• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 121.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 03 Август 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Abbosbek Akbaraliyev

Дата регистрации 03 Июнь 2024

15 Продаж

Tijorat banklarida kredit operatsiyalari, ularning hisobi

vaqtdan boshlab, mazkur aktiv operatsiyasi bo yicha barcha majburiyatlar to liqʻ ʻ bajarilguniga qadar (yoki sud orqali undirish uchun hujjatlar sudga taqdim qilingunga qadar) olib boriladigan jarayon. Aktivning maqsadli ishlatilishi monitoringi kredit mablag idan foydalanish uchun mijoz tomonidan taqdim ʻ qilingan to lov topshiriqnomasi asosida hamda joyiga chiqib nazorat tekshiruvi ʻ orqali ham amalga oshirilishi mumkin. Mijozlarga ajratilgan kreditlar bo yicha favqulotda, maqsadli, moliyaviy ʻ hamda mulk monitoringlari amalga oshiriladi. Mazkur monitoringlarni amalga oshirish jarayonlari hamda reglamentlari bankning ichki me yoriy hujjatlarida ʼ belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Jismoniy shaxslarga ajratilgan qarzlar va kreditlarni qaytarish, hisoblangan foizlarni to lash hamda monitoring qilish bank ichki me yoriy hujjatlariga asosan ʻ ʼ amalga oshiriladi. Kredit portfelini har chorakda kamida bir marta ssudalar sifatini aniqlash va ular bo yicha ehtimoliy yo qotishlarga qarshi yetarli miqdorda zaxiralar ʻ ʻ shakllantirish maqsadida to liq inventarizatsiya qilish quyida ko rsatilgan usullar ʻ ʻ bilan amalga oshirilishi zarur: a) ehtimoliy yo qotishlarni qoplash uchun zaxiralar to g ri hisoblanganligi va ʻ ʻ ʻ haqiqatda shakllantirilganligi; b) shartnomaga ko ra hisoblangan, lekin to lanmagan foiz qarzdorligi mavjud ʻ ʻ bo lgan kreditlar hajmi; ʻ c) shartlari qayta ko rilgan kreditlar hajmi va ularning qayta ko rilgandan ʻ ʻ so ng so ndirilishi. ʻ ʻ Doimiy monitoring va inventarizatsiya natijalariga ko ra barcha aktivlar ʻ bo yicha O zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2015-yil 14-iyulda ʻ ʻ 2696-son bilan ro yxatga olingan “Tijorat banklarida aktivlar sifatini tasniflash va ʻ aktivlar bo yicha ehtimoliy yo qotishlarni qoplash uchun zaxiralar shakllantirish ʻ ʻ hamda ulardan foydalanish tartibi to g risida”gi Nizom talablariga hamda ʻ ʻ Bankning ichki me yoriy hujjatlariga asosan zaxiralar shakllantiriladi. ʼ Tavakkalchiliklarni boshqarish departamenti kredit to lov muddatlari o tib ʻ ʻ ketishining oldini olish uchun, iqtisodiy normativlarga muvofiq bank portfelini stressli testlashni amalga oshiradi va o z tavsiyalarini berib boradi. ʻ Nolikvid balansga ega, zarar ko rib ishlayotgan xo jalik yurituvchi ʻ ʻ subyektlarning kreditlari hamda ishonchli kreditlar prolongatsiya 44 tomonidan foiz xarajatlarining bir qismini qoplash uchun kompensatsiya berishi orqali amalga oshiriladi. O zbekiston Respublikasi vazirliklari, davlat jamg armalari va agentliklariʻ ʻ mablag lari hisobidan loyihalar moliyalashtirilganida ular bilan tuzilgan ʻ shartnomalarda nazarda tutilgan foiz stavkalari qo llanishi mumkin. ʻ Kredit ajratish uchun talab etiladigan hujjatlar ro‘yxatini taqdim etish 1.3-jadval Tadbirkorlik subyektlariga kredit ajratilishida talab etiladigan hujjatlar. Kredit segmenti Aylanma Investitsion Mikrokredit Talab etilmaydi Talab etilmaydi Mikro-kichik 1-pog’ona Talab etilmaydi Talab etilmaydi Mikro-kichik 2-pog’ona Pul oqimlari prognozi Pul oqimlari prognozi Kichik 1-pog’ona Pul oqimlari prognozi Pul oqimlari prognozi Kichik 2-pog’ona Pul oqimlari prognozi Biznez reja Kichik 3-pog’ona Pul oqimlari prognozi Biznez reja O‘rta 1-pog’ona Biznez reja Biznez reja O‘rta 2-pog’ona Biznez reja Biznez reja Yirik Biznez reja Biznez reja Top yirik Biznez reja Biznez reja Bob Tijorat banklarida kredit ta’minoti, riski va uni Ⅱ boshqarish usullari 2.1 Kredit riski, ularni baholash va boshqarish usullari Tijorat banklari faoliyatida kreditlash jarayonida yuzaga keladigan kredit risklarini aniqlash, ularning risk darajasini baholash va ularni samarali boshqarish banklar faoliyatida yuzaga keladiga risklaming hajmi va ta’sir doirasini belgilab beradi. Shu bois, bank risklarining ichida asosiy o‘rinni egallovchi kredit risklarining ta’sir darajasini kamaytirish banklarning daromadlari va foyda olish imkoniyatini kengaytiradi. 34 Bank o z aktivlari tarkibini shakllantirish va ularni joylashtirish bilanʻ bog liq yangi xizmat turlarini ishlab chiqishda, mijozlar ehtiyojini yuqori o ringa ʻ ʻ qo yadi hamda ularning talablariga tez moslashuvchan bo lishlik ta minlanadi. ʻ ʻ ʼ Bank kelgusida yuzaga keladigan makroiqtisodiy o zgarishlardan kelib ʻ chiqqan holda kredit riskini kamaytirish, kredit portfelini boshqarishning samarali usullari (yangi reyting modelini ishlab chiqish, ushbu reyting modeli yordamida kredit konsentratsiyasini belgilash, tavakkalchilik matritsasini ishlab chiqish) ni amaliyotga joriy qiladi. Ushbu samarali usullarni ishlab chiqishda jahondagi ilg or ʻ moliya institutlarida amaliyotda qo llaniladigan andozalardan foydalaniladi. ʻ Bank tomonidan mijozlarga bank xizmatlari ko rsatilganda ʻ iste molchilarining huquq va manfaatlari himoya qilinadi. Kredit shartnomalari ʼ bank va iste molchilarning manfaatlarini va huquqlarini hisobga olgan holda ʼ tuziladi. Kreditlarni qaytmaslik tavakkalchiliklarini minimallashtirish maqsadida bank boshqaruvi qaroriga asosan bank tarmoqlari bo yicha quyidagi limitlar joriy ʻ qilinishi mumkin: bir qarz oluvchi yoki o zaro aloqador qarz oluvchilar guruhini mustaqil ʻ kreditlash limiti; bir qarz oluvchi yoki o zaro aloqador qarz oluvchilar guruhini kreditlash ʻ bo yicha kredit komissiyasiga bir marotabalik limit. ʻ Kredit komissiyasi mustaqil ravishda bosh bankning vakolatli organlari tomonidan ko rib chiqilgan yirik hamda o rta kreditlar bo yicha kredit qarzdorligi ʻ ʻ ʻ mavjud bo lgan qarz oluvchiga yoki qarz oluvchiga o zaro aloqador qarz ʻ ʻ oluvchilaridan biriga zarur hollarda 1-martagacha birlamchi garov asosida aniq maqsadlar uchun (aylanma mablag larni to ldirish, avtomashina sotib olish va ʻ ʻ boshqa korxonaning zarur bo lgan maqsadlarini moliyalashtirish uchun) parallel ʻ kreditlar berish huquqiga ega (bunday kredit to liq so ndirilgan taqdirda, qayta ʻ ʻ ajratilishi mumkin). Bunda, parallel kredit summasi bank tarmog ining bir qarz ʻ oluvchi yoki o zaro aloqador qarz oluvchilar guruhini mustaqil kreditlash limitidan ʻ ortmasligi zarur. 22 maqsadlarga. Kreditning qanday maqsadga berilganligi kredit shartnomasida o‘z aksini topadi. Ajratilgan kreditni kredit olgan shaxs aynan shu maqsad uchun ishlatishi kerak. Kreditning maqsad bo‘yicha ishlatishini nazorati bank tomonidan olib boriladi. Agarda mijozning ajratilgan kreditni belgilangan maqsadlardan boshqa bir maqsadlar uchun sarflanayotganligi aniqlansa, kredit berish yakunlanadi, shartnoma shartlari buzilgan deb topiladi va berilgan kreditni muddatidan oldin qaytarib olish choralari ko‘riladi. Mijoz olingan kreditdan oqilona va samarali sarflashi lozim. Kreditdan unumli foydalanib, mijoz nafaqat olgan kreditini foizi bilan (ma’lum haq bilan) qaytarishi, balki mijozning o‘zi ham faoliyatini rivojlantirishi natijasida daromad (foyda) olishi kerak bo‘ladi, chunki bankdan kredit olishning asosiy maqsadi ham olingan kreditdan daromad topishdir. Shuning uchun ham kredit ajratishdan oldin, bankning kredit bo‘limi xodimlari tomonidan, mijozdan olingan va o‘rganilgan ma’lumotlar asosida, mijozning kreditni qaytarish (to‘lov) qobiliyatini ya’ni to‘lovga layoqatliligini hisoblaydi hamda mijozning biznes-rejasini o‘rganadi. Tijorat bank kreditlarini turli belgilari bo‘yicha tasniflash (guruhlarga ajratish) mumkin. Kredit nima maqsadda berilganiga qarab: -aylanma mablag’larni to‘ldirish uchun. Bunda xomashyo, materiallar, yoqilg’i va boshqa joriy aktivlar sotib olish uchun sarflanadi; -kapital qo‘yilmalarga: binolarni va boshqa obyektlarni qurish, asbob- uskunalarni sotib olish, asosiy vositalarni qayta qurish yoki qayta jihozlash, kapital ta’mirlashga sarflash uchun; -muomala fondlarini to‘ldirish uchun. Bunday kreditlar tovarlarni sotib olish, saqlash va sotish jarayonlarini amalga oshirish uchun sarflanadi. Kreditning qancha muddatga berlishi va qaytarilishga qarab: Qisqa va uzoq muddatli kreditlarga bo‘linadi. Qisqa muddatli kreditlar odatda uch oydan tortib bir yil muddatgacha beriladi. Qisqa muddatli kreditlar asosan aylanma mablag’larni to‘ldirish uchun beriladi ya’ni tovar-moddiy boyliklarni sotib olish va hisob- 9 1.2 Kredit ta’minoti, iqtisodiy mohiyati va huquqiy asoslari Qarz oluvchilarga talablar: Salbiy kredit tarixi mavjud bo‘lmasligi kerak. Kredit liniyasi taqdim qilish sanasiga qarz oluvchining bank hamda davlat byudjeti va byudjetdan tashqari maqsadli jamg armalar oldida muddati o‘tganʼ qarzdorligi mavjud bo‘lmasligi kerak. Ushbu kredit mahsuloti bo‘yicha kredit liniyasi mavjud bo‘lmasligi kerak. Taqdim qilinishi mumkin bo‘lgan ta’minot turlari: Kreditni qaytmaslik xatari sug’urta qilish bo‘yicha sug’urta polisi quyidagi shartlar bilan: -Sug’urta shartnomasi muddati kredit muddatidan kamida 30 kalendar kuniga ko‘p bo‘lishi kerak. -Sug’urta kompaniyasi tomonidan taqdim etiladigan polisning “sug’urta hodisasi” bo‘limiga quyidagilar kiritilishi kerak -Qarzdor tomonidan kredit qarzdorlik va unga hisoblangan foiz va boshqalar uchun uch oy davomida ketma ket to‘lov jadvaliga asosan to‘lanmagani oqibatida bank boshqaruvining tegishli tartibdagi qaroriga asosan qarzdor umidsiz deb tavsiflanishi -Qarzdor tomonidan kredit shartnomasi shartlari bajarilmasligi yoki buzilishi natijasida kredit shartnomasining muddatdan oldin sud tartibida bekor qilinishi; 11 2.3 Loyiha va qarz oluvchilarning moliyaviy tahlili Xo jalik yurituvchi subyektlarning kreditga layoqatligini ularning moliyaviyʻ hisobotlari asosida tahlil qilishda quyidagi asosiy moliyaviy koeffitsiyentlardan foydalaniladi: a) sof o z aylanma aktivlari miqdori (balans likvidligi); ʻ b) qoplash koeffitsiyenti; c) joriy likvidlik koeffitsiyenti; d) avtonomiya koeffitsiyenti; e) sof o z aylanma aktivlar (SAA) aylanuvchanligi; ʻ f) TMZlarning aylanuvchanlik davri; g) debitor qarzdorliklarning aylanuvchanlik davri. Asosiy moliyaviy koeffitsiyentlar tahlili quyidagicha o tkaziladi ʻ 3.5-jadval Asosiy moliyaviy koeffitsiyentlar tahlili № Ko rsatkichla ʻ r Hisoblash formulasi Moliyaviy hisobot satrlari Izoh Ko rsatkic ʻ h chegarasi 1 Sof o z ʻ aylanma aktivlari (O z ʻ mablag lari ʻ manbalari+ Balans satr (480+490)- 130-211-290- Korxonaning hisobot sana- siga mavjud sof o z ʻ aylanma mablag larining ʻ K>0 65 Garov predmeti sifatini baholash mezoni Ichonchlilik reytingi Garovdagi mulk va ssuda qiymatining holati Garovdagi predmetning likvililigi Garov predmetini nazorat qilish imkoniyati Misollar A 100% yoki undan yuqori Tez sotiladi Butunlay bank naoratida Bankdagi deposit B 100% dan kam Narxlar tebranishi va realizatsiyasida qiyinchiliklar bo‘lishi mumkin Bankka saqlash uchun berilgan kotiovka qilinadigan qimmatli qog’ozlar C 100% dan kam Nazorat qilishda muammo bor -kotirovkalanmaydigan qimmatli qog’ozlar, -tovar moddiy boyliklar D 100% dan kam Narx tushadi, sotishda muammolar bor Nazorat qilishda muammolar bor Tovar moddiy boyliklar E 100% dan kam Narx tushadi Nazorati yo‘q Tovar moddiy boyliklar Garov ostida kreditlash jarayonida tjorat banklari odatda ssudalarni mol- mulkni butun qiymatiga emas, balki muayyan bir qismiga (garov obyekti qiymatining 50% dan 90% igacha) beradi. Shuning uchun garov beruvchida o‘z mulkini qo‘shimcha (kelgusi) garovga berish imkoniyati paydo bo‘ladi. Mol-mulk 59 Kirish Mavzuning dolzarbligi . Bozor munosabatlarining ajralmas bog’inlaridan biri bo‘lgan bank tizimini yanada isloh qilish va erkinlashtirish zamirida iqtisodiyotni rivojlantirish, xalqaro bank tizimi talablariga muvofiq keluvchi mahalliy banklar faoliyatini yanada takomillashtirish shu kunning dolzarb vazifalaridan hisoblanadi. Jamiyat yaxshi taraqqiy qilgan bank tizimi va banklar faoliyatiga ega bo‘lmasdan sog’lom taraqqiy qilishi mumkin emas. Bozor iqtisodiyoti sharoitida, banklar faoliyatidagi eng dolzarb muammolardan biri bu berilgan kreditlarning o‘z vaqtida va to‘laligicha qaytarilmasligidir. Ushbu holat kredit olgan mijoz tomonidan olingan kreditni qaytarib bermaslik yuzasidan paydo bo‘ladigan riskni minimallashtirishga yordam beradigan yo‘llardan biri mijoz mulkining ma’lum qismini garov sifatida berilayotgan kredit uchun talab qilishdir. Bugungi kunda Respublikamizda iqtisodiyotni rivojlantirishga yo‘naltirilayotgan bank kreditlari hajmining oshishi, bank kreditlaridan foydalanayotgan turli mulkchilik va xo‘jalik yuritish shaklidagi mijozlar miqdori ko‘payishi va banklar tomonidan berilayotgan kreditlarni oqilona joylashtirish va ular samaradorligini oshirish, berilgan kreditlar hamda ular bo‘yicha hisoblangan.foizlarni o‘z vaqtida undirib olishni ta’minlash banklar kredit portfeli ustidan doimiy kuzatib borish asosiy vazifasi etib belgilanmoqda. Kredit oluvchilarning to‘lovga layoqatsizligi, hisob-kitob qilishga qurbi yetmayotgani moliya-bank tizimida jiddiy muammolar paydo bo‘lishiga olib kelmoqda. Bank tizimini isloh qilish bugungi kundagi eng dolzarb masalalardan biridir. Prezidentimiz Sh. Mirziyoyev aytganidek: “Biz bank-moliya sohasida islohotlarni yanada chuqurlashtirish niyatidamiz. Gap mazkur sohada sog’lom raqobat muhitini yaratish , xorijiy banklarni o’zbekistonga faol jalb etish, samarali fond bozorini shakllantirish haqida bormoqda. Biz zalda bank sohasiga investitsiya kiritgan xorijiy hamkorlarimizni ko’rish bizga katta mamnuniyat bag’ishlaydi. Biz xorijiy 3 kitoblarni amalga oshirish uchun beriladi. Bunday kreditlarni aylanma mablag’larni shakllantirishdan ko‘ra ko‘proq ularni to‘ldirish uchun subyektlar oladi. Uzoq muddatli kreditlar asosan uch yildan ko‘proq muddatlarga beriladi, maqsadi ham turlicha bo‘ladi ya’ni kapital qo‘yilmalar uchun olinib, asosiy vositalarni qurish, sotib olish, modernizatsiyalash uchun sarflanadi. Milliy valyutada mijozlarning vaqtinchalik qisqa muddatda pul mablag’lari ehtiyojlarni qondirish, jumladan xomashyo, tayyor mahsulotlar sotib olish, ko‘rsatilgan xizmatlar uchun, komunal, ijara, ish haqi, muddatli soliq to‘lovlarni amalga oshirish, bojxona to‘lovlari, davlat boji, tenderda qatnashish uchun kafolat summasi va boshqa ehtiyojlarni qondirish uchun beriladi. Agar kredit qisqa muddatga berilayotgan bo‘lsa, mahsulotdan foydalanish mumkin bo‘lmagan maqsadlar mavjud: Asosiy vositalarni sotib olish Bank oldidagi mavjud qarzdorliklarni to‘lash Qurilish ishlari bilan bog’liq xarajatlarni amalga oshirish (qurilish faoliyati va qurilish mahsulotlari savdosi bilan shug’ullanuvchilardan tashqari) Boshqa shaxslarga qarz mablag’larni taqsim qilish yoki to‘lash Qimmatli qog’ozlar, aksiyalar sotib olish Dividend to‘lovlarni amalga oshirish Ish haqidan boshqa maqsadlarda hisobvarog’dan naqd pul ko‘rinishida chiqim qilish (faoliyati qishloq xo‘jaligi faoliyati bilan shug’ullanuvchi va faoliyatda doimiy ravishda naqd pulga mahsulot sotib olganlar bundan mustasno) Yuridik shaxslar ustav fondiga ulush sifatida kiritish Qimorxonalar tashkil etish Amaldagi qonun hujjatlar bilan bog’liq va bank kredit siyosatiga asosan taqiqlangan boshqa barcha maqsadlar . 10 mumkin. Filial boshqaruvchisi va garov mulki bo‘yicha mutaxasis garov obyektining tanlanishi, likvidligiga garov bo‘yich hujjatlarning to‘g’ri rasmiylashtirilishi uchun shaxsan javobgardir. 3.1-jadval Garovni baholash tamoyillari Garov turi Bozor qiymati yoki baholash, quyidagilar bo‘lsa Garov predmetining qiymati Yer maydonlari ( qishloq xo ‘ jaligi mahsulotlari yetishtirish uchun mo ‘ ljallangan hamda bog ’ va uzumzorlar , shunning qurilish uchun mo ‘ ljallangan ) Mustaqil baholovchi bahosidan bir yillik foiz to‘lovlarini chegirib tashlagan holda Ko‘pi bilan 50% Uy joy a) mustaqil baholovchi bahosidan bir yillik foiz to‘lovlarini chegirib tashlagan holda b) uy-joy ipoteka krediti hisobiga sotib olingan bo‘lsa, xarid bahosidan kelib chiqqan holda a) Ko‘pi bilan 75% b) 100 % gacha Biznes uchun mo‘ljallangan bino va inshootlar (savdo do‘konlari, mehmonxonalar, sexlar, ofis binolari va boshqalar) Mustaqil baholovchi bahosidan bir yillik foiz to‘lovlarini chegirib tashlgan holda Ko‘pi bilan 80% Qurilish maydonlari (biznes faoliyati uchun Mustaqil baholovchi bahosida bir yillik foiz to‘lovlarini Ko‘pi bilan 70% 54 4.yuridik shaxs egaligidagi baholash obyektining uning qiymatini aniqlash sanasidagiga aynan identifikatsiya qilish imkonini beradigan tavsifi, shuningdek yuridik shaxsning rekvizitlari; 5.baholash standartlari; 6.baholash obyektini baholashdan otkazish izchilligi va yakuniy qiymati, shuningdek olingan natijaning qo‘llanish chegaralari; 7.baholash obyektining qiymati 8.aniqlangan sana (baholash sanasi); 9.baholovchi tashkilot foydalanadigan hamda baholash obyektining miqdor va sifat xususiyatlarini belgilaydigan hujjatlar ro‘yxati; 10.garovga qo‘yilayotgan ko‘chmas mulkning obyektlar qirqimidagi qiymati; 11.uskunaning unumdorlik ko‘rsatkichlari va sifati. Baholash to‘g’risidagi hisobotda baholash.obyekti qiymatini hisoblash chiqish usulini asoslash uchun zarur bo‘lgan boshqa ma’lumotlar ham ko‘rsatilishi mumkin. Agar baholash obyektini baholashdan o‘tkazishda bozor qiymatidan farqlanuvchi qiymat aniqlangan bo‘lsa, baholash to‘g’risidagi hisobotda bahoni aniqlash mezonlari va baholash obyektining bozor qiymatini aniqlash imkoniyatidan voz kechish sabablari ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak. Baholash to‘g’risidagi hisobotning har bir beti baholashni o‘tkazgan baholovchi tomonidan imzolanadi, baholovchi tashkilot rahbari tomonidan va ushbu tashkilot muhri bilan tasdiqlanadi. Baholash to‘g’risidagi hisobotning mazmuni mazkur hisobotdan foydalanuvchilarni chalg’itmasligi hamda ikki xil talqinga yo‘l qo‘ymasligi kerak. Baholash tashkilotida ro‘yxatdan o‘tkazilgan kundan boshlab 6 oydan ortiq muddatga ega mulklarning bozor qiymati to‘g’risidagi hisobotlar, qabul qilishga yo‘l qo‘yilmaydi. Zarur bo‘lgan holda, baholash to‘g’risidagi hisobotning ishonchliligini tekshirish uchun mazkur hisobot qonun hujjatlarida belgilangan tartibda boshqa baholovchi tashkilot tomonidan shartnoma asosida ekspertizadan o‘tkazilishi 53 mumkin ekan. Uy-Joy faqatgina ipoteka krediti hisobiga olihgan taqdirda uning to‘la qiymati ajratilishi mumkin bo‘ladi. Chunki uy-joy o‘z qiymatini hech qachon yo‘qotmaydi va u har doim.o‘z qiymatini o‘stirib boradi. Biznes uchun mo‘ljallangan bino va inshootlar, texnologik uskunalar, transport va texnika vositalari qiymatining 80 foizigacha bo‘lgan qismiga qurilish maydonlari qiymatining esa 70 foizigacha bo‘lgan qismiga, ombordagi tovarlar va mahsulot qoldiqlari qiymatining 60 foizigacha bo‘lgan qismiga, zargarlik buyumlarining qiymatining 50 foizigacha ya’ni yarim qiymatigacha bo‘lgan qismiga kredit ajratilishi mumkin. Moliyaviy vositalarning baholanishida eng yuqori o‘rinda davlat qisqa muddatli obligatsiyalari baholanadi. Garovga qo‘yilayot gan mulklarni baholash quyidagicha amalga oshiriladi: -garoy mulkini baholovchi tashkilot tomonidan baholash; -garov mulki baholovchi tashkilot tomonidan baholangandan sơ’ng garov mulkining qiymatihi garovga qo‘yuvchi qarzdor bilan kelishish bayonnomasini rasmiylashtirish. Barcha hollarda Kreditlash xizmati ko‘rsatish to‘g’risida qaror qabul qilinguncha, garovga qo‘yilayotgan mulkni mulk egasi ishtirokida bevosita joyiga chiqib ko‘zdan kechirgan va o‘rgangan holda baholash talab etiladi. Garov mulkini ahvolini o‘rganish jarayonida bevosita joyiga chiqib, garov narsasini fotosuratlarini, kerak-bo‘lsa, videotasvirlarini olish, kredit komissiyasi tomonida kredilash xizmai ko‘rsatish masalasi ko‘rib chiqilayotganda, garov narsasi fotosuratlari, videotasvirlarining taqdimotini o‘tkazish lozim bo‘ladi Garov mulkini baholovchi tashkilot tomonidan baholash. "Baholash faoliyati to‘g’risida"gi qonunning 1l1-moddasida ko‘zda tutilgan holatlarda garovga olinayotgan mulklar O‘zbekiston Respublikasining xususiylashtirish, monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish davlat qo‘mitasining baholash faoliyatini amalga oshirishga litsenziyasiga ega bo‘lgan bank tomonidan tanlangan, tajribali va nufuzli baholovchi tashkilot tomonidan baholanishi lozim. Bunda, lozim bo‘lsa, baholovchi tashkilot bilan mulkni baholash bo‘yicha shartnomani uch 56 ijtimoiy menejment tizimi to g risidagi Siyosati hamda Nizom talablariga muvofiqʻ ʻ amalga oshiriladi. Bank kredit ajratishda halollik, shaffoflik, ishonchlilik, sherikchilik munosabatlari, iqtisodiy manfaatlar va imkoniyatlarni hisobga olish tamoyillariga rioya qiladi. Bank tomonidan mijozlarga ajratiladigan kreditlardan foydalanish shartlari bozor tamoyillari, shu jumladan mavjud resurslarning muddatliligi, loyihalarning texnik-iqtisodiy asoslari, kreditlarning qaytarilish imkoniyatidan kelib chiqqan holda mustaqil ravishda Kredit muddatlari Korporativ mijozlarga kreditlar kreditlanayotgan tadbirning o zini-o zi ʻ ʻ qoplashini hisobga olgan holda quyidagi muddatlarga beriladi: a) qarz oluvchi o z faoliyatini boshlashi uchun aylanma mablag larni ʻ ʻ shakllantirish va investitsiya loyihasining texnik-iqtisodiy asoslanishini ishlab chiqishga — 12 oy muddatgacha; b) aylanma mablag larni to ldirishga — 18 oy muddatgacha; ʻ ʻ c) qishloq xo jaligi mahsulotlarini yetishtirishni tashkil etish uchun aylanma ʻ mablag larni to ldirishga — 24 oy muddatgacha; ʻ ʻ d) qurilish yoki rekonstruksiya qilish ishlarini amalga oshirish muddatlaridan kelib chiqib qurilish yoki rekonstruksiya qilish uchun – 24 oy muddatgacha. Bunda, 12 oydan ortmagan muddatga imtiyozli davr berilishi mumkin; e) asosiy vositalar sotib olishga hamda asosiy vositalarni (bino-inshoot) qurilishiga va rekonstruksiya xarajatlariga, shu jumladan investitsion kreditlarning muddati loyihani o zini-o zi qoplashidan kelib chiqib ko pi bilan 60 oy ʻ ʻ ʻ muddatgacha. f) Bosh bank vakolatli kollegial organi tomonidan loyihalarga boshqacha muddatlar ham belgilanishi mumkin Jismoniy shaxslarga ajratiladigan kreditlar (mikroqarzlar) muddati ichki me yoriy hujjatlarga asosan belgilanadi. ʼ Jismoniy shaxslarga bankning o z mablag lari hisobidan beriladigan ipoteka ʻ ʻ kreditlari muddatlari Bank boshqaruvi tomonidan tasdiqlangan bankning ichki 32 Bankning mijozlarning to‘lovga qobilligini baholash tizimini takomillashtirish. Kredit riskini baholash tizimini takomillashtirish Kredit monitoringini kuchaytirish Kredit riskini kamaytirish maqsadida jori qilingan iqtisodiy normativlari bajarilishigiga rioya qilish. Mamlakatimizda tijorat banklari tomonidan kredit risklarini baholash va tartibga solish tizimini takomillashtirish borasida shuni aytish mumkinki, ushbu yo‘nalishda mavjud kreditlar va ular bilan bog’liq risklarni o‘rganish hamda kelgusida berilishi mumkin bo‘lgan kreditlar va ular bilan bog’liq risklarni o‘rganish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ushbu kredit risklarini o‘rganish ularning bank faoliyatiga banklarning kreditlash jarayoniga ta’sirini aniqlab olish mumkin. Bu esa o‘z navbatida bank faoliyatini samarali tashkil etish borasida amalga oshirish lozim bo‘lgan qadamlardan biri hisoblanadi. O‘zbekiston bank amaliyotida yuqorida keltirilgan kredit risklarini boshqarishda jaxon amaliyoti tajribasidan foydalanish mumkin. Risklarni kamaytirish uchun ularni baholab borish talab etiladi. Kredit risklarini baholashning besh asosiy o‘lchovi mavjud: 1. Reputatsiya. Mazkur Jarayon shaxsiy muomala, ham shaxsiy, ham ish bo‘yicha tajribasidan iborat bo‘lishi kerak. (kreditor, mahsulot yetishtirib beruvchilar va mijozlari tekshirish) 2. Imkoniyatlar. Qarz oluvchi o‘zining barcha operatsiyalari bo‘yicha (o‘zining butun faoliyati davomida qarz oluvchining olgan pullari) yoki aniq loyiha bo‘yicha mablag’ olish qobilyati va pul vositalarini boshqarısh qobilyati 3. Kapital. Qarz oluvchining kapital bazasi va kredit so‘ralgan loyiha uchun o‘zining mablag’larini sarflashga doir qatiyligi. Qarz oluvchi loyiha xavfi ma’suliyatini kredit beruvchi bank bilan birga o‘z zimmasiga olishi, o‘zining hissadorlik kapitalining qabul qilinishi mumkin bo‘lgan qismini taqdim etib, o`ziga tegishli bo‘lgan majburiyatlarini zimmasiga olishi kerak. 40 tizimidagi xodimlar, boshqaruv a’zolari, ahamiyatli qaror qabul qiluvchi vakolatli shaxslarning xatti harakatlarni yo‘lga soladi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2000 yil 2 martdagi “Tijorat banklari kredit siyosatiga qo‘yiladigan talablar to‘g’risida”gi Nizomga asosan bankning kredit siyosatiga quyidagicha ta’rif beriladi: Bankning kredit siyosati – kreditlash jarayonida yuzaga keluvchi risklarni boshqarishda bank raxbariyati tomonidan qabul qilinadigan choralar va uslublarni belgilovchi hamda bank rahbariyati va xodimlari kreditlar portfelini samarali boshqarishga doir ko‘rsatmalar bilan ta’minlovchi hujjatdir. Kredit siyosatining muhim tamoyillaridan biri shuki, u kredit faoliyati maqsad va vazifalarni aniqlab beradi. Kredit siyosati o‘z navbatida bank faoliyatidagi kredit menejmentining oqilona va samarali tarzda olib borishiga asos bo‘lib xizmat qiladi. Kredit siyosati yaxshi tuzilgan bo‘lsa, riskni minimallashtirish va boshqarishga yordam beradi. Kredit siyosati bank faoliyatida juda muhim ahamiyat kasb etadi, chunki ushbu siyosatda kreditlashning umumiy qoidalari va tamoyillari, eng muhimi ishlar ketma ketiligi ko‘rsatilib o‘tilgan bo‘ladi. Kredit siyosati barcha xodimlar uchun teng ahamiyatga ega bo‘lishligi kerak va bir xil bo‘ysunishlari lozim. Bank kredit siyosati bank resurslari, ularning joylashtirilish bilan chambarchas bog’liq. Bank resurslarining asosiy qismini jalb qilingan mablag’lar, jumladan yuridik va jismoniy shaxslarning depozitlaridan tashkil topadi. Bank tomonidan to‘plangan resurslarni to‘g’ri va oqilona joylashtirish bankning kredit siyosatining sifatiga bog’liq bo‘ladi. Kredit siyosati sifatiga va xolatiga qarab bank jalb qilgan resurslarini to‘g’ri joylashtirish va oldindan ko‘zlangan daromad olish imkoniyati yaratiladi. 1.1-jadval Kredit yo’qotishlarga ta’sir ko’rsatuvchi omillar 26 me yoriy hujjatlariga asosan belgilanadi. ʼ Xalqaro va mahalliy moliya institutlaridan jalb qilingan mablag lar ʻ hisobidan ipoteka kreditlari ular bilan tuzilgan shartnomalarda kelishilgan muddatgacha ajratiladi. Aylanma mablag lar uchun ajratilgan kredit tani bo yicha quyidagicha ʻ ʻ imtiyozli davr qo llanilishi mumkin: ʻ a) 15 oygacha ajratilganda uzog i bilan 6 oygacha (bunda kredit 12 oygacha ʻ ajratilganda imtiyozli davr ajratilayotgan kredit muddatining ikkidan bir qismidan uzoq bo lmasligi shart); ʻ b) 15 oydan yuqori muddatga ajratilganda uzog i bilan 8 oygacha. ʻ Asosiy vositalarni sotib olish uchun ajratilgan kreditning asosiy qismi bo yicha quyidagicha imtiyozli davr qo llanilishi mumkin: ʻ ʻ a) 18 oydan 36 oygacha ajratilganda uzog i bilan 6 oygacha; ʻ b) 36 oydan yuqori muddatga ajratilganda uzog i bilan 12 oygacha. ʻ Kredit foizi uchun imtiyozli davr qo llanilmaydi va har oyda so ndirib ʻ ʻ boriladi. Bosh bank Kredit qo mitasining qaroriga asosan kredit foizlari uchun ham ʻ imtiyozli davr qo llanilishi hamda kredit tani uchun ham boshqacharoq ʻ muddatlarga imtiyozli davr belgilanishi mumkin. Kredit foiz stavkasi va boshqa to lovlar hisob-kitobi ʻ O z mablag lari yoki jalb qilingan resurslar hisobidan berilayotgan kreditlar ʻ ʻ bo yicha foiz stavkasi mijoz bilan o zaro kelishuvga ko ra kredit shartnomasida ʻ ʻ ʻ belgilanadi. Kredit foiz stavkasini aniqlash: Bankning joriy va istiqboldagi likvidligini ta minlash maqsadida ʼ ajratiladigan kreditlar uchun tavsiya etiladigan eng kam foiz miqdori “Hamkorbank” ATBning Foiz siyosati doirasida Likvidlilikni va moliyaviy tavakkalchiliklarni boshqarish qo mitasi tomonidan belgilab boriladi. ʻ Loyihaning ahamiyati, bank mijozi xususiyati va o sha paytdagi bozor ʻ holatidan kelib chiqib, Kredit komissiyasi va Bosh bank Kredit qo mitasi kredit ʻ uchun boshqacha tartibda va miqdorda foiz stavkasini belgilashi mumkin. Bosh bank ruxsati bilan Kredit komissiyasi tavsiya etilgan eng kam foiz miqdoridan past foiz stavkada kredit ajratishga qaror qabul qilishi mumkin. Tadbirkorlik subyektlariga kredit ajratishda kredit foizidan imtiyoz qo llash ʻ O zbekiston Respublikasi davlat jamg armalari, agentliklari va boshqalar ʻ ʻ 33 Kredit loyihalarining qiymatini aniqlashda qarz oluvchi tomonidan so ralayotgan kredit miqdoriga ushbu qarz oluvchiga, o zaro aloqador qarzʻ ʻ oluvchilar guruhining “Hamkorbank” ATB barcha bank tarmoqlarida hamda bank ishtirokida tashkil qilingan lizing kompaniyalarida mavjud kredit (lizing, bank kafolati va boshqa majburiyatlari) qarzdorliklari qo shgan holda hisoblanadi. ʻ Qarz oluvchining arizasi kelib tushgan kundan boshlab, bank vakolatli organi tomonidan kreditning segmenti va maqsadiga qarab ushbu ariza bo yicha qaror ʻ qabul qilish muddati quyidagicha belgilanadi: - mikrokreditlarda: - aylanma mablag larni to ldirish maqsadi uchun — 7 bank ish kunigacha; ʻ ʻ - asosiy fondlarni shakllantirish uchun – 10 bank ish kunigacha; - kichik kreditlarda: - aylanma mablag larni to ldirish maqsadi uchun — 10 bank ish kunigacha; ʻ ʻ - asosiy fondlarni shakllantirish uchun – 15 bank ish kunigacha; - o rta kreditlarda: ʻ - aylanma mablag larni to ldirish maqsadi uchun — 10 bank ish kunigacha; ʻ ʻ - asosiy fondlarni shakllantirish uchun – 20 bank ish kunigacha; - yirik kreditlarda: - aylanma mablag larni to ldirish maqsadi uchun — 15 bank ish kunigacha; ʻ ʻ - asosiy fondlarni shakllantirish uchun – 30 bank ish kunigacha. Investitsion loyihalari 60 bank ish kungacha bo lgan muddatda ko rib ʻ ʻ chiqilishi mumkin. Investitsion loyihalarni ko rib chiqish muddatlari to g risida ʻ ʻ ʻ qarz oluvchi xabardor kilinadi. Ariza taqdim qilingandan so ng qarz oluvchi tomonidan taqdim qilingan ʻ hujjatlarda kamchiliklar aniqlangan taqdirda, bank tarmog i tomonidan ushbu ʻ to g risida kamchiliklar aniqlangan kunning o zida qarz oluvchiga u tomonidan ʻ ʻ ʻ berilgan aloqa kanallari orqali xabardor qilinadi. Kamchiliklar va ularni bartaraf etish haqidagi xabarnoma qarz oluvchining manziliga yozma ravishda pochta aloqasi orqali yoki qarz oluvchi tomonidan taqdim etilgan elektron kanallar orqali yuboriladi. Xabarnomada ko rsatilgan kamchiliklar qarz oluvchi tomonidan ʻ 15 kalendar kuni ichida bartaraf qilinmagan yoki izoh berilmagan taqdirda, arizani 29 tomonlama, ya’ni garovga qo‘yuvchi, baholovchi va bank o‘rtasida tuzilib, baholashning haqqoniy.o‘tkazilishini ta’minlash mumkin. Baholash obyektini baholashdan o‘tkazganlik uchun pul mukofotining miqdor baholash to‘g’risídagi shartnomada belgilab qo‘yiladi va baholash obyekti qiymatining baland-pastligiga bog’liq bo‘lishi mumkin emas. Baholovchi tashkilotning xizmati uchun pul mukofoti (to‘lovi) qarzdor/garovga qo‘yuvchining o‘z mablag’lari hisobidan amalga oshiriladi. Mulkning bozor qiymati uchta usul bilan olingan hisob-kitob qiymatini tahlil qilish orqali aniqlanadi: a) xarajat usul; b) solishtirish usuli; v) daromad usuli. Bank filiallari, albatta, baholovchi tashkilotlardan garov obyekti qiymatini aniqlashda qo‘llanilgan uslub va hisob-kitoblar, tasdiqlovchi hujjat ma’lumotlarni talab qilib olishlari kerak. Baholash to‘g’risidagi xulosa qonun talablariga javob bermagan yoki mulkning baholovchi tomonidan belgilangan qiymatining to‘g’riligiga shubha tug’ilgan hollarda, bunday xulosani qabul qilmaslik va mijozdan mulkni yetarli tajribaga eg bo‘lgan, nufuzli baholash tashkilotida baholatishni talab qilib, baholashda Bankning malakali mutaxassisi ishtiroki va ta’sirini ta’minlash lozim bo‘ladi. Bunda, zarur bolgan holda, baholash tog’risidagi hisobotning ishonchliligini tekshirish uchun belgilangan tartibda boshqa baholovchi tashkilot tomonidan shartnoma asosida ekspertizadan o‘tkazilishi mumkin. Garov mulķí baholovchi, tashkilot tomonidan baholangandan so‘ng garov mulkining qiymatini garovga qo‘yuvchi qarzdor bilan kelishiladi va yozma ravishda garov narsasi bahosini kelishish bayonnomasini rasmiylashtiriladi. Garov narsasi bahosining kelishuvi bank filiali baholash komissiyasi va qarzdor garovga qo‘yuvchi tomonidan amalga oshiriladi. Bank va garovga qo‘yuvchi o‘rtasidag kelishuvga ko‘ra garov predmetini baholashni tuman shahar fillal yoki mintaqaviy filiali rahbarining buyrug’i bilan tuzilgan baholash komissiyasi amalga oshiradi. Fillal rahabarlar baholash komissiyasining raisi bolib hisoblanadi. Garovga qo‘yuvchi va tuman shahar 57 Tijorat banklarida kreditlarning buxgalteriya hisobini yuritish tartibi tog’risidagi 1435-son Nizom, “Tijorat banklarining hisobvaraqlar rejasi”, "Tijorat banklarida aktivlar sifatini tasniflash va aktivlar bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarni qoplash uchun zaxiralar shakllantirish hamda ulardan foydalanish tartibi to‘g’risidagi nizomiga asosan buxgalteriya hisobida aks ettiriladi. Kredit shartnomasi hamda unga qo‘shimcha kelishuvga muvofiq asosiy shartlari o‘zgartirilgan kreditlar shartlari qayta qorib chiqilgan kreditlar sifatida tasniflanadi va quyidagi tartibda hisobga olıb boriladi Qisqa muddatli kreditlar bo‘yicha: Debet 12109-13209 - berilgan shartlari qayta ko‘rib chiqilgan qisqa muddatli kreditlar. Kredit 12101-13201- berilgan qisqa muddatli kreditlar yoki 12105 -13205 - berilgan muddati o‘tgan kreditlar Uzoq muddatli kreditlar bo‘yicha: Debet 14505 -15505 - berilgan shartlari qayta ko‘rib chiqilgan uzoq muddatli kreditlar Kredit 14501-15501- berilgan uzoq muddatli kreditlar Kredit shartnomasiga va kreditni qaytarish grafigiga muvofiq qaytarilmasa muddati o‘tgan kredit sifatida tasniflanadi va quyidagicha hisobga olinadi: Qisqa muddatli kreditlar bo‘yicha: Debet 12105-13205 - berilgan muddati o‘tgan kreditlar Kredit 12101-13201- berilgan qisqa muddatli kreditlar yoki 12109- 13209 - berilgan sharlari qayta ko‘rib chiqilgan qisqa muddatli kreditlar Uzoq muddatli kreditlar bo‘yicha: Debet 12105-13205 - berilgan muddati o‘tgan kreditlar Kredit 14501-15501- berilgan uzoq muddatli kreditlar yoki 14505-15505 - berilgan shartlari qayta ko`rib chiqilgan uzoq muddatli kreditlar Bunda muddatli majburiyatnoma K-2 ga joylashtiriladi Aktivlar (kreditlar) bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarni qoplash uchun zaxira - bank kredit portfeli va balansdan tashqari majburiyatlarda yuzaga kelishi mumkin 46 ko rib chiqish rad etiladi va bu to g risida qarz oluvchiga bank tarmog i tomonidanʻ ʻ ʻ ʻ yozma ravishda javob xati yuboriladi. Ushbu rad javobi qayta ariza berishga to sqinlik qilmaydi. ʻ Chakana biznes yo nalishi kreditlarini ajratishda qarz oluvchining arizasi ʻ kelib tushgan kundan boshlab, bank vakolatli organi tomonidan ushbu ariza bo yicha asoslantirilgan holda qaror qabul qilish va mijozlarni xabardor qilish ʻ ichki me yoriy hujjatlarda ko rsatib o tilgan muddatlarda amalga oshiriladi. ʼ ʻ ʻ Ipoteka kreditlarining hajmi, foizlari, rasmiylashtirish bosqichlari va qarz oluvchining muvofiqlik mezonlari, hujjatlarni ko rib chiqish va qaror qabul qilish, ʻ shuningdek jalb qilingan mablag lar va boshqa mablag lar hisobidan ʻ ʻ moliyalashtirilganda, mazkur mablag hisobidan kredit ajratish shartlari hamda ʻ bank ichki me yoriy hujjatlarida keltirilgan talablarga asosan belgilanadi. ʼ Kreditlarni qaytarilishining asosiy manbalari quyidagilar hisoblanadi: a) birinchi manba – korporativ mijozlar uchun mijozning pul oqimlariga asoslangan to lov qobiliyati va loyihaning samaradorligi, jismoniy shaxslar uchun ʻ ularning o z faoliyati natijasida olingan daromadlari, pensiya va boshqa ʻ daromadlar; b) ikkinchi manba – ta minot hisoblanib, bunda garov (mol-mulk) ta minoti ʼ ʼ kredit to lovining yagona manbasi bo lmasligi lozim; ʻ ʻ c) uchinchi manba – amaldagi normativ-huquqiy hujjatlar asosida belgilab berilgan manbalar. Quyida ko rsatilgan holatlarda kredit ajratish mumkin emas: ʻ a) avval olingan kreditlarni qaytarish uchun; b) axloqiy normalarga zid hisoblangan maqsadlarga; c) zararlarni qoplashga hamda zarar ko rib ishlovchi yuridik shaxslar va ʻ ularning tarkibiy bo limlariga; ʻ d) nizom jamg armasi belgilangan tartibda va muddatda shakllanmagan ʻ xo jalik yurituvchi subyektlarga; ʻ e) muddati o tgan majburiyatlarni qoplashga (ish haqiga ajratilgan ʻ kreditlardan tashqari); f) nolikvid balansga ega bo lgan yuridik shaxslar va ularning tarkibiy ʻ bo limlariga, (normativ-huquqiy hujjatlarda va O zbekiston Respublikasi ʻ ʻ Hukumatining boshqa hujjatlarida belgilangan boshqa hollarda Bosh bank vakolatli organi ruxsati bilan kredit ajratilishi mumkin); 30 ta’minlangan kreditlar Boshqa banklar aksiyalari bilan ta’minlangan kreditlar 1,49 1,09 -0,4 Ta’minlanmagan kreditlar 0,19 0,32 0,13 Boshqalar 0,01 0,05 0,04 Jami kreditlar 100 100 Yuqorida keltirilgan jadvaldan ko‘rinib turibdiki, Asosiy vositalar garovi bilan ta’minlangan, uchunchi shaxs kafilligi bilan ta’minlangan va ko‘chmas mulk garovi bilan ta’minlangan kreditlar ulushi jami ajratilgan kreditlar ta’minotining katta qismiga to‘g’ri keladi. Xususan, asosiy vositalar 2021 yil holatiga ko‘ra 25.96 foizni tashkil etgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2022 yilga kelib 22.06 foizga yetgan va umumiy ta’minotdagi ulushi 3.9 foizga kamaygan. Ko‘chmas mulk bilan ta’minlangan kreditlar hamjmi ortgan 2021 yilda 29.83 foizni tashkil qilayotgan edi. 2022 yil holatiga 2.33 foiz o‘sgan. Uchunchi shaxs kafilligidagi kreditlar ham ortgan ya’ni umumiy taminotdagi ulushi ortgan 1.13 foziga ortgan va 2022yil boshida 25.49 foizni tashkil qilmoqda. Keying ko‘rsatkichlar ajratilgan kreditlar ta’minotidagi katta ulushga egalik qilmasada, ular ham bank faoliyatida muhim ahamiyat kasb etadi. Misol uchun ta’minlanmagan kreditlarni olamiz. 2021 yil holatiga ko‘ra 0.01 foizni tashkil qilayotgan edi, lekin 2022yilga kelib 5 barobar o‘sgan, ya’ni 0.04 foizga. Bunda shuni xulosa qilish mumkinki, bank ajratayotgan kreditlar ichida ta’minlanmagan kreditlar miqdori ortgan, ta’minlanmagan kreditlar odatda bankning eski va doimiy mijozlariga berilganligi sababli, bu ko‘rsatkichga qarab bankni o‘zining mijozlarigan bo‘lgan ishonchi ortgani yoki uning eski va doimiy mijozlari ko‘payayotganidan dalolat beradi. Tovar moddiy zaxiralar bilan ta’minlangan kreditlar ulushi 0,15 foizga kamaygan va 2022 yil boshiga 1.41 foizni tashkil qilmoqda. Sug’urta polisi bilan 62 -O‘tkazilgan monitoring natijasida qarzdorning to‘lov qobilyati qoniqarsiz ekanligi aniqlangan hollarda filial kredit komissiyasining tegishli qarori va monitoring hujjatlari ilova qilinib sug’urta tashkilotiga taqdim qilingan taqdirda; -Qarzdor bankrot bo‘lganda. Kredit munosabatlari iqtisodiyotda ma’lum bir uslubiy tayanchlarga asoslanadi. Uning asosiy elementlari ma’lum tamoyillar asosida suda kapitali bozori operatsiyalari olib boriladi. Kredit munosabatlari rivojlanishining birinchi bosqichida bu asoslar ko‘zga tashlangan edi, keyinchalik esa ular va xalqaro kredit va umumdavlat qonunchiligida ko‘zga yaqqol tashlanadi. Kredit iqtisodiy kategoriya sifatida o‘zining bir nechta tamoyillari va mezonlariga ega. Bular quyidagilarni misol qilib kitishligimiz mumkin: -Kredit qaytarib olinishi; -Kreditning_muddatliligi, ya’ni ajratilgan kredit belgilangan muddatlarda o‘z vaqtida qaytarilishi kerak bo‘ladi, bu uning muddatlilik tamoyili bo‘ladi. -Kreditning ta’minlanganligi – bu kredit olayotgan mijoz tomonidan olinayotgan kreditning garov obyekti yoki kafil bilan taminlanishidir. -Maqsadliligi - bu mijoz tomonidan olinayotgan kredit odatda ma’lum bir maqsadga yo‘naltirilgan bo‘ladi misol uchun tovar moddiy zaxiralarni sotib olish uchun yoki asosiy vositalarni modernizatsiya qilish uchun va boshqa turli maqsadlarda. Biz ko‘rib chiqadigan tamoyillardan biri aynan kreditning ta’minlanganligi tamoyilidir. Bu tamoyil yordamida kreditning iqtisodiyotni rivojlanishida moddiy ishlab chiqarish va qiymat o‘rtasidagi bog’liqlik ta’minlanadi. Bu tamoyilning mohiyatan shundan iboratki, bunda xo‘jalik aylanishida ishtirok etuvchi bank mablag’larining har bir so‘miga muayyan miqdorda moddiy boyliklar ta’minlangan holatda bo‘lishligi kerak. Banklar tomonidan iqtisodiyotning turli yo‘nalishlariga berilgan har qanday turdagi kreditlar to‘laqonli tovar-moddiy boyliklari bilan yoki ma’lum xarajatlar bilan ta’minlangan holatda bo‘lishi kerak. Tarmoqlarga yo‘naltirilgan kreditlarning ta’minlanmagan holatda berilishi bank kreditlarining bankka qaytib kelmasligi riskini oshiradi. Bu risk bankdagi pul muomilasiga yoki uning likvidliligiga yomon 12 3 koeffitsiyenti mablag lari + ʻ Qisqa muddatli investitsiyalar + debitorlik qarzdorliklar / joriy majburiyatlar ((210- 211)+320+370) /600 mablag lari va debitorlik ʻ qarzdorliklarining muddati o tmagan qismi ʻ hamda qisqa muddatli investitsiyalarning joriy majburiyatlarni qoplash imkoniyatini ifodalash uchun foydalaniladi. Ushbu koeffitsiyent 1,4 dan yuqori ko rinish olishi ʻ ijobiy hol. Tavsiyaviy kamayish darajasi kamida 0,7 yoki undan yuqori bo lishi kerak. ʻ 1-sinf; 1,5>K>1 2- sinf; 1>K>0.7 3- sinf; 0,7>K>0,4 4-sinf; K<0,4 5-sinf 4 4 Avtonomiya koeffitsiyenti O z ʻ mablag lari ʻ manbalari/ balans jami summasi Balans satr 480/780 Korxona jami aktivlarining qancha miqdori o z mablag lari ʻ ʻ hisobiga shakl- langanligini bildiradi. K>0,75 1-sinf; 0,75>K>0, 5 2-sinf; 0,5>K>0,4 3- sinf; 0,4>K>0,3 4-sinf; K<0,3 5-sinf 5 5 Sof o z ʻ aylanma aktivlar (SAA) aylanuvchanli gi (marta) Sotishdan tushgan tushum*365 kun / (hisobot davri boshiga SAA + davr oxiriga SAA) / 2 *hisobot davri kuni MNTH satr 010*365 / (balans satr davr boshiga (480+490-130- 211-290-190- 200) + davr oxiriga (480+490-130- 211-290-190- 200)) / 2*hisobot davri kuni) Hisobot davri davomida SAAning yillik aylanish tezligini ko rsatadi. ʻ K>10 1-sinf; 10>K>6 2-sinf; 6>K>4 3- sinf; 4>K>2 4-sinf; K<2 5-sinf 6 TMZlarning aylanuvchanli TMZlarning yillik o rtacha ʻ Balans satr (DB 140 satr TMZlarining aylanishi necha kunga to g ri ʻ ʻ K<30 1-sinf; 67 fililallar birgalikdagi baholash mazkur filiallar uchun bir qarzdorga o‘rnatilgan kreditlash limiti doirasida kredit (lizing, kafolat berish) bo‘yicha amalga oshiriladi. Boshqa holatlarda birgalikda garov mulkini baholash tegishli mintaqaviy filial tomonidan o‘tkaziladi, Garov mulkini baholashda quyidagi holatlarga ahamiyat berilishi talab etiladi: -garov narsasi uzoq muddat saqlanish xususiyatiga ega bơ’lishi; -garov narsasining moddiy va manaviy eskirishi darajasi; -garov narsasi narxining nisbatan barqarorligi; -garov narsasining keng iste’mol doirasiga egaligi, uning tez va erkin imkoniyatlari va likvidlik sifat ko‘rsatkichlari; -taklif etilgan mulk "Garov to‘g’risida"gi, "ipoteka to‘g’risida"gi qonunlar va boshqa qonunchilik hujjatlariga, mazkur tartibga, mulk egasining ta’sis hujjatlarida boshqa ichki meyoriy hujjatlarida, berilgan ishonchnomada ushbu mulkni garov sifatida olinishi mumkinligi, tassarruf etish bo‘yicha cheklov va taqiqlar yo‘qligi, garov shartnomasi yirik bitim, manfaatdorlik mavjud bo‘lgan bitim hisoblanganda, ta’sis hujjatlarida tegishli ta’qiq yoki cheklovlar mavjud bo‘lganda, tegishli boshqaruv organlari (mulkdorlari) roziligi olinganligi; -garovga taklif etilayotgan mulk davlat ulushi bo‘lgan yuridik shaxsga tegishli bo‘lganda, bunday mulkni garovga qo‘yish bo‘yicha vakolat mavjudliligi, lozim hollarda tegishl vakolatli organning roziligi olinishi -garovga taklif qilayotgan mulkda uchinchi shaxslarning ulushi borligi, unga nisbatan ta’qiq qo‘yilmaganligi, avval boshqa kreditorlar oldida majburiyatlar bo‘yicha garovga qo‘yilmaganligi, nizoli emasligi; -garovga qo‘yilayotgan mulk ko‘char mulk (asbob-uskuna, avtotransport vositalari va boshqalar) bo‘lsa, mulk ishlab chiqarilgan yil’, texnik hujjatlar bo‘yicha barcha qismlar mavjudliligi, ishlab chiqarish quvvati; -garovga qo‘yilayotgan mulk avval foydalanilgan bo‘lsa, amortizatsiya ko‘rsatkichlari va baholanayotgan paytdagi haqiqiy ishchi holat. 3.2-jadval 58 g) normativ-huquqiy hujjatlarda, shuningdek XMI mablag lari hisobidanʻ moliyalashtirilayotgan loyihalar bo yicha XMI bilan bank o rtasida tuzilgan ʻ ʻ shartnomalarda taqiqlangan faoliyat turlarini moliyalashtirishga; h) ilgari olingan kreditlar bo yicha so ndirilmagan muddati o tgan qarzdorlik ʻ ʻ ʻ mavjud bo lgan jismoniy shaxslarga; ʻ i) jismoniy shaxslarga xorijiy valyutada kreditlar berish; j) qimorxona faoliyatiga va mohiyati jihatidan qimor o yinlariga ʻ tenglashtirilgan faoliyati mavjud bo lgan mijozlarga; ʻ k) mikroqarz ajratishda jismoniy shaxsning qarz yuki ko rsatkichi 50 foizdan ʻ ortgan holatlarda; l) ta lim kreditlari tabaqalashtirilgan to lov-kontrakt asosida va ʼ ʻ tabaqalashtirilgan to lov-kontraktning minimal miqdoriga teng bo lgan bir martalik ʻ ʻ to lov asosida tahsil olish uchun; ʻ m) salbiy kredit tarixi mavjud bo lganlar qarz oluvchilarga (bosh bank ʻ vakolatli organlari ruhsati hamda avtomatlashgan skoring jarayonidan ijobiy qaror qabul qilingan holatlar bundan mustasno). n) O zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlari bilan amalga oshiriladigan ʻ alohida yirik loyihalardan tashqari, hududlarni va tarmoqlarni rivojlantirish doirasida investitsiya loyihalarini kreditlash ushbu loyiha tashabbuskorning shaxsiy mablag i hisobidan loyiha qiymatining 30 foizidan kam bo lmagan ʻ ʻ miqdorda moliyalashtirilgan taqdirda amalga oshiriladi. Bank tarmoqlariga belgilangan limit doirasidagi loyihalar bo yicha mijozga ʻ kredit ajratish to g risida ijobiy qaror qabul qilingach, bank va mijoz o rtasida ʻ ʻ ʻ kredit shartnomasi 30 kalendar kun ichida imzolanishi kerak. Bosh bankning vakolatli organlari tomonidan ma qullangan loyihalar bo yicha kredit ʼ ʻ shartnomasini rasmiylashtirish muddati loyiha bo yicha ijobiy qaror qabul qilingan ʻ kundan boshlab 60 kundan ortmasligi lozim. Agar Bosh bankning vakolatli organi qarorida qo shimcha muddat talab qilinadigan shartlar ko rsatilgan bo lsa, ushbu ʻ ʻ ʻ muddat 90 kungacha bo lishi mumkin. Ushbu muddatda kredit shartnomasi ʻ imzolanmagan loyiha bo yicha qabul qilingan qaror mijozni yozma ravishda ʻ xabardor etish orqali o z kuchini yo qotgan deb hisoblanadi. ʻ ʻ Yozma xabar topshirilgan yoki buyurtma pochta orqali jo natilgan sana ʻ mazkur yozma xabar yuborilgan sana hisoblanadi. Bank tomonidan moliyalashtirilayotgan loyihalar bankning ekologik va 31 ularning qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasining 100 foizi miqdorida maxsus zaxira shakllantirishi lozim. Standart aktivlar bo‘yicha zaxira bank sof foydasi hisobida yaratilganda quyidagi buxgalteriya o‘tkazmasi beriladi: Debet 31206 Sof foyda (zarar) (aktiv-passiv) Kredit 30911 Standart aktivlar bo‘yicha zaxira Kreditlar bo‘yicha ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararlarni qoplash zahirasini shakllantirish quyidagi provodka orqali rasmiylashtiriladi: Debet 56802 Kreditlar bo‘yicha ko‘rilıshi mumkin bo‘lgan zararlarni baholash Kredit 12199-15599 - berilgan kreditlar bo‘yicha ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararlarni qoplash zahirasi (kontr-aktiv) "Ishonchsiz" kreditlarni ehtimoliy zararlarni qoplash zaxiralari hisobidan qoplash to‘g’risidagi qaror bank boshqaruvi tomonidan qabul qilinib, bu haqda bank Boshqaruvi bank Kengashiga uch kunlik muddat ichida malumot beradi. Zararlarni qoplash zaxiralari hisobidan qoplangan ishonchsiz aktivlarning hisobi "Ko‘zda tutilmagan holatlar hisobvarag’ida yuitiladi, Bunda quyidagi buxgalteriya o‘tkazmalari amalga oshiriladi Debet 12199-15599 - berilgan kreditlar bo‘yicha ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararlarni qoplash zahirasi (kontr-aktiv Kredit Tegishli aktiv hisobvaraq Berilgan kredit ta’minot hisobiga qoplanadigan bo‘lsa pul mablag’lar 29801 “Mijozlar bilan hisob-kitoblar" hisobvarag’iga kirim qilingandan so‘ng kreditlar bo‘yicha asosiy qarzni va mazkur kredit bo‘yicha hisoblangan, lekin hali olinmagan foizlari qaytarish quyidagi buxgalteriya o‘tkazmasi orqali amalga oshiriladi a) Asosiy qarz qaytarilganda Debet 29801 Mijozlar bilan hisob-kitoblar Kredit - Kredit hisobvaragi b) Asosiy qarz to‘liq qaytarilgandan keyin, foizlar qaytarilayotganda Debet 29801 "Mijozlar bilan hisob-kitoblar 48 yaxshilanishi, moliyaviy rivojlanishning asosiy kengayish turi sifatida tan oladi. Bu, kreditni olish orqali subyektlar va tashkilotlar uchun yangi imkoniyatlarni ochadi, investitsiyalarni jalb qilish, iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlash, korxonalar va davlat tashkilotlari uchun iqtisodiy rivojlanishni taminlash, ishlab chiqarishni rivojlantirish, yangi ish o‘rinlari yaratish va xizmatlar ko‘rsatish qobiliyatini kengaytirish yoki moliyaviy risunokni yaxshilash orqali kredit tizimining katta ro‘li mavjud. Bank Kredit siyosati joriy yil davomida bankning o z va jalb qiladiganʻ mablag larini kreditlarga samarali joylashtirish, shuningdek bank aktivlarini ʻ joylashtirish va boshqarish bilan bog liq jarayonlardagi tavakkalchilikni ʻ minimallashtirish maqsadida qabul qilinadigan choralar va uslublar majmuasi hamda kredit portfelini samarali boshqarishga doir ko rsatmalar bilan ta minlovchi ʻ ʼ hujjatdir. Tijorat banklari faoliyatida kreditlash jarayonida yuzaga keladigan kredit risklarini aniqlash, ularning risk darajasini baholash va ularni samarali boshqarish banklar faoliyatida yuzaga keladiga risklaming hajmi va ta’sir doirasini belgilab beradi. Shu bois, bank risklarining ichida asosiy o‘rinni egallovchi kredit risklarining ta’sir darajasini kamaytirish banklarning daromadlari va foyda olish imkoniyatini kengaytiradi. Bugungi kunda yurtimizda banklar sonini ortishi ular o‘rtasidagi raqobatni kuchayishiga olib kelmoqda. Bu raqobat kurashida omon qolish uchun bank turli amaliyotlar bilan boshqa banklarga ketayotgan mijozlar oqimini to‘sib o‘zi tomon yo‘naltirishi kerak bo‘ladi. Bunga qanday qilib erishish mumkin degan savolga quyidagicha javob berish mumkin: Banklar o‘zlarini mijozlar uchun ko‘plab kredit mahsulotlari taklif etish orqali raqobatga qarshi turishlari mumkin. Shartlarni sodda va ko‘rsatkichli qilish, shuningdek, avtomatlashtirilgan usullar orqali kredit mahsulotlarini taklif etish orqali mijozlarga xizmat ko‘rsatishni osonlashtirish. Bugungi kunda odamlar xizmatlar sifatini va ular ko‘rsatilayotgan vaqtni qadrlashadi ya’ni kim sifatli va tez xizmat ko‘ratsa mijozlar unga tomon talpinadi. Bank o‘zining mijozlarini sonini oshirishni hohlasa, u turli xil tashqi omillarga 77 - F2 090 satr (Asosiy faoliyatning boshqa daromadlari bir martalik operatsiyalar orqali ko rilgan bo lsa va kelajakda takrorlanish ehtimoli kam bo lsaʻ ʻ ʻ ayriladi, aks holda tuzatish kiritilmaydi. Ya ni, asosiy vosita va aktivlarni ʼ balansdan chiqarish orqali ko rilgan daromadlar, penya va jarimalar, debitorlik va ʻ kreditorlik qarzlarini voz kechish orqali ko rilgan daromadlar, beg araz moliyaviy ʻ ʻ yordam va x.k). + Asosiy vosita va nomoddiy aktivlarga hisobot davrida hisoblangan amortizatsiya miqdori F№1 satr011 (Moliyaviy hisobot davriga moliyaviy natijalar (F№2) hisobotida aks ettirilgan amortizatsiya xarajatlari qarz oluvchi tomonidan alohida ichki birlamchi buxgalteriya ma lumotlari orqali olinishi lozim. Agarda ʼ bunday ichki buxgalteriya ma lumoti mavjud bo lmasa yoki bunday ma lumotni ʼ ʻ ʼ olish imkoniyati mavjud bo lmasa, amortizatsiya ajratmalari quyidagicha ʻ aniqlanadi: Yil yakuniga amortizatsiya ajratmalari f№1 satr011+f№1 satr022-Yil boshiga amortizatsiya ajratmalari F№1 satr011+ F№1 satr022). +/-Qarz oluvchining operatsion doimiy faoliyatidan boshqa bir martalik, kelajakda takrorlanish ehtimoli kam bo lgan daromad (foyda) va xarajatlari ʻ (zararlari) bo yicha tuzatish kiritilishi lozim. Ushbu holatda operatsion doimiy ʻ faoliyatidan boshqa bir martalik daromadlar (foyda) ayriladi, harajatlar (zarar) qo shiladi. ʻ Loyihaning o zini-o zi oqlashi biznes joyiga chiqib, o rganish kunidagi ʻ ʻ ʻ ko rsatkichlar tahliliga (J-USBP) asosan aniqlanganda EBITDA ko rsatkichi ʻ ʻ quyidagicha aniqlanadi: (Kredit to lov qobiliyati (potensiali)+kredit to lovlari+soliq to lovlari) * 12. ʻ ʻ ʻ O rta va yirik kreditlar C qo rib chiqilib, qaror qabul qilinadi. ʻ ʻ Xulosa Kreditning ahamiyati esa uning kredit oluvchilar, kredit beruvchilar va umumiy iqtisodiy muhit uchun ahamiyati juda ulkan. Kredit tizimining 76 bo‘yicha) bo‘lishi mumkin. Shartnomada kafilning o‘z majburiyatlarini bajarish bo‘yicha tartib qoidalar va ko‘rsatmalar mavjud bo‘lishi kerak. Kafilning javobgarligi qonun bilan asoslanadi. Bank kafil bilan o z munosabatlarini o‘rnatishda, kafillik shartnomasida qarz oluvchi bilan o‘zaro javobgarlik to‘g’risida ko‘rsatma berilmagan bo‘lsa, kafil subsidiar javobgarlikni o‘ziga oladi. Bunday holda kreditor birinchi navbatda, qarz oluvchiga qarzni undirish bo‘yicha murojat qiladi va kafilning javobgarligi faqatgina kredit shartnomasi bo‘yicha qarz qoplanmaganda yuz beradi. Agar asosiy qarzdor kreditorning majburiyatlarini to‘liq bajarishni rad etsa yoki kreditor belgilangan muddatda taqdim etilgan talabnoma bo‘yicha javob olmasa, bunda talabnoma subsidiar javobgarlikni o‘ziga oluvchi shaxsga taqdim etilishi mumkin. Subsidiar javobgarlikni olgan shaxs (kafil) kreditor tomonidan taqdim etilgan talabnomani bajarishdan oldin asosiy qarz oluvchini bu haqda ogohlantirishi lozim. Agar subsidiar jayobgarlikni olgan shaxsga davo qo‘zg’atilgan bo‘lsa, bunday holda u (kafil) asosiy qarz oluvchini bu ishda qatnashishga jalb etadi. Aks holda asosiy qarz oluvchi subsidiar javob beradigan kafilga qarshiligini ko‘rsatish huquqiga ega. Yana shuni belgilab o‘tish kerakki, kafil va qarz oluvchi o‘rtasida munosabat kafil va kreditor o‘rtasidagi munosabatga ta’sir qilmaydi Kredit ta minotiga qo yiladigan talablar:ʼ ʻ Kreditni qaytmaslik tavakkalchiligini, xavfini oldini olish, pasaytirish maqsadida mijoz majburiyatlarni to liq qoplovchi va tez sotilish xususiyatiga ega ʻ bo lgan ta minot taqdim qilishi lozim. ʻ ʼ Qarz oluvchi tomonidan majburiyatlarning bajarilishini ta minlash ʼ maqsadida bank tomonidan quyidagi ta minot turlaridan biri qabul qilinadi: ʼ mol-mulk garovi; qimmatli qog ozlar garovi; ʻ tijorat banki yoki sug urta kompaniyasining kafolati; ʻ uchinchi shaxs kafilligi; 19 Bank kreditlari foizi bilan qaytarib berishga, ma’lum muddatga va kreditning ta’minlanganlik tamoyillari asosida beriladi. Kreditning moliyadan farqi ham aynan shu yerda paydo bo‘ladi, ya’ni qaytarib berishligi uni moliyadan farqlaydi. Kredit berilayotganda ma’lum bir muddatga beriladi va ushbu muddat o‘z nihoyasiga yetgandan so‘ng to‘liq qaytarilib berilishi lozim bo‘ladi. Kredit turli xil muddatga (kredit beruvchi oluvchi o‘rtasida kelishiladi, odatda eng qisqa muddati uch oydan boshlanadi. Bir yilgacha qisqa muddatli bir yildan besh yilgacha o‘rta muddatli va besh yildan ko‘proq muddatga bo‘lsa, uzoq muddatli bo‘ladi. Bu bankning kredit siyosatiga bog’liq) beriladi. Kredit muddati bank va mijoz tomonidan o‘zaro kelishiniladi, kredit shartnoma asosida hujjatlarda qayd qilinadi, bu esa risk darajasini pasaytiradi, Mijoz kreditni bankdan olib undan foydalanganlik uchun bankga qo‘shimcha haq to‘laydi. Bu summa kredit foizi (ssuda foizi) sifatida hisoblab chiqiladi va kredit shartnomaning bir qator bandlarida o‘z aksini topadi. Bank bergan kredit summasi ta’minlanganligi katta ahamiyat qaratadi. Chunki mijoz bankdan olayotgan bank kreditining qaytarilishi kafolatlangan bo‘lishi lozim. Bank kreditining ta’minlangan bo‘lishligi kerakligi ta’kidlanadi, u quyidagi yo‘llari orqali ta’minlangan bo‘lishi mumkin: -uchinchi shaxs kafolati (kafilligi). Kimdir kredit olayotgan mijoz uchun kafil bo‘lib bersa, shundagina bank bu mijozga kredit ajratishi mumkin bo‘ladi. Mabodo mijoz o‘z majburiyatini bajara olmagan taqdirda mijozga kafil bo‘lgan uchunchi shaxsga majburiyatlar yuklatiladi. -kredit olgan mijozning mol-mulkini garovga qo‘yish yo‘li bilan, mijoz garovga qo‘ygan mol-mulki kreditning ta’minlanganligini kafolatlaydi, mijozning pul oqimi ajratilgan kreditni qaytarishga yetmay qolgan taqdirda, uning qo‘ygan garovi kreditni qoplashga yo‘naltiriladi. -sug’urta kompaniyalari kreditni sug’urtalash yo‘li bilan amalga oshirilishi mumkin. Kredit ko‘pincha maqsadli ravishda ajratiladi ya’ni ma’lum bir maqsadga, asosiy vositani sotib olishga, aylanma mablag’larni to‘ldirishga va boshqa 8 Quyidagilar kreditning ta minoti sifatida garov narsasi bo‘lishi mumkinʼ emas: -suv va havo kemalari; -qimmatbaho toshlar va noyob zargarlik buyumlari; -antikvar buyumlar; -O‘zbekiston Respublikasi hududi tashqarisida joylashgan barcha turdagi aktivlar; -O‘zbekiston Respublikasi hududi doirasida yer va yer osti boyliklari; -muomaladan chiqarilgan mol-mulklar; -qarzdorning shaxsi bilan uzviy bog liq bo‘lgan talablar, xususan, sog lig iga yoki ʼ ʼ ʼ hayotiga yetkazilgan zararni qoplash talabi, alimentlar bo‘yicha talablar; -boshqa shaxsga berilishi qonun bilan man etilgan talablar; -tarixiy, badiiy yoki madaniy qiymati bo‘lgan mol-mulklar, kolleksiyalar; -davlat xavfsizligini ta minlash maqsadida, O‘zbekiston Respublikasining tegishli ʼ qonunlarida, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va Vazirlar Mahkamasining tegishli qarorlarida qayd etilgan garov va ipotekaga qo‘yilishi man qilingan boshqa turdagi obyektlar; -o‘zboshimchalik bilan qurilgan qurilmalar mavjud bo‘lib, ko‘chmas mulkni mazkur -qurilmalarsiz realizatsiya qilish imkonsiz bo‘lgan ko‘chmas mulklar; -to‘liq yoki qisman kirish yo‘llari mavjud bo‘lmagan, shuningdek, kirish yo‘li boshqa shaxsning mulki joylashgan hududga bog liq bo‘lgan ko‘chmas mulklar; ʼ -oldin turar joy bo‘lgan, to‘liq yoki qisman noturar joyga aylantirilgan, lekin ushbu mulklarni aloxida sotish imkoniyati mavjud bo‘lmagan ko‘chmas mulklar. Garov obyekti quyidagi talablarga javob berishi lozim: -boshqa banklar tomonidan ajratilgan kreditlar bo‘yicha garovga qo‘yilmaganligi. “Hamkorbank” АTB oldidagi majburiyatlarni ta minlash uchun ʼ garovga qo‘yilgan garov obyekti, navbatdagi garov sifatida ishlatilishi mumkin. Bunda: -dastlabki va keyingi qarz oluvchi aynan bir shaxs bo‘lishi lozim, Bosh bank Kredit qo‘mitasida ko‘riladigan loyihalar bundan mustasno; 16 O` ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI A NDIJON MASHINASOZLIK INSTITUTI “IQTISODIYOT” fakulteti "Buxgalteriya hisobi va menejment" kafedrasi AXMATJONOV BAXTIYORJON MAMATRAIMJON O’G’LI (familiyasi, ismi, otasining ismi) TIJORAT BANKLARIDA KREDIT OPERATSIYALARI, ULARNING HISOBI VA RASMIYLASHTIRILISHI Mavzusidagi BITIRUV MALAKAVIY ISHI Bajardi: “Buxgalteriya hisobi va audit” yo’nalishi 4 kurs 11-20 guruh Bitiruvchisi : Axmatjonov Baxtiyorjon Ilmiy rahbar: Abdullayev A. “Buxgalteriya hisobi va menejment" kafedrasi professori Andijon- 2024 y. 1 mo‘ljallangan) chegirib tashlagan holda Texnologik uskunalar (asosiy vositalar) a) mustaqil baholovchi bahosidan amortizatsiyasini chegirgan holda qoldiq qiymatidan b) bank krediti hisobiga import shartnoma bo‘yicha sotib olingan yangi texnologik uskunalar, transport vositalari, texnikalar, ularning sotib olingan bahosidan kelib chiqqan holda a) ko‘pi bilan 80% b) ko‘pi bilan 80% Kompyuter texnologiyalari va maishiy texnikalar Kompyuter texnologiyalari, maishiy texnika mustaqil baholovchi bahosidan Ko‘pi bilan 30% Transport va texnika vositalari Mustaqil baholovchi tomonidan belgilangan bozor bahosidan kelib chiqib Ko‘pi bilan 80% Ombordagi tovarlar va mahsulot qoldiqlari Ombordagi tovarlar, tayyor mahsulot qoldiqlari – ularning tannarxi bahosidan kelib chiqqan holda Ko‘pi bilan 60% Zargarlik buyumlari Mustaqil baholovchi tomonidan belgilangan bozor bahosidan kelib chiqib 50% Jadval ma’lumotlatidan ma’lum bo‘ldiki, yer maydonlari qiymatining yarim qismigacha, uy-joy qiymatining75 foizi, yoki to‘la qiymatigacha kredit ajratilishi 55 taminlanganlik kredit summasi va u boyicha foiz stavkalarini to‘lashga yetarli bo‘lgandagina kredit taminlangan deb baholanishi mumkin. Olingan kredit mablag’lari korxonada ishlab chiqarish zaxirasi, tugallanmagan ishlab chiqarish yoki tayyor mahsulot hamda mavjud moddiy boyliklarni ta’minlash uchun beriladi. Quyida Ipak yo‘li bank tomonidan quyidagi ta’minotlar asosida kreditlar berilgan: 3.3-jadval Ipak yo‘li bank kredit portfelining ta’minoti tarkibi, (yil boshiga, %da) Kredit ta’minoti 2021 2022 % Asosiy vositalar garovi bilan ta’minlangan kreditlar 25,96 22,06 -3,9 Ko‘chmas mulk garovi bilan ta’minlangan kreditlar 29,83 32.16 2,33 Uchunchi shaxs kafilligi bilan ta’minlangan kreditlar 24,36 25,49 1,13 Deposit mablag’lari bilan ta’minlangan kreditlar 7,37 6,84 -0,53 Avtomobillar bilan ta’minlangan kreditlar 7,19 8.26 1,07 Sug’urta polisi bilan ta’minlangan kreditlar 2,04 2,32 0,28 Tovar moddiy zaxiralar bilan 1,56 1,41 -0,15 61 faoliyat yuritayotgan tadbirkorlik subyektlari) ni kreditlash; 2) chakana mijozlar (bankning chakana xizmatlaridan foydalanuvchi jismoniy shaxslar) ni kreditlash; 3) banklararo kreditlash. Kreditlashning umumiy tamoyillari quyidagilar: a) muddatlilik; b) to lovlilik;ʻ c) qaytarishlik; d) ta minlanganlik; ʼ e) maqsadlilik “Nobank kredit tashkilotlari va mikromoliyalashtirish faoliyati to g risida”gi ʻ ʻ O zbekiston Respublikasi qonuniga muvofiq jismoniy shaxslarga mikroqarzlar, ʻ tadbirkorlik subyektlariga mikrokreditlar muddatlilik, to lovlilik va qaytarishlik ʻ tamoyillari asosida ajratilishi mumkin. Korporativ mijozlarga kredit ajratishda loyihalarning miqdoriga qarab kreditlar quyidagi turlarga bo linadi: ʻ 1.2-jadval Loyihalarning miqdoriga ko’ra kreditning turlari Kredit turi kredit miqdori Mikrokredit 300,0 mln. so mgacha ʻ Mikro-kichik 300,0 mln. so mdan 1 ʻ 200,0 mln. so mgacha ʻ Kichik kredit 1 200,0 mln. so mdan 5 ʻ 000,0 mln. so mgacha ʻ O rta kredit ʻ 5 000,0 mln. so mdan 10 ʻ 000,0 mln. so mgacha ʻ Yirik kreditlar 10 000,0 mln. so mdan 60 ʻ 000,0 mln. so mgacha ʻ Yirik TOP kreditlar 60 000,0 mln. so mdan yuqori ʻ 28 -navbatdagi garovga, agar u garov to‘g risidagi oldingi shartnomalardaʼ taqiqlanmagan bo‘lsa hamda basharti oldingi va navbatdagi garovga oluvchilar tomonidan garov reestriga tegishli yozuv kiritilgan bo‘lsa, yo‘l qo‘yiladi; -garov obyektining garov bahosi unga to‘g ri kelayotgan joriy kredit qoldig i ʼ ʼ va yangi kredit miqdori yig indisining 125%idan kam bo‘lmasligi lozim. ʼ -yuqori likvidlikka ega bo‘lishi, ya ni tezda pul mablag lariga aylanish ʼ ʼ xususiyatiga ega bo‘lishi lozim; -uzoq muddat saqlanish xususiyatiga ega bo‘lishi lozim; -o‘ta tor doirada foydalaniladigan bo‘lmasligi zarur; -ushbu mulkni garovga qo‘yishga rozilik berish yuzasidan vakolatli organning qarori bo‘lishi va yuqori tashkilotning tegishli munosabatlariga ega bo‘lishi (masalan: Davlat aktivlarini boshqarish agentligining roziligi yoki munosabati, agar aksiyadorlik jamiyatining mulki bo‘lsa, ustav/nizom bo‘yicha vakolat berilgan vakolatli organ, boshqa tashkiliy-huquqiy shaklda tashkil etilgan yuridik shaxs ustav/nizomida qayd etilgan vakolatli organ qarori) Ko‘chmas mulklar ya ni bino-inshoatlar ularga biriktirilgan yerdan ʼ foydalanish (doimiy, ijara) huquqi bilan birgalikda garovga olinishi lozim. Ko‘p qavatli uy-joy yoki binolarda joylashgan ko‘chmas mulklarda joylashgan ko‘chmas mulklar bundan mustasno. Garov obyektining garov qiymati kredit summasini kamida 125 (bir yuz yigirma besh) foizga qoplashi lozim. Bankka aloqador shaxsga yoki uning nomidan faoliyat ko‘rsatuvchi shaxsga beriladigan har qanday kredit, ta minot ʼ sifatida “Bir qarz oluvchi, o‘zaro aloqador qarz oluvchilar guruhi, shu jumladan bankka aloqador shaxslar uchun tavakkalchilikning eng ko‘p miqdori to‘g risida”gi ʼ Nizomning 25-bandiga muvofiq: O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining kafolati yoki boshqa majburiyatlari bilan ta minlanganda kreditning kamida 100 foizi; ʼ kredit beruvchi bankka milliy valyutada kiritilgan depozitlar qo‘yilganda kreditning kamida 100 foizi; 17 kredit beruvchi bankka chet el valyutasida kiritilgan depozitlar qo‘yilganda kreditning kamida 110 foizi; davlat qimmatli qog ozlari qo‘yilganda kreditning kamida 125 foizi;ʼ boshqa turdagi ta minot qo‘yilganda kreditning kamida 130 foizi miqdorida ʼ bozor bahosidagi ta minot bilan ta minlanishi shart. ʼ ʼ Kreditning ta’minlanganligi sifatida qabul qilinib, kredit majburiyatlari bajarilishi ta’minlashning keng tarqalgan usullaridan biri kafillik hisoblanadi. Fuqorolik kodeksining 292-moddasiga muvofiq kafillik shartnomasi bo‘yicha kafil boshqa shaxs o‘z majburiyatini to‘la yoki qisman bajarishi uchun uning kreditor oldida javob berishni o‘z zimmasiga oladi. Kafillik yoki kafolat deganda, uchinchi shaxsning moliyaviy kafolati yoki kafilligi bilan beriladigan ssudalarni tushunish mumkin. Bunda kredit boshqa bir tashkilotning kafolati asosida beriladi. Kafolat beruvchi korxona yoki muassasa, agar qarz oluvchi kredit shartnomasida ko‘rsatilgan shartlarni vaqtida bajarmasa, shu tufayli bank ko‘rgan zararlarni qoplashga kafillik beradi va faoliyat davomida haqiqatda shunday ahvol ro‘y bersa, o‘ z mablag’lari hisobidan zararni qoplab beradi. Moliyaviy kafillik beruvchi tomon sifatida huquqiy shaxslar, shuningdek turli darajadagi davlat hokimiyati organlari, jismoniy shaxslar ishtirok etishlari mumkin. Kafil bank-kreditor o‘rtasida kafillik bo‘yicha munosabatlarni rasmiylashtirish uchun kafillik shartnomasi imzolanadi. Amaliyotda kafillik shartnomasi quyidagi uch holatda tuziladi: bank-kreditor va qarz oluvchi o‘rtasida kredit shartnomasi imzolangandan keyin; kredit shartnomasi imzolanishidan oldin. Bu ko‘pincha uchrab turadigan holat, bunda bank kreditni berishni rasmiylashtirishni faqatgina oluvchi uchun kafillikni olgandan so‘ngina amalga oshiradi; birgalikda, ya’ni uch tomonlama kafillik shartnomasini imzolash orqali kredit shartnomasini tuzish. Bu hujjat uchala shaxs o‘rtasida ya’ni bank-kreditor, qarz oluvchi kafil o‘rtasida tuziladi. Kafillik shartnomasi tuzilayotgan paytda kafil qanday majburiyatlarni bajarishni ko‘rsatuvchi shartlar o‘z aksini topgan bo‘lishligi kerak. Kafillik to‘liq (kreditning summasi va foizlarini o‘z ichiga oluvchi) yoki qisman (masalan, faqat foizlar 18 --------------------------------------------------------------------------- ≥ 1 Asosiy vositalar Koeffitsiyent ko rsatkichi 1 dan kam bo lgan taqdirda kredit ajratishʻ ʻ mumkin emas. Foizlarni qoplash koeffitsiyenti: Ushbu koeffitsiyent bir yillik sof foydasi (kredit potensiali) ni mijoz tomonidan so ralayotgan kredit yillik foiz to loviga nisbati orqali aniqlanadi (Yirik ʻ ʻ kreditlarda yillik hisoblanadigan foiz miqdori to lov jadvali asosida aniqlanadi). ʻ 3.6-formula Bir oylik sof foydasi (kredit potensiali) *12 K = ------------------------------------------------------------------------------ ≥ 3 Kredit summasi * yillik foiz stavka Bir oylik sof foyda mikro, kichik va o rta kredit segmentlarida biznes joyiga ʻ chiqib, o rganish kunidagi ko rsatkichlar, yirik kredit segmentida moliyaviy ʻ ʻ hisobotlaridagi ko rsatkichlar asosida aniqlanadi. ʻ Mazkur koeffitsiyent aylanma mablag larni to ldirish uchun ajratilayotgan ʻ ʻ kreditlar uchun foydalaniladi. Bunda mijoz aylanma mablag larni to ldirish uchun ʻ ʻ kamida bir marotaba kredit olib, uni to liq so ndirgan va umuman ijobiy kredit ʻ ʻ tarixiga ega bo lishi kerak. ʻ Koeffitsiyent ko rsatkichi 3 dan kam bo lgan taqdirda kredit ajratish ʻ ʻ mumkin emas. O rta va yirik kredit loyihalarni tahlilida qarz oluvchi hamda o zaro aloqador ʻ ʻ qarz oluvchilar guruhi qarz yuki miqdori, qarz majburiyatlarini uning foydasi hisobiga qoplash darajasi quyidagi koeffitsiyent orqali aniqlanadi: 3.7-formula DEBT 73 sarmoyadorlarning bank-moliya sohasini yanada takomillashtirishga qaratilgan taklif va tashabbuslari uchun ochiqmiz.” 1 Bitiruv malakaviy ishining maqsadi . Bozor iqtisodiyoti sharoitida banklarning iqtisodiy salohiyati, rivojlanish darajasini baholash, bank tizimini isloh qilishda tijorat banklarining kredit ta’minotini rivojlantirish va muammoli kreditlar hisobini takomillashtirishga yo‘naltirilgan xulosa va takliflar berishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishining obyekti va predmeti . Bitiruv malakaviy ishining obyekti sifatida tijorat banklari tanlangan. Bitiruv malakaviy ishining predmeti O‘zbekiston respublikasida tijorat banklarining kredit operatsiyalari hisobi va ularni takomillashtirish masalalari hisoblanadi Bitiruv malakaviy ishining nazariy va amaliy ahamiyati . Bitiruv malakaviy ishining nazariy asosini tijorat banklarida kredit operatsiyalari hisobiga bag’ishlangan O‘zbekiston Respublikasi qonunlari, Prezident farmonlari va qarorlari, O‘zbekiston, Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi, Markaziy banki yo‘riqnomalari, xorijiy va mahalliy iqtisodchi olimlarning tadqiqotlari tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati shundan iboratki, undagi takliflar O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklarining kreditlashni tashkil etish muammoli kreditlarni bo‘yicha tadbirlarini ishlab chiqishda hamda tijorat banklari samarali siyosatini ishlab chiqishda foydalanilishi mumkin. Bitiruv malakaviy ishining tarkibi . Bitiruv malakaviy ishi kirish qismi, uchta asosiy qism, xulosa qismi va foydalanilgan adabiyotlar qismidan iborat. Bitiruv malakaviy ishining I bobida kredit ta’minotining iqtisodiy va huquqiy asoslari yoritib berilgan. Bitiruv malakaviy ishining II bobida Tijorat banklarida kredit ta’minoti, riski, uni boshqarish usullari va muammoli kreditlaraga bag’ishlangan. Bitiruv malakaviy ishining III bobida garov ta’minotini baholash tartibi va tahlili, Loyiha va qarz oluvchining moliyaviy tahliliga bag’ishlangan. 1 Prezident Shavkat Mirziyoyevning O’zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Xorijiy investorlar kengashining birinchi yalpi majlisidagi nutqi 16.11.2022 4 Bank tarmoqlari uchun limitlarni belgilashda quyidagilar hisobga olinadi: kredit portfelining sifati; xodimlarning professional tayyorgarlik darajasi; kreditlarni monitoring qilish holati; Bosh bank kredit qo mitasi qarorlarining shartlariga to liq amal qilinishi;ʻ ʻ o tkazilgan ichki audit tekshiruvi natijalari; ʻ hudud iqtisodiyoti holati va boshqa omillar. Limit siyosatini amalga oshirish va bu boradagi talablarning bajarilishini ta minlash Kredit komissiyasi zimmasiga yuklanadi. ʼ Bank va uning tarmoqlari tomonidan limit siyosatiga amal qilinishini tekshirish bankning Kreditlash va anderrayting departamenti tomonidan va belgilangan muddatlarda Ichki audit xizmati tomonidan amalga oshiriladi. Korporativ mijozlarni kreditlash hamda chakana kreditlash yo nalishida ʻ Bank boshqaruvi qaroriga asosan limitni bekor qilish uchun asosli sabablar ko rsatilgan holda bank tarmoqlarining mustaqil kreditlash limitlari bekor qilinishi ʻ mumkin. Bank tarmog i mustaqil kreditlash limitini qayta taqdim etish Bank ʻ Boshqaruvi qaroriga asosan amalga oshiriladi. Bank boshqaruvi qaroriga asosan markazlashgan tartibda qaror qabul qilish belgilangan kredit mahsulotlariga bank tarmog i mustaqil kreditlash limiti tatbiq ʻ etilmaydi. Tijorat banklarida kredit ajratishdan oldin kredit komissiyasi xulosasi olinadi va ushbu xulosaga ko‘ra kredit ajratiladi yoki ajratilmaydi. Kredit komissiyasi – bank tarmog’ining boshqaruvchisi buyrug’iga muvofiq, bank tarmog’ida kreditlash amaliyoti bilan bevosita shug’ullanadigan malakali mutaxasislar ishtirokida tuzilib, mijozlarga aktivlarni joylashtirishga, xususan, kredit ajratish, lizing va faktoring, shuningdek boshqa turdagi moliyaviy xizmatlar ko‘rsatish bilan bog’liq masalalarni ko‘rib chiqish, bank aktivlarini boshqarish borasida vakolatiga kiritilgan boshqa masalalarni muhokama qilib, tegishli qarorlar qabul qiladigan kollegial organ. 23 Koeffitsiyent ko rsatkichi 1 dan yuqori bo lgan taqdirda kredit ajratishʻ ʻ mumkin emas. Ijobiy kredit tarixiga ega kichik kredit segmenti mijozlariga quyidagi qarzdorlik darajasini hisoblash koeffitsiyentidan foydalanishga yo l quyiladi: ʻ mavjud majburiyatlar+yangi kredit / xususiy kapital ≤ 3. Rotatsiya koeffitsiyenti: Mijoz aylanma mablag larining ma lum bir vaqtda (odatda 1 oyda) necha ʻ ʼ marotaba aylanganligini ko rsatadi. Bu ko rsatkich tovar xarajatlarini joriy ʻ ʻ aktivlarga nisbati orqali aniqlanadi. Bu ko rsatkich har bir biznes turiga qarab har ʻ xil bo lishi mumkin, uni o zaro o xshash bizneslar bilan solishtirish bilan ʻ ʻ ʻ taqqoslanadi. 3.4-formula Tovar(xom-ashyo) ga K=---------------------------------------------------------------------------- -------------------------- Joriy aktivlar –(Muddati bir oydan ortiq debitorlik qarzlari) Kapitalizatsiya koeffitsiyenti: Tadbirkorlik faoliyatida foydalanilayotgan asosiy vositalarini qancha qismi xususiy kapital va uzoq muddatli majburiyatlar hisobidan moliyalashtirilganligini ko rsatadi, ya ni xususiy kapital va uzoq muddatli majburiyatlarni asosiy vositalar ʻ ʼ qiymatiga nisbatini anglatadi. Bu nisbat 1ga teng yoki katta bo lishi kerak. Bu ʻ barcha asosiy vositalar — xususiy kapital va uzoq muddatli majburiyatlar hisobidan moliyalashtirilganini anglatadi. Agar nisbat 1 dan kichik bo lsa, u holda ʻ asosiy vositalarning bir qismi qisqa muddatli majburiyatlardan shakllanganligini anglatib, qisqa muddatli majburiyatlarni qaytarish uchun asosiy vositalarni sotish zaruriyatini keltirib chiqaradi. 3.5-formula Xususiy kapital + Uzoq muddatli majburiyatlar 72 berish jarayonida daromadlarni tekshirish ma'lumotlarini oldindan to'ldirish uchun Open Bankingdan foydalanadi, bu esa ishlov berish vaqtini sezilarli darajada qisqartiradi. Yana bir muammolardan biri bu skoring modellarida mavjud. Odatda kreditni tasdiqlash yoki rad etish sabablari aniq ko'rinmaydi. Bu kredit berishdan bosh tortgan qarz oluvchilarning hafsalasi pir bo’lishiga boshqacha qilib aytadigan bo’lsak, consumer satisfaction ni yo’qolishiga olib kelishi va kredit qarorlarini qabul qilish jarayonida shaffoflikning yo'qligiga olib kelishi mumkin. Bu muammoning yechimi sifatida Banklar Explainable AI (XAI) vositalaridan foydalanishlari mumkin. XAI sun'iy intellekt asosidagi kredit qarorlarining mantiqiy asoslarini tushuntirishga yordam beradi. Bu banklarga qarz oluvchilarga kreditni tasdiqlash holatining aniq va tushunarli sabablarini taqdim etish imkonini beradi. Mijoz bankga biznes krediti uchun ariza topshiradi. Bank turli moliyaviy ma'lumotlar nuqtalarini hisobga olgan holda kredit skoring uchun AI modelidan foydalanadi. An'anaga ko'ra, agar mijozning arizasi rad etilsa, u nima uchun tafsilotlarsiz umumiy rad etish xatini olishi mumkin. XAI bilan Y Bank tizimi qarorga ta'sir qilgan omillarni tushuntirishi mumkin. Misol uchun, tushuntirish mijozning biznesi nisbatan yangi ekanligini yoki ma'lum bir moliyaviy koeffitsient bank chegarasidan pastga tushganligini ta'kidlashi mumkin. Bu mijozga qarorning sababini tushunishga va kelajakdagi urinishlar uchun arizasini yaxshilashga imkon beradi. Banklarga o'zlarining sun'iy intellekt modellaridagi potentsial noaniqliklarni aniqlashga va adolatli natijalarga erishish uchun ularni yaxshilashga yordam beradi. Haqiqiy dunyoda qabul qilish: XAI hali ham rivojlanayotgan soha bo'lsa-da, ba'zi banklar uni allaqachon amalga oshirmoqda. Misol uchun, Buyuk Britaniyadagi Barclays Bank mijozlarga kredit karta qarorlarini tushuntirish uchun XAI yechimini sinab ko'rmoqda. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 79 mahsulot(tovar)larni sotish zaruriyatini keltirib chiqarib, yangi mijozlar sonini ko paytirish majburiyatini yuklaydi. Biznes ko lamining keskin kengayishiʻ ʻ oqibatida boshqarishda qiyinchiliklar yuzaga kelishi mumkin. Ya ni, yangi ʼ mijozlar soni qisqa muddatlarda keskin ortib ketishi bo yicha kafolat mavjud emas. ʻ Mijozning faoliyatini tahlil qilish davomida katta miqdordagi tovar qoldiqlarini saqlash joylarining mavjudligiga hamda mijoz tomonidan biznes ko lami ʻ kengayishi oqibatida uni boshqara olish qobiliyatining yetarliligi e tibor qaratish ʼ lozim bo ladi. ʻ Bu koeffitsiyent 1-marta kredit olayotgan mijoz uchun — 0,8; 2- marta kredit olayotgan mijoz uchun — 0,9; 3- marta kredit olayotgan mijoz uchun -1 gacha bo lishi kerak. ʻ 3.2-formula Qisqa muddatli majburiyatlar+Yangi kredit --------------------------------------------------------------- ≤ 1 Joriy aktivlar Ajratilayotgan kreditni hisobga olgan holda qarzdorlik darajasini hisoblash koeffitsiyenti: Qisqa muddatli majburiyatlar va olinayotgan kredit umumiy summasini xususiy kapital va uzoq muddatli majburiyatlar umumiy summasiga nisbatini anglatadi. Bu nisbatda qisqa muddatli majburiyatlar va kredit summasi xususiy kapital va uzoq muddatli majburiyatlar summasidan oshib ketmasligi kerak, ya ni ʼ 1 dan katta bo lmasligi kerak (1- marta kredit olayotgan mijoz uchun — 0,8; 2- ʻ marta kredit olayotgan mijoz uchun — 0,9; 3- marta kredit olayotgan mijoz uchun — 1,0 gacha). 3.3-formula Qisqa muddatli majburiyatlar+Yangi kredit summasi ----------------------------------------------------------------------------------- ≤ 1 Xususiy kapital+Uzoq muddatli majburiyatlar 71 Garov predmetining bozor qiymati mustaqil baholovchi tashkilot tomonidan belglanadi. Bank (filial) mas’ul mutaxassis xolis baholash tashkilotining hisobotini amaldagi qonunchilik talablariga hamda O‘zbekiston Respublikasida baholashning.mavjud standartlarga muvofiqligini tekshirib chiqishi darkor. Mulkning bozor qiymati uch yondashuy bilan olinadigan hisob qiymatini tahlil qilish yo‘li bilan aniqlanadi, ya’ni: 1.O‘zbekiston Respublikasi vazirlar Mahkamasi qoshidagi Geodeziya, kartografiya va davlat kadastri bosh boshqarmasi tomonidan tasdiqlangan noturar bino inshootlarning tiklash qiymatining tahlil paytiga amal qiluvchi yaxlitlangan ko‘rsatkichlari to‘plami bo‘yicha xarajatli yondashuv bilan; 2.mintaqaviy birjalar va ommaviy axborot vositalarining ma’lumotlari asosida sotuvlarning to‘g’ridan-to‘g’ri qiyosiy tahlil qilinishi yondashuvi bilan; 3.daromadli yondashuv bilan Mulkning garov bahosi baholash hisob-kitoblarini, mintaqaviy birjalar ma’lumotlarini va obyektning likvidligini kompleks tahlil qilish asosida bozor narxiga nisbatan foizlarda aniqlanadi. Garovga taklif etilgan mulk yuqori darajada likvidlikka ega bo‘lgan ayrim hollarda, istisno tariqasida diskont miqdori boshqaruvning qarori asosida qayta ko‘rib chiqilishi mumkin. Garovga qo‘yigan mulk bo‘yicha bank (filial) ning mas’ul mutaxassisi garovga qo‘yishga taklif qilinayotgan mulk amaldagi qonunchilikka mos kelishi yuzasidan uning bozor qiymatini aniqlanishi to‘g’risidagi mustaqil baholovchi tashkilotining hisobotini tekshirib chiqishi kerak. Hisobotda quyidagilar ko‘rsatilishi kerak: 1.hisobot tuzilgan sana va tartib (ro‘yxatga olish) raqami; 2.baholashni o‘tkazishi uchun) asos; 3.baholovchi tashkilotining manzili, unga berilgan baholash faoliyatini amalga oshirish huquqini beruvchi litsenziyasining va baholash faoliyatini amalga oshirishda fuqarolik ma’sulyatini sug’urtalash polisining nusxalari; 52 bo‘sh mablag’lar davraga chiqadi. Mablag’larga bo‘lgan talab ayniqsa bozor munosabatlarning boshlang’ich davrlarida ortadi. Aynan ushbu sababga ko‘ra hozirda nafaqat kredit xalq xo‘jaligi va sanoat tarmoq korxonalarini rivojlantirishda balkim pul aylanmasini yaratishda ulkan ahamiyatga egadir Kredit resurslarining asosiy manbalari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: -korxonalarning fan va texnikani rivojlantirish uchun yaratilgan fondlari, moddiy rag’batlantirish va boshqa fondlar mablag’lari; -takror ishlab chiqarish jarayonida korxonalarda bo‘sh turgan pul mablag’lari; -korxona, firma va tashkilotlarning bankda saqlanayotgan amortizatsiya ajratmalari; -budjet muassasalari, kasaba uyushmalari va boshqa nodavlat tashkilotlarining banklardagi pul mablag’lari - aholining bankda turgan va saqalanayotgan mablag’lari; Kredit kim tomonidan beriladi degan savol tug’ulishligi tabiiy albatta. Kreditlar tijorat banklari, kredit uyushmalari, davlat, firmalar, korxona va tashkilotlar, investitsiya jamg’armalari va sug’urta kompaniyalari tomonidan berilishi mumkin. Kreditlarni turli xil belgilariga qarab turlicha guruhlarga ajratishimiz mumkin: Kreditlar qanday maqsadda ajratilishiga qarab quyidagichi guruhlanadi: -qishloq xo‘jaligi uchun ajratilgan kredit -iste’mol uchun ajratilgan kredit -savdo uchun ajratilgan kredit -sanoat uchun ajratilgan kredit -kommunal kredit va boshqalar. Kreditlarning miqdori bo‘yicha esa kreditlar: -mayda hajmdagi -o‘rta hajmdagi -yirik (katta) hajmdagi kreditlarga bo‘linadi. 6 Bizning fikrimizcha tijorat banklari faoliyatida kredit risklarining yuzaga kelishining bosh sabablarida biri- bank tomonidan mijozning kreditga layoqatliligini to‘g’ri baholashdir. Chunki kredit oluvchi mijozning kreditga layoqatliligi va moliyaviy ahvolini oldindan aniq va to‘g’ri tahlil qilib baho bermaslik, bank tomonidan ajratilgan kreditning riskli yoki muammoli kredit aylanishiga olib keladi. Bu jarayon to‘g’risida fikr yuritar ekanmiz, ta’kidlashimiz kerakki, har bir mamalakatda kredit oluvchi subyektning kredit olish imkoniyatini baholashga o‘zining mustaqil yondashuvi mavjud. O`zbekiston respublkasida mijozlaming kreditga layoqatliligini baholashda kreditga layoqatlilikning asosiy ko‘rsatkichlari bo‘lgan Qoplash koeffitsienti (Kq) likvidlilik koeffitsienti (KI) va muxtoriylik koeffitsienti (Km) hamda kreditga layoqatlilikning qo‘shimcha ko‘rsatkichlari aylanma mablag’larning kunlarda aylanishi (Ak), aylanma mablag’larning aylanish koeffitsienti (Ka) va boshqa ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. 2.1-formula Kq (Qoplash koeffitsenti) = 1 2 3 guruh likvid mablag ' lar Qisa muddatli majburiyatlar 2.2-formula Likvidlilik koeffitsenti = 12guruh likvid mablag 'lar Qisqa muddatli majburiyatlar 2.3-formula Murxtorlilik koeffitsenti = O ' zmabla g ' lari Korxona balansi Muxtoriylik koefitsienti korxonaning iqtisodíy qay darajada mustaqil ekanligini ko‘rsatuvchi koefitsient hisoblanadi. Mijozning kreditga layoqatliligining qo‘shimcha ko‘rsatkichlari: Aylanma mablag’larning aylanish koeffitsienti taxlil qilinadi. Kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlariga qarab mijozlar 3 sinfga aratiladi va ularning sinfiga, ya’ni moliyaviy holatiga qarab kredit berishda turli yondashuvlar qo‘llanilishi mumkin. 35 omonat va depozit mablag lari;ʻ ta minotning amaldagi normativ-huquqiy hujjatlarda nazarda tutilgan boshqa ʼ turlari. Milliy valyutadagi kreditlar bo yicha 125 foizdan, xorijiy valyutadagi ʻ kreditlar bo yicha 130 foizdan kam bo lmagan miqdorda mol-mulk garovi bilan ʻ ʻ ta minlangan bo lishi lozim. Kredit ajratilgandan so ng, kreditning valyuta turidan ʼ ʻ ʻ qat iy nazar kreditning ta minlanganlik darajasi 125 %dan kamayib ketgan ʼ ʼ taqdirda, kredit ta minotiga qo shimcha ta minot olish tadbirlari amalga oshiriladi. ʼ ʻ ʼ Moliya vazirligi va O zbekiston Respublikasi ipotekani qayta moliyalash ʻ kompaniyasi mablag lari hisobidan ajratilayotgan ipoteka kreditlari bundan ʻ mustasno. 1.3 Bankning kredit siyosati, mezonlari va resurslarni boshqarishdagi o‘rni Bank Kredit siyosati joriy yil davomida bankning o z va jalb qiladigan ʻ mablag larini kreditlarga samarali joylashtirish, shuningdek bank aktivlarini ʻ joylashtirish va boshqarish bilan bog liq jarayonlardagi tavakkalchilikni ʻ minimallashtirish maqsadida qabul qilinadigan choralar va uslublar majmuasi hamda kredit portfelini samarali boshqarishga doir ko rsatmalar bilan ta minlovchi ʻ ʼ hujjatdir. Kredit siyosati maqsadlarini amalga oshirishda bank kichik tadbirkorlik subyektlarini moliyaviy qo llab-quvvatlashga asosiy e tiborni qaratadi. ʻ ʼ Bank Boshqaruvi mazkur Kredit siyosati talablaridan kelib chiqib, barcha turdagi aktiv amaliyotlarni amalga oshirish uchun alohida xizmat turlari hamda 20 ta’minlanish ham bank faoliyatida ortgan, eng sezilar o‘sishlardan biri avtomobillar bilan ta’minlangan kreditlar ko‘rsatkichida bo‘lgan va 1.07 foizga ortgan. 3.4-jadval ATB Hamkorbank Xo‘jaobod UBXO tomonidan berilgan kreditlarning ta’minotlari to‘g’risida ma’lumot. № Ta’minot turlari 2021 2022 2023 1 Depozit 5 4,8 4,6 2 Transport vositalari 24,3 21,8 27,9 3 Tovar moddiy zaxira 12 11,6 12,4 4 Ko‘chmas mulk 26,1 28,1 28,8 5 Jihozlar 2 1,8 1,1 6 Uchinchi shaxs kafilligi 29,5 30,8 24 7 Boshqa turdagi ta’minot 1 1 1 8 Ta’minotsiz 0,1 0,1 0,2 Jami 100 100 100 Yuqoridagi jadvalga asosan shuni aytishimiz mumkinki, bank ajratayotgan kreditlarning asosiy qismi transport vositalari, ko‘chmas mulk, va uchunchi shaxs kafilligi asosida beriladigan kreditlardir. Ulardan salmog’i eng kattasi bo‘lib 2021 yil holatiga uchinchi shaxs kafilligi asosida berilgan kreditlar tashkil qiladi va o‘sha yilda 29.5 foizni tashkil qilgan. Lekin yillar kesimida keying ikki yilda 63 3.1 Kredit ta’minoti uchun qabul qilinadigan garov ta’minotining baholash tartibi va tahlili Ma’lumki, mol-mulklarni garovga olish, garov shartnomasini rasmiylashtirishning asosiy bosqichlaridan biri - bu garov narsasini baholashdir. Garov predmeti bahosini aniqlash tartibi. Kredit ajratuvchi bo‘linma qarz oluvchining kredit ta`minoti to‘g’risidagt taklifini o‘rganib chiqib, garov turini aniqļaydi va taqdim etilgan mol-mulkning qiymatini kelishish uchun kredit xatarlarini boshqarish departamentiga yuboradi. Bank (filial) mas’ul mutaxassisining asosiy vazifasi garov mulkining qiymatini uning likvidligiga ta’sir ko‘rsatuvchi barcha omillarni hisobga olgan holda aniqlashdan iborat. Kredit ta’minotiga doir hujjatlamni rasmiylashtiruvchi bank(filial) mas’ul mutaxassi mazkur mulk garovdan, band -sotishlikdan, boshqa majburiyatlardan xoli ekanligiga va garovga olinishi mumkinligiga ishonch hosil qilishi shart. Garovning turiga va kredit olayotgan shaxslarga bog’liq ravishda hujlatlar rasmiylashtiriladi. Bank (filial) mas’ul mutaxassisi obyekt joylashgan manzilga chiqib mol- mulkka va mol-mulkning egalik huquqini beruvchi hujjatlarni mos ekanligiga ishonch hosil qilishi, mulkni ko‘zdan, kechirishi, uning holatini va qiymatini belgilashga ta’sir etishi mumkin bo‘lgan boshqa omillarni baholashi, ko‘zdan kechirish varaqasini to‘ldirishi shart. Shundan so‘ng quyidagi ma’lumotlarni tahlil qiladi: -garov mulkining huquiy ahvoli to‘g’risidagi (titul, mulkiy huquqlari); -ko‘chmas mulk tarkibiga kiruvchi binolar, inshootlar va muhandislik kommunikatsiyalari to‘g’risidagi; -shahar yoki tumanning iqtisodiy hududlari xaritasi bo‘yicha baholanayotgan obyektning joylashgan yeri va obyektning qiymatiga ta’sir ko‘rsatuvchi bevosita uning yon atrofi to‘g’risidagi; -ishlab chiqarilgan, qurilgan yili, eskirish darjasi va texnik holati to‘g’risidagi ma’lumotlar. 51 6 k davri (kunlarda) qiymati * hisobot davr kuni / sotilgan mahsulot tan narxi +DO 140 satr) / 2 * hisobot davr kuni / MNTH 020 satr kelishini ko rsatib beradi.ʻ 60>K>30 2-sinf; 90>K>60 3- sinf; 120>K>90 4-sinf; K>120 5-sinf 7 7 Debitor qarzdorlik- larning aylanuvchanli k davri (kunlarda) Debitor qarzlarning yillik o rtacha ʻ qiymati * hisobot davr kuni / sotishdan tushgan sof tushum Balans satr ((DB(220+230 +240)+DO((22 0+230+240) / 2 * hisobot davr kuni / MNTH 010- satr Debitorlik qarzlarining aylanishi necha kunga to g ri kelishini ko rsatib ʻ ʻ ʻ beradi. K<30 1-sinf; 45>K>30 2-sinf; 60>K>45 3- sinf; 90>K>60 4-sinf; K>90 5-sinf Yuqorida ko rsatilgan sinflar bo yicha quyidagi jadvalga muvofiq ballar ʻ ʻ hisoblanadi: 3.6-jadval № Koeffitsiyent nomi 1-sinf 2-sinf 3-sinf 4-sinf 5-sinf 1 Sof o z aylanma aktivlari ʻ miqdori (balans likvidligi) 5 4 3 2 1 2 Qoplash koeffitsiyenti 5 4 3 2 1 3 Joriy likvidlik koeffitsiyenti 5 4 3 2 1 4 Avtonomiya koeffitsiyenti 5 4 3 2 1 5 Sof o z aylanma aktivlar ʻ (SAA) ning aylanuvchanligi koeffitsiyenti 5 4 3 2 1 6 TMZlarning aylanuvchanligi 5 4 3 2 1 68 2.1-jadval Kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlariga qarab mijozlarni sinflarga ajratish Ko‘rsatkich 1-sinf 2-sinf 3-sinf 1.Qoplash koeffitsenti Kq Kq≥2 2>Kq>1 1>Kq 2.Likvidlik koeffitsenti KI KI≥1,5 1,5≥KI>1 1>KI 3.Muxtorlik koeffitsenti Km Km≥60% 60%>Km>30% 30%>Km Kreditga layoqatlilikning har bir sinfdagi korxonalarga banklar xar xil kredit munosabatlari tuza oladilar. 1-sinfga mansub qarz oluvchilarga bank kredit liniyasi ochishi, kontokorent hisob raqami bo‘yicha kredit berishi, boshqa qarz oluvchilarga nisbatan past foizlarda ishonchli kreditlar berishi, kreditlar bo‘yicha ta’minganlik talab qilinmasligi mumkin. 2-sinfga mansub qarz oluvchilarga esa umumiy asoslarda va odatdagi tartibda, yani majburiyatni muvofiq shaklda ta’minlanishi (kafolat, garov, kafillik) shartlari asosida kredit beriladi. Agar uning qo‘shimcha ko‘rsatkichlari ijobiy holda bo‘lsa unda unga imtiyozlar berilishí mumkin, ammo ishonchli kreditlar berilmaydi. Agar qo‘shimcha ko‘rsatkichlar bo‘yicha kamchiliklar bo‘lsa, uning moliyaviy ahvoli nobarqaror deb topilishi va uni yaxshilash uchun choralar ko‘rishni talab qilinishi, kredit bo‘yicha garovni mustahkamlash, foiz stavkalarini oshirishi, ssudaning summasini va muddatini cheklash choralarini ko‘rish mumkin Bank chun 3-sinfga mansub korxonalarni kreditlash jiddiy risklar bilan bog’liqdir. Shuning uchun ular kamdan kam holatlarda va yuqori turadigan korxonalar kafolati hamda mulkni garovga qo‘ygan holatda eng yuqori foizlarda kreditlanadilar. Risklari boshqarish daromad bilan risk o‘rtasidagi optimal nisbatni topish, mavjud riskni minimallashtirishni o‘z ichiga oladi. Agar risklarni oldini olishning 36 Tijorat banklarida kredit operatsiyalari, ularning hisobi va rasmiylashtirilishi Reja: Kirish I Bob Tijorat banklarida kreditlashni tashkil etish asoslari, ahamiyati va turlari ‘ 1.1 Kreditning mohiyati, ahamiyati va turlari 1.2 Kredit ta’minoti, iqtisodiy mohiyati va huquqiy asoslari 1.3 Bankning kredit siyosati, mezonlari va resurslarni boshqarishdagi o‘rni 1.4 Tijorat banklarida kreditlashni tashkil etish va uning nazariy huquqiy asoslari II Bob Tijorat banklarida kredit riski, uni boshqarish usullari va muammoli kreditlar hisobi. 2.1 Kredit riski, ularni baholash va boshqarish usullari 2.2 Kreditlar monitoringi va muammoli kreditlar hisobi III Garov ta’minotini baholash tartibi, loyiha va qarz oluvchining moliyaviy tahlili 3.1 Kredit ta’minoti uchun qabul qilinadigan garov ta’minotining baholash tartibi va tahlili 3.2 Loyiha va qarz oluvchilarning moliyaviy tahlili Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 2 ------------------- < 5 EBITDA Bunda, koeffitsiyent ko rsatkichi o zaro aloqador qarz oluvchilar guruhiʻ ʻ uchun 5 dan yuqori bo lgan taqdirda kredit ajratish mumkin emas. ʻ Ushbu ko rsatkich qarz oluvchining qarz yuki darajasini ifodalaydi va uning ʻ EBITDA ko rsatkichi qarz oluvchining mavjud va olinishi rejalashtirilgan ʻ moliyaviy qarzlarini qay darajada qoplash imkoniyatlarini ko rsatadi, ya ni qarz ʻ ʼ oluvchining EBITDA ko rsatkichi kelajakda saqlanib qoladi deya faraz qilinganda, ʻ mavjud va olinishi rejalashtirilgan moliyaviy qarzlarini so ndirish imkoniyatini ʻ anglatadi. Ushbu ko rsatkich 5 koef.dan kam bo lishi tavsiya qilinadi. Ushbu ʻ ʻ ko rsatkich qarz oluvchining yillik va oraliq moliyaviy hisobot ma lumotlaridan ʻ ʼ kelib chiqib aniqlanadi va qaysi biri kichik bo lsa qaror qabul qilishda ʻ foydalaniladi. DEBT — Korxonaga kelgusida qaytarish sharti bilan berilgan moliyaviy qarz majburiyatlari (kredit, lizing, obligatsiya, qaytarish sharti bilan olingan moliyaviy qarzlar) hamda yangi kredit miqdori yig indisi. ʻ DEBT ko rsatkichini hisoblashda “Buxgalteriya balansi-F1” ʻ ma lumotlaridan va korxonaning boshqa balansda aks etmagan (berilgan kafillik, ʼ olingan bank kafolati, akkredetivlar) qarz majburiyatlaridan foydalaniladi. Ushbu holatda aloqador korxonalardan bo lgan moliyaviy qarz majburiyatlari DEBT ʻ tarkibiga kiritilmaydi. DEBT = F1 730 satr + F1 740 + F1 750 satr + F1 760 satr (joriy operatsion faoliyat bilan bog liq bo lmagan qaytariladigan moliyaviy qarzlar bo yicha) + (F1 ʻ ʻ ʻ 570 satr + F1 580 satr+ F1 590 satr (joriy operatsion faoliyat bilan bog liq ʻ bo lmagan qaytariladigan moliyaviy qarzlar bo yicha) + yangi kredit miqdori ʻ ʻ (milliy valyuta ekvivalentida). EBITDA — Soliqlar, moliyaviy qarz va majburiyatlar bo yicha foiz ʻ ko rinishidagi harajatlar hamda foiz ko rinishidagi daromadlar, amortizatsiya ʻ ʻ 74 O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g’risida”gi qonuni. 5-noyabr 2019-yil. Bank tizimini yanada erkinlashtirish va isloh qilihs borasidagi chora tadbirlar to’g’risidagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni, 21.03.2000y PF-2564-son O‘zbekiston Respublikasining “Garov reestri to‘g’risida”gi qonuni. 2013-yil 23-oktyabr, O‘Rq-356-son. O‘zbekiston Respublikasining “Bank siri to‘g’risida”gi qonuni 30 avgust 2033 yil. №530 Prezident Shavkat Mirziyoyevning O’zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Xorijiy investorlar kengashining birinchi yalpi majlisidagi nutqi 16.11.2022y Abdullayeva SH.Z. Pul, kredit va banklar. – Toshkent, moliya institute, 2000yil. Abdullayeva Sh. Z. Bank ishi. Darslik. – Toshkent: “IQTISOD MOLIYA”, 2010yil. Z.A.Umarov – Banklarda buxgalteriya hisobi. (Darslik) – T.: “Nihol print” OK, 2021. – 508 b. Banklarda buxgalteriya hisobi. K.N. Navro‘zova, N.G’. Karimov, U.D. Ortiqov Darslik. – T.:”Niso Poligraf”, - 2016. – 400 b. Foydalanilgan saytlar. 80 Ichki omillar 70 foiz Tashqi omillar 30 foiz Ta’minot yetishmasligi 25 foiz Kompaniyani bankrotligi 15 foiz Mijoz faoliyatini yaxshi o ‘ rganmaslik 20 foiz Oilaviy muammolar 5 foiz Ta ’ minotni yomonligi 5 foiz Ta ’ magirlik 4 foiz Boshqa ichki omillar 1 foiz Tahlil natijalaridan ko ‘ rinadiki , kredit yo ‘ qotishlariga ta ’ sir qiluvchi ichki omillar ichida asosiy o ‘ rinlarni kredit uchun ta ’ minotning yetishmasligi hamda mijoz faoliyati va arizasini yaxshi tahlil q ila olmasligi hisoblanadi . Shunisi xarakterliki , respublikamiz milliy bank tizimida ham kreditning qaytmasligiga sabab buluvchi birlamchi omillar ana shulardir . 1.4 Tijorat banklarida kreditlashni tashkil etish va uning nazariy huquqiy asoslari Xo‘jalik yurituychi subyektlarga va aholiga kreditlar berish tarixan tijorat banklari faoliyatining asosiy yo‘nalishi hisoblanadi. Tijorat banklarining paydo bo‘lish tarixiga bag’ishlangan ilmiy tadqiqotlarga nazar tashlasak, banklar avvalo birinchi o‘rinda kredit operatsiyalarini bajarish ehtiyoji tufayli yuzaga kelganligini guvohi bo‘lamiz Aksariyat mualiflarning qarashlariga ko‘ra, banklar tovar-pul munosabatlarining riyojlanishi bilan bog’liq ravishda emas, balki keng ko‘lamdagi kredit operatsiyalarini amalga oshirish zaruriyati tufayli paydo bo‘lgan. Bank quyidagi uchta yo nalish bo yicha kreditlashni amalga oshiradi:ʻ ʻ 1) korporativ mijozlar (yuridik shaxslar va yuridik shaxs tashkil qilmasdan 27 etibor qaratmasdan, o‘zining mijozlari uchun qulayliklar yaratishlari kerak ya’ni kutish paytidagi qulayliklar, navbatlarning tartibli bo‘lishligi, ortiqcha ovoragarchiliklarsiz bo‘lishligi kerak, chunki rekalamani eng yaxshi yo‘li bu odamlar orqalidir. Bugungi kunda bankda mavjud muammolardan biri bu- odatda kredit arizalari qarz oluvchilardan ko'plab moliyaviy hujjatlarni to'plashni talab qiladi, bu ham qarz oluvchi, ham bank uchun ko'p vaqt va hafsalasi pir bo’lishligiga olib kelishi mumkin. Bu muammoga yechim sifatida quyidagi yechimni keltirib o’tamiz: Banklar Open Banking API ( Application Programming Interface)-dan foydalanishlari mumkin. Ushbu APIlar qarz oluvchining roziligi bilan qarz oluvchining bank hisoblari va kredit arizasi platformasi o'rtasida xavfsiz ma'lumotlarni almashish imkonini beradi. Bu hujjatlarni qo'lda yig'ish va tekshirish zaruratini yo'q qiladi. Misol uchun mijoz biror bir bankda shaxsiy kredit olish uchun ariza topshirmoqda. U o'z arizasini topshirish uchun to'lovlar, bank ko'chirmalari va soliq hujjatlarini to'plashi kerak bo’ladi. Lekin Open Banking API-lari bilan Bank o’zining kredit dasturlari platformasi Open Banking API-lari orqali mijozning bank hisobiga (uning ruxsati bilan) xavfsiz ulanadi. Keyin platforma avtomatik ravishd so'nggi to'lovlar va depozit tarixi kabi daromadni tekshirish ma'lumotlarini oladi Moliyaviy barqarorlikni baholash uchun pul oqimlarini tahlil qiladi. Hisob egaligi va tranzaksiya tarixini tekshiradi. Bu bankka quyidagi imkoniyatlarni beradi: Real vaqt ma'lumotlariga asoslanib, tezroq kredit qarorini qabul qilish. Kredit mutaxassislari uchun qo'l mehnati va hujjatlarni qayta ishlashni qisqartirish. Mijoz uchun yanada qulayroq va tezroq dastur tajribasini taklif qilish. Qarz oluvchilar uchun kreditni tezroq tasdiqlash. Banklar uchun samaradorlikni oshirish va xarajatlarni kamaytirish. Oddiylashtirilgan jarayon orqali mijozlarning qoniqishini oshirish. Dunyo bo'ylab ko'plab banklar allaqachon Open Banking API-larini qabul qilmoqdalar. Misol uchun, Buyuk Britaniyaning Santander Banki kreditga ariza 78 tasir qilishligi mumkin. Shuning uchun ham bugungi kunda bozor iqtisodiyoti sharoitida bank mijozlari tomonidan olinayotgan kreditlarning ta’minlangan bo‘lishiga alohida e’tibor ko‘rsatilmoqda. Shuning uchun banklar faoliyatidagi bugungi kundagi eng dolzarb muammoalardan biri bu ajratilgan kreditarning qaytib kelishi tamoyiliga to‘g’ri kelmay qolishligi va ularni bankka qaytib kelmasligidir. Ushbu paydo bo‘lgan muammoni qisman ravishda yechish, ya’ni bank mijoz tomonidan kreditni qaytara olmaslik darajasini minimallashtirish yo‘llaridan biri bu mijoz mulkini berilgan kredit uchun garov sifatida talab qilishidir . Bizga yaxshi ma’lumki, risk bank faoliyatining hamroxi hisoblanadi. Banklar aktivlarining juda katta qismini riskli aktivlar tashkil qilib, kredit esa bankning eng baland riskli (100 foiz riskli) aktiv operatsiyasi hisoblanadi. Kredit operatsiyasidagi eng katta risk uning ya’ni, berilgan kreditning qaytmaslik riskidir. Shu bois, kreditni ta’minlanganligi birinchidan, krediting qaytmasligi bilan bog’liq xavfni (riskni) kamaytiradi yoki oldini oladi, ikkinchidan, kredit bilar bog’liq yo‘qotishlarni oldini oladi, uchinchidan, qarz mablag’larining bankka qaytarilishini kafolatlaydi: Kreditning ta’minlanganligi deganda, beriladigan kreditning qaytarilishi aniq moddiy qimmatliklar, pul hujjatlari yoki pul mablag’larini olishga bo‘lgan huquq bilan kafolatlangan bo‘lishi tushuniladi Tijorat banklari tomonidan beriladigan kreditlarning ta’minlanganligiga ko‘ra ikki guruhga bo‘lishimiz mumkin: ta’minlangan kreditar; ta’minlanmagan kreditlar. Kreditning ta’minlanganligi aniq garov obyektini tegishli tartibda rasmiylashtirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Lekin ayrim hollarda masalan, yirik mijozlar kreditlanayotganda garov sifatida aniq shaklga ega bo‘lgan garov obyekti emas, balki umumiy aktivlari olinishi mumkin. Rivojlangan xorijiy mamlakatlar bank amaliyotida asosan ta’minlanmagan kreditlar berish keng yo‘lga qo‘yilgan. Ular blankli kreditlar deb ataladi. 13 tamoyillar va qoidalarni o‘rnatish, birgalikda ish yuritish tartibi, baholash, garov hujjatlarini rasmiylashtirish va garov monitoringini amalga oshirish borasidagi talablarni birxillashtirishni (unifikatsiyalashni) tartibga solishdan iborat. Hal etiladigan vazifalar:  garov qiymatini o‘z vaqtida va sifatli baholash;  huquqshunos tomonidan o‘z vaqtida va sifatli ravishda garovga qo‘yilayotgan aktivlar hujjatlarini huquqiy taraflarini o‘rganish, kredit mablag larining o‘z vaqtida bankka qaytarilmasligi holatida undiruvni garovgaʼ qaratish imkonini beruvchi hujjatlar yig ma jildida taqdim etilgan hujjatlarni ʼ o‘rganib chiqish;  garov obyektini o‘z vaqtida, to‘liq monitoring qilish va qayta baholash;  garov va uni realizatsiya qilish borasida ish yurituvchi bank tarmoqlarining birgalikdagi harakatlari samaradorligini oshirish. Garov bilan ishlashda bank quyidagi tamoyillarga amal qiladi:  bank tuzilmasining barcha bo‘g inlarida va filiallarida garov bilan ʼ ishlashning yagona tartibini o‘rnatish;  garov bilan ishlashning barcha bosqichlarida tezkor va samarali nazoratni amalga oshirish.  garov bilan ishlashda bank va mijozlar manfaatlarining buzilishini oldini olishga qaratilgan choralarni ko‘rish. Garovning asosiy guruhlari:  mol-mulk;  moliyaviy aktivlar;  uchinchi shaxslarning majburiyatlari. Garov turlari: -ko‘chmas mulk, avtomototransport vositalari, asbob-uskunalar va tovar-moddiy boyliklar; -qimmatli qog ozlar va depozitlar; ʼ -kafolat, kafillik va sug urta polisi. ʼ 15 -bank tarmog’i uchun belgilangan limit doirasida kredit loyihalarni ko‘rib chiqish -kredit mahsulotlari pasportlarida bank tarmog’i mustaqil kreditlash limitidan yuqori loyihalarni ko‘rib chiqish bo‘yicha vakolat berilgan holatlarda kredit loyihalarni ko‘rib chiqish -bosh bankning vakolatli organlarni tomonidan ko‘rib chiqilgan yirik kreditlar bo‘yicha kredit qarzdorligi mavjud bo‘lgan qarz oluvchiga zarur hollarda 1 martagacha birlamchi garov asosida aniq maqsadlar uchun (aylanma mablag’larni to‘ldirish, avtomashina sotib olish va boshqa korxonaning zarur bo‘lgan maqsadlarni moliyalashtirish uchun) parallel kreditlar berish huquqiga ega (bunday kredit to‘liq so‘ndirilgan taqdirda, qayta ajratilishi mumkin). Bunda parallel kredit summasi bank tarmog’ining bir qarz oluvchi yoki o‘zaro aloqador qarz oluvchilar guruhini mustaqil kreditlash limitidan ortmasligi zarur. Kredit komissiyasi va a’zolarining javobgarligi: -qarz oluvchining faoliyatiga mos ravishda maxsus litsenziya va muvofiqlik -sertifikatlarining mavjudligi o‘rganilganiga; -qarz oluvchining loyiha bo‘yicha rejalashtirilayotgan faoliyati qonunchilikka va korxonaning o‘z ustaviga mos kelishligiga; -bosh bank vakolatli organiga haqiqatga mos kelmagan ma’lumotlar taqdim etilib, qarorchiqarilganligi aniqlangan hollarda; -bosh bank vakolatli organi qarori shartlari to‘liq amalga oshirilmay kredit ajratilgan taqdirda hamda belgilangan tartibda monitoring qilinmaslik oqibatida loyiha samarasiz bo‘lganda; -ichki hujjatlar bilan belgilangan boshqa masalalarga. Banklarda kreditlash jarayonining boshqaruvini fundamentini kredit siyosati tashkil qiladi. Bank tomonidan ishlab chiqarilgan kredit siyosati boshqaruvni samarali boshqaruvini ta’minlashga yordam beradi va kreditlash faoliyatini turli parametrlari va andozalarini belgilab beradi. Ushbu andozalardan ma’sul bank xodimlari foydalanishlari lozim. Kredit siyosati bank boshqaruvi 25 (huquq) qiymatiga nisbatan qancha past bo‘lsa, qarzdorda kelgusida qo‘shimcha pul mablag’lariga ehtiyoj, tug’ilganda qo‘shimcha garov ehtimoli shuncha ortadi. Bir yildan ortiq muddatga beriladigan kredit boyicha taminot sifatida ko‘chmas mulk, ishlab chiqarishda foydalaniladigan va boshqa uskunalar, shuningdek transport vositalari taqdim etiladigan hollarda mulkning garov qiymati ma’naviy va jismoniy eskirishini hamda qadrsizlanishi mumkinligi xatarini hisobga olganda quyidagicha bolishi kerak: -bino va inshootlar ko‘pida baholash qiymatining 70%; -ishlab chiqarish uaskunalari va boshqa uskunalar, shuningdek transport vositalari (chiqarilganidan keyin 3 yilgacha vaqt o‘tgan) - ko‘pida baholash qiymatining 60%; -ishlab chiqarish uskunalari va boshqa uskunalar, shuningdek transport vositalari (chiqarilganidan keyin yaqt o‘tgan) ko‘pida baholash qiymatining 50%. Garov bahosi yozma shaklda bayon etilgan bo‘lishi va unda foydalanuvchilarga bahoni belgilashda tayanilgan asoslar xususida tasavvur berish uchun yetarli tarif bo‘lishi zarur. Garovni baholashda uning bozor qiymatini aniqlashga tayanish lozim. Baholash obyektning bozor qiymati deganda mazkur baholash obyekti ochiq bozorda raqobat sharoitida sotilishi ehtimoliga eng yaqin bo‘lgan narx tutshuniladi. Bunda bitim tomonlari o‘z manfaatlarini o‘ylab va majburlashsiz ish tutadilar, barcha zarur axborotga ega bo‘ladilar, bitim narxining hajmiga esa, biron-bir favqulodda vaziyat, jumladan tomonlardan birining bitimni tuzish majburiyati ta’sir ko‘rsatmaydi. Garovga qo‘yilayotgan mulkning bozor qiymatini baholash, agar hisobot tayyorlash uchun maxsus bilimlar va tegishli litsenziyalar talab qilinsa, mustaqil baholovchi tomonidan amalga oshirilishi kerak. Moliyaviy jihatdan eng barqaror xizmat ko‘rsatadigan bank bilan ishonchli munosabatlarga erishgan xo‘jalik yurituvchiga beriladigan ishonchli kredit bu hisobga kirmaydi. Ta’minotning asosiy turlari mol-mulkni qimmatbaho qog’ozlarni garovga qo‘yish hamda kafolatdan iboratdir. Kredit boyicha olingan 60 konyukturasi. Bu riskning hajmini investitsion dastur va ishlab chiqaradigan mahsulot turi va sifati belgilaydi. 5.Kapitalning tarkibiy qismi bilan bog’liq risklar. Bu risklar passivlarning tarkibiy qismi va ishbilarmonlik riski bilan bog’liqdir. Tijorat bankning kredit risklarini boshqarish jarayonida bir nechta umumiy xarakterlovchi bosqichlarga ajratiladi: bankning kredit siyosatining maqsad va vazifalarini ishlab chiqish; ma’muriy echimlarni qabul qilish tizimini va kredit riskini boshqarish ma’muriy tarkibini tashkil etish; qarzdorning moliyaviy holatini tahlil qilish; qarzdorning kręditlash tarixini, uning aloqalarini aniqlash; kredit shartnomasini ishlab chiqish va imzolash; kreditlarning qaytarilmaslik riskini tahlil qilish; barcha ssudalar portfeli bo‘yicha qarzdorning kredit monitoringini yo‘lga qo‘yish va uzluksizlashtirish; muddati o‘tgan va shubhali kreditlarni qaytarish va garovni sotish bilan bog’liq tadbirlarni amalga oshirish va boshqalar. Hozirgi kunda har bir tijorat banki o‘ zining kredit siyosatiga ega. Ilgari barcha tijorat banklari Markaziy bank tomonidan tasdiqlangan qisqa va uzoq muddatlik reditlash operatsiyalarini tashkil qilish bo‘yicha tartib va nizomlar asosida o‘zlarining kredit faoliyatlarini yuritgan bo‘lsalar, bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirib borish natijasida banklarga erkinliklar berildi. Bu erkinliklarni ularning o‘z kredit siyosati, foiz siyosati, depozit siyosatiga ega ekanliklarida ko‘rish mumkin. Har bir tijorat banki 1 yil uchun kredit siyosatini ishlab chiqadi va shu siyosat asosida kreditlash operatsiyalarini amalga oshiradi. Ushbu kredit siyosatida kreditlash borasidagi maqsad va vazifalari belgilab olinadi. Kredit riskini boshqarishda quyidagi usullardan keng ko‘lamda foydalaniladi: Kredit va uning foizint sug’urtalash 39 kreditlash amaliyotlari bilan bog liq boshqa masalalarni tartibga solish yuzasidanʻ alohida ishlab chiqilgan ichki me yoriy hujjatlarni amaliyotga joriy etadi. ʼ O zbekiston Respublikasi Qonunlarida, O zbekiston Respublikasi Prezidenti ʻ ʻ Farmon va Qarorlarida hamda O zbekiston Respublikasi Markaziy banki va ʻ boshqa vakolatli davlat organlari tomonidan qabul qilingan, umummajburiy xarakterga ega bo lgan normativ-huquqiy hujjatlarda, hamda XMI bilan tuzilgan ʻ shartnomalarda Kredit siyosatida nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar belgilansa, normativ-huquqiy hujjatlardagi va XMI bilan tuzilgan shartnomalardagi qoidalar qo llaniladi. ʻ Kredit siyosatining asosiy maqsadi quyidagilardan iborat:  bank aktivlarini samarali joylashtirish va yuqori daromad keltirishni ta minlash; ʼ  likvidlikni saqlab turish;  tavakkalchilikni diversifikatsiya qilish;  siyosat va tadbirlar birligini kafolatlash;  amaldagi normativ-huquqiy hujjatlar talablariga rioya etilishini ta minlash; ʼ  mijozlarning qo shimcha moliyaviy resurslarga bo lgan ehtiyojlarini ʻ ʻ bankning turli aktivlari, jumladan kreditlar hisobidan ta minlash. ʼ Bank tomonidan quyidagi maqsadlarni kreditlashda ustuvorlik beriladi: 1. eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarish faoliyatini rivojlantirish; 2. yangi ishchi o rinlari yaratiladigan investitsion loyihalar; ʻ 3. ayol tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish; 4. bank uchun sog’lom tavakkalchilik potensialiga ijobiy ta sir qiluvchi ʼ loyihalar; 5. kredit portfeli diversifikatsiyasini ta minlashga doir loyihalar; ʼ 6. import o rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqarish faoliyatini ʻ rivojlantirish; 7. yashil moliyalashtirish. 21 -rotatsiya koeffitsiyenti; -kapitalizatsiya koeffitsiyenti; -foizlarni qoplash koeffitsiyenti. -Qarzga xizmat ko rsatish koeffitsiyenti (обслуживания долга (debt servisʻ coverage ratio)): -Ushbu koeffitsiyent mijoz tomonidan so ralayotgan kredit oylik to lovini ʻ ʻ bir oylik sof foydasi (kredit potensiali) ga nisbatini aniqlaydi. Bu koeffitsiyent, milliy valyutadagi kreditlar uchun: 1- marta kredit olayotgan mijoz uchun — 1,43; 2- marta kredit olayotgan, ijobiy kredit tarixiga ega mijoz uchun — 1,25; 3- marta kredit olayotgan, ijobiy kredit tarixiga ega mijoz uchun — 1,1 va undan yuqori bo lishi kerak. ʻ xorijiy valyutadagi kreditlar uchun: 1- marta kredit olayotgan mijoz uchun — 1,66; 2- marta kredit olayotgan, ijobiy kredit tarixiga ega mijoz uchun — 1,43; 3- marta kredit olayotgan, ijobiy kredit tarixiga ega mijoz uchun — 1,25 va undan yuqori bo lishi kerak. ʻ 3.1-formula Bir oylik sof foydasi (kredit potetsiali) K = ------------------------------------------------------------------------; Yangi kredit bo yicha oylik to lov summasi ʻ ʻ Koeffitsiyent ko rsatkichi belgilangan me yordan kam bo lgan taqdirda ʻ ʼ ʻ kredit ajratish mumkin emas. Leveradj koeffitsiyenti (leverage): Qisqa muddatli majburiyatlar va olinayotgan kredit summasini aylanma mablag larga (joriy aktivlar) ga nisbatini ko rsatadi. Bu koeffitsiyent faqat aylanma ʻ ʻ mablag larni to ldirish uchun ajratilayotgan kreditlar tahlilida ishlatilib, mijozning ʻ ʻ aylanma mablag lari miqdorini olinayotgan kredit hisobidan o sish darajasini ʻ ʻ anglatadi. Mijoz aylanma mablag larining ortishi bu — mijozga ko p miqdorda ʻ ʻ 70 (moddiy va nomoddiy aktivlar bo yicha) ajratmalari, operatsion doimiyʻ faoliyatidan boshqa bir martalik harajatlar va daromadlar hisoblangungacha bo lgan sof foyda ko rsatkichi hisoblanadi. ʻ ʻ EBITDA ko rsatkichini hisoblashda “Moliyaviy natijalar to g risidagi ʻ ʻ ʻ hisobot–F№2” ma lumotlaridan, amortizatsiya xarajatlari esa ichki buxgalteriya ʼ yoki “Buxgalteriya balansi-F№1” ma lumotlaridan foydalaniladi. ʼ EBITDA = F2 270 satr (hisobot davrining sof foydasi (zarari)). + F2 260 satr (Foydadan boshqa soliqlar va yig imlar). ʻ + F2 250 satr (Daromad (foyda) solig i). ʻ +/- F№2 230 (Favquloddagi foyda va zararlar. Favqulodda foyda bo lsa ʻ ayriladi, favqulodda zarar bo lsa qo shiladi). ʻ ʻ +F2 200 satr (Valyuta kursi farqidan zararlar. Agar qarz oluvchining asosiy tushumlari milliy valyutada bo lib, valyuta kursi farqlari bo yicha zararlari bir ʻ ʻ martalik operatsiyalar orqali ko rilgan bo lsa va kelajakda takrorlanish ehtimoli ʻ ʻ kam bo lsa qo shiladi, aks holda valyuta kursi farqlari bo yicha tuzatish ʻ ʻ ʻ kiritilmaydi). + F2 190 satr (Uzoq muddatli ijara (moliyaviy lizing) bo yicha foizlar ʻ shaklidagi xarajatlar). + F2 180 satr (Foizlar shaklidagi xarajatlar). - F2 150 satr (Valyuta kursi farqidan daromadlar. Agar qarz oluvchining asosiy tushumlari milliy valyutada bo lib, valyuta kursi farqlari bo yicha ʻ ʻ daromadlari bir martalik operatsiyalar orqali ko rilgan bo lsa va kelajakda ʻ ʻ takrorlanish ehtimoli kam bo lsa qo shiladi, aks holda valyuta kursidan ko rilgan ʻ ʻ ʻ daromadlar bo yicha tuzatish kiritilmaydi). ʻ - F2 140,130,120 satr (Uzoq muddatli ijara, foizlar shaklidagi daromadlar, dividendlar shaklidagi daromadlar bir martalik operatsiyalar orqali ko rilgan bo lsa ʻ ʻ va kelajakda takrorlanish ehtimoli kam bo lsa ayriladi, aks holda tuzatish ʻ kiritilmaydi. Masalan: Qimmatbaho qog ozlarni qayta baholashdan ko rilgan ʻ ʻ daromadlar). 75 bo‘lgan yoki mavjud zararlarni qoplash uchun qiymat summasini o‘zida aks ettiradigan bankning barcha kreditlari bo‘yicha zararlarni qoplash uchun tashkil etilgan zaxiralar kontr-aktiv hisobvarag’i. Maxsus zaxira – “substandart”, “qoniqarsiz”, “shubhali” va “umidsiz” deb tasniflangan kreditlar va lizing yoki boshqa alohida muayyan aktivlar bo‘yicha yuzaga kelish mumkin bo‘lgan zararlarni qoplashga mo‘ljallangan zaxira Standart aktivlarga yaratiladigan zaxiralar - tijorat banki faoliyat davomida umuman yoki biror-bir faoliyat turi natijasida ehtimoliy yo‘qotishlamni qoplash maqsadida tashkil qilinadigan zaxiralar Aktivlarni tasniflash tizimi barcha turdagi kreditlar, jumladan, bank kafolatlari, kredit liniyalari, banklararo kreditlar, overdraftlar uchun qo‘llaniladi va balansdan tashqari majburiyatlami tasniflashni ko‘zda tutadi. Mazkur tizim boshqa bank aktivlari, jumladan, investitsiyalar, qimmatli qogozlar oldi-sotdisi, olishga doir hisobvaraqlar, uchinchi shaxslar nomidan majburiyatlarni bajarish bo‘yicha sotib olingan talab qilish huquqi va qaytarilmaslik xatari mavjud bo‘lgan boshqa aktivlami baholashda ham qo‘llanilishi mukin. Bank tomonidan berilgan kreditlar quyidagicha tasniflanadi: Qarzlarning oz muddatida to‘lanishiga shubha tug’dirmaydigan aktivlar sifati “standart” deb tasniflanadi. Bir foiz miqdorida zahira yaratiladi. Qarzdorning moliyaviy holati barqaror hisoblangan, lekin ayrim salbiy holatlar yoki tendentsiyalar mavjud bolib, agar ular bartaraf etilmasa moliyalashtirilgan loyihaning amalga oshishiga yoki qarzdorning aktivni o‘z vaqtida to‘lash qobiliyatiga nisbatan shubha paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan aktivlar sifati “substandart” deb tasniflanadi. 10 foiz miqdorida zahira yaratiladi. Tijorat banki sifati “qoniqarsiz” deb tasniflangan aktivlar uchun ularning qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasining 25 foizi miqdorida maxsus zaxira shakllantirishi lozim. Tijorat banki sifati “shubhali” deb tasniflangan aktivlar uchun ularning qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasining 50 foizi miqdorida maxsus zaxira shakllantirishi lozim Tijorat banki sifati “umidsiz” deb tasniflangan aktivlar uchun 47 o‘zgarib turadi. Shu sababli kreditor tomonidan kutiladigan natija har doim ham u o‘ylaganidek bo‘lmasligi mumkin. Kredit riski yoki qarzning qaytarmaslik xavfi kreditorning kredit kelishuviga asosan kreditni o‘z vaqtida qaytarilishiga va kredit shartlarini bajara olishiga ishonchsizligidan kelib chiqadi. Bu holat quyidagilar ta’sirida vujudga kelishi mumkin: a) tadbirkorlikda, iqtisodiy yoki siyosiy muhitda kutilmagan o‘zgarishlar yuz berishi natijasida qarzdorning pul tushumini kerakli darajada ta’minlay olmasligi; b) kreditga qo‘yilgan garovning kelajakdagi qiymati va sifatiga bo‘lgan ishonchsizlik (narx o‘zgarishi, qo‘yilgan mulkning xaridorligi) c) qarz oluvchining tadbirkorlik dunyosida obro‘siz bo‘lib qolishi. Yuqorida qayd etilgan holatlar banklarning risklarni boshqarish va ularni rejalashtirish uchun doimiy ishlar olib borishga majbur etadi. Kredit riskining tarkibiga quyidagi risklarni kiritish mumkin: 1.Kreditni o‘z vaqtida qaytarmaslilk bilan bog’liq risklar. Riskning bu turi qarz oluvchi kredit shartnomasining shartlarini bajarmasligi natijasida kreditní o‘z vaqtida qaytmasligiga olib keladi. 2. Likvidlik risk (to‘lovlarning muddatida o‘tkazmaslik). Bu risk kreditni va foizlarni muddatida qaytara olmaslik natijasida bank likvid mablag’larining kamayishiga olib kelishi bilan bog’liq. 3.Kreditni ta’minlash bilan bog’liq risk Bu riskni alohida ko‘rib bo‘lmaydi, balki bu kreditni qaytarmaslik bilan bog’liq bo‘lgan risk bilan birgalikda o‘rganiladi. Bu risk turi kredit uchun qo‘yilgan garovni sotishdan tushgan mablag’ ajratilgan kreditni qoplash uchun yetarli emasligi bilan bog’liqdir. Natijada bank o‘z talabini to‘la qondira olmaydi. 4.Qarz oluvchining ishbilarmonligi bilan bog’liq risklar. Bu risk korxonaning ish faoliyati bilan bog’liq bo‘lib (sotib olish, ishlab chiqarish va sotish), ammo boshqa risklardan farqli o‘laroq bu riskka korxona rahbaridan bog’liq bo‘lmagan omillar ta’sir ko‘rsatadi, masalan tarmoqning rivojlanishi va 38 Kredit komissiyasi tarkibi va soni kredit maqsadi, miqdoridan (bunda bir qarz oluvchi yoki o‘zaro aloqador qarz oluvchilar guruhi hisobga olinadi) kelib chiqib belgilanadi. 1)Korporativ kredit yo‘nalishida to‘lov terminallariga ajratilayotgan loyihalarni ko‘rib chiqish bo‘yicha kredit komissiyasi tarkibi - Kredit komissiyasi raisi – korporativ xizmatlar bo‘limi boshlig’i - Kredit komissiyasi azosi – kredit mutaxasisi 2)Korporativ kreditlash yo‘nalishidagi kredit loyihalarni ko‘rib chiqish kredit komissiyasi tarkibi: - Kredit komissiyasi raisi – bank tarmog’ining boshqaruvchisi - Komissiya a’zosi – Undiruv xizmati boshlig’i (Undiruv xizmati boshlig’i shatat birligi mavjud bo‘lmagan bank tarmoqlarida Undiruv xizmati yoki Bek ofisi bo‘limi tajribali xodimi) - Kredit komissiyasi a’zosi – Korporativ xizmatlar bo‘limi boshlig’i (bo‘lim boshlig’i shatat mavjud bo‘lmagan bank tarmoqlarida Korporativ xizmatlar bo‘limi tajribali xodimi) Kredit loyihasi uchun mas’ul shaxs Kredit komissiyasida ovoz berish huquqisiz ishtirok etadi. Kredit komissiyasining asosiy maqsadi quyidagilardan iborat: -loyihalarni moliyalashtiridan avval loyiha va qarz oluvchi chuqur tahlil qilinishini muvofiqlashtirish -loyihalarni moliyalashtirishdan avval muhokama qilish orqali loyihadagi mavjud tavakkalchiliklarni o‘rganishi va oldini olish choralarni ko‘rish -kredit portfelini yaxshilash va o‘sishni ta’minlash -kredit portfelini hajmini oshirish orqali bankka yuqori daromad keltirish -kredit portfelini maqbul diversifikatsiya qilib boorish -kredit siyosatida va boshqa meyoriy hujjatlarda ko‘rsatilgan maqsadlarni amalga oshirish. Kredit komissiyasi quyidagi masalalarni o‘zi mustaqil ko‘rib chiqib, yakuniy qaror qabul qilish va ushbu xizmatlarni ko‘rsatish vakolatiga ega: 24 o‘zgarishlar sodir bo‘ldi, 2022 yil boshida uchunchi shaxs kafilligi asosida beriladigan kreditlar hajmi ortdi, lekin 2023 yil boshiga bu ko‘rsatkich anchayin pasga tushgan. 30.8 foizdan 24 foizga tushgan. Ikkinchi o‘rinda esa ko‘chmas mulk ta’minotida asosida ajratilgan kreditlar egallab turibdi. Bu ko‘rsatkich berilgan yillar kesimida faqat o‘sishga erishgan, va kamaymagan. 2021 yil boshida 2601 foiz edi, 2022 va 2023 yilda mos ravishda 28.1 va 28.8 foizni tashkil qildi. Transport vositalarni garov sifatida qo‘yib kredit oluvchilar salmog’i sezilar ulushni egallaydi va katta o‘sishga erishgan ko‘rsatkichlardan hisoblanadi. 2021 yil boshiga ushbu ko‘rsatkich 24.3 foizni tashkil qilgan bo‘lsa, 2022 yilda 2.5 foizga kamaygan, shunga qaramay 2023 yil boshiga 27.9 foizga yetgan 2021 yil holatiga ko‘ra 3.6 foizga ortgan bo‘lsada, 2022 yil bilan taqqoslasak o‘rtasidagi farq anchayin katta bo‘lgan, yani 6.1 foziga o‘sgan va boshqa ko‘rsatkichlarga, aniqrog’i boshqa ta’minot turlariga nisbatan eng katta o‘zgarish shu transport vositalarini ta’minot sifatida garovga qo‘yishga to‘g’ri keldi. Ta’minotsiz kredit 2021 yil va 2022 yilda bir xil ko‘rsatkichni tashkil qilgan bo‘lsa, 2023 yil boshi holatiga ko‘ra 0,2 foizni tashkil qildi va qolgan ikki yilgi natijalarga nisbatan ikki barobar ko‘p. Garov sifatida jihozlar qo‘yishlik nisbatan ozaygan deyarli ikki barobarga 2023 yil boshiga 1.1 foizni tashkil qiladi. Tovar moddiy zaxiralarni ta’minot sifatida garovga qo‘yish nisbatan o‘zgarishsiz qolgan, 2021 yil boshiga 12 foizni tashkil qilgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkichi keyingi ikki yilda mos ravishda, 11.6 va 12.4 foizni tashkil qildi. Depozit ko‘rsatkichi esa tushdi va umuman ko‘tarilmadi. Boshqa turdagi ta’minotlar o‘zgarishsiz qoldi. 64 ishonchsiz aktivlarni undirish bo‘yicha qo‘llanayotgan chora-tadbirlar haqida bank kengashini yozma ravishda ma’lumot berishlari shart. Bank kengashi moliyaviy yil yakuni bo‘yicha bank aksiyadorlarining yillik umumiy yig’ilishi kun tartibiga bankning ishonchsiz aktivlarini undirish bo‘yicha qo‘llangan chora-tadbirlar haqidagi masalani kiritadi. Xulosa qilib aytganda muammoli kreditlar hisobini tog’ri yutirish, ularni o‘z vaqtida aniqlash va kamaytirish uchun zamin yaratadi, bank moliyaviy natijasining to‘g’ri hisob-kitob qilishi, byudjetga to‘lovlari to‘g’ri to‘lash, banklarning moliyaviy barqarorligini aniqlash hamda ta’minlashga yordam beradi. I Bob Garov ta’minotini baholash tartibi, loyiha va qarzⅡ oluvchining moliyaviy tahlili 50 Bitiruv malakaviy ishining xulosa qismida bitiruv malakaviy ishini amalga oshirish jarayonida yuzaga kelgan xulosa va ishlab chiqilgan amaliy takliflar o‘zining qisqacha ifodasini topdi. 1.1 Kreditning mohiyati, ahamiyati va turlari Kredit – bu vaqtincha ishlatilmayotgan pul ko‘rinishidagi resurslarni, pulga egalik qiluvchi shaxs, tashkilot va boshqalar tomonidan foydalanganlik uchun qo‘shimcha haq to‘lash sharti bilan ma’lum muddatga pul mablag’larini berib turish yoki olish holatlarida yuzaga chiqadigan iqtisodiy aloqa va munosabatlarning majmuidir. Kreditning ahamiyati esa uning kredit oluvchilar, kredit beruvchilar va umumiy iqtisodiy muhit uchun ahamiyati juda ulkan. Kredit tizimining yaxshilanishi, moliyaviy rivojlanishning asosiy kengayish turi sifatida tan oladi. Bu, kreditni olish orqali subyektlar va tashkilotlar uchun yangi imkoniyatlarni ochadi, investitsiyalarni jalb qilish, iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlash, korxonalar va davlat tashkilotlari uchun iqtisodiy rivojlanishni taminlash, ishlab chiqarishni rivojlantirish, yangi ish o‘rinlari yaratish va xizmatlar ko‘rsatish qobiliyatini kengaytirish yoki moliyaviy risunokni yaxshilash orqali kredit tizimining katta ro‘li mavjud. Takror ishlab chiqarish jarayonida pul mablag’larini aylanishi kreditning mavjudligi bilan bevosita bog’liqdir. Takror ishlab chiqarish jarayoning bir nuqtasida pul mablag’lari kerak bo‘lib turganda, va boshqa bir nuqtasida vaqtincha foydalanilmayotgan pul mablag’lari mavjud bo‘lganda, kredit manbai sifatida 5 4. Shart-sharotlar, Mahally, hududiy va umummilly iqtisodning joriy ahvoli va tasnifi, shuningdek qarz oluvchi xo‘jaligining sohalari 5.Garov. Kreditni garov yoki kafillik shaklida ishonchli ta’minlash boshqa tomondan kuchsizliklarni yo‘qqa chiqarib qo‘yadi. Kredit risklarini baholashdagi yana bir muammolardan biri bu mijoz haqida, kreditlanayotgan soha to‘g’risida hamda mamlakatdagi iqtisodiy, vaziyat va kelgusidagi o‘zgarishlar haqida mas’ul kredit xodimining yetarlicha bilim va ko‘nikmaga ega emasligi. To‘g’ri bugungi kundagi kredit mutaxassislari yuqoridagilardan xabardor hisoblanadi. Lekin ba’zi bir bank xodimlari tomonidan kredit riskini baholashda ushbu omillarni birortasini to‘g’ri tahlil qila olmaslik holatlari ham uchrab turibdi yoki kredit riskini baholashda bir tomonlama yondashuvga ko‘proq ahamiyat qaratmoqda. Misol uchun faqatgina mijoz moliyaviy holatini tahlil qilish va ta’minot shartlarini o‘rganish orqali kredit risikni baholashni aytish mumkin. Oddiygina kichik biznes subyektini kreditlashda ham kredit riskini har tomonlama baholash talab etiladi. Chunki har qanday mijozning samarali ish yuritishi bankning daromadiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Mijozning foyda bilan ishlashi bankga kelib tushadigan tushumlarning o‘z vaqida tushishiga xizmat qiladi. Mijoz moliyaviy holatidagi oqsashlar o‘z navbatída kredit va u bilan bog’liq to‘lovlarning kechikishiga olib kelishi mumkin. Kredit riskini to‘g’ri baholay olmaslik tijorat banklari kredit portfelida muammoli kreditlar hajmini ortishiga olib keladi. Muammoli kreditlarning ortishi o‘z navbatida bir qator salbiy oqibatlar keltirib chiqarishi mumkin. Bularga bank aktivlarining yomonlashuvi, omonatchilar, investorlarning bankka bo‘lgan ishonchi yo‘qolishi va bank nufuzining pasayishi, tijorat banklarining muammoli kreditlarni bartaraf etishni nazorat qilishi sababli, bankning ma’muriy xarajatlarining ortib ketishi, kredit operatsiyalaridan olinayotgan foyda hajmining qisqarishi tufayli, moddiy rag’batlantirishlarning susayishi, bankning malakali kadrlaridan mahrum bo‘lish riskining ortishi kabilarni kiritish mumkin. Ko‘rinib turibdiki, kredit riskining ortishi yoki noto‘g’ri baholanishi boshqa bir bank riskini keltirib chiqarishi mumkin ekan. Yana shuni aytish kerakki, kredit risklarini baholashda 41 Yirik hajmdagi kreditlar asosan asosiy vositalarni modernizatsiya qilishga, kapital qo‘yilmalarga beriladi. Ta’minot darajasi ko‘ra ikki turga bo‘lib ko‘rsatish mumkin: -ta’minoti mavjud -ta’minoti mavjud bo‘lmagan kreditlarga bo‘linadi. Ta’minlangan kreditlar deganda aniq bir moddiy yoki nomoddiy qimmatliklar bilan garovga qo‘yilgan yoki sug’urta qilinib qaytarilishi kafolatlangan kreditlardir. Bozor munosabatlari sharoitida ishlab chiqarish davomiyligi va uzluksizligini yaratish, faoliyat yurituvchi subyektlar raqobatda yengilmasliklari uchun asosiy omil sifatida yuzaga chiqadi. Buning uchun zamonaviy asbob- uskunalar, taxnikalar, xomashyoning yetarli darajada ta’minlanganligi va materiallar bilan ta’minlangan bo‘lishi lozim bo‘ladi. Ushbu sababga ko‘ra aylanma mablag’larni to‘ldirishga, asosiy vositalarni yangilashga va turli to‘lov summalarni (soliq to‘lovlari, ko‘rsatilgan xizmatlar uchun to‘lovlar, olingan xomashyo va boshqalar) amalga oshirish uchun xo‘jalik yurituvchi subyektlarning kredit olishlariga to‘g’ri keladi. Kreditning ahamiyati quyidagilarda o‘z aksini topadi: -kredit yordamida jamiyatda vaqtincha foydalanilmay turgan pul mablag’lari jamg’ariladi va pul harakatga keltiriladi, natijada pul muomalasining baraqarorlashuviga olib keladi; -kredit vositasida pul mablag’lari, turli qatlamlar va tarmoqlar (qishloq xo‘jaligi, sanoat, transport, sog’liqni-saqlash, maorif va boshqalar), korxonalar va aholi o‘rtasida qayta taqsimlanadi. Natijada ular o‘rtasida pul mablag’lari erkin ko‘chib yurishiga sabab bo‘ladi; -kredit vositasida ishlab chiqarishning rivojlanishi, hamda mamlakat miqyosida iqtisodiy o‘sish imkoniyati yaratiladi; -kredit yordamida kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonining doiraviy aylanishi ishlab chiqarish va boshqa sohalarning uzluksizligi ta’minlanadi; 7 Kreditlamni garov ta’minoti bilan ta’minlashning asosiy sabablaridan bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: mamlakatlardagi iqtisodiy nobarqarorlik tufayli mijozlarning pul oqimi zaif va nobarqaror bo‘ladi. Bizga ma’lumki, kredit garov obyekti bilan taminlanmagan taqdirda, uni qaytarishning yagona manbai bo‘lib mijozning pul oqimi hisoblanadi. Pul oqimi qanchalik zaif va nobarqaror bo‘lsa, kreditning qaytmaslik ehttmoli shunchalik yuqori bo‘ladi; mijozning kredit tarixini o‘rganish amaliyoti shakllanmaganligi sababli kredit riski yuqori bo‘ladi; tijorat banklarida mijozlarning moliyaviy holatini baholash tizimi rivojlanmagan bo‘ladi. Kreditning ta’minlanganligiga mazmunan quyidagicha qarash mumkin kreditning ta’minlanganligiga iqtisodiy kategoriya sifatida yondashiladigan bo‘lsa, u ma’lum bir moddiy boylik yoki xarajat uchun beriladi, shu bois doimo har bir so‘m kredit bir so‘mlik tovar-moddiy qiymatliklar, xarajatlar, xizmatlar va boshqalar bilan ta’minlanishi lozim. Garov – garovga qo‘yuvchining garovga oluvchiga mol-mulkni yoki unga bo‘lgan huquqni majburiyatlarni ta minlash uchun berishi;ʼ Bankning garov portfeli – kredit bitimlarini ta minoti sifatida bank ʼ tomonidan garovga olingan mol-mulk yoki boshqa turdagi aktivlar yig indisi; ʼ Qarzdor – kreditni olish maqsadida bankka murojaat qilgan shaxs; Garovga qo‘yuvchi shaxs – o‘z tasarrufida mulk yoki mulkka egalik qilish huquqi bo‘lgan yuridik yoki jismoniy shaxs bo‘lib, o‘z nomidan garov shartnomasini tuzish, ushbu mulkka nisbatan huquqlarni va majburiyatlarni o‘z zimmasiga olish huquqiga ega; Garovga oluvchi shaxs – Bank; Bank garov siyosatining asosiy maqsadlari:  garov bilan ishlash sohasidaga resurs va jarayonlarni optimallashtirish;  sifatli garov portfelini shakllantirish;  muammoli kreditlarni qaytarilishini maqbul me yorlarini belgilash. ʼ Mazkur nizomning maqsadi bankning filiallari va bosh bank mansabdor shaxslari tomonidan garov bilan ishlash jarayonlarini amalga oshirishda yagona 14 http: www.cbu.uz < http://www.cbu.uz > O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki sayti. http: www.uzreport.uz < http://www.uzreport.uz> Uzreport axborot agentligi sayti. http: www.bank.uz < http://www.bank.uz > O‘zbekiston respublikasi tijorat banklari sayti http: www.cbr.ru < http://cbr.ru > Rossiya Federatsiyasi Markaziy banki http: www.lib.ru < http://www.lib.ru > Moshkov Maksim kutubxonasining sayti. http: www.xs.uz < http://www.xs.uz > Xalq so‘zi gazetasining rasmiy sayti http: www.ziyonet.uz < http://ziyonet.uz > Ziyonet ta’lim portal sayti http: www.stat.uz < http://stat.uz > O‘zbekiston Respublikasi Davlat Statistika qo‘mitasi rasmiy sayti. http: www.hamkorbank.uz < https://hamkorbank.uz > Hamkorbank tijorat bankining rasmiy sayti 81 koeffitsiyenti (kunlarda) 7 Debitor qarzdorliklarning aylanuvchanlik koeffitsiyenti (kunlarda) 5 4 3 2 1 Yuqoridagi jadvalda 7 turdagi koeffitsent mavjud bo‘lib ular quyidagilardir: sof aylanma aktivlari miqdori, qoplash koeffitsenti, joriy likvidlik koeffitseyenti, avtonomiya koeffitsiyenti, sof o‘z aylanma aktivlarning aylanuvchanligi koeffitsiyenti, tovar moddiy zaxiralarning aylanuvchanligi koeffitsenti va debitorlik qarzdorlikning aylanuvchanlik koefftisenti. Ular har biri sinflarga ajratilgan va bizda chiqqan natijaga qarab ya’ni bu jadvaldan oldingi jadval asosida hisob kitob qilamiz va sinfi qaysi ekanligini belgilaymiz. 3.7-jadval Koef. uchun ball To lovʻ qobiliyati sinfi To lov qobiliyati bo yicha izoh ʻ ʻ 30 – 26 1 Yuqori to lov qobiliyatiga ega ʻ 25 – 21 2 Yaxshi to lov qobiliyatiga ega ʻ 20 – 17 3 To lov qobiliyati o rta darajada ʻ ʻ 16 – 13 4 To lov qobiliyati past darajada ʻ 12 ≥ Ball 5 To lov qobiliyati juda past ʻ darajada Yirik kreditlar uchun to lov qobiliyati sinfi 4 va 5 sinf bo lgan taqdirda ʻ ʻ kredit ajratish mumkin emas. Faoliyat joyiga chiqib tahlil qilishda quyidagi koeffitsiyentlardan foydalaniladi: -qarzga xizmat ko rsatish koeffitsiyenti (коэфициент обслуживания долга ʻ (debt servis coverage ratio)); -leveradj koeffitsiyenti (leverage); -ajratilayotgan kreditni hisobga olgan holda qarzdorlik darajasini hisoblash koeffitsiyenti; 69 (restrukturizatsiya) qilinmaydi. Muammoli aktivlarni turkumlash, muammoli aktivlarni aniqlash, muammoli aktiv bilan ishlash, undiruv jarayoni va bank balansiga olingan boshqa mulklarni sotish jarayoni “Hamkorbank" ATB da muammoli aktivlar bilan ishlash bo yichaʻ ichki me yoriy hujjatga muvofiq amalga oshiriladi. ʼ Muammoli aktivlar bilan ishlash jarayonida “ Soft collection” aloqa vositasi yordamida qarzdorliklar undiriladi. Chakana biznes yunalishidagi 1 kundan 60 kungacha to lov muddati o tgan ʻ ʻ qarzdorliklarni undirish Muammoli aktivlar bilan ishlash va undiruv xizmati tomonidan “Soft collection” aloqa vositasi doirasida amalga oshiriladi. Korporativ biznes yo nalishidagi muddati o tgan qarzdorliklarni undiruvi ʻ ʻ 1 kundan 30 kungacha Muammoli aktivlar bilan ishlash va undiruv xizmati tomonidan “Soft collection” aloqa vositasi doirasida amalga oshiriladi. Muddati o tgan 31 kundan 60 kungacha bo lgan kreditlar bo yicha kredit ʻ ʻ ʻ portfelini monitoring qilib borish markazlashgan tarzda Tavakkalchiliklarni boshqarish departamenti tarkibiy tuzilmasidagi Kreditlarni monitoring qilish hududiy bo limlari hamda Bank tarmoqlari Bek ofis administratorlari tomonidan ʻ amalga oshiriladi. Muammoli aktivlarni undirish bo yicha sudga hujjatlarni taqdim etish bank ʻ tarmog i xuquqshunosi tomonidan amalga oshiriladi. Ijro jarayonlaridagi ʻ muammoli aktivlarni undirish ishlarini amalga oshirish Muammoli aktivlar bilan ishlash va undiruv xizmati tomonidan amalga oshiriladi. Bank tarmoqlarida olib borilayotgan monitoring amaliyotlari bo yicha ʻ amalga oshirilayotgan ishlarni nazorat qilish Tavakkalchiliklarni boshqarish departamenti tomonidan, muammoli aktivlarni undirish bo yicha sudga hujjatlarni ʻ taqdim etish va sud jarayonlarini nazorat qilish bank Yuridik xizmati hamda ijro jarayonlaridagi muammoli aktivlarni undirish bo yicha amalga oshirilayotgan ʻ ishlarni nazorat qilish Muammoli aktivlar bilan ishlash va undiruv xizmati tomonidan amalga oshiriladi. Balansdan chiqarilgan kredit va kredit bo yicha foiz qarzdorliklari balansdan ʻ tashqari hisob raqamlarga o tkazilgan kundan boshlab 5 yildan kam bo lmagan ʻ ʻ muddatda “Ko zda tutilmagan holatlar” hisob raqamlarida aks ettiriladi. Bank ʻ tarmoqlari ushbu qarzlarni undirish bo yicha Muammoli aktivlar bilan ishlash va ʻ undiruv xizmati bilan birga barcha zarur choralarni ko rishlari talab etiladi. ʻ 45 -rahbarlarning fikrlari -kredit hisobidan moliyalashtirish kerak bo‘lgan mahsulotlar, xizmatlar yoki loyihalarni tasvirlash; -bozor va tarmoqlar tahlili; -marketing, ishlab chiqarish va boshqarishning rejalari; -pul fondlari holatini bashorat qilish (kreditni to‘lash vaqtida); -taxminiy moliyaviy hisobot Kredit riski darajasini baholashning keyingi bosqichi kredit sifati bilan bog’liq. Chet el banklari kreditlarni tekshirishda va aktivlar monitoringida kreditlarning sifati bo‘yicha reyting sistemasidan keng foydalanadilar. Odatda banklar o‘zlari kreditlarning sifat bo‘yicha reyting sistemasini yaratadilar. Ayrimlari oddiy sxemalardan foydalansalar, boshqalari batafsil tekshirilgan sxemalardan foydalanadilar. Lekin har qanday holatda ham maqsad bitta- kredit berish to‘g’risida qaror qabul qilish prosessini osonlashtirish va uning bahosini aniqlash, ya’ni kredit uchun foiz belgilash. Odatda bu riskning turli kategoriyalarining aniq son va harflarini o‘zlashtirib, risklar klassifikatsiyasi orqali amalga oshiradi. Har qanday turdagi kreditning sifati doimo o‘zgarib turuvchi ko‘pgina faktorlarga bog’liq. 2.2 Kreditlar monitoringi va muammoli kreditlar hisobi Monitoring – aktivlar va unga hisoblangan foizlar va boshqa moliyaviy to lovlarini o z vaqtida to lanishini ta minlash maqsadida, moliyalashtirilganʻ ʻ ʻ ʼ loyihaning texnik-iqtisodiy ko rsatkichlarini bajarilishi hamda ta minotdagi ʻ ʼ mulklar holati yuzasidan, qarz oluvchi bilan aktiv operatsiya amalga oshirilgan 43 kreditlarni umumiy turlari bo‘ yicha va alohida mijozga berilgan kredit bo‘yicha baholash mumkin. Bu esa o‘z navbatida bank xodimiga bir qator qiyinchiliklarni tug’diradi. Ya’ni kredit so‘rab murojaat qilgan va kredit olgan hamma mijoz ham bir xil faoliyat yuritmaydi. Ularning har biri alohida sohaga tegishli bo‘lb, moliyaviy va sifat ko‘rsatkichlarini baholash ham turlicha amalga oshirilishi talab etiladi. Bank xodimi har bir mijozning tarmoq va sohalaridan kelib chiqib kredit riskini baholashiga to‘g’ri keladi. Kredit risklarini tartibga solish tizmidagi asosiy masalalardan biri bu riskning qaysi turiga mansubligini aniqlab olishdadir. Bu borada ko‘pincha kredit riskini keltirib chiqaruvchi omillarga asoslanib tartibga solinadi. Bu Jarayondagi muammo shundaki, bir vaqtni o‘zida bir necha omillar sababli kredit riski vujudga kelsa va u orqali bank ma’lum bir yo‘qotishlarga duch kelsa, ushbu omillarning ta’siri qanday bo‘lganligi qaysi omilning riskni keltirib chiqishdagi ulushi qancha bo‘lganligini aniqlashdir. Ushbu jarayonga aniqlik kiritilmasa, keyinchalik shu kabi kreditlash jarayonida qaysi omillarga ko‘proq e’tibor qaratish lozimligi borasida ikkilanish yoki mavhumlik paydo bo‘lishi mumkin. Kredit riskini baholashning keyingi bosqichi qarz oluvchi haqidagi moliyaviy axborot yig’indisi hisoblanadi. Bankka taqdim etilayotgan moliyavly axborotlar mustaqil ekspertlar tomonidan tayyorlangan bo‘lsa maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Moliyaviy axborotlar tarkibiga quydaglar kirishi kerak: - qarz oluvchining yillik (yarim yilik yoki choraklik bo‘lsa yaxshiroq) xisoboti; balans, daromad to‘g’risida hisobot, pul fondlari to‘g’risida hisobot - qisqa kreditlar uchun aylanma mablag’lari- zaxiralar strukturasi, so‘nggi bir yarim yil ichida debitorlik va kreditorlik qarzlari rasshifrovkasi; -uzoq muddatli kreditlar uchun korxonaning kelgusi moliyavly ahvolini, kredit xarajatlari natijalarini aks ettirgan biznes reja. Biznes reja quydagilarni o‘z ichiga olishi kerak: 42 miqdori (balans likvidligi) uzoq muddatli majburiyatlar jami) — uzoq muddatli aktivlar jami- muddati o tgan ʻ debitorlar- ta sischilarnin ʼ g ustav kapitaliga ulushlari bo yicha ʻ qarzi- kelgusi davr xarajatlari — kechiktirilgan xarajatlar 190-200 miqdorini ifodalovchi ko rsatkich hisoblanadi. ʻ Ushbu ko rsatkichning ʻ noldan kichikligi korxonada sof aylanma aktivlarning mavjud emasligini hamda uzoq muddatli aktivlarning ma lum qismi qisqa ʼ muddatli qarz hisobiga yuzaga kelgan degan fikrni bildiradi va bu holda balans nolikvid deb e tirof etilishi mumkin. ʼ 2 2 Qoplash koeffitsiyenti Joriy aktivlar summasi- muddati o tgan ʻ debitorlik qarzlari- ta sischilarnin ʼ g ustav kapitaliga ulushlari bo yicha ʻ qarzi- kelgusi davr xarajatlari- kechiktirilgan xarajatlar / joriy majburiyatlar summasi jami Balans satr (390-211-290- 190-200) /600 Hisobot sanasiga korxona- ning mavjud joriy aktivlari miqdori joriy majburiyatlarni qoplash uchun yetarli yoki yo qligini ifodalashda foy- ʻ dalaniladi. Ushbu ko rsatkich 1 dan katta ʻ bo lishi lozim, 3-4 ʻ barobar va undan ortiqligini ham ijobiy holat deb baholash kerak emas. TMZ, debitorlarning haddan ortiqligi ham ushbu ko rsatkichning ortib ʻ ko rsa- tilishiga sabab ʻ bo ladi. Bu esa korxona ʻ mahsulotlariga talab yo qligi yoki debitor- ʻ liklarning undirilishida muammolar mavjudligini ham anglatishi mumkin. K>2 1 sinf; 2>K>1,6 2 sinf; 1,6>K?1,2 3 sinf; 1,2>K?1 4 sinf K<1 5-sinf Joriy likvidlik Pul Balans satr Korxonaning mavjud 66 Kredit 41400-44700 Kreditlar bo‘yicha foizli daromadlar “Ishonchsiz” aktivlarni ehtimoliy zararlarni qoplash zaxiralar hisobidan qoplash to‘g’risidagi qaror bank Boshqaruvi tomonidan qabul qilinib, bu haqda bank Boshqaruvi bank Kengashiga uch kunlik muddat ichida ma’lumot beradi. Zararlarni qoplash zaxiralari hisobidan qoplangan ishonchsiz aktivlarning hisobi "Ko‘zda tutilmagan holatlar hisobvarag ‘ida yuritiladi. Dt 95413 - Hisobdan chiqarilgan kreditlar Kt 96397- Boshqa ko‘zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlari bo‘yicha kontrhisobvaroq Ishonchsiz aktiv va ular bo‘yicha hisoblab yozilgan foizlarning balans hisobvaraqlaridan “Ko‘zda tutilmagan holatlar hisobvarog’iga o‘tkazish ushbu aktiv bo‘yicha qarzlar hamda ular bo‘yicha foizlarni bekor qilinishini bildirmaydi. Shuning uchun ushbu qarz, shuningdek u bo‘yicha foizlar “Ko‘zda tutilmagan holatlar” hisobvaraqlarida ular bu hisobvaraqlarga o‘tkazilgan paytdan boshlab besh yildan kam bo‘lmagan muddat mobaynida aks ettirilishi lozim. Bank qonunchilikka muvofiq mazkur aktiv bo‘yicha asosiy qarz va foizlarni undirish yuzasidan barcha chora-tadbirlarni qo‘llashi zarur. Bank qarzdor majburiyatining to‘liq summasini to‘g’ri aks ettirish uchun mazkur aktivga foizlar hisoblab yozishni uni “Ko‘zda tutilmagan holatlar” hisobvarag’iga o‘tkazgandan keyin ham davom ettiradi. Bunda bank muntazam ravishda, bir oyda kamida bir marta qarzdorga ko‘zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlardagi qoldiqlarga mos keladigan asosiy qarz va olinadigan hisoblab yozilgan foizlar bo‘yicha muddati o‘tgan qarzning mavjudligini tasdiqlovchi Ko‘zda tutilmagan holatlar hisobvarag’idan ko‘chirmani ilova qilgan holda kredit bo‘yicha qarzni qoplash va u bo‘yicha hisoblab yozilgan foizlarni to‘lash talab qilingan da’vo xatini yuborishi lozim. Da’vo xati va ko‘chirmalar bankning muddati o‘tgan qarzarni undirib olish bo‘yicha sud organlariga murojat etishi uchun asos bo‘ladi. Ichki audit xizmati va bank boshqaruvi har chorakda “Ko‘zda tutilmagan holatlar” hisobvarag’iga o‘tkazilgan 49 to‘liq imkoniyati bo‘lmasa, u holda oxirgi manba - bu riskni boshqarish usuli hisoblanadi. Riskni qoplash quyidagilarni o‘z ichiga oladi: Banklar tamonidan umumiy va maxsus rezerv fondlarni tashkil qilish; Kredit bo‘yicha foizlar belgilashni to‘xtatish va boshqalar: Bank risklarida bo‘lgani kabi kredit risklarini boshqarishda ham beshta usul ajratib ko‘rsatiladi. Bular: -prognoz; -tahlil qilish; -tartibga solish; -kuzatib borish; -nazorat qilish. Demak, bank kredit risklarini boshqarish uchun eng avvalo prognoz qilib borishi va shu prognozning qanchalik darajada bajarilishini kuzatib borishi lozim. Shu bilan birga bank kreditlarni turlari, muddatlari, sohalari, tarmoqlari va boshqa hususiyatlariga ko`ra ma’lum davr uchun yoki ma’lum bir sanaga tahlil qilib boradilar, kreditlarning holatini, sifat darajasini aniqlab boradilar, zarur bo‘lsa rezerv yaratadilar, qayta ko‘rib chiqadilar yoki hisobdan chiqaradilar. Bank kredit portfelining sifatini nazorat qiladilar, kreditlarning qaytish yoki qaytmasligini nazorat qiladilar, uning sabablarini o‘rganadilar.Ttijorat banklari bitta mijozga yoki biror bir soxada kredit summasining ko‘p miqdori to‘planib qolishini oldini olish maqsadida ssuda portfelining diversifikatsiya qilishiga aloxida e’tibor beradilar. Buning natijasida kredit riski minimallashtiriladi va uni boshqarishga qulay sharoit yaratadi. Yuqorida kredit riski qarz oluvchi kredit shartnomasiga rioya qilmaganligi natijasida bank ko‘rishi mumkin bo‘lgan zarardir deb ta’rif berdik. Kredit munosabatlarda kreditorlar kreditga yoki qarzga berilgan summaning qayta to‘lanishini va mo‘ljallangan foiz stavkalarini belgilangan vaqtda olishni kutadilar. Ular riskdan qochadilar va o‘z kutishlarida riskni minimum deb qabul qiladilar. Xaqiqatda esa ular kredit berishgacha u bilan bog’liq risk darajasi bilan qiziqadilar, uni aniqlaydilar. Bizga ma’lumki, risk va uning darajasi doimo 37
Купить