Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 214.6KB
Покупки 0
Дата загрузки 11 Август 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Tijorat banklarining funksiyalari va operatsiyalarini takomillashtrish yo'llari

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI SIRTQI FAKULTET “________________________________________________________” KAFEDRASI “ _____________________________________________________________ ” FANIDAN KURS ISHI МАVZU: __________________________________________________________________ _________________________________________________________________. Bajardi:____________ ______ _____________ Qabul qildi: ____________________________ RO‘YXATGA OLINDI “ ____ ” _______20 23 y. №_________ Imzo _________ Kurs ishi himoya ga tavsiya qilingan sana “____” _______20 23 y. Ilmiy rahbar __ ________ Imzo _______________ Kurs ishi himoya qilingan sana «____» _______202 3 y . Baho « _____ » _________ ___________ ( imzo ) _ _ _________ ( imzo ) ___________ ( imzo ) Komissiya a’zolari : __________________ _________________ _ _________________ TOSHKENT – 20 23 Tijorat banklarining funksiyalari va operatsiyalarini takomillashtrish yo'llari Reja: Kirish 1. Tijorat banklari bank tizimining muhim bo‘g‘ ini 2. Tijorat banklarining funksiyalari va operatsiyalarini takomillashtrish yo'llari 3. Tijorat banklari faoliyatini tashkil etishning huquqiy asoslari 4. Chet el kapitali ishtirokidagi bank va chet el bankining sho‘ba bankini tashkil etishga qo‘shimcha talablar. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 2 Kirish Bank sohasidagi hozirgi holat tahlili bank sektorida davlatning yuqori darajadagi aralashuvi, davlat ishtirokidagi banklarda menejment va tavakkalchiliklarni boshqarish sifatining yetarli emasligi, iqtisodiyotda moliyaviy vositachilikning past darajasi kabi bank sektorini iqtisodiy yangilanishlar va jamiyat ehtiyojlariga mos ravishda qator tizimli muammolar soha rivojlanishiga to‘sqinlik qilayotgan edi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 12- mayda qabul qilingan “2020–2025-yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston Respubli- kasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni ushbu masalalarni yechishga qo‘yilgan muhim qadam bo‘ldi. Bugungi kunda banklar tomonidan ko‘rsatilayotgan moliyaviy xizmatlarning ommabopligini oshirish, banklarning hududlarga kirib borishini kengaytirish va barcha aholi punktlarida bir xil turdagi xizmatlar ko‘rsatilishini ta minlashʼ bo‘yicha qo‘shimcha choralar ko‘rilishi lozim. Iqtisodiyotni raqamlashtirish sharoitida O‘zbekiston bank tizimi ishonchliligi va barqaror rivojlanishini ta’minlash hamda tashqi inqiroz holatlarining salbiy ta’siriga uchramaslikning oldini olish muhim ahamiyatga egadir. Shunga qaramasdan, hozirgi kunda banklarda bozor talablariga mos keluvchi xizmat turlarini tatbiq qilish, mijozlarning talab va takliflarini hisobga olish, ularga xizmat ko‘rsatishning yangi usullarini joriy etish, yangi kredit vositalarini qo‘llash, turli kredit institutlarini tashkil etish bilan bog‘liq islohotlarni yanada jadallashtirish zarurligini yuzaga keltirmoqda. O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi iqtisodiy mustaqillik sari qo‘yilgan ilk qadam bo‘ldi. Mustaqil yosh davlatimiz siyosatining eng muhim yo‘nalishlaridan biri bank tizimini isloh qilishning dastlabki bosqichida 1991-yilda qabul qilingan «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni bozor sharoitlariga mos banklar institutini vujudga keltirishning asosiy yo‘nalishlarini belgilab berdi. Mazkur qonunga muvofiq O’zbekiston Respublikasining davlat bankining hududiy bo‘limi O‘zbekiston Respublikasining Markaziy bankiga aylantirildi va u 3 bevosita davlat boshchiligida bank tizimini isloh qilishni boshladi. Juda qisqa muddat ichida respublikamizda ikki pog‘onali bank tizimi vujudga keltirildi. «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshchiligidagi ikki bosqichli bank tizimini tashkil qilish respublikaning iqtisodiy mustaqillikka erishish hamda bozor munosabatlariga o‘tish eh- tiyojlariga mos keladi», ya ni ikki pog‘onali bankʼ tizimining yuqori pog‘onasining bosh maqsadi milliy valyuta – so‘mning barqarorligini ta minlashdan ʼ iborat bo‘lgan Markaziy bank, quyi pog‘onasini esa bevosita mijozlar bilan ishlovchi tijorat banklari tashkil etadi. 4 1. Tijorat banklari bank tizimining muhim bo‘g‘ ini Tarixiy taraqqiyot davomida banklar mablag‘larni yig‘ish, saqlab berish, kredit-hisob va boshqa turli xil vositachilik operatsiyalarini bajarib kelganliklari sabab, banklar kredit muassasa bo‘lib, foyda olish maqsadida bank barcha risklarni o‘ziga qabul qilgan holda operatsiyalarini amalga oshiradi. O‘zbekiston Respublikasining 1996-yil 26-aprelda qabul qilingan “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi qonunining 1-moddasiga asosan “ Bank” – tijorat tashkiloti bo‘lib, bank faoliyati deb hisoblanadigan quyidagi faoliyat turlari majmuini amalga oshiradigan, ya’ni: - yuridik va jismoniy shaxslardan omonatlar qabul qilish hamda qabul qilingan mablag‘lardan tavakkal qilib kredit berish yoki investitsiyalash uchun foydalanish; - to‘lovlarni amalga oshirish bilan shug‘ullanuvchi yuridik shaxsdir. Demak, bank barcha riskni o‘z zimmasiga olib, yuridik va jismoniy shaxslarning pul mablag‘larini jalb qilib, bank resurslarini tashkil qilgan holda, bu mablag‘larni muddatida qaytarib berish, to‘lov va ta’minlash shartlari asosida o‘z nomidan ularni joylashtiradi hamda yuridik va jismoniy shaxslar o‘rtasidagi hisob-kitob va vositachilik operatsiyalarini olib boruvchi kredit muassasa hisoblanadi. 1 Ba’zi adabiyotlarda «bank–bu korxona», deb ham izoh beriladi. Ma’lumki, bank yaxlit olingan korxona sifatida ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirmaydi. Tijorat banklarining faoliyatini korxona faoliyatiga shu jihatdan o‘xshatish mumkinki, tijorat banklari ham korxonalar singari o‘z faoliyatini o‘z daromadini ko‘paytirishga qaratadi, lekin korxonalar faoliyatidan farqli ravishda banklar shu asosida birinchidan, o‘z ta’sischilari–aksiyadorlarining manfaatlarini, ikkinchidan, o‘z mijozlarining manfaatlarini himoya qilishni ta’min- laydi. Tijorat banklariga, bizning fikrimizcha, shunchaki «korxona» emas, balki «maxsus korxona» deb qarash zarur. Chunki tijorat banklari ssuda kapitali harakatini amalga oshiradi va shu asosda bank o‘z aksiyadorlariga, paychilariga 1 O‘zbekiston Respublikasi Konctitutsiyasi. T.: O‘zbekistan, 2018 y. 5 foyda olishni ta’minlaydi. Tijorat banklari bank tizimining muhim bo‘g‘ini bo‘lib, kredit resurslarining asosiy qismi shu banklarda yig‘iladi va bu banklar huquqiy, jismoniy shaxslarga o‘z xizmatlarini ko‘rsatadilar. 1-rasm. Tijorat banklari resurslari tarkibi Bank bu shunday korxonaki, unda xom-ashyo bo‘lib depozit va qo‘yilmalar hisoblansa, oxirgi tovar – bu berilgan ssudalardir. Depozit va qo‘yilmalar jalb qilingan qarz mablag‘lari, berilgan ssudalar esa – joylashtirilgan mablag‘lar bo‘lib hisoblanadi. Har xil jismoniy shaxslar va tashkilotlardan pul mablag‘larini jalb qilish uchun, qarz hajmiga qarab ma’lum summani foizlar shaklida to‘lash kerak. Bo‘lmasa mablag‘ qo‘yuvchilar yoki boshqa bankni tanlaydilar, yoki pul saqlashni boshqa shakllariga o‘tadilar: masalan, oltin yoki valyuta sotib olish, boshqa moliyaviy vositachilar xizmatlaridan foydalanish va boshqalar. Pul saqlash shaklini tanlashda mablag‘ qo‘yuvchini ikkita muhim omil – moliyaviy 6TIJORAT BANKLARI RЕSURSLARI O‘z mablag‘lari Jalb qilingan mablag‘lar Ustav kapitali Nodepozit manbalar Rezervlar va fondlar Depozit manbala r Taqsimlanmagan foyda vositachilarning ishonchli ekanligi va daromad olish darajasi (qarzga to‘lanadigan foizlar) ko‘proq qiziqtiradi. Boshqa tomondan, bank ssuda berganda uning summasiga qarab foiz shaklida to‘lov undiradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tijorat banklarining bozor munosabatlari subyektlari bilan aloqasi yanada kengayadi va chuqurlashadi. Bank bu holda barcha mablag‘lari harakatini boshqarib boradi. Bu ikkita foiz stavkalari o‘rtasida farq – bank daromadining asosiy manbasi bo‘lib, iqtisodiy adabiyotlarda u “marja” nomi bilan yuritiladi. Shunday qilib, marja – bu jalb qilinuvchi va joylashtiriladigan qarz va ssuda foiz stavkalari o‘rtasidagi farqdir. Banklar mablag‘larni jalb qilish va joylashtirish yo‘li bilan barcha pul mablag‘lari harakatini boshqarib boradi. Bankning asosiy faoliyati vositachilik bilan bog‘liq bo‘lib, u pul mablag‘larni qarz beruvchidan qarz oluvchilarga o‘tkazish bilan bog‘liq bo‘lgan operatsiyalarni bajarishdan iborat. O‘zbekiston Respublikasida xorijiy banklar va har qanday mulkchilik shakliga asoslangan banklar faoliyat ko‘rsatishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasida faoliyat ko‘rsatayotgan tijorat banklari va ularning mulkchilik shakli turli mulkchilikka asoslan- gandir. Odatda, O‘zbekistonda banklar aksionerlik jamiyat ko‘rinishida tashkil etiladi. Bankning ustav kapitalini shakllantirish uchun davlat organlarining mablag‘lari, jamoa, birlashmalar va fondlarining mablag‘lari, garov va kreditga olingan mablag‘lardan foydalanish mumkin emas. Tijorat banklarining tashkiliy tuzilishi aksioner jamiyat tuzilishiga o‘xshashdir. Tijorat bankining oliy organi aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi hisoblanadi. Bu yig‘ilishlarda aksiyadorlarning vakillari va aksiyador korxonalarning rahbarlari ishtirok etadilar. Aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi ko‘rib chiqishga qo‘yilgan masalalarbo‘yicha qaror qabul qilish uchun aksiyadorlarning kamida 3/4 qismi ishtirok qilishi lozim. Bankning boshqaruvini direktorlar kengashi amalga oshiradi. Unga qo‘shimcha tarzda bank boshqaruvini kuzatish va nazorat qilish mas’uliyati ham 7 yuklatilgan. Direktorlar kengashi a’zolarining tarkibi va saylanish muddati tijorat bankning nizomi bilan belgilanadi. Bank Kengashi bank faoliyatining asosiy yo‘nalishini, kredit siyosati va bankning boshqa rejalarini ko‘rib chiqish, daromad, xarajatlar, foyda rejalarini tasdiqlash, shu’balarni ochish yoki yopish masalalarini ko‘rib chiqish kabi masalalar bilan shug‘ullanadi. Bank Boshqaruvi bank faoliyatiga bevosita rahbarlik qiladi. Bank boshqaruvi aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi va direktorlar kengashi oldida javobgardir. Aksionerlarning umumiy yig‘ilishi, bank kengashi va boshqaruvi bankning boshqaruv organlari hisoblanadi. Bankka operativ rahbarlik qiluvchi va uning faoliyati uchun javob beruvchi bank boshqaruvi bankning ijroiya organi hisoblanadi. Boshqaruv bank kengashi va aksiyadorlar umumiy yig‘ilishi oldida hisobdordirlar. Bozor iqtisodiyotiga asoslangan barcha mamlakatlarda tijorat banklar iqtisodiyotiningto‘lov mexanizmida yetakchi o‘rin tutadi. Mamlakatimiz iqtisodiyot to‘lovlarni amalga oshirishni isloh qilish va rivojlantirish orqali mamlakatimiz to‘lov tizimida tijorat banklarning o‘rni kengaymoqda. Undan tashqari tijorat banklar moliya-valyuta bozorida faoliyat ko‘rsatish, ya’ni qimmatli qog‘ozlar chiqarish va ularni joylashtirish, sotib olish bilan shug‘ullanishi, mijozlarga har xil axborotlar, maslahatlar berish bilan shug‘ullanishi mumkin. Tijorat banklari yuqorida keltirilgan funksiyalar asosida quyidagi operatsiyalarni bajaradi: - passiv operatsiyalar; - aktiv operatsiyalar; - bank xizmatlari va vositachilik operatsiyalari; - bankning o‘z mablag‘lari hisobidan amalga oshiradigan operatsiyalari va boshqa turdagi operatsiyalarni bajaradilar. Bugungi kunda mamlakatimiz aholisining moddiy jihatdan 8 qo‘llab-quvvatlash, ularning hayotlari farovonligini ta’minlashda mikromoliyaviy xizmatlarning o‘rni muhim ahamiyat kasb etmoqda. O‘z navbatida, aholi o‘rtasida mikromoliyaviy xizmatlarga bo‘lgan talabning kuchayishi mahalliy mikrokredit tashkilotlari va lombardlar faoliyatini xalqaro talablar darajasiga olib chiqish va sifatli xizmat turlarini taklif etishni talab etadi.Jahon tajribasidan ma’lumki, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalari faoliyatinining dastlabki davrlarida ularning kreditlarga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirishda tijorat banklariga muqobil ravishda nobank kredit tashkilotlarining ham ahamiyati kattadir. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan respublikada faoliyat ko‘rsatayotgan nobank kredit tashkilotlari, xususan, mikrokredit tashkilotlari hamda lombardlar faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish borasida amalga oshirilayotganchora-tadbirlar, shuningdek, ular faoliyatining me’yoriy- huquqiy bazasi yanada takomillashtirilishi nobank kredit tashkilotlarining moliyaviy barqarorligini va faoliyati ko‘lamini kengaytirishga mustahkam zamin yaratmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 26-noyabrdagi «2021–2025-yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish, uning barqarorligini oshirish va yuqori xalqaro reyting ko‘rsatkichlariga erishishning ustuvor yo‘nalishlari to‘g‘risida»gi PQ- 1438-sonli Qarorida, aynan, nobank tashkilotlari faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari belgilab berildi. Bunda nobank tashkilotlari faoliyatini yanada rivojlantirish, mikrokreditlash va boshqa mikromoliyaviy xizmatlar ko‘rsatish hajmlarini kengaytirish, nobank tashkilotlari va ular tomonidan ko‘rsatiladigan xizmat turlari tarmog‘ini kengaytirish, nobank tashkilotlarida hisob yuritilishini, ular faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish usullarini yanada takomillashtirish, axborot-aloqa texnologiyalarini joriy etish, nobank tashkilotlari xodimlarining malakalarini oshirish, mikromoliyalash sohalarini rivojlantirish bo‘yicha amalga oshirilgan ishlarni keng yoritish shular jumlasidandir. 2020-yilda mikrokredit tashkilotlarining asosiy ko‘rsatkichlari barqaror o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lib, jami aktivlari qoldig‘i 2019-yildagiga nisbatan 9 30,2 foizga oshib, 2016-yilning 1-yanvar holatiga ko‘ra, 67,5 mlrd. so‘mga, kapitali 25,3 foizga oshib, 46,7 mlrd. so‘mga va ajratilgan kredit va ko‘rsatilgan lizing xizmatlari qoldig‘i 24,2 foizga oshib, 54,4 mlrd. so‘mga etdi 1 . Shuningdek, 2016-yilning 1-yanvar holatiga ko‘ra, lombardlarning jami aktivlari o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 36,0 foizga oshib, 41,5 mlrd. so‘mni, kredit qo‘yilmalari qoldig‘i 44,7 foizga oshib, 34,6 mlrd. so‘mni va jami kapitali hajmi 29,6 foizga oshib, 35 mlrd. so‘mni tashkil etdi. Nobank kredit tashkilotlari tarmog‘i va ular tomonidan ko‘rsatilayotgan mikromoliyalash xizmatlari ko‘lamining kengayib borayotganligi kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyaviy qo‘llab-quvvatlash, ayniqsa, aholini kreditlash hajmlarining oshib borishiga xizmat qilmoqda. 2 Jahon bankining ma’ruzasida O‘zbekiston keyingi yillarda tadbir- korlik faoliyatiuchun ishbilarmonlik muhitini yaxshilash sohasida eng yaxshi natijalarga erishgan dunyodagi o‘nta davlat qatoridan joy olgani qayd etilgan. Ana shu yo‘nalishdagi islohotlar natijasida yalpi ichki mahsulo- timizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning ulushi 2020-yildagi 31 foizdan bugungi kunda 56,7 foizga etgani yoki 1,8 barobar oshgani alohida ta’kidlandi 2 . Bugungi kunda mamlakatimizda aholining kam ta’minlangan qatlamini moddiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash, ularning hayotlari farovonligini ta’minlashda mikromoliyaviy xizmatlarning o‘rni muhim kasb etmoqda. O‘z navbatida aholi, o‘rtasida mikromoliyaviy xizmatlarga bo‘lgan talabning kuchayishi mahalliy mikrokredit tashkilotlari va lambardlar faoliyatini xalqaro talablar darajasiga olib chiqish va sifatli xizmat turlarini taklif etishni talab etmoqda. Nobank kredit-moliya institutlari – bu rasman bank emas (bank litsenziyasiga ega emas), ammo asosiy faoliyati moliyaviy xizmatlar ko‘rsatish bo‘lib, ko‘p jihatdan banklarnikiga bog‘liq va muqobil hisoblanadi. Shuning uchun nobank kredit-moliya institutlari ko‘plab ingliz tilidagi adabiyotlarda banklarga asosiy raqobatchi deb aytiladi va bular: lombard tashkilotlari, mikrokredit 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 17 yanvardagi PF-5635-son, “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Faol investisiyalar va ijtimoiy rivojlanish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi to‘g‘risida” farmoni. 10 tashkilotlar va kredit uyushmalari (hozirgi kunda faoliyati to‘xtatilgan). Lombard tashkilotlari , garovxona-garovga qo‘yilgan muayyan buyumlar evaziga ma’lum muddatga pul (mablag‘) berib turadigan tashkilot. Buyumning qiymati tomonlarning kelishuviga ko‘ra baholanadi, garovga qo‘yilgan buyum egasiga nomi yozilgan lombard tashkilotlari tilxati beriladi. Olingan pul o‘z vaqtida qaytarilmasa, qo‘yilgan buyum lombard tashkilotlari mulkiga aylanadi va lombard tashkilotlari qo‘yilgan buyumlarni sotishga haqli. Shuningdek, lombard tashkilotlari qimmatbaho uy- ro‘zg‘or buyumlarini saqlab berish uchun ham qabul qiladi. Lombard tashkilotlariga buyumlar faqat mablag‘ olish uchun emas, ba’zan mazkur buyumning ishonchli saqlanishini ta’minlash uchun ham qo‘yiladi. Buyumlarni garovga qo‘yib kredit berish birinchi marta 15-asrda Italiyaning Lombardiya viloyatidan chiqqan sudxo‘rlar tomonidan joriy etilgan ("lombard"so‘zi ham shundan kelib chiqqan). Lombard tashkilotlarning mijozlari bular-asosiy kredit bozorlaridan mablag‘ olish imkoniyatiga ega bo‘lmagan hamda kreditni qaytarish salohiyati past bo‘lgan mijozlar hisoblanishadi Mazkur nobank tashkilot ixtisoslashgan tijorat tashkiloti bo‘lib, asosiy faoliyati fuqarolarning harakatdagi mulklari garovi ostida qisqa muddatli kreditlar berish va buyumlarni saqlash bilan shug‘ul- lanadi. Lombard tashkilotlari ixtisoslashganlik darajasiga qarab qimmatbaho metallar, maishiy vositalar, zargarlik buyumlari, soatlar, antikvar buyumlar, avtotransportlar va h.k ni garov sifatida qabul qiladi. Buyumlarning bahosi ikki tomonning kelishuvi asosida belgilanadi. Banklar-pulga muhtoj bo‘lganlarga mablag‘ (kredit) bermasligi tufayli, mijozlar Lombard tashkilotlariga murojaat qiladilar. Bunga sabab, banklar jismoniy shaxslarga kredit berishlaridan oldin mijozlarning kreditga layoqatlilik darajasi o‘rganiladi. Lombard tashkilotlarida esa mazkur kriteriya mavjudemas. Qarzdor o‘z buyumini qonunda yoki shartnomada belgilangan vaqt oralig‘ida qaytarib olishi mumkin. Bunda olingan qarz summasiga Lombard tashkilotlari tomonidan belgilangan foiz stavkalarini qo‘shish asosida qaytarib sotib olish summasi belgilanadi. O‘z vaqtida qaytarib olinmagan buyumlar savdo 11 va auksionda realizatsiyaga qo‘yiladi. Garov evaziga kredit berish birinchi marta Fransiyadan XV asrda olibsotarlar tomonidan ta’sis etilgan. Ular Lombardiya shahridan bo‘lganlar, shu orqali «lombard» so‘zi kelib chiqqan. Cherkovlar aholini past tabaqali qatlamini pul bilan ta’minlash maqsadida, garovga buyum qo‘yish g‘oyasini ilgari surgan. Aynan cherkovlar ssuda stavkasini 5% gacha kamaytirishga muvaffaq bo‘lgan. Ilk lombard tashkilotlari uchun pul xayriya ishlari orqali to‘plangan. 2-rasm. Tijorat b anklarning qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha operatsiyalari 3 XVI asrda ilk bor munitsipial lombard tashkilotlari paydo bo‘ldi (Nyurnbergda). Ularning ham asosiy funksiyalaridan biri aholini past tabaqali qatlamini ijtimoiy qo‘llab- quvvatlashdan iborat bo‘lgan. Tilla taqinchoq bezaklari uchun berilgan pullar aholini o‘sha vaqtda ochlikdan, ochlik tufayli yuzaga keladigan o‘g‘irlik va qonun buzarliklardan saqlab turgan. O‘sha vaqtlarda xususiy lombard tashkilotlari o‘zining egasiga juda katta mablag‘ keltirgan, chunki hali lombard tashkilotlari faoliyati davlat tomonidan nazorat qilinmagan. Buning natijasida bu sohada o‘zboshimchalik hukm surgan. Lombard tashkilotlari egalari shunchalik ko‘p pul mablag‘iga ega bo‘lganidan, yuqori tabaqali shaxslar ham lombard tashkilotlari xizmatidan foydalanishgan. Hattoki, davlat boshliqlari harbiy 3 http s://www.u zse. uz - “Toshkent” Respublika fond birjasi rasmiy sayti ma’lumotlari. 12Veksellarni hisoblash va Qarz majburiyatlari Mijoz manfaatig a Transfer vakillik Qimmatli qog‘ozlar bilan Tijorat banklari qimmatli Qimmatli qog‘ozlar bilan Garov operatsiyalar i Konsalting operatsiyalar i Depozitar operatsiyala r Hisob kitob operatsiyalar iDavlat qimmatli qog‘ozlari bilan operatsiyalarO‘z aksiyalarini chiqarish faoliyatni amalga oshirish uchun lombard tashkilotlaridan qarz olgan. Ayniqsa, bunda taniqli Prussiya podshosi Fridrix mashhur bo‘lgan. Shuningdek, Xristofor Kolumb ekspeditsiyasini amalga oshirish uchun Ispaniya qirolichasi o‘z tojini lombard tashkilotlariga qo‘ygan. Sekin-asta lombard tashkilotlari universal bo‘lib bordi. O‘rta Osiyoda 1913-yil 26-sentabrda Toshkent shahrida birinchi Lombard tashkilotlari ochilgan.Garov predmeti jihatidan lombard tashkilotlari quyidagilarga bo‘linadi: 1) Zargarlik buyumlari Lombardi – Garov sifatida turli xildagi zargarlik buyumlari, ya’ni qimmatbaho metallar, zeb-ziynatlar, qimatbaho toshlar, tilla idishlar va antikvar buyumlar qabul qilinadi. Ularning bahosi lombard ekspertlari tomonidan o‘rnatiladi. Aholiga qimmatbaho metal va toshlar evaziga yoki ularni saqlab bergani uchun qisqa muddatli qarz beradi; 2) Avtolombard – oxirgi yillarda eng mashhur Lombard tashkilot- lari turlaridan hisoblanadi. Garov sifatida avtomobildan foydalaniladi. Uning xususiyati shundan iboratki, qarz oluvchi avtomobilining 90% miqdordagi summasini olish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Uning asosiy shartlaridan biri avtomobil qarz oluvchining shaxsiy mulki bo‘lishi kerak. Lombard tashkilotlariga qo‘yish huquqini beruvchi shaxsdan ishonchnoma taqdim qilishi shart. Aholiga avtomobil evaziga qisqa muddatli qarz beradi; 3) Maishiy vositalar lombardi – garovga olinayotgan texnika sozlangan bo‘lishi yoki qayta ta’mirlash imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak. Bundan tashqari, u yetarli darajada qimmatbaho va ayni vaqtda judayam katta hajmga ega bo‘lmasligi lozim. Lombard tashkilotlari hududida saqlash imkoniyati mavjud bo‘lishi kerak. 1) Universal lombard tashkilotlar – qonunchilik asosida turli xildagi buyumlarni qabul qiladi. Aholiga qonunchilik asosida qisqa muddatli qarz beradi; 2) Ixtisoslashgan lombard tashkilotlari – Bunda aynan bir turdagi tovarlarni qabul qilishni afzal bilishadi Masalan , faqat tilla va zargarlik buyumlari, qimmatbaho soatlar yoki antikvar buyumlar. Aholiga qonunchilik 13 asosida aynan bir turdagi tovarlar evaziga qisqa muddatli qarz beradi; Faoliyati litsenziyalanganligi jihatidan: 1) Litsenziyalangan lombard tashkilotlari. 2) Litsenziyalanmagan lombard tashkilotlari. Qimmatbaho toshlar va metallar bilan bog‘liq lombard tashkilotlari uchun litsenziya muhim hisoblanadi. Ma’lumki, mikrokredit tashkilotlari , eng avvalo, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlariga mikromoliyaviy xizmatlar ko‘rsatuvchi, jumladan, ma’lum shartlarda mikrokredit va mikroqarz beruvchi tashkilotlar hisoblanadi. Mikromoliyalash va mikromoliyaviy xizmatlar bozorining rivojlanish evolyusiyasi o‘tgan XX asrning o‘rtalarida aholining kam daromadli qatlamlariga moliyaviy xizmatlar ko‘rsatish borasidagi dastlabki sa’y-harakatlar ushbu xizmatlardan foydalanishning pirovard maqsadlari bilan bog‘langan. Xususan, XX asrning 50–70-yillarida davlat idoralari va donor tashkilotlar mayda va kam ta’minlangan fermerlarning ish unumini hamda daromadlilik darajasini oshirish umidida ularga subsidiyalangan qishloq xo‘jalik kreditlarini berib kelganlar. 1980–1990-yillarda mikrokreditlar asosan aktivlarga ega bo‘lish va ularni jamg‘arish, oilalarning daromadini va turmush darajasini oshi- rish uchun kam ta’minlangan tadbirkorlarga qarz berishdan iborat edi. Mikrokredit oluvchilarning aksariyat qismi esa, ayollardan iborat bo‘lib, ular uchun mikrokreditlash ayniqsa samarali vositaga aylangan. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlariga mikromo- liyaviy xizmatlar ko‘rsatish amaliyotini takomillashtirishning nazariy va amaliy jihatlari iqtisodiy adabiyotda chuqur tadqiq qilingan. 2. Tijorat banklarining funksiyalari va operatsiyalarini takomillashtrish yo'llari Mikro moliyalashning kelib chiqish tarixi XIX asrning 40-yillarida Germaniya qishloq xo‘jaligida yuz bergan tanglik holatidan (og‘ir iqlim sharoitining yuzaga kelishi va hosildorlik bo‘lmaganligi) boshlandi va o‘sha 14 davrda Fridrix Rayfayzen tomonidan Veerbush shahrida Yevropada birinchi bor “Xlebniy soyuz” o‘zaro yordam kassasi tashkil etildi. XX asrning 50–70-yillarida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi sust bo‘lgan mamlakatlarda davlat organlari va donor tashkilotlari kichik va kam ta’minlangan fermerlarga ularning mehnat unumdorligi va daromadlari darajasini oshirish umidida subsidiyalashtirilgan qishloq xo‘jalik kreditlari berishni boshlagan. 1970-yillardan so‘ng rivojlanayotgan mamlakatlarda kam ta’min- langan aholi qatlamiga kichik hajmdagi kreditlar berish va boshqa maslahat xizmatlari ko‘rsatish bo‘yicha eksperimentlar o‘tkazildi. 4 Bizning fikrimizcha, M.Yunusning mikromoliyaviy xizmatlar bo‘yicha amaliyotga tatbiq etilgan taklifi qo‘llanilishi o‘tish iqtiso- diyoti mamlakatlarida ushbu xizmat turlarini takomillashtirishning zaruriy sharti hisoblanadi. Buning sababi shundaki, birinchidan, mikrokreditlarni asosan aholining kam ta’minlangan qatlamlari oladi. Ularning daromad darajasi past bo‘lib, yuqori foiz stavkalaridagi mikrokredit va mikrolizing xizmatlaridan foydalanish imkoniyati cheklangan. Ikkinchidan, aholining kambag‘al qatlamlari va endi tadbirkorlik faoliyatini boshlagan kichik biznes subyektlari yuqori likvidli garov obyektlariga ega emas. Bu esa, mikromoliyaviy xizmatlar hajmini oshirishga jiddiy to‘sqinlik qiladi. Iqtisodchi olim D.Tajibayeva ilmiy ishida mikrokreditlash ama- liyotining qonunchilik asoslarini takomillashtirish, ularga davlat tomonidan moliyaviy imtiyozlar berish bo‘yicha qator ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar ishlab chiqilgan. D.Tajibayevaning ilmiy izlanish- larida, aynan, mikrokredit tashkilotlarining mikrokreditlar berish amaliyotini takomillashtirish masalalariga asosiy e’tibor qaratilgan. Iqtisodchi olim B.Mamatovning «Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarini mikromoliyalash amaliyoti va uni takomillashtirish» mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarini moliyalashtirishda mikrokredit tashkilotlarining roli tadqiq qilingan va 4 O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Tijorat banklari kapitalining monandligiga qo‘yiladigan talablar to‘g‘risidagi nizomga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish haqida”gi qarori, 06.03.2019, №2693-5. 15 O‘zbekistonda mikrokredit tashkilotlari faoliyati taraqqiyotini ta’minlashga qaratilgan taklif va tavsiyalar ishlab chiqilgan. Xorijlik iqtisodchilardan D.Savinovaning fikricha, kichik tadbirkorlikni kreditlash bozorining har bir bosqichi uchun alohida kredit xizmati ko‘rsatish zarur. U mazkur bozorning uch bosqichi bo‘yicha uch xil kredit xizmatini taklif etadi, jumladan: – yakka tartibdagi tadbirkorlarga va yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lgan kichik biznes subyektlariga minimal miqdorda mikrokreditlar berish; – kichik biznes subyektlariga kapital qurilish va asosiy vositalar sotib olish uchun limit asosida, bir marotabali kreditlash hamda kredit yo‘nalishini ochish yo‘li bilan kreditlash shaklida, cheklovlar limitlar belgilash orqali o‘rta va uzoq muddatli kreditlar berish; – kichik biznes va tadbirkorlik subyektlariga aylanma kapitalni to‘ldirish maqsadida overdraft shaklida yoki kredit yo‘nalishlari ochish orqali kreditlar berish 1 . Ayrim iqtisodchi-olimlar mikromoliyalashni kredit tarixi mavjud bo‘lmagan, garov ta’minoti yetishmagan, an’anaviy bank xizmatlaridan foydalanishga imkoniyati bo‘lmagan tadbirkorlarga, mijozlarning ma’lum guruhiga kichik hajmdagi kreditlar taqdim etish borasidagi faoliyat sifatida e’tirof etadilar, mikromoliyaviy munosabatlarning ijtimoiy roliga esa alohida e’tibor qaratiladi, shuningdek, mikromoliyalashni mikrokreditlash sifatida tushunib, uning yuqori miqdori qonun hujjatlari bilan belgilanishini ta’kidlaydilar. Masalan, A.Tayev fikricha: “mikromoliyalash – bu ijtimoiy tengsizlikni qisqartirishga yo‘naltirilgan, an’anaviy bank xizmatlariga imkoniyati yetmagan kichik tadbirkorlik subyektlari va jismoniy shaxslarga kichik hajmdagi, ya’ni 500-1000 AQSH dollari miqdorida beriladigan kreditlar tushunilib, uning asosiy xususiyati kredit tarixi mavjud bo‘lmagan, garov ta’minoti yetarli bo‘lmagan mijozlarga xizmat ko‘rsatilishidir”. T.Minakova tadqiqotlarida “mikromoliyalash - mikrokreditlashni anglatib, kichik biznesni, shu jumladan, oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun past foiz 16 stavkalar asosida kichik hajmdagi kreditlarni garovsiz taqdim etishdir”, deb tariflangan 3 . Jahon tajribasida mikrokreditlashda qo‘llaniladigan uslubiyotga ko‘ra (1- jadval) yakka tartibda kreditlash, odatda, tijorat banklari tomonidan qo‘llaniladigan usulning yangi ko‘rinishidir. Bu jarayonda olinadigan qarzlar mol-mulk bilan kafolatlanadi, mijozlarning kredit tarixi va ularga berilgan tavsiyalar tekshiriladi, qarz berishda ta’minlanayotgan biznesning hayotiyligi, istiqboli sinchiklab o‘rganil- gandan so‘ng kredit beriladi. Mikrokredit tashkilotlari mijozlar bilan o‘zaro munosabatlarni rivojlantirishga harakat qiladi. Mazkur uslubiyotning odatdagi kreditlashdan farqi unda maslahat berish va o‘rgatish kabi vositalarning mavjudligidir. Guruh bo‘lib kreditlash uslubiyotiga ko‘ra, bank xodimlari tomonidan bajariladigan vazifalar kredit guruhi zimmasiga yuklanadi, uning shakllanishi mikrokredit tashkiloti xodimining tashabbusiga ko‘ra yuz beradi. Guruh mijozlarni o‘zi tekshiradi va uning tarkibiga kim kirishi mumkinligini o‘zi hal etadi. Guruh a’zolari bir-birining biznesini va kreditni qaytarish imkoniyatlarini baholashadi, kreditlash asta-sekin ko‘payuvchi, uncha katta bo‘lmagan miqdorda qarz berish yo‘li bilan amalga oshiriladi, guruh a’zolarining har biri olingan qarzni qaytarish yuzasidan javobgar bo‘ladi, qarzni qaytarish muddati buzilganda yoki to‘lanmasa, guruh to qarzini tamoman uzmagunicha navbatdagi kreditni olish imkoniyatidan mahrum etiladi. Amaliyotda mikrokredit tashkilotlarida guruhlarga qarzning hamma qismini berish usuli ham qo‘llaniladi va guruh qarzni a’zolariga qay tartibda berishni o‘zi hal etadi. O‘zbekiston Respublikasida aholi va xo‘jalik yurituvchi subyektlarning mikromoliyaviy xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirishda tijorat banklari bilan birga nobank kredit tashkilotlarini ham o‘rni va ahamiyati oshib bormoqda. Bu borada so‘nggi davrlarda keng ko‘lamli chora- tadbirlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasining 2006-yil 15-sentyabrdagi 50-sonli “Mikromoliyalash to‘g‘risida”gi, 2006-yil 20- sentyabrdagi 53-sonli “Mikrokredit tashkilotlari to‘g‘risida”gi Qonunlari va ularga asoslangan holda Markaziy bank tomonidan ishlab chiqilgan 2006-yil 7- 17 oktyabrdagi №24/4 “Mikrokredit tashkilotlari faoliyatini litsenziyalash tartibi to‘g‘risida”gi me’yoriy hujjatlar nobank kredit tashkilotlari uchun zarur huquqiy mexanizmni yaratib, ular sonini tez sur’atlarda o‘sishiga xizmat qilmoqda. Mikrokredit tashkilotlari yuridik shaxslar va aholiga quyidagi mikromoliyaviy xizmatlarni ko‘rsatadi: - jismoniy shaxslar uchun mikroqarz va moliyaviy iste’mol krediti; - jismoniy shaxslarning solidar (umumiy javobgarlik) guruhi uchun mikroqarz; - yuridik shaxslar va tadbirkorlar uchun mikrokredit. Mikrokredit tashkilotlarining mikromoliyaviy xizmatlaridan foydalanish uchun quyidagilar zarur bo‘ladi: O‘zbekiston Respublikasi fuqaroligini, tadbirkorlik faoliyatini tasdiqlovchi rasmiy hujjatlari mavjud bo‘lishi hamda olinadigan qarz summasining ta’minoti likvidlik darajasiga qarab, qarz miqdorining 80–120 foizini tashkil qilish kerak. Mikrokreditning ta’minot turi sifatida transport vositalari va zargarlik buyumlari, guruh a’zolari kafilligi hamda sug‘urta tashkilotlari va banklarning kafolati. Tadbirkorlik subyektlarni moliyalashtirishda mikrokredit tashkilot- larining eng muhim xususiyati guruh kafolati ostida kreditlashdir. Guruhiy kafolat ostida kreditlashningafzalligi kredit guruh a’zolarining javobgarligi asosida garovsiz taqdim etilishi va garov bo‘lib guruh kafolati xizmat qilishidir. Guruh tomonidan qilingan bosim kreditni o‘z vaqtida qaytarishga imkon beradi. Shuningdek, kreditni qaytarish uchun guruh a’zolaridanmajburiy ajratmalar shakllantirilishi mumkin. Mikrokredit tashkilotlari tomonidan jismoniy shaxslarning solidar guruhiga qo‘yiladigan talablar quyidagilardan iborat: - guruh a’zolarining soni 3 kishidan kam bo‘lmasligi; - guruh a’zolari bir-birini kamida 1 yil mobaynida tanigan hamda mikroqarz yuzasidan kafillik berishga tayyor bo‘lishi; - guruh a’zolarining o‘zaro qarindosh bo‘lmasligi; 18 - mikroqarzni o‘z vaqtida qaytarish imkoniyatining mavjud bo‘lishi.  Lombard tashkilotlari ixtisoslashtirilgan tashkilot hisoblanadi.Lombard tashkilotlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish funksiyasi adliya organlariga yuklangan. Lombard tashkilotlari adliya organlari tomonidan davlat ro‘yxatidan o‘tkazilganligi uchun qonun hujjatlarida to‘lov kunida belgilangan eng kam oylik ish haqining 4 barobari miqdorida davlat boji undiriladi. Litsenziyalovchi organ tomonidan litsenziyatalabgorining arizasi ko‘rib chiqilganligi uchun ariza berilgan kunda qonun hujjatlarida belgilangan bitta eng kam oylik ish haqi miqdorida yig‘im undiriladi. Lombard tashkilotlari faoliyatini amalga oshirish huquqini beruvchi litsenziya berilganligi uchun to‘lov kunida qonun hujjatlarida belgilangan eng kam oylik ish haqining besh barobari miqdorida davlat boji undiriladi.  Fuqarolardan shaxsiy iste’molga mo‘jallangan ko‘char mol mulkni qisqa muddatli kreditlarni ta’minlash uchun garovga qabul qilishga ixtisoslashgan tashkilotlar-litsenziyasi bo‘lgan lombard tashkilotlari tomonidan tadbikorlik faoliyati sifatida amalga oshiri- lishi mumkin. Lombard tashkilotlarida ashyolarni garovga qo‘yish haqidagi shartnoma lombard tashkilotlari tomonidan garov pattasi berish yo‘li bilan rasmiylashtiradi. Garovga qo‘yilayotgan ashyolar lombard tashkilotlariga topshiriladi. Lombard tashkilotlari garovga qabul qilingan ashyolarni garovga qabul qilish paytida shunga o‘xshash va shunday sifatli ashyolarning narxlariga mos bahodagi to‘liq summasida o‘z hisobidan garovga qo‘yuvchi foydasiga sug‘urtalanishi shart. Lombard tashkilotlari garovga qo‘yilgan ashyodan foydalanish va ularni tasavvur etish haqli emas. Lombard tashkilotlari ashyolarning yo‘qolishini yoki shikastlanishini yengib bo‘lmas kuch oqibatida yuz berganligini isbotlay olmasa, garovga qo‘yilgan ashyolarning yo‘qolganligi yoki shikastlanganligi uchun javobgar bo‘ladi. 5 3. Tijorat banklari faoliyatini tashkil etishning huquqiy asoslari 5 www.cbu.uz (O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy vev sayti). 19 Banklar respublika hududida o‘z faoliyatlarini Markaziy bank tomonidan beriladigan litsenziya asosida amalga oshiradilar. Tijorat banklarining yuridik shaxs sifatida faoliyati omonatchilar, kreditorlar, umuman, davlat va jamiyat manfaatlariga jiddiy daxldor bo‘lganligi tufayli uning tashkil topishi uzoq davom etadigan jarayon hisoblanadi. Shu vaqt ichida bo‘lg‘usi ta’sischilar o‘rtasida o‘zaro munosabatlar o‘rnatiladi, bank ustav kapitali uchun zarur bo‘lgan mablag‘lar tayyorlanadi, rahbar shaxslar zarur hujjatlar tayyorlaydi, tegishli tekshiruvdan o‘tkaziladi va hokazolar. Tijorat banklarini tashkil etish va tugatishning huquqiy asoslari “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonunda ifodalangan. Shu qonunning 2-bobi “Banklarni tashkil etish va ular faoliyatini tugatish tartibi” deb nomlanib o‘z ichiga 13 modda (7-19 moddalar)ni oladi . Tijorat banklari tashkil etilishining huquqiy asoslari bir nechta asosiy huquqiy normativ hujjatlar asosida tartibga solinadi. Jumladan:  O‘zbekiston Respublikasining “Fuqarolik Kodeksi”, 1996.  O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida”gi Qonun, 1995;  O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati tug‘risida”gi Qonun, 1996;  O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Banklarni ro‘yxatga olish va ularga litsenziya berish tartibi to‘g‘risida”gi № 22- sonli nizom, 1998.  O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki “Bank ustav kapitali miqdorini, aksiyadorlar tarkibini, bank nomi va manzilini o‘zgartirish, ustavga kiritilgan o‘zgartirish va qo‘shimchalarni ro‘yxatdan o‘tkazish tartibi to‘g‘risida” gi 426-sonli nizom, 1998;  O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki “O‘zbekiston respublikasi hududida chet el banklari vakolatxonalarini ochish, ularni ro‘yxatdan o‘tkazish va akkreditatsiyalash tartibi to‘g‘risida” gi 241 – sonli nizom, 1996 ;  O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki “Tijorat banklariga chet el valyutasidagi operatsiyalarni amalga oshirish uchun litsenziyalar 20 berish tartibi”dagi 31-sonli nizom, 1998.  «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida»gi Qonun, 1996 Bu kabi hujjatlar orqali tijorat banklarining faoliyat asoslarini o‘rganish mumkin. Qonunchilikka muvofiq tijorat banklari ustidan nazorat qiluvchi organ sifatida Markaziy bank o‘z vazifalarini bajaradi. Unga ko‘ra Markaziy bank moliya-bank tizimi barqarorligini saqlab turish, omonatchilar, qarz oluvchilar va kreditorlarning manfaatlari himoya qilinishini ta’minlash maqsadida banklar, mikrokredit tashkilotlari lombardlar va kredit byurolari faoliyatini tartibga soladi hamda nazorat qiladi, shuningdek ular tomonidan ichki nazorat qoidalariga hamda jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga va terrorizmni moliyalashtirishga qarshi kurashish bilan bog‘liq axborotni maxsus vakolatli davlat organiga taqdim etish tartibiga rioya etilishi ustidan monitoring hamda nazorat qiladi. Banklarga litsenziya berish O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”, “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida”, “Aksionerlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonunlar va boshqa qonunlari hamda bankka me’yoriy hujjatlarda belgilangan talablar asosida amalga oshiriladi. Tijorat banklarini tashkil qilish 11-fevral 1999-yilda qabul qilingan “Banklarni ro‘yxatga olish va ularga litsenziya berish tartibi to‘g‘risida”gi 630- sonli Nizom asosida olib borilar edi. Bu qonunga 2009-yil 15-avgustda 703 son bilan o‘zgartirish kiritilgan va hozirda banklar ushbu qonun asosida tashkil etilmoqda. Banklarni litsenziyalash tartibi Banklarni litsenziyalash jarayoni ikki bosqichdan:  bank ta’sis etish uchun Markaziy bankning dastlabki ruxsatini berish;  bankni ro‘yxatga olish bilan bir vaqtda litsenziya berishdan iborat. 21 Muassislar o‘z oralaridan Markaziy bankda, uning hududiy Bosh boshqarmalarida va boshqa organlarda bankni tashkil etish yuzasidan ularning manfaatlarini ifoda etishga vakil qilingan shaxsni belgilaydilar. Uning vakolatlari ta’sis shartnomasi bilan tasdiqlanadi. Markaziy bankning hududiy Bosh boshqarmalari bank muassislarini bank tashkil etish bilan bog‘liq bo‘lgan zarur qonun hujjatlari bilan ta’minlaydilar. 1. Tayyorgarlik bosqichi. Bu davrda bank muassislari o‘rtasida bank tashkil etishga kelishiladi, tashabbus guruhi tuziladi, har bir muassisning ustav kapitaliga qo‘shilgan ulush miqdori belgilab olinadi, bankning ta’sis hujjatlari majmui tayyorlanadi, bankning nomi aniqlanadi, ta’sischilar o‘rtasidagi kelishuvlar dastlabki shartnoma tarzida rasmiylashtiriladi, uning asosida ta’sis shartnomasi tuziladi (FKning 43-moddasi, O‘zbekiston Respublikasi «Xo‘jalik jamiyatlari va shirkatlari haqida»gi qonunning 3-moddasi) aksiyadorlik tijorat banklarining muassislari bank davlat ro‘yxatiga olinguniga qadar yuzaga kelgan majburiyatlar yuzasidan birgalikda javobgar bo‘ladilar. Muassislar tomonidan ta’sis shartnomasi imzolanganidan so‘ng bir oy mobaynida Markaziy bankka bankni ochish uchun dastlabki ruxsatni berish to‘g‘risidagi arizani taqdim etadilar. Arizaga quyidagi hujjatlar ilova qilinadi: 1) muassislar tomonidan imzolangan va ularning muhrlari bilan (agar muassis yakka tartibdagi tadbirkor yoki yuridik shaxs bo‘lsa) tasdiqlangan ta’sis shartnomasi (uch nusxada, ularning bittasi asl nusxa). Jismoniy shaxslarning imzolari va ta’sis shartnomalarining nusxalari notarial idora tomonidan tasdiqlanadi (yagona muassislar bundan mustasno); 2) muassislar tomonidan tasdiqlangan va bank kengashi raisi tomonidan imzolangan bank ustavi (uchta asl nusxada); 3) ta’sis yig‘ilishining uch nusxada tayyorlangan bayonnomasi. Bu hujjatda bankni tashkil etish, ustav kapitali miqdori, bank ustavi va biznes-rejani tasdiqlash, bank kengashi, boshqaruvi va taftish komissiyasini saylash to‘g‘risidagi 22 qarorlar bo‘lishi lozim. Bayonnoma nusxalari bank kengashi raisi tomonidan tasdiqlanadi; 4) muassislar to‘g‘risida ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan hujjatlar; 5) tashkil etilayotgan bank ovoz beruvchi aksiyalarining besh yoki undan ortiq foiziga egalik qiladigan muassislar qo‘shimcha ravishda ariza taqdim qilingunga qadar oxirgi besh yil mobaynida sud yoki davlat organlari tomonidan ularga nisbatan qo‘llanilgan barcha jazo choralari to‘g‘risidagi ma’lumotlar. Markaziy bank zarur hollarda mazkur kichik banda keltirilgan ma’lumotlarni tashkil etilayotgan bank ovoz beruvchi aksiyalarining besh foizidan kam bo‘lgan ulushiga egalik qiladigan muassislardan ham talab qilishga haqli; Bankni tashkil etish uchun dastlabki ruxsatni berish Litsenziyalash departamenti bir oy muddat ichida muassislar taqdim etgan hujjatlar to‘plamini mazkur Nizom talablariga muvofiqligi nuqtayi nazaridan ko‘rib chiqadi. Notarius tasdig‘idan o‘tkazilishi talab qilinmaydigan va hajmi bir varaqdan ko‘p bo‘lgan hujjatlar alohida yig‘majild shaklida tikilgan bo‘lishi lozim. Taqdim etilgan hujjatlar to‘plami to‘liq jamlansa va mazkur Nizom talablariga muvofiq kelsa, Litsenziyalash departamenti Markaziy bankning Kredit tashkilotlarini ro‘yxatga olish va litsenziyalash komissiyasiga bankni ochish uchun dastlabki ruxsatni berish to‘g‘risidagi masalani kiritadi, aks holda hujjatlar to‘plami qaytarish sababi va qancha muddat ichida hujjatlarni takroran taqdim etish mumkinligi ko‘rsatilgan holda qaytariladi. Hujjatlarni qayta ko‘rib chiqish uchun taqdim etish muddati o‘n besh ish kunidan oshmasligi lozim. Ushbu muddatdan kechikib taqdim etilgan hujjatlar yangidan taqdim etilgan hisoblanadi. Muassislar tomonidan takroran taqdim etilgan hujjatlarni qayta ishlash uchun ketgan vaqt hujjatlarni ko‘rib chiqish uchun belgilangan muddatga kirmaydi. Dastlabki ruxsatni berish to‘g‘risidagi qaror barcha zarur hujjatlar ilova qilingan ariza taqdim etilgan kundan boshlab uch oydan kechikmagan muddatda 23 qabul qilinadi. Markaziy bankning dastlabki ruxsati muassislar moliyaviy imkoniyatlari va obro‘si, biznes-reja, kapital tarkibi, moliya rejasi hamda tegishli bank binolari va jihozlari bilan ta’minlash imkoniyatlarini baholash asosida beriladi. Dastlabki ruxsat olinganidan keyin muassislar bankni ro‘yxatga olish va litsenziya olish uchun zarur bo‘lgan tashkiliy-texnik va boshqa tadbirlarni amalga oshiradilar. Bank boshqaruvi raisi va bosh buxgalteri nomzodlarini tanlanib, Markaziy bankning roziligini olish uchun taqdim etiladi. Dastlabki ruxsatning olinishi litsenziya berilishini kafolatlamaydi. Markaziy bank tomonidan berilgan dastlabki ruxsat u olingan kundan boshlab olti oydan oshmaydigan muddat davomida o‘z yuridik kuchini saqlab qoladi. Quyidagi hollarda dastlabki ruxsat amal qilish muddatidan oldin bekor qilinishi mumkin:  muassislar yoki bankning rahbar xodimlari tarkibida Markaziy bank talablariga javob bermaydigan o‘zgarishlarning yuz berishi yoki yangi ishtirokchilar va bankning rahbar xodimlariga beriladigan rezyume, shaxsiy balans qaydnomasi, biznes- rejaning va yirik muassislar yoki rahbarlarga taalluqli bo‘lgan holatlarning o‘zgartiril- gan qismining taqdim etilmasligi;  bank mulkiy-huquqiy shaklining o‘zgarganligi, biznes-rejadagi va kapitaldagi muayyan tarkibiy o‘zgarishlarning sodir bo‘lishi;  muassislar yoki ular bilan bog‘liq shaxslar moliyaviy ahvolining yomonlashishi; bankni boshqarish xavfsiz va barqaror bo‘lmasligini ko‘rsatuvchi holatlarning ma’lum bo‘lishi;  qonun hujjatlarini buzganligi uchun jinoiy javobgarlikka tortilganligining aniqlanishi. 6 2. Bankni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish bosqichi. Bu bosqich uch davrni o‘z ichiga oladi: 6 Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 48 b. 24 Bank ochish haqidagi ariza bilan O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankiga murojaat qilish. Bunda arizaga quyidagi hujjatlar ilova qilinishi kerak: - yangi tashkil etilayotgan bankni ta’sis etish bo‘yicha hujjat; - muassislar tomonidan imzolangan va ularning muhrlari bilan hamda notarial tartibda tasdiqlangan ta’sis shartnomasi. Ta’sis etuvchilar jismoniy shaxs bo‘lganlarida ularning imzolari notarial tasdiqlanadi; - muassis aksiyadorlar yig‘ilishi tomonidan tasdiqlangan va muassislar tomonidan uch nusxada imzolangan bank ustavi; - bank tashkil etish haqidagi qaror, ustav kapitalining miqdori va ustavni tasdiqlash, bank kengashi, taftish komissiyasi va boshqaruvini saylash haqidagi qarorlarni o‘z ichiga olgan bank kengashi raisi tomonidan tasdiqlangan ta’sis yig‘ilishining bayonnomasi. Qayd etib o‘tilgan hujjatlarning loyihalari Markaziy bankning banklarni litsenziyalash departamenti ma’qullaganidan keyingina imzolanadi va tasdiqlanadi. Bulardan tashqari, Markaziy bankka muassislar to‘g‘risidagi ma’lumotlar: bank kengashi a’zolari ro‘yxati (kengash raisi, uning birinchi o‘rinbosari) ko‘rsatilgan holda ushbu shaxslarning Markaziy bank talablariga muvofiq kelishlarini tasdiqlovchi ma’lumotlar, yangi tashkil etilayotgan bankning tashkiliy tuzilishi, ichki audit to‘g‘risidagi Nizomi, kredit siyosati to‘g‘risidagi Nizomi, biznes rejasi, ariza topshiruvchining muassislar nomidan ariza topshirish vakolatini tasdiqlovchi hujjat, tashkil etilayotgan joydagi Markaziy bank bosh boshqarmasining bank tashkil etishning maqsadga muvofiqligi haqidagi xulosasi, muayyan hududida bank tashkil etish mo‘ljallanayotganligi haqida mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlariga berilgan bildirishning nusxasi ham topshirilishi lozim. Tijorat banki filialini tashkil etish paytida ham ushbu hujjatlar (ta’sis hujjatlaridan tashqari) taqdim etilishi kerak bo‘ladi. Xorijiy kapital ishtirokidagi tijorat banki tashkil etilayotganda yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan hujjatlarga qo‘shimcha ravishda yana quyidagilar taqdim etilishi 25 talab etiladi: - tegishli xorijiy muassisning bank tashkil etishda ishtirok qilishi haqidagi qarori; - norezident bankning O‘zbekiston Respublikasining chet eldagi konsullik muassasasi tomonidan tasdiqlangan ustavi; - bank joylashgan mamlakat bank nazorat organi tomonidan muassis bank faoliyatini yuritish uchun litsenziyaga egaligi va xususan, qaytarib berish sharti bilan o‘z mamlakatida pul depozitlari va boshqa boyliklarni qabul qilish huquqiga egaligini tasdiqlovchi xat; - bank nazorati organining muassis bankning o‘zi joylashgan va ro‘yxatdan o‘tkazilgan joyda nazorat ostida ekanligi haqidagi yozma tasdiqnoma; - muassis bankning oxirgi uch moliya yili uchun tuzilgan, auditorlik firmasi tasdiqlagan yillik hisobotlari, shu jumladan, foyda va zararlar haqidagi konsolidatsiyalangan balansi va hisoboti; - bank nazorati organi muassis bank tashkil etayotgan bankning ustav kapitalida ishtirok etishi uchun bergan yozma ruxsatnomasi yoki bunday ruxsatnoma muassis bank mansub bo‘lgan davlatning qonun hujjatlariga muvofiq talab etilmasligining yozma tasdig‘i. Faoliyat yuritib turgan banklar ustav kapitalidagi hissa xorijiy shaxslar tomonidan sotib olinayotganda ham ushbu hujjat xorijiy shaxs tomonidan Markaziy bankka taqdim etilishi lozim bo‘ladi. Banklar Markaziy bankda Tijorat banklarini ro‘yxatga olish kitobida ro‘yxatga olingan vaqtdan boshlab yuridik shaxs maqomini oladilar. Ro‘yxatga olish bilan bir vaqtda ularga litsenziya beriladi. Bankni ro‘yxatga olish va litsenziya olish uchun muassislar dastlabki ruxsat olingankundan boshlab uzog‘i bilan olti oy muddatda quyidagi talablarni bajarishlari shart: a) muassislarning vakolatli shaxsi imzolagan bankni ro‘yxatga olish va litsenziya berish to‘g‘risidagi arizani taqdim etish; b) bankni ro‘yxatga olish va litsenziya olish uchun ushbu Nizomda 26 nazarda tutilgan barcha zaruriy talablarni bajarish; v) bank binolari muhofazasini ta’minlash hamda muhandis-texnik qo‘riqlash vositalari bilan jihozlash, dasturiy mahsulotlarni tayyorlash; g) Markaziy bank tomonidan belgilangan minimal talabdan kam bo‘lmagan miqdorda bank ustav kapitalini shakllantirish hamda ustav kapitaliga yo‘naltirilgan to‘lovni tasdiqlovchi hujjatlarni va muassislar ro‘yxatini taqdim etish; d) bank boshqaruvi raisi va uning o‘rinbosarlari, bosh buxgalter va uning o‘rinbosarlari egallab turgan lavozimlariga kasbiy muvofiqliligini baholash bo‘yicha Markaziy bankning ijobiy xulosasini taqdim etish; e) sanab o‘tilgan barcha hujjatlarning fayl (elektron) ko‘rinishdagi nusxalarini ham taqdim etish. Bankni ro‘yxatga olish to‘g‘risidagi ariza taqdim etilganidan so‘ng Litsenziyalash departamenti ochilayotgan bankni mazkur Nizomning talablariga muvofiqligi yuzasidan tekshiradi. Bankni ro‘yxatga olish va unga litsenziya berish to‘g‘risidagi qaror Markaziy bankning barcha talablari bajarilgan kundan boshlab bir oy ichida qabul qilinadi. Quyidagilar bankni ro‘yxatga olish va unga litsenziya berishni rad etish uchun asos bo‘ladi: a) ta’sis shartnomasi va ustavning qonun hujjatlariga mos kelmasligi; b) bir yoki bir necha muassis moliyaviy ahvolining qoniqarsizligi; v) muassislar mablag‘lari manbalarining deklaratsiya qilinmaganligi (xususiy tijorat banklari ustav kapitalida ishtirok etayotgan rezident jismoniy shaxslardan tashqari); g) bank ro‘yxatga olinadigan vaqtgacha bank eng kam ustav kapitalining shakllantirilmaganligi; d) bank binolari muhofazasining ta’minlanmaganligi hamda muhandis- texnik qo‘riqlash vositalari bilan jihozlanmagani, dasturiy mahsulotlarning tayyor emasligi; 27 e) tashkil etilayotgan bank rahbari va bosh buxgalterining kasbga nomuvofiqligi. Markaziy bank tomonidan berilgan litsenziya bankka unda ko‘rsatilgan faoliyat turlari bilan shug‘ullanish huquqini beradi. Tashkil etilayotgan bankni boshqarish imkoniyatlari, umumiy tavakkalchilik va kapital tuzilmasini o‘rganish asosida ayrim faoliyat turlari cheklab qo‘yilishi mumkin. Litsenziya uchinchi shaxslarga berilishi mumkin emas. Chet el valyutasida operatsiyalar amalga oshirish uchun banklarga «Tijorat banklariga chet el valyutasida operatsiyalarni amalga oshirish uchun litsenziyalar berish qoidalari»ga (ro‘yxat raqami 463, 1998-yil 3-avgust) muvofiq bosh yoki ichki litsenziyalar beriladi. O‘zbekiston Respublikasining "Valyutani tartibga solish to‘g‘risida", "O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida" hamda "Ayrim faoliyat turlarini litsenziyalash to‘g‘risida"gi Qonunlariga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tijorat banklariga, ularning arizasiga ko‘ra chet el valyutasida operatsiyalar o‘tkazilishiga, ularning bunga tayyorligidan kelib chiqib litsenziya beradi. Litsenziyalar bosh litsenziya va ichki litsenziyalarga bo‘linadi. Bosh litsenziya tijorat banklariga O‘zbekiston Respublikasi hududida hamda chet elda xorijiy valyutadagi operatsiyalarni amalga oshirish uchun berilgan huquqdir. Ichki litsenziya tijorat banklariga O‘zbekiston Respublikasi hududida chet el valyutasidagi operatsiyalarni to‘la yoki cheklangan doirada amalga oshirish uchun berilgan huquqdir. Chet el valyutasida operatsiyalar o‘tkazish uchun bosh yoki ichki litsenziya olgan bank (bundan buyon vakolatli bank deb ataladi) qonunchilikka muvofiq va litsenziya shartlari asosida o‘z faoliyatini amalga oshiradi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tasdiqlagan talabnomalar asosida tijorat banklari chet el valyutasidagi operatsiyalarni amalga oshirishga qay darajada tayyor ekanligi aniqlanadi. Mazkur talablar malakaviy va texnik 28 talablarga bo‘linadi. Tijorat banklari litsenziya olish uchun mazkur qoidalarning ilovasida ko‘rsatilgan hujjatlarni topshirishlari kerak. Xorijiy kapital ishtirokidagi banklar hujjatlarni O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan tartibga muvofiq holda taqdim etadilar. Bir yildan ortiq faoliyat ko‘rsatayotgan, ya’ni to‘la moliyaviy (operatsiya) yilini tugatgan va rasmiy yillik hisobot tayyorlayotgan tijorat banklarining arizalarigina ko‘rib chiqish uchun qabul qilinadi. Litsenziyalar xorijiy kapital ishtirokidagi banklar belgilangan muddatdan ilgari berilishi mumkin. Xususiy tijorat banklariga chet el valyutasida operatsiyalarni amalga oshirish uchun litsenziyalar ularning faoliyatiga olti oy to‘lishi bilan berilishi mumkin. 4. Chet el kapitali ishtirokidagi bank va chet el bankining sho‘ba bankini tashkil etishga qo‘shimcha talablar. Faqat moliyaviy ahvoli mustahkam va obro‘ga ega bo‘lgan norezident banklarga O‘zbekiston Respublikasi hududida o‘z sho‘ba banklarini ochishga yo‘l qo‘yiladi. Bunda, qisqa muddatli majburiyatlari IVSA, Moody's yoki Standart and Poor's tasniflari bo‘yicha A1 (yoki A+)dan past bo‘lmagan reytingga ega bo‘lgan norezident banklar ustunlikka egadirlar. O‘zbekiston Respublikasi hududida o‘z sho‘ba bankini ochish yoki bank ustav kapitalida ishtirok etish istagini bildirgan norezident bankning ustav kapitali 500 mln. evro ekvivalentiga teng summadan kam bo‘lmasligi kerak. Norezident jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan, shuningdek, ellik foizdan ortiq aksiyalari (ishtirokchilar badallari) norezident jismoniy va/yoki yuridik shaxslarning egaligida, foydalanuvida yoki tasarrufida bo‘lgan rezident yuridik shaxslar tomonidan O‘zbekiston Respublikasida tashkil etilgan banklarning aksiyalarini sotib olish, ularga egalik huquqini berish va shu kabi boshqa munosabatlar bo‘yicha kelishuvlar faqat Markaziy bankning oldindan ruxsati 29 olinganidan so‘ng amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasi hududida norezident banklarning filiallarini tashkil etilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Chet el kapitali ishtirokidagi banklar va chet el bankining sho‘ba banklarida – boshbuxgalter, boshqaruv raisi o‘rinbosari lavozimlariga, boshqaruv raisi o‘rinbosarlari bir kishidan ko‘p bo‘lgan banklarda esa – birinchi o‘rinbosar lavozimiga O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari tayinlanadi. Chet el kapitali ishtirokidagi banklarda bank kengashi a’zolarining hech bo‘lmaganda bittasi O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi bo‘lishi lozim, chel bankiningsho‘‘ba banklari bundan mustasno. Ro‘yxatga olingan bankning yuridik yig‘ma jildida quyidagi hujjatlar bo‘ladi: a) bank ustavi. Uning titul varag‘ida bank ro‘yxatga olinganligi to‘g‘risida belgi qo‘yilib, Markaziy bank vakolatli mansabdor shaxsining imzosi va Markaziy bank muhri qo‘yiladi; b) bank tashkil etish to‘g‘risidagi ta’sis shartnomasi (asl nusxa bankda saqlanadi); v) ta’sis yig‘ilishi bayoni; g) bank kengashi raisi imzolagan ta’sischilar ro‘yxati; d) O‘zbekiston Respublikasi Hukumati qarori nusxasi (bankning muassisi davlat bo‘lsa); e) muassis norezident shaxs tegishli organining O‘zbekiston Respublikasi hududida tashkil etilgan bank ustav kapitalida qatnashish yoki sho‘ba bank tashkil etish to‘g‘risidagi qarori; j) Markaziy bank boshqaruvining bankni davlat ro‘yxatiga olish va unga litsenziya berish to‘g‘risidagi qarori; z) litsenziya (asl nusxa bankda, nusxalari Markaziy bank va uning tegishli hududiy Bosh boshqarmasi yig‘majildida saqlanadi); i) ro‘yxatga olish kartasi. Yuridik yig‘ma jild uch nusxada tayyorlanadi: 30  bir nusxa yangi tashkil etilgan bank kengashi raisiga imzo chektirilgan holda topshiriladi;  bir nusxa Markaziy bankda saqlanadi;  bir nusxa Markaziy bankning yangi tashkil etilgan bank joylashgan hududdagi Boshboshqarmasiga yuboriladi. Bank ro‘yxatga olingunga qadar bank nomidan bajarilgan bank operatsiyalarihaqiqiy emas deb hisoblanadi. Bank ro‘yxatga olinganidan keyin o‘n kunlik muddatda o‘zi joylashgan hududdagidavlat soliq organiga zarur hujjatlarni topshiradi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2009-yil 15- avgust- dagi 703-sonli bayonnomasi bilan tasdiqlangan «Bankni ro‘yxatdan o‘tkazish va litsenziyalash tartibi»ning 77-bandiga ko‘ra, quyidagi holatda litsenziya berish va bankni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish to‘g‘risidagi arizaning rad etilishiga asos bo‘la oladi: Bankni ro‘yxatga olish va unga litsenziya berish to‘g‘risidagi qaror Markaziy bankning barcha talablari bajarilgan kundan boshlab bir oy ichida qabul qilinadi. Quyidagilar bankni ro‘yxatga olish va unga litsenziya berishni rad etish uchun asos bo‘ladi: a) ta’sis shartnomasi va ustavning qonun hujjatlariga mos kelmasligi; b) bir yoki bir necha muassis moliyaviy ahvolining qoniqarsizligi; v) muassislar mablag‘lari manbalarining deklaratsiya qilinma- ganligi (xususiy tijorat banklari ustav kapitalida ishtirok etayotgan rezident jismoniy shaxslardan tashqari); g) bank ro‘yxatga olinadigan vaqtgacha bank eng kam ustav kapitalining shakllantirilmaganligi; d) mazkur Nizomning IX bo‘limi talablariga muvofiq bank binolari muhofazasining ta’minlanmaganligi hamda muhandis-texnik qo‘riqlash vositalari bilan jihozlanmagani, dasturiy mahsulotlarning tayyor emasligi; e) tashkil etilayotgan bank rahbari va bosh buxgalterining kasbga 31 nomuvofiqligi Bank tashkil etilganiga qadar, ya’ni u davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgunicha uning nomidan amalga oshirilgan bank operatsiyalari haqiqiy hisoblanmaydi. Bank ro‘yxatidan o‘tkazilganidan keyin o‘n kunlik muddat ichida soliq tortishni tashkil etish uchun moliya-soliq organiga zarur hujjatlarni taqdim qilish zarur. Tijorat banklarini ochish uchun ustav fondining minimal miqdori va uningahamiyati. Ustav fondini shakllantirish manbalari. Bankning ustav kapitali bank muassislari va aksiyadorlarining pul mablag‘lari hisobidan tashkil topadi. Kreditga va garovga olingan hamda boshqa jalb etilgan mablag‘lardan bank ustav kapitalini shakllantirishda hamda bank aksiyalarini sotib olishda foydalanish taqiqlanadi. Mazkur talabga zid holda ustav kapitaliga kiritilgan mablag‘lar egalariga qaytarilishi va shu vaqtning o‘zidayoq aksiyalar kelgusida sotish uchun bankka topshirilishi lozim. Alohida hollarda qonun hujjatlariga muvofiq bankning ustav kapitalini shakllantirish uchun byudjet mablag‘laridan foydalanilishi mumkin. Tashkil etilayotgan bank kapitalining yetarlilik darajasini belgilashda quyidagilar asosiy omil hisoblanadi:  Markaziy bank tomonidan belgilangan ustav kapitalining eng kam miqdori bo‘yicha talablarga muvofiqligi;  bank kapitali, shu jumladan ustav kapitali miqdorini doimiy ko‘paytirib borishning rejalashtirilganligi;  ko‘zda tutilayotgan daromadlar hamda fondlarni shakllantirish istiqbollari; muassislarning zarur hollarda qo‘shimcha kapital kirita olish qobiliyati. Bank ro‘yxatga olingunga qadar ustav kapitalini shakllantirish uchun muassislar tomonidan Markaziy bankda yoki rezident banklarning birida vaqtinchalik jamg‘arma hisobvarag‘i ochiladi. Bank ustav kapitalining belgilangan eng kam miqdori mazkur vaqtinchalik 32 jamg‘arma hisobvaraqda muassislar tomonidan bankni ro‘yxatga olingunga qadar to‘liq shakllantirilgan bo‘lishi kerak. Ustav kapitalining eng kam miqdori quyidagi miqdorlarda belgilanadi:banklar uchun – 10 mln. yevro ekvivalentida; xususiy tijorat banklari uchun – 5 mln. yevro ekvivalentida. Yangi tashkil etilayotgan banklar uchun ustav kapitali eng kam miqdorining hisob-kitobi Markaziy bank tomonidan valyuta operatsiyalari bo‘yicha buxgalteriya hisobi, statistika va boshqa hisobotlarni yuritish uchun e’lon qilingan yevro kursining muassislar tomonidan bank tashkil etish to‘g‘risida qaror qabul qilingan (ta’sis yig‘ilishi o‘tkazilgan) kundagi kursidan kelib chiqqan holda milliy valyutada amalga oshiriladi. Bank ro‘yxatga olingandan keyin uning ustav kapitali miqdorida egasi yozilgan aksiyalar chiqariladi va ular muassislar o‘rtasida joylashtiriladi. Har qanday yuridik shaxs singari banklar ustaviga ega bo‘lishlari va o‘z ustavlari asosida faoliyat ko‘rsatishlari kerak. Bank ustavida quyidagi moddalar o‘z aksini topgan bo‘lishi kerak: - bankning (to‘la va qisqartirilgan) nomi va joylashgan (pochta) manzili; - bank ko‘rsatadigan operatsiyalari ro‘yxati; - ustav kapitalining miqdori, muassislar ro‘yxati va ularning ustav kapitalidagi ulushlarining taqsimlanishi; - bankning boshqaruv organlari, ularni tashkil etish tartibi, ularning vakolatlari hamda vazifalari haqidagi ma’lumotlar; - bank auditi tartibi, shuningdek, buxgalteriya hisobi xalqaro standartlariga muvofiq belgilangan hisobotlar va auditorlik dasturla- rining maqsadlari ko‘rsatmalari. Bulardan tashqari bank ustavida boshqa qonun hujjatlarida nazarda tutilgan ma’lumotlar ham bo‘lishi kerak. Qonunda ko‘rsatilishicha, kreditga va garovga olingan mablag‘- lardan va soliqqa jalb etilgan mablag‘lardan bankning ustav kapitalini shakllantirish mumkin 33 emas. Ammo alohida olingan hollarda, qonunlarda ko‘rsatilgan bo‘lsa, byudjet mablag‘laridan foydalanishga ruxsat berish mumkin. Bank kapitalining eng kam miqdori bankni ro‘yxatga olgunga qa- dar uning muassislari tomonidan to‘lanishi kerak. Bu to‘lanishi kerak bo‘lgan mablag‘lar O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki yoki boshqa banklarda ochiladigan jamg‘arma hisob varag‘iga o‘tkaziladi. Bank ustav kapitalining eng kam miqdori Markaziy bank tomonidan Tijorat banklari kapitalining yetarliligiga qo‘yiladigan talablar to‘g‘risidagi nizomda (949-sonli, 2020-yil 25-iyul) ko‘rsatib berilgan. 34 Xulosa Bugungi kunda ko’pchilik kredit muassasalarining faktoring xizmatini ko’rsatishga tayyor emasligini muhim bir muammo deb qarash mumkin. Shuni ham aytish kerakki, faktoring bank ishining bir qismi emas, balki uni “operatsiya” deb atash noto’g’ri hisoblanadi, chunki faktoring bir martali bitim emas, balki doimiy xizmat ko’rsatish shaklida namoyon bo’ladi. Bular hammasi qarorlarni qabul qilishda maxsus jarayonlarni va risklarni boshqarishni talab qiladi. Keyingi muammo – mamlakatning ko’pchilik banklari faoliyatining o’rta muddatli investitsiyalarga tayyor emasligidir. Bu erda asosiy to’sqinlik faktoringni moliyalashtirilishi emas, balki ishni tashkil etish bilan bog’liq bo’lgan uzoq muddatli tsikl hisoblanadi. Bu tsikl malakali bajaruvchilarga ega bo’lganida ham uzoq davom etadi. Bu bilan O’zbekistonda faktoringning istiqbollarini optimistik deb baholash mumkin. Umuman, faktoring sarmoya aylanishini tezlashtirish, qarzni undirib olish bilan bog’liq xarajatlarni kamaytirish, banklar o’rtasida munosabatlarni osonlashtirishga yordam berib, pulni hisob-kitob tizimini muhim vositasi bo’lib hisoblanadi. Xulosa qilib aytganda, birinchidan, faktor riskni kamaytirish yoki bartaraf etish uchun ko’proq axborot va bilimga ega. Ikkinchidan, faktoring kompaniyasi alohida qarzdorlar bilan shug’ullanmasdan, to’lay olmaslikda, bankrotni bartaraf etuvchi debitor qarzdorlik portfelini shakllantiradi. Yakuniy xulosa qilib aytganda, faktoring bo’yicha bajarilgan amallar asosida iqtisodiyotdagi hisobdorliklar tezlashishi, tovar etkazib beruvchi korxona o’z moliyaviy holatini barqarorlashtirish, bank o’z mablag’laridan unumli foydalanish va ma’lum daromad olishi mumkin, asosiysi esa mamlakat tovar aylanmasini qaysidir ma’noda tezlashtiradi. Shuni shubhasiz aytish mumkinki, O’zbekiston Respublikasida faktoring operatsiyalarining qo’llanilishi bank tizimiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bu nafaqat, bank tizimiga, ayniqsa, hozirgi zamonda kichik biznesni rivojlantirish uchun qo’l keladi. Shuningdek, O’zbekiston Respublikasida faktoring xizmatlari, birinchidan, iqtisodiyotga tushayotgan to’lovlarni oshiradi, ikkinchidan esa, O’zbekiston bank 35 tizimini jahon standartlariga yaqinlashtirib, butun dunyo firmalariga xizmat ko’rsatishi mumkin. Banklar faoliyati tahlil qilish natijasida banklarning faktoring operatsiyalari xususida quyidagi xulosa shakllantirildi:  Banklar amaliyotida faktoring operatsiyalarining rivojlanish tendentsiyasi barqaror emas. Banklarda faktoring operatsiyalarini amalga oshirishda risk darajasi ancha yuqori. Bu mamlakatimizda ayrim ob’ektiv va sub’ektiv omillar ta’sirida korxonalar debitorlik qarzlari aylanuvchanligining pastligi natijasida kelib chiqmoqda. Faktoring mijozlarga xizmat ko’rsatishning universal shakli hisoblanadi, chunki mijozlar o’z talablari (da’volari) bo’yicha buxgalteriya xisobini yuritish, ularning to’lovliligini tekshirishdan holi bo’lishadi. Banklar mol sotib oluvchilarning to’lov qobiliyati to’g’risidagi axborotni mijozlariga etkazishlari, xorijiy davlatlardagi to’lovlar kafolatini o’z bo’yniga olishlari mumkin. Banklar uchun bu operatsiyalar yuqori daromad keltirgani uchun ham ular bu operatsiyalarni bajarishdan manfaatdor hisoblandilar. Rivojlangan davlatlarda faktoring operatsiyalari mijozning moliyaviy ahvoli, aktsionerlik kapitali mikdori, mahsulot turi, ish hajmi va boshqalarga qarab yillik aylanmaning sezilarli qismini tashqil etadi. Mazkur kurs ishini yozish daromida mamlakatimiz tijorat banklaring vositachilik operatsiyalarni rivojlantirish, mavjud muammolarni aniqlash va bartaraf etish maqsadida quyidagi takliflarni ishlab chiqdik.  Tijorat banklarining vositachilik operatsiyalarini tartibga soluvchi me’yoriy – huquqiy bazani takomillashtirish lozim;  Tijorat banklarining qimmatli qog’ozlar bozoridagi faolligini oshirish maqsadida banklarning qimmatli qog’ozlar bozoridagi vositachilik operatsiyalari xususan, anderrayterlik, brokerlik va depozitar faoliyat natijasida olgan daromadlari bo’yicha foyda solig’idan imtiyozlar joriy qilish kerak;  Tijorat banklarining ishonchli, moliyaviy barqaror bo’lgan mijozlari guruhiga xalqaro faktoring xizmati ko’rsatish yo’li bilan faktoring operatsiyalari miqdori va daromadliligini oshirish zarur. 36 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. O‘zbekiston Respublikasi Konctitutsiyasi. T.: O‘zbekistan, 2018 y. 2. O‘zbekiston Respublikasining «Markaziy bank to‘g‘risida»gi qonuni. 15.11.2019, №O‘RQ-582. 3. O‘zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish to‘g‘risida”gi (yangi tahriri) qonuni. 22.10.2019, №O‘RQ-573. 4. O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O‘RQ-580. 5. O‘zbekiston Respublikasining “To‘lovlar va to‘lov tizimlari to‘g‘risida”gi Qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O‘RQ-578 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24 yanvardagi Oliy Majlisga yo‘llagan Murojaatnomasi. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Davlat aktivlarini boshqarish, monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish tizimini va kapital bozorini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 2019 yil 14 yanvardagi PF-5630-sonli farmoni Internet saytlari 8. www.ahbor-reyting.uz – (“Ahbor-Reyting” reyting agentligi sayti) 9. www.cbu.uz (O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy vev sayti). 10. www.lex.uz (O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi rasmiy vev sayti). 11. www.stat.uz (O‘zbekiston Respublikasi Statistika qo‘mitasi rasmiy vev sayti). 12. http s://www.u zse. uz - “Toshkent” Respublika fond birjasi rasmiy sayti ma’lumotlari. 37

Tijorat banklarining funksiyalari va operatsiyalarini takomillashtrish yo'llari

Купить