PORTFELINI TAHLIL QILISH
METODIKASINI TAKOMILLASHTIRISH
O’zbekiston bank tizimida olib borilayotgan islohotlar tijorat banklari
kapitallashuv darajasini oshirish, moliyaviy barqarorligini ta’minlash,
iqtisodiyotning real sektorini kreditlash ko‘lamini kengaytirish, bank xizmatlari
sifatini yanada yaxshilash bilan bir qatorda, aholi va xo‘jalik yurituvchi
sub’ektlarning bo‘sh pul mablag‘larini bank depozitlariga jalb etish hamda
iqtisodiyotning strategik ahamiyat kasb etuvchi tarmoqlariga samarali joylashtirish
bo‘yicha tegishli bank siyosatlarini takomillashtirish, bank depozit xizmatlarining
innovatsion va mijozlar uchun manfaatli bo‘lgan turlarini amaliyotga joriy etish,
aholi va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni bank tizimiga bo‘lgan ishonchini
mustahkamlash, bank xizmatlarining samaradorlik darajasini oshirish borasidagi
bir qator muammolar tijorat banklarida depozit siyosati samaradorligini baholash
uslubiyatini zamonaviy sharoitlarga moslashtirishga qaratilgan ilmiy taklif va
amaliy tavsiyalarni ishlab chiqishning dolzarbligini belgilab beradi. Depozit
siyosatini shakllantirish jarayoni bankning foiz siyosati bilan chambarchas bog'liq,
chunki depozit foizi resurslarni jalb qilishning samarali vositasidir. Uy xo'jaliklari
depozitlari bozorining o'ziga xos xususiyati - bu depozitlarga bo'lgan talabning
shakllanishiga foiz stavkalarining sezilarli darajada ta'sir qilishi, ya'ni banklar
tomonidan qo'- yilgan depozitlar bo'yicha foiz stavkalari asosan ularning resurs
bazasining o'sish sur'atlarini belgilab beradi. Bundan tashqari, banklarning turli
guruhlari uchun bu ta'sir har xil darajada namoyon bo'ladi. Bozorning bu xilma-
xilligi banklar o'rtasida bozor ulushlarini sezilarli darajada qayta taqsimlanishiga
olib keladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tijorat banklari faoliyatining kengayishi
tufayli, ularning – depozitlarga, banklararo kreditlarga va boshqa bank resurslariga
bo‘lgan talabining kuchayishi vujudga keldi. Bank ishini omadli yuritish – uning
faoliyatini to‘g‘ri tashkil etilganligiga, ya’ni bankning resurs bazasining
mustahkamligi va bankning barqarorligiga bog‘liq. Demak, bank resurs
mablag‘larini oshirish uning samarali faoliyatidagi asosiy masalalardan biri bo‘lib
hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi PF-
60-sonli farmoni bilan tasdiqlangan “2022-2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi
O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi”da davlat ulushiga ega tijorat banklarida
transformatsiya jarayonlarini yakunlab, 2026-yil yakuniga qadar bank aktivlarida
xususiy sektor ulushi 60 foizgacha chiqarish belgilangan. 5
Ma’lumki, Bugungi
kunda tijorat banklarini transformatsiya jarayoni davom etmoqda, davlat ulushiga
yuqori bo`lgan tijorat banklari xususiylashtirish iqtisodiyotda xususiy banklarning
5
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 12 maydagi “2020- 2025 yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston
Respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi to‘g‘risida” gi PF-5992-sonli Farmoni.
~ ~

paydo bo`lishi banklarning kapitallashuv darajasi va depozit bazasini oshirish,
ularning moliyaviy barqarorligi va ishonchliligini mustahkamlash tijorat banklari
resurslarini shakllantirishning asosiy manbai bo‘lgan depozit operatsiyalarini
rivojlantirish va ularning buxgalteriya hisobini takomillashtirish masalasini
mustaqil obyekt sifatida tadqiq qilish zaruratini yuzaga keltiradi va ushbu
mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Banklarning resurslari qanchalik barqaror va
uzoq muddatli bo‘lsa, iqtisodiyotning muhim bo‘g‘inlari, ya’ni texnologiyalarni
harid qilishga yoki bu yo‘lda fan sohasiga kreditlar ajratadi. Shunday ekan, tijorat
banklar uchun jismoniy shaxslarning bo‘sh turgan mablag‘larini depozitga jalb
qilish orqali ularning barqaror resurslarini ko‘paytirishimiz mumkin. Ma’lumki,
Bugungi kunda amalga oshirilayotgan tadqiqotlarda depozit siyosatini
shakllantirish bo‘yicha bank faoliyatini rivojlantirish strategiyasining tarkibiy
qismi sifatida, shuningdek, depozit siyosatining yakuniy, oraliq va operatsion
maqsadlarini belgilashda istiqbolga yo‘naltirilish (forward looking approach)
tijorat banklarida depozit siyosati samaradorligini baholash uslubiyati bilan bog‘liq
ba’zi masalalarni e’tibordan chetda qolayotganligi bu borada tadqiqotlarni
faollashtirish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
Takidlash joyizki, olimlar tomonidan umimetirof etilgan yondashuvga
muvofiq, Depozit siyosatini shakllantirish va amalga oshirishni depozit portfelini
tahlil qilish metodikasini takomillashtirish bilan bevosita bog‘- liq. Mamlakatimiz
iqtisodchi olimlaridan Sh.Z.Abdullayeva o‘z tadqiqotlarida depozit amaliyoti bilan
bog’liq munosabatlarni tahlil qiladi va moliya-kredit yoki bank muassasasiga
berilgan pul mablag‘lari yoki qimmatli qog‘ozlar emas, balki bank omonatlari
bilan bir qatorda bojxona to‘lovlari, yig’imlar, soliqlar va hokazolarni to‘lash
uchun kiritilgan badallar ham depozit sifatida talqin etadi. A.A.Omonov esa, bank
resurslarini boshqarishda strategik rejalashtirish jarayoniga alohida e’tibor qaratish
lozimligini shuningdek, moliyaviy resurslarni jalb etish va joylashtirishda
muddatlar bo‘yicha muvozanatlashtirish maqsadga muvofiqligi ta’kidlaydi.
U.D.Ortiqovning fikricha, tijorat banklari depozit strategiyasini ishlab chiqish va
uni amaliyotga qo‘llashda tijorat banklari depozit bazasining barqarorligini
tavsiflovchi ko‘rsatkichlarga rioya qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Buning
sababi shundaki, tijorat banklarining depozit siyosatida qo‘llanilayotgan taktik
vositalarning qay darajada depozit strategiyasiga mos kelayotganligini aniqlash
imkoniyati tijorat banki depozit bazasining barqarorligini tavsiflovchi
ko‘rsatkichlarni tahlil qilish asosida yuzaga keladi. A.Burya depozit resurslarining
barqarorligini aniqlash uchun uchta koeffitsientdan foydalanishni taklif qiladi:
balansning o'zgaruvchanligi ko'rsatkichi, balanslar o'zgarishining sinxronligi va
hisobdagi mablag'larning ishonchliligi potentsiali. Uning metodologiyasida bank
~ ~

mijozlari mablag'larini tahlil qilishning asosiy yondashuvlarini ajratib ko'rsatish
zarur, ular: birinchidan, mijozlar guruhlarini rotatsiyalashni nazarda tutadi;
ikkinchidan, har bir guruh bo'yicha hisobvaraqlardagi naqd pul qoldiqlarining
barqarorligini tavsiflovchi koeffitsientlar hisoblanadi; uchinchidan, mijozlar
bazasining hozirgi holati baholanadi; to'rtinchidan, uning o'zgarishlar
tendentsiyalari aniqlanadi; Beshinchidan, mijozlar bazasini yanada rivojlantirish
prognoz qilinmoqda. Shu bilan birga, shuni ta'kidlash kerakki, metodologiya
muallifi mijozlar bazasi barqarorligini baholagan holda, umumiy qabul qilingan
ko'rsatkichlardan ("cho'kish darajasi", "tebranish amplitudasi", "o'rtacha saqlash
muddati") foydalanadi, shuning uchun uning usuli ma'lum kamchiliklar va qarama-
qarshiliklarga ega. E.P. Jarkovskayaning so'zlariga ko'ra. depozit portfelini tahlil
qilish uchun muddatli depozitlarni yirik va o'rta toifalarga bo'lish foydali ko'rinadi.
Yirik depozitlarga bank tomonidan belgilangan miqdordan ortiq qoldiqlarni kiritish
taklif etiladi. Ushbu toifadagi muddatli depozitlar xavfli zonaga kiradi, chunki
mijozlar tomonidan kutilmagan pul mablag'larini olib qo'yish salbiy oqibatlarga
olib kelishi mumkin. Tadqiqotchining fikricha, banklararo kreditlarni alohida tahlil
qilish talab etiladi. Tijorat banklarida ushbu majburiyatlarning mavjudligi ijobiy
holat sifatida baholanadi. Bu bank bozorda tan olinganligini ko'rsatadi. G.S.
Panovaning fikricha, depozitlar portfelini mijozlar-depozitorlardan resurslarni jalb
qilish sub yektlari, ularning dolzarbligi va stavkalari darajasiga bo'lish orqali tahlil
qilish ustuvor hisoblanadi. M.A. Pomorina joriy va strategik rejalashtirish
doirasida moliyaviy natijalarni, passiv operatsiyalarni, shu jumladan depozit
operatsiyalarini tahlil qilish, risklarni aniqlash, mijozlar mablag'larini jalb qilish
sohasida ularning nazoratini amalga oshirish, moliyaviy resurslarga bo'lgan
ehtiyojni qidirish va birgalikda aniqlash jarayonini ko'rib chiqadi. faol
operatsiyalar bilan. M.A Pomorina,nuqtai nazaridan. depozit operatsiyalari
sohasidagi risklarni kuzatib borish va ularning oldini olish zarur. L.G.Batrakova
tadqiqotlari orqali tijorat banklari passiv siyosatida sodda va murakkab foizlardan
foydalanish hamda ularning ekvivalentligi tahlilini amalga oshirish bilan bog’liq
jarayonlar tadqiq etiladi. Depozit siyosatini amalga oshirishda foiz stavkasi
xavfining mohiyati, baholanishi, boshqarilishi va sug‘urtasiga doir chora-tadbirlar
tizimini tashkil etish jarayoni tadqiq ko‘rsatilgan. Aksariyat iqtisodchi olimlarning
fikriga ko'ra, tijorat bankining depozit portfelining samaradorligini baholash
kreditlari bo'yicha foiz daromadlari va jalb qilingan depozit resurslari bo'yicha foiz
xarajatlari qiymatlarini taqqoslashga asoslanishi kerak.
Ilmiy maqolani tayyorlash jarayonida ma’lumotlarni jadvallar asosida
qiyosiy tahlil, ma’lumotlarni guruhlash, abstrakt-mantiqiy fikrlash tizimli tahlil
~ ~

asosida statistik guruhlash, induksiya va deduksiya hamda ekspert baholash
usullaridan ham unumli foydalanildi.
Resurslarni jalb qilish va aylanmasini tahlil qilish uchun quyidagi
ko'rsatkichlardan foydalanish taklif etiladi: toifalar bo'yicha davr uchun depozitlar
aylanmasi soni omonatchilar, omonatchilar toifalari bo'yicha depozit resurslarini
jalb qilish koeffitsienti, omonatchilar toifalari bo'yicha tuzilgan depozit
shartnomalari koeffitsienti. Ushbu ko'rsatkichlarni hisoblash tartibi va ularning
iqtisodiy mohiyati 1-jadvalda keltirilgan.
Taklif etilayotgan ko‘rsatkichlarni umuman bank va filiallar bo‘yicha,
omonatchilar toifalari, jalb qilish shartlari, valyuta turlari bo‘yicha hisoblab chiqish
va tahlil qilish maqsadga muvofiqdir. Banklarning moliyaviy barqarorligi,
iqtisodiy samaradorligi va risklarning xavfsiz me’yorining ta’minlanishi, ularning
depozit bazasini mustahkamligi bilan bevosita bog‘liqdir. Keyingi yillarda xalqaro
va mahalliy moliya bozorlarida depozit mablag‘larga bo‘lgan talabning ortib
borishi banklar depozit bazasiga oid dolzarb masalalarni yuzaga chiqarmoqda.
Xususan, banklar depozit bazasining iqtisodiy mazmunini nazariy va amaliy
jihatdan tadqiq qilish, shuningdek, uning manbalari va unga ta’sir qiladigan
omillarni aniqlash shular jumlasidandir. Tijorat banklari tomonidan depozit
operatsiyalarini amalga oshirish va bo‘sh turgan moliyaviy mablag‘larni jalb etish
bo‘yicha hozirgi kunda raqobat kuchaymoqda.Banklar tomonidan turli xil shartlar
asosida depozitlarning turlari oshib bormoqda. Milliy valyuta bilan bir qatorda
xorijiy valyutadagi depozitlar ham keng rivojlanmoqda. Tijorat banklariga bo‘lgan
ishonch yil sayin oshib bormoqda. Buni xorijiy valyutadagi depozitlarning jami
depozitlardagi ulushi ortib borayotganligida ko‘rishimiz mumkin. Xususan, 2017
yilda jami depozitlarning 26,9 foizini xorijiy valyutadagi depozitlar tashkil etgan
bo‘lsa, 2021 yilga kelib bu ko‘rsatkich 43,1 foizga yetgan. 2017 yilda jami
~ ~

depozitlar 37,2 trln. so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, shundan xorijiy valyutadagi
depozitlar 10,0 trln. so‘mdan ortiqni tashkil etgan. 2021 yilga kelib esa jami
depozitlar summasi 114,7 trnl. so‘m bo‘lgani holda xorijiy valyutadagi depozitlar
summasi 49,4 trln. so‘mga yetgan. Tijorat banklari foiz stavkalaridan har doim
iqtisodiyotni makro va mikro darajada tartibga solish uchun foydalaniladi. Agar
iqtisodiyotni mikro darajada o‘rganadigan bo‘lsak, tijorat banklari tomonidan foiz
siyosatini qay darajada samarali ishlab chiqganligiga, ya’ni kredit va depozitlar
bo‘yicha o‘rnatilgan foiz stavkalariga bog‘liq bo‘ladi.
Mazkur holat valyuta bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun bank amaliyotida
valyuta riskini keltirib chiqaradi va bu banklarning oqilona siyosat yuritishga
undaydi. ATB “Turonbank” balansi 2014-2022 yillar davomida 32 439115
mln.so‘mga oshgan va 2022 yil 1 yanvar holatida yilga 11 009 621 mln.so‘m
bo‘lgan. Balansning bunday tezkor ko‘payish asosan mijozlarning depozit
himsobvaraqlarida mablag‘lar qoldig‘ining oshib borishi (2014–2022 yillar
davomida 482770310 mln.so‘mga), (1-jadval).
~ ~

Mijozlarning depozit hisobvaraqlaridagi mablag‘larning mutlaq (absolyut)
miqdori oshib borishiga qaramasdan bank balansidagi depozitlar salmog‘i 2017 va
2022 yillardan boshlab pasayish tendensiyasiga ega bo‘lgan. Xususan, 2014-2022
yillarda depozitlarning bank balansidagi salmog‘i mos ravishda 80,3, 80,4, 81,2,
59,5 va , 39,3 foizga teng bo‘lgan bo‘lsa, 2021 yilda 23,9 foizni, 2022 yilda 25,7
foizni tashkil etgan. Tahlil davri davomida qarz mablag‘larning salmog‘i
depozitlardan farqli ravishda o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lgan. Olingan
qarzlarning bank balansidagi salmog‘i 2014 yidagi 1,1 foizdan 2022-yilda 22,3
foizgacha ko‘tarilgan. Buning natijasida depozitlarning kredit quyilmalari
qoldig‘iga nisbati 2014 yildagi 119,5 foizdan 2022 yilda 34,9 foizgacha pasaygan.
O’z navbatida qarz mablag‘larining kredit quyilmalariga nisbati 2014 yildagi 1,7
foizdan 2022 yilga kelib, 30,4 foizgacha ko‘tarilgan va qarz mablag‘larining
xususiy kapitalga nisbati 2022 yil 1 yanvar holatiga 129,4 foizga yetgan
~ ~

Tijorat banklar transformasiya jaroyonida depozit siyosatini samarali tashkil
qilish orqali resurlarni jalb qilishni o`rganish asosida O’zbekiston Respublikasi
tijorat banklarining jamg‘arma depozitlari miqdorini oshirish yo‘li bilan ularning
resurs bazasini mustahkamlash bu maqsadga erishish uchun quydagilarni taklif
qilamiz: - birinchidan, yuridik shaxslarning jamg‘arma depozitlariga to‘lanadigan
foiz stavkalarining ijobiy darajasini ta’minlash lozim; - ikkinchidan, aholining
jamg‘arma depozitlarini tijorat banklari tomonidan naqd pulda to‘liq va o‘z vaqtida
qaytarib berilishini ta’minlash lozim. Respublikamiz tijorat banklarida depozitlar
barqarorligini ta’minlashga qaratilgan strategiyani ishlab chiqish zarur. Buning
uchun esa, birinchidan, mijozlarga depozit hisobraqamlarining jozibadorligini
oshirish imkoniyatini beradigan marketingni rivojlantirish lozim; ikkinchidan,
depozitlarning barqarorlik darajasini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar tizimi ishlab
chiqilishi lozim; uchinchidan, bank uchun depozit bazasining asosini tashkil
qiluvchi mijozlar guruhini aniqlab olish va ularga kompleks depozit-ssuda
xizmatini taklif qilish lozim. Depozitni tahlil qilishning kompleks metodologiyasi
Tijorat banki portfeli quyidagi bosqichlarni o'z ichiga olgan doimiy siklik
jarayondir: Birinchi bosqich. Depozit bozori monitoringi. Ikkinchi bosqich.
Hisobot davrlari uchun depozit resurslarining holati bo‘yicha erishilgan haqiqiy
ko‘rsatkichlarni tahlil qilish. Uchinchi bosqich. Depozit resurslarini jalb qilish
hajmini omonatchilar guruhlari, muddatlari, valyuta turlari va joriy va uzoq
muddatli istiqbol uchun boshqa tahliliy bo‘limlar bo‘yicha rejalashtirish. To‘rtinchi
bosqich. Depozit resurslarini jalb qilish barqarorligini baholash. Valyutada jalb
qilingan omonatlarni majburiy zaxiralash normasini pasaytirish. Xulosa qilib biz
quyidagilarni aytishimiz mumkin: agar sizda pul bo‘lsa, lekin uni qayerga
qo‘yishni bilmasangiz, uni bankda saqlang - pulingiz to‘liq va daromad bilan
qaytariladi; agar siz pulni qaysi valyutada saqlashni bilmasangiz, istiqbolga qarab -
uzoq muddatga xorijiy valyutada, ko‘pincha dollarda, qisqa muddatga - so‘mda
jamg’aring. Va eng muhimi, "pulni qayerga investitsiya qilish kerak?" degan savol
har doim siz uchun dolzarb bo‘lsin. Chunki bu masalaning dolzarbligi, hech
bo'lmaganda, siz hali ham pulingiz borligini anglatadi.
~ ~

XULOSA
Ushbu kurs ishida tijorat banklarida depozit operatsiyalarining rolini,
ularning bank tizimidagi ahamiyatini va iqtisodiy barqarorlikka bo‘lgan ta’sirini
chuqur o‘rganishga qaratilgan tadqiqot olib borildi. Depozit operatsiyalari
banklarning asosiy faoliyatlaridan biri bo‘lib, ular nafaqat banklar uchun moliyaviy
resurslar manbai, balki iqtisodiy tizimning barqarorligini ta'minlashda ham muhim
rol o‘ynaydi. Depozitlar banklar uchun mablag‘ yig‘ish va ularni turli iqtisodiy
faoliyatlarga yo‘naltirishda eng samarali vosita hisoblanadi. Banklar bu resurslarni
kreditlash, investitsiyalarni amalga oshirish va boshqa moliyaviy xizmatlarni
ko‘rsatish uchun ishlatadilar.
Depozit operatsiyalari, shuningdek, pul-kredit siyosatining samaradorligini
ta'minlashda, iqtisodiy o‘sish va rivojlanishga bevosita ta’sir qiladi. Depozitlarni
jalb qilish va ularni boshqarish banklarning likvidligini ta'minlaydi, bu esa
banklarning moliyaviy barqarorligini saqlashga imkon yaratadi. Banklar
tomonidan depozit operatsiyalarini amalga oshirish orqali yig‘ilgan mablag‘lar
iqtisodiyotga qayta taqsimlanadi, bu esa iqtisodiy o‘sish va ishlab chiqarishning
rivojlanishiga xizmat qiladi. Depozitlar iqtisodiyotning barcha sohalariga ta'sir
qiladi: ular orqali ishlab chiqarish sektori, xizmatlar va infratuzilma loyihalarini
moliyalashtirish imkoniyati oshadi.
Banklar uchun depozit operatsiyalari ham o‘z mijozlariga xizmat
ko‘rsatishning asosiy vositalaridan biridir. Mijozlar depozitlarini banklarda saqlash
orqali nafaqat xavfsizligini ta'minlaydilar, balki ma'lum darajada rentabellikni ham
qo‘lga kiritadilar. Depozitlar orqali mijozlarga foiz to‘lanadi, bu esa ularning
iqtisodiy manfaatlarini himoya qilishga xizmat qiladi. Banklar o‘z mijozlariga
yuqori foizli depozitlar taklif qilish orqali ularni o‘zlariga jalb qilishga harakat
qiladilar. Shu bilan birga, banklar depozit operatsiyalarini boshqarish orqali o‘z
moliyaviy barqarorliklarini ta'minlaydilar, chunki ularning depozitlari bankning
umumiy mablag‘larining katta qismini tashkil etadi.
Depozit operatsiyalari nafaqat tijorat banklari uchun, balki markaziy banklar
va boshqa regulyatorlar uchun ham muhimdir. Depozit operatsiyalarini tartibga
solish va nazorat qilish markaziy banklar va davlatning moliyaviy barqarorlikni
ta'minlashdagi faoliyatiga bevosita ta’sir qiladi. Markaziy banklar depozitlarni
nazorat qilish orqali pul-kredit siyosatini amalga oshiradilar va inflyatsiya
darajasini boshqaradilar. Shuningdek, depozitlar orqali banklar iqtisodiyotda pul
massasini boshqarishda ham ishtirok etadilar. Depozitlar, ayniqsa, inflyatsiya va
iqtisodiy notinchlik davrlarida iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashga yordam beradi,
chunki ular iqtisodiyotda mablag‘larning muvozanatini saqlashga yordam beradi.
~ ~

Shu bilan birga, depozit operatsiyalaridagi yangi tendensiyalar ham alohida
e'tiborga molikdir. Yangi texnologiyalar, masalan, raqamli banklar va fintech
(moliyaviy texnologiyalar) yangiliklari, depozit operatsiyalarini qayta
shakllantirmoqda. Bugungi kunda ko‘plab banklar onlayn va mobil bank
xizmatlarini kengaytirishmoqda, bu esa depozit operatsiyalarining samaradorligini
oshirishga xizmat qiladi. Raqamli banklar va mobil platformalar yordamida
mijozlar o‘z depozitlarini boshqarish va ularni har doim kuzatib borish
imkoniyatiga ega bo‘lishadi. Bu jarayon, o‘z navbatida, banklar o‘rtasida raqobatni
kuchaytiradi va mijozlarga eng yaxshi sharoitlar yaratishga yordam beradi.
Depozit operatsiyalarini tartibga solish va nazorat qilish mexanizmlarini
samarali amalga oshirish bank tizimining barqarorligini ta'minlash va
iqtisodiyotdagi moliyaviy barqarorlikni saqlash uchun juda muhimdir. Banklar o‘z
depozit operatsiyalarini samarali boshqarish orqali o‘z moliyaviy holatini
mustahkamlashga va iqtisodiyotdagi o‘sishga hissa qo‘shishga muvaffaq
bo‘lishadi. Shu bilan birga, markaziy banklar va regulyatorlar ham depozit
operatsiyalarining xavfsiz va samarali amalga oshirilishini ta'minlash uchun
dolzarb mexanizmlar ishlab chiqishlari kerak.
Umuman olganda, tijorat banklarida depozit operatsiyalari iqtisodiyotning
barqarorligi, bank tizimining sog‘lom ishlashi va moliyaviy barqarorlikni
ta'minlashda juda muhim rol o‘ynaydi. Depozitlar banklar uchun asosiy moliyaviy
resurslar manbai bo‘lib, ular o‘zlarini rivojlantirish va mijozlariga sifatli xizmatlar
ko‘rsatish uchun zarur mablag‘larni yig‘ish imkoniyatini beradi. Depozit
operatsiyalarini samarali boshqarish banklar va iqtisodiyot uchun foydali bo‘lib,
mamlakatning moliyaviy tizimining barqarorligini mustahkamlashga yordam
beradi. Shuningdek, yangi texnologiyalar va innovatsiyalar depozit operatsiyalarini
yanada samarali va raqobatbardosh qilishga imkon yaratmoqda.
Ushbu ishda olib borilgan tadqiqotlar, tahlillar va yoritilgan masalalar tijorat
banklarining depozit operatsiyalarini chuqur o‘rganish va ularning bank
faoliyatidagi ahamiyatini tushunishga yordam beradi. Depozitlar banklar va
iqtisodiyot uchun muhim resurslar bo‘lib, ularning samarali boshqarilishi bank
tizimining barqarorligini saqlashga xizmat qiladi. Bu esa, o‘z navbatida,
mamlakatning iqtisodiy o‘sishiga va moliyaviy barqarorlikka ijobiy ta'sir
ko‘rsatadi.
~ ~

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. www.cbu.uz.- O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining statistik
ma’lumotlari asosida muallif tomonidan hisoblandi.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019-yil 25-
oktyabrdagi “Bank tizimini isloh qilish va banklarning investitsiyaviy
faolligini oshirish borasidagi ustuvor vazifalariga bag‘ishlangan yig‘ilishi”dagi
ma’ruzasi. www.prezident.uz
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi “2022-2026-
yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi
to‘g‘risida”gi PF-60-sonli Farmonining ilovasining 116-bandi.
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 12-maydagi PF-5992 son
farmoni https://lex.uz/docs/-4811025
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 12 maydagi “2020- 2025
yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish
strategiyasi to‘g‘risida” gi PF-5992-sonli Farmoni.
6. O‘zbekiston Respublikasi "Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida"gi qonun. —
Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, 2020.
7. O‘zbekiston Respublikasi "Pul-kredit siyosati to‘g‘risida"gi qonun. —
Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, 2021.
8. Shvarts, M. M., & Bayarov, D. A. (2023). *Banklarning depozit
operatsiyalari: nazariy va amaliy jihatlar*. Tashkent: Banking and Finance
Publishing House.
9. Davlatov, B. T. (2022). *Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligi va
depozit siyosati*. Tashkent: Economics and Business Publishers.
10. Sultonov, A. A., & G‘ofurov, S. B. (2021). *Depozitlar va kreditlar: banklar
tizimida pul aylanishi va boshqaruvi*. Tashkent: Finance Publishing House.
11. Karimov, O. R. (2023). *Finansiyaviy texnologiyalar va banklar tizimida
innovatsiyalar*. Tashkent: FinTech Press.
~ ~

12. Muxtorov, I. X., & Raxmonov, J. T. (2022). *Bank tizimidagi raqamli
innovatsiyalar va depozit operatsiyalari*. Tashkent: Bank and Finance Journal.
13. Yuldashev, K. B., & Tursunov, A. M. (2022). *Tijorat banklarida likvidlikni
boshqarish va depozit siyosati*. Tashkent: Financial Studies Publishing.
14. Mammadov, A. I. (2023). *Pul-kredit siyosatining moliyaviy tizimdagi o‘rni
va roli*. Tashkent: Economic Research Institute.
15. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki. (2023). *2023-yilgi pul-kredit
siyosati va bank faoliyati statistikasi*. Tashkent: O‘zbekiston Respublikasi
Markaziy Banki.
~ ~

Купить