Tijorat banklarning kredit siyosati va uning o’ziga xos xususiyatlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	344.7KB
Xaridlar	15
Yuklab olingan sana	11 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Tijorat banklarning kredit siyosati va uning o’ziga xos xususiyatlari

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
SIRTQI FAKULTET
“________________________________________________________” KAFEDRASI
“ _______________________________________________________________ ” fanidan
KURS ISHI
МАVZU:
_____________________________________________________________________
______________________________________________________________
Bajardi:____________ ______ _____________
Qabul qildi:____________________________
RO‘YXATGA
OLINDI
“ ____ ” _______20 23 y.
№_________
Imzo _________ Kurs ishi himoya ga
tavsiya qilingan sana
“____” _______20 23 y.
Ilmiy rahbar __ ________
Imzo _______________
Kurs ishi himoya
qilingan sana
«____» _______202 3
y .
Baho « _____ »
_________ ___________
( imzo )
_ _ _________
( imzo )
___________
( imzo ) Komissiya a’zolari :
__________________
_________________ _
_________________

Tijorat banklarning kredit siyosati va uning o’ziga
xos xususiyatlari
Reja:
Kirish
1. Tıjorat bankları kredıtlash amalıyotı va tashqı ıqtısodıy faolıyatnıng o‘zaro
munosabatı va kredıt operatsıyaları
2. Tijorat banklari imtiyozli asoslarda kreditlash amaliyotining mohiyati va iqtisodiy
asoslari
3. Tijorat banklarining kreditlash amaliyotidagi mavjud muammolar
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

3KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tilishi, mulkchilik
shakllari rivojlanishi, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishni faollashtirish zarurati, bank
ishining erkinlashtirilishi kredit xizmatini ko‘rsatish va iqtisodiyotni moliyalashtirishning
yangi xizmatlarini amaliyotga kiritilishini talab qildi.
Respublika bank tizimi oxirgi yillarda sezilarli darajada rivojlandi, moliyaviy
salohiyati bir necha barobarga o‘sdi, mijozlarga bank xizmatlari xususan kredit xizmatlari
ko‘rsatish sifati davr talabi darajasiga ko‘tarildi, bundan tashqari banklar o‘z mijozlariga
xizmat ko‘rsatishning bir qator zamonaviy va samarali turlarini joriy qilishdi, jumladan,
kredit xizmatlarining faktoring va skoring operatsiyalari, plastik kartochkalar bilan
operatsiyalar onlayn kartalar, klik xizmatlari, shuningdek, eng zamonaviy bank
xizmatlaridan internet-bank, mobil-bank kabi operatsiyalarni misol sifatida keltirish
mumkin.
Tijorat banklari iqtisodiyotga kreditlar ajratishni yildan-yilga kengaytirib
borayotganligi va bu boradagi ishlarni yanada oshirish yuzasidan Prezidentimiz Shavkat
Miromonovich Mirziyoev O‘zbekiston Respublikasining yanada rivojlantirish bo‘yicha
xarakatlar strategiyasida alohida e’tibor qaratib shunday deyiladi: “ banklarining
moliyaviy barqarorligi va ishonchliligini mustahkamlab, istiqbolli investisiya loyihalari
hamda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini kreditlashni yanada
kengaytirish 1
” asosiy vazifamiz hisoblanadi.
Hozirgi paytda banklarning kredit portfeli salmog‘i va tarkibida jiddiy o‘zgarishlar
yuz bermoqda, banklarimiz tomonidan iqtisodiyotni real sektori korxonalarini qo‘llab-
quvvatlashga alohida e’tibor berilmoqda.
Shu bilan birga mamlakatimiz tijorat banklari kredit amaliyotlarida ba’zi
muammolar mavjud bo‘lib ular:
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezindenti Sh. M.Mirziyoevning «O‘zbekiston Respublikasining yanada rivojlantirish bo‘yicha
harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi Farmoni. PF-4947-son 2017 yil 7 fevral.

4Birinchidan, hozirda tijorat banklarining kredit xizmatlariga bo‘lgan jami taklifining
ushbu xizmatning aholi va tadbirkorlar tomonidan berilgan jami talabini to‘liq qondira
olmayotganligi.
Ikkinchidan, tijorat banklari tomonidan aholi va tadbirkorlik sub’ektlariga kredit
xizmatlarini xususan, imtiyozli mikromoliyaviy xizmatlari ko‘rsatishda faol tijorat
banklariga imtiyozlar berish mexanizmi mavjud emasligi.
Uchinchidan, muammoli kreditlar. Ushbu kreditlarni iloji boricha kamaytirish uchun
avvalo kreditlarni skoring qilishni mamlakatimiz barcha banklarida (hozirda ba’zi banklar
foydalanadi) joriy qilish, bunda faqatgina mijoz faktorini xisobga olmasdan inson omolini
qo‘shishimiz zarur. Bundan tashqari xozirda “garov reestri”ga faqatgina garovlarni
registratsiya qilmasdan kafilliklarni ham qo‘shish lozim. Fikrimizcha ushbu orqali
muammoli kreditlarni kamaytirish mumkin.
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib tijorat banklarining kredit operatsiyalarini
o‘rganishni, takomillashtirish xamda ushbu jarayonni tahlil qilishni lozimligini ko‘rsatadi.
Bu esa mavzuning dolzarbligini belgilaydi.
Kurs ishning maqsadi va vazifalari. Bitiruv malakaviy ishning asosiy maqsadi
bo‘lib tijorat banklari kreditlash amaliyotini takomillashtirish yuzasidan ilmiy taklif va
amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Qo‘yilgan maqsad quyidagi vazifalarni ilmiy yechimini asoslab berishni taqozo
etadi:
 tijorat banklari kreditlash amaliyotining mohiyati va iqtisodiy asoslarini
tadqiq etish va nazariy takliflar ishlab chiqish;
 tijorat banklari kreditlash tizimining huquqiy asoslarini tahlil qilish va
xulosalar chiqarish;
 tijorat banklari kreditlash amaliyotining xususiyatlarini yoritib berish;
 aholi tadbirkorlik salohiyatini oshirishda tijorat banklari kreditlash
amaliyoti tahlili;
Kurs ishining predmeti bo‘lib tijorat banklari tomonidan kreditlash jarayonida
yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlar hisoblanadi.

5Kurs ishning nazariy va amaliy ahamiyati . Kurs ishi natijalari, xulosa va
takliflari tijorat banklari kredit operatsiyalarini takomillashtirish borasidagi nazariy va
amaliy bilimlar doirasini kengaytiradi. Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati
undagi taklif va amaliy tavsiyalardan respublikamiz tijorat banklari amaliyotida kredit
operatsiyalarini samarali tashkil etishda foydalanish mumkinligi bilan belgilanadi.
Shuningdek, kurs ishi materiallaridan oliy o‘quv yurtlarida “Bank ishi”, “Kreditlash
operatsiyalari va siyosati”, “Tijorat banklari resurslarini boshqarish”, “Kredit
tavakkalchiliklari va ularni boshqarish” kabi fanlarini o‘qitishda manba sifatida
foydalanish mumkin.
Kurs ishining tarkibi kirish, uchta reja, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxatidan tashkil topgan, umumiy hajmi 40 betdan iborat bo‘lib, unda jami 9ta rasm
va 2 ta jadvallar mavjud.
Birinchi rejada tijorat banklari kreditlash amaliyoti va tashqi iqtisodiy faoliyatning
o‘zaro munosabati asoslari yoritilgan, O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklari imtiyozli
kreditlash amaliyotining holati va tahlil qilingan, va O‘zbekiston Respublikasi tijorat
banklari kreditlash amaliyotining takomillashtirish yo‘nalishlari yoritib berilgan.

61. Tıjorat bankları kredıtlash amalıyotı va tashqı ıqtısodıy faolıyatnıng o‘zaro
munosabatı va kredıt operatsıyaları
Kredit qadimdan ma’lum bo‘lib, u dastlab savdoda almashuv jarayonida paydo
bo‘lgan bo‘lib, kredit avval tovarlarni kreditga sotilishi bilan bog‘liq jarayonlarni o‘zida
ifoda etgan. Bunga sabab haridorni tovar sotib olishga hamisha ham naqd puli bo‘lmaydi,
naqd pul ma’lum muddatdan so‘ng ega bo‘lishi mumkin. Bu vaqt oralig‘ida tovarning
qiymati tushib ketishi, sifati pasayishi mumkin. Shu va boshqa holatlar tovarlarni
kreditga sotishga olib kelgan. Kredit tovar ishlab chiqarishning va tovar muomalasining
ajralmas qismi bo‘lib hisoblanadi va uning rivojlanishi bilan bog‘liq. Tovar ishlab
chiqarishning rivojlanishi bilan pul shaklidagi kredit paydo bo‘ldi. Keyinchalik kredit
berish mustaqil faoliyatga aylanib, uning asosiy funksiyasi bo‘lib pul egalari va unga
vaqtincha muhtoj bo‘lganlar o‘rtasidagi vositachilikdir. Hozir bu faoliyat maxsus malaka
va texnikaga ega bo‘lgan maxsus ixtisoslashgan muassasalar-banklar tomonidan amalga
oshirilmoqda. Kreditning imkoniyati va zarurligi shu bilan bog‘liqki korxonalar mahsulot
sotishda, xodimlarga mehnat haqi hisoblanganda, korxona va jismoniy shaxslar o‘z
pullarini banklarda saqlashi va boshqa hollarda vaqtinchalik bo‘sh bo‘lgan pul
mablag‘lari bo‘lgani holda boshqa korxona va tashkilotlarda o‘z faoliyatlarini
uzluksizligini ta’minlash uchun tegishli pul mablag‘iga ehtiyoj sezadi.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga va aholiga kreditlar berish tarixan tijorat banklari
faoliyatining asosiy yo‘nalishi hisoblanadi. Tijorat banklarining paydo bo‘lish tarixiga
bag‘ishlangan ilmiy kurs ishi larga ko‘ra, banklar birinchi navbatda kredit
operatsiyalarini bajarish zaruriyati tufayli yuzaga kelganligini guvohi

7bo‘lamiz. Aksariyat mualliflarning qarashlariga ko‘ra, banklar tovar-pul
munosabatlarining rivojlanishi bilan bog‘liq ravishda emas, balki keng ko‘lamdagi kredit
operatsiyalarini amalga oshirish zaruriyati tufayli paydo bo‘lgan.
Dastlabki banklarning xodimlari shuni tushunib yetdilarki, harakatsiz yotgan yirik
miqdordagi pul mablag‘larini vaqtinchalik foydalanishga berish orqali katta miqdorda
daromad olish mumkin. Shu sababli, kreditni berishva uning qaytarilishini ta’minlash
masalasi yuzaga keldi. Dastlabki davrlarda kreditlar uchun garov sifatida kemalar,
tovarlar, nodir metallar, uy-joylar va qullardan foydalanildi.
Tijorat banklarining yuzaga kelishi va rivojlanishiga bag‘ishlangan qator ilmiy kurs
ishi larda banklarning faoliyatida mijozlarga hisob-kitob xizmatini ko‘rsatish kredit
operatsiyalaridan keyin yuzaga kelganligi o‘z isbotini topgan 4
.
Ma’lumki, kredit to‘g‘risidagi nazariyalar, jumladan, kreditning qiymat nazariyasi,
kapitallashuv nazariyasi o‘tgan asrning boshlarida yaratilgan. Shu sababli, mazkur
nazariyalarda kreditdan foydalanishning hozirgi zamon sharoitidagi xususiyatlari
inobatga olinmagan.
Holbuki, hozirda kreditdan foydalanish shart-sharoitlarida sezilarli o‘zgarishlar yuz
berdi. Bu o‘zgarishlar, bizning nazarimizda, birinchi navbatda, xalqaro bank amaliyotida
keng qo‘llanilayotgan Bazel talablari bilan bog‘liq. Bunda kredit riskini boshqarishga
nisbatan belgilangan talablarni kuchayishida, dunyoning ko‘plab davlatlarida kreditning
yalpi ichki mahsulot tarkibidagi salmog‘ining sezilarli darajada o‘sayotganligida,
kreditlashning nisbatan yangi shakllaridan foydalanish ko‘lami kengayayotganligida va
kredit ta’minotiga nisbatan belgilangan talablarni kuchayishida namoyon bo‘lmoqda.
Kredit qiymatning harakati ekanligi hamda bu harakatni tovar va pul ko‘rinishidagi
mablag‘larni qaytarib berishlik, muddatlilik, to‘lovlilik asosida berish natijasida yuzaga
kelishi ko‘pgina yetakchi iqtisodchi olimlarning ilmiy izlanishlarida o‘z aksini topgan.
4
Бортник М.Ю. Денежное обращение и кредит капиталистических стран.- Москва:Финансы, 1967.

8Sobiq ittifoq davrida kreditning iqtisodiy kategoriya ekanligi qator olimlar
tomonidan nazariy jihatdan asoslab berilgan. Kreditning iqtisodiy kategoriya ekanligi
Yu.Shenger, M.Usoskin, M.Atlas, G.Shvars, V.Geraщenko, I.Levchuk, O.Lavrushin,
N.Valenseva, I.Mamonova, V.Ribin, M.Yampolskiy va boshqa olimlarning ilmiy
ishlarida o‘z aksini topgan.
Yuqorida ta’kidlab o‘tilgan ayrim mualliflarning kredit munosabatlariga
bag‘ishlangan ishlarida tahlil qilish jarayonida kredit termini, kreditlash jarayoni ko‘rsatib
o‘tilgan. Ayni vaqtda, ushbu kategoriyaga berilgan ta’rifdan kredit va kreditlash faoliyati
to‘g‘risidagi, kreditning makrodarajada faqat bir tomonlama emasligi isbotlangan.
Kreditning funksiyalari, harakat qonunlari va oxir-oqibat uning iqtisodiy o‘sishdagi o‘rni
haqida to‘laqonli ma’lumot beruvchi nazariyalar shakllangan.
Aksariyat olimlarning, xususan, O.Lavrushin, I.Levchuk, V.Ribin,
Yu.Shengerlarning 5
fikricha, kredit iqtisodiy kategoriya sifatida qiymatning ssuda kapitali
shaklidagi harakatidir. Shunisi xarakterliki, iqtisodiy adabiyotlarda kredit
tushunchasining o‘zi bir-biridan farqlanuvchi ikki shaklda talqin etiladi. Birinchidan,
kredit pul mablag‘larini ma’lum muddatga qaytarib berishlik va foiz to‘lashlilik shartlari
asosida berishni anglatadi. Ikkinchidan, kredit so‘zi tarjima qilinganda “ishonch” degan
ma’noni anglatishini inobatga olsak, mijozning kredit to‘loviga layoqatliligi kreditorning
unga ishonish imkoniyati sifatida tushuniladi. Shu sababli, kredit banklar uchun nafaqat
pul mablag‘larini mijozga berishni, balki boshqa bir qator amaliyotlarni, jumladan, bank
tomonidan mijoz majburiyatlari bo‘yicha kafolatlar berishni ham anglatadi. Bunda
banklar tomonidan ko‘pchilik hollarda kreditni berish va mijozning majburiyatlarini
kafolatlash o‘rtasida mavjud bo‘lgan aniq farqlar hisobga olinmaydi.
Mamlakatimiz iqtisodchilaridan Sh.Abdullayeva kreditga quyidagicha ta’rif
5
Лаврушин О.И. Кредит как стоимостная категория социалистического воспроизводства. - Москва: Финансы и
статистика, 1989. -173 с.; Левчук К.И.Ссудный фонд и кредит. - Москва: Финансы и статистика, 1988. -109 с.; Рыбин
В.И. Кредит как экономическая категория социализма. - Москва: Мысль, 1978.-252 с.

9beradi. Kredit – bu vaqtincha bo‘sh turgan pul mablag‘larini pul egasi yoki boshqalar
tomonidan ma’lum muddatga, haq to‘lash sharti bilan qarzga olish va qaytarib berish
yuzasidan kelib chiqqan iqtisodiy munosabatlar yig‘indisidir 6
.
Mamlakatimiz iqtisodchilaridan yana biri D.A.Saidovning fikricha kreditga eng
maqbul ta’rif bu – mablag‘larni ma’lum muddatga, haq to‘lash sharti bilan qarzga olish
va qaytarib berish yuzasidan kelib chiqadigan iqtisodiy munosabatlar majmuasidir 7
.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, “Kredit” tushunchasi to‘g‘risida yana to‘xtaladigan
bo‘lsak, kreditning ssuda kapitali harakatining shakli ekanligini ko‘rish mumkin. Ayrim
hollarda kredit tushunchasiga “qarzga berilayotgan ssuda (tovar, pul ko‘rinishida) tijorat
ishonchi” deya ta’rif berilishini guvohi bo‘lamiz.
Bizning fikrimizcha, kreditga eng maqbul ta’rif bu – daromad olish maqsadida
mablag‘lar (yoki tovar)ni shartnoma asosida ma’lum muddatda ma’lum foizi bilan
qaytarish sharti bilan pul (yoki tavar)ni olish va qaytarib berish bilan bog‘liq
munosabatlar hisoblanadi.
Iqtisodiy adabiyotlarda kredit faoliyatining ob’ekti va sub’ektiga ta’rif berish orqali
iqtisodiy faoliyat turiga kiruvchi va asosiy maqsadi daromad olishga hamda o‘z
manfaatlariga erishishga yo‘naltirilgan faoliyatga kredit faoliyati sifatida ta’rif berilgan.
Kredit faoliyati deganda kredit munosabatlari qatnashchilarining manfaatlarini ko‘zlab,
ishlab chiqarish xarakteriga ega bo‘lgan hamda bank xizmatlari va operatsiyalari orqali
amalga oshiriladigan faoliyatning yig‘indisini tushunishimiz mumkin. Kredit faoliyati
kredit resurslariga ehtiyojni qondirishga yo‘naltirilgan qayta taqsimlashni amalga oshirish
hamda kredit faoliyatining sub’ektlari uchun daromad olish imkonini beradi.
Kredit faoliyati barcha manfaatdor taraflarga real foyda keltiradi. Qarz oluvchilar
ma’lum bir muddatga o‘zlarining tijorat, ishlab chiqarish va boshqa shu kabi
manfaatlariga yetishish maqsadida yirik pul kapitalidan foydalanish imkoniga
6
Pul, kredit va banklar. Sh. Abdullayeva Toshkent 2003 y
7
D.A.Saidov. Tijorat banklarining kreditlash amaliyoti va uni takomillashtirish yo‘llari. Monografiya. – Toshkent. 2021 yil.

10ega bo‘ladilar. Kreditorlar esa foiz ko‘rinishida daromad oladilar. Bundan tashqari, kredit
faoliyati ishlab chiqarishga investisiyaning kirib kelishini rag‘batlantiradi, progressiv
tarkibiy siljishlarga turtki bo‘ladi. Bugungi kunda kredit iqtisodiyotni makrodarajada
tartibga solishning muhim vositalaridan biriga aylangan. U milliy valyuta va baholar
barqarorligini, iqtisodiy o‘sishni ta’minlash kabi birlamchi masalalarni hal etishda
yordam beradi. Shunday qilib, kredit faoliyatini ikki sub’ekt - qarz oluvchi va qarz
beruvchilarning bo‘lishini taqozo etadigan amaliyot deyish mumkin.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo‘jalik sub’ektlari iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish
uchun doimo qo‘shimcha pul mablag‘lariga ehtiyoj sezadilar. Ana shunday pul
mablag‘larining manbalari banklarning o‘z va jalb qilingan mablag‘lari bo‘lishi mumkin.
Korxonalar mablag‘ yetishmovchiligidan qiynalayotgan hollarda kredit resurslari
bozoriga murojaat qilishga majbur bo‘ladilar.
Kredit munosabatlarini rivojlanish jarayonida kreditning ikki asosiy nazariyasi
shakllangan bo‘lib, ular naturalistik va kapital yaratuvchiliknazariyalaridir. Ushbu
nazariyalarni o‘rganish alohida qiziqish uyg‘otadi va foydadan holi bo‘lmaydi.
Naturalistik nazariyaning asoschilari ingliz iqtisodchilari A.Smit va D.Rikardolardir.
Fransuz iqtisodchilari J.B.Sey, F.Bastiya hamda amerikalik iqtisodchi D.Mak-Kulloxlar
ham ushbu nazariya tarafdorlaridir. Ular yaratgan g‘oyaning mazmuni shundan iboratki,
iqtisodiyotdagi bo‘sh pul mablag‘larni yig‘ish orqali keyinchalik qayta taqsimlanadigan
ssuda fondi tashkil etiladi, mablag‘lar natural ko‘rinishda qayta taqsimlanadi. Kredit
ishlab chiqarishga bog‘liq ravishda puldan foydalanish huquqlarining o‘zgarish jarayoni
yuz beradi. Bu nazariyaning asosiy xulosalari quyidagilardan iborat:
-kredit ob’ekti bo‘lib natural, ashyoviy boyliklar hisoblanadi;
- kredit o‘zida natural boyliklarning harakatini aks ettirganligi sababli
jamiyatdagi mavjud moddiy boyliklarni qayta taqsimlash usulihisoblanadi;

11- kredit passiv rolga ega bo‘lishi sababli tijorat banklari faqatgina vositachi
bo‘ladilar xolos.
Naturalistik nazariya tarafdorlari kreditga bir-biriga qarama - qarshi bo‘lgan ta’riflar
berishgan. Ularning fikricha, bir tomondan kredit ishlab chiqarish natijasida hosil
bo‘ladigan real kapitalni yaratmaydi va kreditning ishlab chiqarishga bog‘liqligini
ko‘rsatib, foizning daromad o‘zgarishi va dinamikasiga bevosita bog‘liqligini uqtiradilar.
Ikkinchi tomondan esa kredit va uning yaratuvchisi bo‘lmish banklarning ahamiyatini
tushunmaslik bilan bir vaqtda kredit kapitalning o‘sishiga va shu bilan birga undagi
qarama -qarshiliklarining kuchayishiga ham olib keladigan ikkilamchi xarakterini
tushunib yetmaganlar.
Kreditning kapital yaratuvchilik nazariyasining asosiy konsepsiyalari ingliz
iqtisodchisi Dj.Lo tomonidan shakllantirilgan. Uning fikriga ko‘ra, kredit takror ishlab
chiqarish jarayoniga bog‘liq bo‘lmasdan, u iqtisodiyotda hal qiluvchi bo‘lgan o‘rinni
egallaydi. Kredit mamlakatning ishlatilmayotgan barcha ishlab chiqarish imkoniyatlarini
harakatga keltira olishi, boylik va kapital yarata olishi mumkin, bunda banklar
vositachilar emas, balki kapital yaratuvchilari bo‘ladilar.
Resurslarni qayta taqsimlash maxsus vositachilar – ya’ni, yangi pul yaratuvchilari
bo‘lmish banklar orqali amalga oshirilishiga asosiy urg‘u beriladi. Mijozlarning hisob
raqamlarida saqlanayotgan mablag‘larni banklar nazariy jihatdan o‘z hohishlariga ko‘ra
ishlata olmaydilar. Bu mablag‘lar bankka emas, balki mijozga tegishlidir. Lekin aynan bir
ob’ektga turli tomonlar egalik qila olmaydilar, kreditning hajmi nazariy jihatdan hech
qanday cheklanish (chegara)larga ega emasligi sababi bu pullarning sof generatsiyasi
banklardir.
Xorijlik iqtisodchilar – I.Shumpeter, A.Gan, Dj.Keyns, R.Xoutrilar XX asr
boshlarida kapital yaratuvchilik nazariyasi tarafdorlari bo‘lib maydonga chiqdi.
I.Shumpeter va A.Ganlar kredit kapitalni ham yaratadi deya banklarni o‘ta qudratli deb
hisoblaganlar. Ular kredit cheksiz bo‘lishi mumkin, demakki u yaratadigan depozit va
kapital ham cheksiz bo‘ladi deb hisoblashgan. Ularning fikricha, inflyatsion kredit takror
ishlab chiqarish jarayonini, iqtisodiy rivojlanishni

12harakatga keltiruvchi kuch hisoblanib, iqtisodiy o‘sishga doimo turtki berib turadi. J.Keyns
nazariyasi kreditning kapital yaratuvchilik qobiliyatiga asoslangan 8
.
Bunda kredit iqtisodiy o‘sishni belgilab beruvchi omil sifatida qaralgan. Iqtisodiyotni
kredit orqali boshqarishning asosiy tamoyillari asoslab berilgan. Shu sababli ishlab
chiqarishni va iste’mol bozorini rag‘batlantirish uchun ssuda foizini kamaytirish orqali
investisiyaning ko‘payishi (kengayishi)ga erishish zarur, shart- sharoit yaratish lozim. Bu
esa, o‘z navbatida, ishlab chiqarish va iste’mol talablarining oshishiga hamda
ishsizlikning kamayishiga olib keladi. J.Keyns ssuda kapitalini pulga tenglashtirgan va
foiz darajasini umumiy muomaladagi pul miqdori orqali aniqlagan. Uning biroz keyin
yaratgan konsepsiyasiga ko‘ra pul foizga ta’sir ko‘rsatadi, foiz – investisiyaga, investisiya
– ishlab chiqarishga, ishlab chiqarish – daromadga, daromad esa narxga ta’sir qiladi. Ayni
vaqtda, pul massasi foizga ma’lum bir darajagacha ta’sir qiladi, foiz esa har doim ham
investisiyaga istalgan shaklda ta’sir qila olmaydi.
Kapital yaratuvchilik nazariyasining keyingi rivoji monetarizm nazariyasida o‘z
aksini topdi. Monetarizm nazariyasi (ta’limotchilari) vakillari AQShda M.Fridmen,
P.Rouz, A.Berns, Fransiyada J.Ryueff, GFRda O.Faytlardir. Ushbu nazariyaning yetakchi
namoyondasi bo‘lib, M.Fridmen hisoblanadi. Uning konsepsiyasiga ko‘ra iqtisodiyotni
boshqarishning asosiy instrumenti kredit emas, balki pul massasi hamda foiz
stavkalarining o‘zgarishidir.
Kredit yordamida iqtisodiyotning to‘lov vositalariga bo‘lgan ehtiyoji ta’minlanadi,
pul mablag‘larini faol to‘lov oborotidan chiqib qolishiga barham beriladi, iqtisodiyotning
kapitallashuv darajasi oshadi. Ayni vaqtda, kreditning iqtisodiyotga va u orqali jamiyat
hayotiga salbiy ta’siri ham mavjud. Masalan, iqtisodiyotga haddan ziyod ko‘p kredit
ajratilsa, bu holat inflyatsiyaning kuchayishiga sabab bo‘lishi mumkin. M.Fridmenning
fikriga ko‘ra, tijorat banklari tomonidan iqtisodiyotni kreditlashni keskin oshirib
yuborilishi pullar taklifini kuchayishiga va shuning asosida baholarning o‘sishiga olib
keladi.
8
Кейнс Дж. М. Общая теория занятости процента и денег. Пер. с англ. - Москва: Прогресс, 1979. -297 с.

13Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, kredit vositasida pullarni xo‘jalik aylanmasiga kiritish
har qanday holatda mumkin. Naqd pulsiz o‘tkazmalar sharoitida Markaziy bank ham,
tijorat banklari ham texnik jihatdan istalgan miqdordagi pulni muomalaga chiqarishi
mumkin. Ammo tijorat banklarining naqd pulni muomalaga chiqarish imkoniyati
cheklangan. Chunki muomaladagi naqd pul miqdori Markaziy bank balansining
passividagi majburiyatlar summasidan oshmaydi va naqd pulni emissiya qilish vakolati
faqat Markaziy bank zimmasidadir.
Markaziy bank muomalaga chiqaradigan to‘lov vositalari uning balansini aktiv
qismi doirasida amalga oshiriladi, tijorat banklarining imkoniyati esa, ularning
likvidliligiga nisbatan belgilangan talablar bilan chegaralanadi.
Tijorat banklarining kreditlash amaliyotini tashkil qilish, uning samaradorligini
ta’minlash xususidagi masalalar to‘g‘risida to‘xtalib, D.MakNoton rivojlanayotgan
mamlakatlarda kreditlash amaliyotini tashkil qilishning zaruriy shartlaridan biri
kreditlarni garov ta’minoti asosida berishni odatiy hol sifatida qabul qilishdir, degan
xulosaga keldi. 9
Uning fikriga ko‘ra, garov sifatida olinadigan mulkning sotilish bahosi
kredit va uning foizini qaytarishga yetishi lozim. Bu esa, mulkni doimiy ravishda qayta
baholab turishni taqozo qiladi. Bizning fikrimizcha, olimning mulkni davriy baholash
to‘g‘risidagi fikri respublikamiz amaliyoti uchun ham juda muhim hisoblanadi. Chunki
mulklarning joriy bahosini tez-tez o‘zgarish holati mamlakatimizning xo‘jalik
amaliyotiga xos bo‘lgan holat hisoblanadi.
Hozirgi kunda respublikamizda milliy valyuta kursining chet el valyutalariga
nisbatan doimiy ravishda o‘sib borish tendensiyasini hamda baholarning muntazam
o‘sishini inobatga olgan holda kredit uchun garov sifatida qabul qilingan mol-mulk
bahosini har oy yoki har chorak yakuniga qayta baholashni yo‘lga qo‘yish zarurdir.
V.Usoskin o‘zining “Zamonaviy tijorat banki: operatsiyalari va boshqarish” nomli
monografiyasida tijorat banklari kreditlash amaliyotining asosiy jihatlarini tadqiq
qilgan. U kurs ishi natijalariga asoslangan holda, bir qator ilmiy xulosalarni
shakllantirgan. Ana shunday muhim xulosalardan biri mijozni bank tomonidan kredit
liniyasi ochish yo‘li bilan kreditlash orqali kredit riski darajasini sezilarli darajada

14pasaytirish mumkinligidir 10
. Uning fikriga ko‘ra, kredit liniyasi orqali mijozni
kreditlashda kompensasion qoldiqdan foydalanish orqali mijozni nisbatan past foiz
stavkasida kreditlash mumkin. Bu esa, kredit riskini kamayishiga, kreditni qaytish
ehtimolini oshishiga olib keladi.
Fikrimizcha, kompensasion qoldiq xalqaro bank amaliyotida mijozning kredit
to‘lovi bilan bog‘liq xarajatlarini kamaytirish vositasi sifatida o‘zini oqlagan. Uni
respublikamiz bank amaliyotida qo‘llash kredit liniyasining mijoz uchun qulay kreditlash
shakli sifatidagi ahamiyatini yanada oshirishga xizmat qilgan bo‘lar edi.
D.Polfreman, F.Fordlar muallifligidagi “Osnovi bankovskogo delo” kitobida
mijozning kredit yig‘ma jildini o‘rganishga e’tiborni kuchaytirish kreditlash amaliyotini
samarali tashkil etishning muhim omili sifatida qaralgan 11
.
Hozirgi zamon jamiyatida banklar ko‘p sonli va xilma - xil moliyaviy xizmatlar
ko‘rsatadigan muassasaga aylandi. Ular orqali iqtisodiyot tarmoqlarini kreditlash,
qimmatli qog‘ozlarni sotib olish va sotish operatsiyalari, korxonalarga tegishli mulklarni
boshqarish operatsiyalari va boshqa bir qator moliyaviy operatsiyalar amalga
oshirilmoqda. Biroq shunga qaramasdan kredit operatsiyalari tijorat banklari uchun
birlamchi ahamiyatga ega bo‘lgan operatsiya sifatida saqlanib qolmoqda.
Respublikamiz bank amaliyotida O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining
2004 yil 17 iyuldagi 578-sonli «O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklarida buxgalteriya
hisobi hisobvaraqlari rejasi» nomli yo‘riqnomasiga asosan o‘rta muddatli kreditlar toifasi
bekor qilindi 12
.
Aksariyat mamlakatlarda, jumladan, G‘arbiy Yevropaning ko‘pgina mamlakatlarida
kreditlar muddatiga ko‘ra uch turga: qisqa, o‘rta va uzoq muddatli

1510
В.М.Усоскин. Современный коммерческий банк: управление и операции. - Москва:ВАЗАР-ФЕРРО», 1994.
11
Д.Полфреман, Филип Форд. Основы банковского дело. Пер. с англ. - Москва:ИФРА-М, 1996.
kreditlarga bo‘linadi. Bunda qisqa muddatli kreditlar jumlasiga bir yil muddatgacha
beriladigan kreditlar, o‘rta muddatli kreditlarga bir yildan besh yilgacha va uzoq muddatli
kreditlarga besh yildan ortiq muddatga beriladigan kreditlar kiritiladi.
Qisqa muddatli kreditlash bu kreditlash ob’ektlari, kreditlash metodlari, ya’ni
kreditlash tamoyillari bo‘yicha kredit berish va qaytarish usullariga asoslangan holda
kreditning kapital aylanishida qatnashishi tushuniladi.
Banklarning qisqa muddatli kreditlashni tashkil qilish turli mamlakatlarda
davlatning me’yoriy-huquqiy hujjatlariga asoslanadi. Ya’ni, banklar uchun mijoz va
bank talablarini, Markaziy bankning me’yoriy hujjatlari, shuningdek, milliy tarixiy bank
ishlarini hisobga olish zaruriyatini bildiradi.
Xorijiy va milliy iqtisodchilar kreditning mohiyati va roliga nisbatan turli xil nazariy
yondashuvlarga ega bo‘lsalarda, ularning barchasi banklarni qisqa muddatli kreditlashni
tashkil qilish asosini korxonaning to‘lov aylanmasi qonuniy ekanligi bilan bog‘lashadi 13
.
Mamlakat tijorat banklarining kreditlash amaliyotida korxonalarda o‘z aylanma
mablag‘larining keskin yetishmovchiligi, biznesini rivojlantirishga va yangi
texnologiyalarni joriy qilish bo‘yicha yetarlicha mablag‘ga ega emasligi banklar
tomonidan kreditlashni rivojlantirishning dolzarbligini belgilaydi.
Tijorat banklari tomonidan uzoq muddatli kreditlar – bu, qurilish, qayta qurish,
ishlab chiqarish va ijtimoiy yo‘nalish ob’ektlarini texnik qayta jihozlash, texnika,
texnologiya hamda uskunalar sotib olish, asosiy podani shakllantirish, ko‘p yillik ekinlar
xarajatlari bilan bog‘liq kapital qo‘yilmalarni moliyalashtirish hamda boshqa investisiya
maqsadlariga mo‘ljallangan kreditlardir.
Uzoq muddatli kreditlar asosan, asosiy fondlarni takror ishlab chiqarish va ular
bilan bog‘liq sohalarni ta’minlashda ishlatiladi. Hozirgi davrda bank kredit
13
Левчук К.И. Эффективность краткосрочных кредитных вложений. - Москва: Финансы и статистика, 1988.
-109 с.;Лаврушин О.И. Банковское дело: современная система кредитования. Учеб. пос. / под. ред. О.И. Лаврушина. -
Москва: КНОРУС, 2006. -256 с.; Qoraliev T.M. va boshqalar. Xo‘jalik yuritishning hozirgi bosqichida kredit mexanizmi va
banklar. –Toshkent, 1991. -80 b.; Abdullayeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar. – Toshkent: Moliya, 2007. - 348 b.

16qo‘yilmalarining asosiy qismini uzoq muddatli kreditlar tashkil qilib, ular kapital
qo‘yilmalarini, loyihalarni moliyalashtirishning asosiy manbai sifatida davlatimiz
iqtisodini rivojlantirishda katta ahamiyat kasb etmoqda. Uzoq muddatli kreditlar xo‘jalik
tashkilotlari tomonidan quyidagi ob’ektlar uchun jalb qilinishi mumkin:
– qayta tiklashga kapital xarajatlarni amalga oshirish uchun;
– harakatdagi asosiy fondlarni kengaytirish va modernizatsiya qilish bilan
bog‘liq xarajatlar uchun;
– yangi qurilish va qo‘shimcha yuqori samarali tadbirlar bo‘yicha xarajatlarni
amalga oshirish uchun;
– yangi fan, ilmiy texnika sohasida kurs ishi lar olib borish va yutuqlarini ishlab
chiqarishga joriy qilish uchun va boshqalar.
Uzoq muddatli kreditlar, mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, qonunchilikda ko‘zda
tutilgan tartibda ro‘yxatga olingan yuridik va jismoniy shaxslar bo‘lmish xo‘jalik
sub’ektlariga beriladi.
Tijorat banklari tomonidan iqtisodiyotning real sektoriga ajratiladigan uzoq muddatli
kreditlar miqdori yildan yilga oshib bormoqda. Shu sababli tijorat banklari oldida turgan
asosiy vazifalardan biri bu, kredit resurslarini samarali joylashtirish va ularni o‘z vaqtida
qaytarilishini ta’minlash uchun avvalam bor kreditlash jarayonini to‘g‘ri tashkil etish,
mijozni moliyaviy ahvolini har tomonlama o‘rganish muhim hisoblanadi.
2. O‘zbekiston tashqi iqtisodiy faoliyatini rivojlantirishning
moliyaviybmexanizmlari
O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotini barqaror va muvozanatlashtirilgan o‘sishini
ta’minlashda ichki va tashqi sharoitlardan kelib chiqqan holda,tashqi iqtisodiy faoliyatni
(TIF) boshqarish siyosatini to‘g‘ri tanlash muhim o‘rin tutadi.TIFni boshqarish siyosatida
tarif va notarif usullardan foydalanish darajalari mamlakat iqtisodiy rivojlanishining turli
bosqichlarida turlicha

17bo‘ladi.O‘zbekiston jahon bozoriga chiqib faol tashqi savdo siyosatini amalga oshirishi
uchun yuqorida ta’kidlangan usul va vositalardan imkoni boricha qayishqoq grafik
shaklda, milliy ishlab chiqaruvchilarning manfaatlaridan kelib chiqib, ularning mavqeini
yanada mustahkamlashga qaratilgan tashqi savdo siyosatini amalga oshirishi maqsadga
muvofiq. Buning uchun taraqqiy etgan mamlakatlar xususan, Yaponiya tomonidan
qo‘llanilayotgan usul va vositalarni doimiy tahlil etish,ularni O‘zbekiston sharoitiga
muvofiq keladiganlarini o‘zlashtirib olish lozim. Jahon savdosi erkinlashib borishi bilan
barcha rivojlangan davlatlar notarif usullardan ichki bozorlarini himoyalash yoki tashqi
bozorda faoliyat ko‘rsatayotgan eksportchilarini qo‘llab-quvvatlash maqsadida qo‘llashga
harakat qilmoqdalar.
1-rasm. Tashqi savdoni notarif usulda tartibga solish choralari 14
:
Zamonaviy hisob-kitoblarga ko‘ra, hozirda davlatlar, Xalqaro savdo
ishtirokchilari, jahon importining umumiy hajmining18-30 foiziga nisbatan notarif
14
Трошкина Т.Н. Нетарифные меры в системе государственного регулирования международной торговли (на
примере развитых стран). Автореф.дис ..................... канд. экон. наук. – М.: 2010.

18tartibga solish choralarini qo‘llashmoqda. Ayni paytda, barcha rivojlanayotgan davlatlar
tomonidan mahalliy ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish uchun (ba’zi mamlakatlarda
jami importning 40% miqdorida) notarif to‘siqlardan foydalanadilar 15
.
Rus kurs ishi chisi T.N. Troshkina xalqaro savdoda davlatlar tomonidan TIFni
tartibga solishda notarif choralarning ma’lum bir usullarini qo‘llash orqali bir tomondan
TIFni boshqarish bo‘yicha milliy mexanizmlarning tashkiliy-huquqiy asoslarigato‘la mos
keladigan, boshqa tomondan esa ichki bozorni himoya qiluvchi eng maqbul himoya
chorasiga ega bo‘lishini tushuntirib bergan. Kurs ishi chi tashqisavdoni notarif
boshqarishni tasniflaydi.
Umuman olganda xalqaro savdoda mahsulotlarga qo‘llaniladigan notarif usullarning
mavjudligi, har bir mamlakatning o‘z milliy ishlab chiqaruvchilarini qo‘llab-quvvatlash,
ularning xalqaro savdoda mahsulotlarini raqobatbardoshliligini ta’minlashga olib keladi.
2-rasm. Dunyodagi savdo cheklovlarining tuzilishi 16
.
15
Дудин С.Г., Толстова А.З., Суровцева Е.С. Доверие в макроэкономике.// Экономика: теория и практика. 2021.
№2 (38). С. 44-49.
16
Manba: https://i-tip.wto.org ma’lumotlari asosida tuzilgan .

19Butun jahon savdo tashkilotining ma’lumotlariga ko‘ra, bugungi kundagi savdo
cheklovlarining tuzilishida texnik to‘siqlar 51,2% (qadoqlash va markerlash, xom-
ashyoni sertifikatlash qoidalari va tartibiga oid talablar va standartlar kiradi), sanitar va
fitosanitar chora-tadbirlar 37,7% (o‘simliklar va o‘simlik mahsulotlarining bojxona
rasmiylashtiruvi uchun O‘zbekiston Respublikasi o‘simlik karantini bosh inspeksiyasi
tomonidan ularning xavfsizligini tasdiqlash uchun beriladigan hujjat), dempingga qarshi
tekshirishlar 4,9% (tovarlar bojxona hududiga real bahosidan past narxlarda olib kirilgan,
bunday olib kirish ichki ishlab chiqaruvchilarga ziyon yetkazgan yoki yetkazish xavfini
tug‘dirgan hollarda qo‘llaniladi), miqdoriy cheklovlar 2,6% (import kvotalari, eksport
cheklovlari, lisenziyalash, taqiqlar, valyuta cheklovlari),maxsus himoyachoralari 1,6% va
boshqa turdagi
choralar 1,1%ni tashkil qiladi 17
.
Shuningdek, Butun jahon savdo tashkilotining tashqi savdoni erkinlashtirishga
qaratilgan chora-tadbirlariga qaramasdan, jahon moliyaviy- iqtisodiy inqirozining keyingi
to‘lqinlari sharoitida tashkilotga a’zo mamlakatlar o‘rtasida qo‘llanilayotgan notarif
chora- tadbirlar,jumladan, sanitar va fitosanitar chora- tadbirlar soni o‘sib bormoqda 18
.
2000-2021 yillardagi
ma’lumotlarga ko‘ra, qo‘llanilgan sanitar va fito
sanitar
chora-tadbirlar soni 468 tadan 1681 tagacha, texnik to‘siqlar soni esa 633 tadan 1989
tagacha ortganligini ko‘rsatmoqda. 2000-2021 yillarda mamlakatlarning taraqqiy etishi
va insonlarni iste’mol sog‘lig‘iga bo‘lgan e’tiborning ortishi sababli sanitar va fito sanitar
chora-tadbirlarning 3,6 martaga ko‘payishiga olib keldi.Texnik to‘siqlarning esa 3 marta
ko‘p qo‘llanilayotganligini ko‘rishimiz mumkin. Umuman olganda, xalqaro savdoda
foydalanilgan notarifusullarning qo‘llanilishi o‘rtacha 0,4 foizga ortdi.
17
“Mamlakat tashqi iqtisodiy faoliyati samaradorligini oshirishning innovatsion jihatlari: xorij tajribasi, zamonaviy
tendensiyalar, ustuvor yo’nalishlari”, Respublika ilmiy-amaliy anjumani, 2017-yil 10-may, -T.: ToshDShI. - 295 b.
18
http://i-tip.wto.org/goods/Forms/GraphView. (World Trade Organization)

203-rasm. Xalqaro savdoda qo‘llanilgan notarifusullar sonining
o‘zgarishi, birlik 19
.
O‘zbekiston Respublikasida texnik to‘siqlar, milliy standartlarni ishlab chiqish
tovarlarni sertifikatlash va respublikaning boshqa milliy manfaatlarini himoya qilish
maqsadida qo‘llanilmoqda 20
.
Jahon amaliyotining ko‘rsatishicha, taraqqiy etgan mamlakatlar tomonidan
rivojlanayotgan mamlakatlar qishloq xo‘jaligi va sanoat mahsulotlari eksportiga nisbatan
qo‘llanilayotgan tariflar kamlik qilsa, ularga nisbatan notarif xarakterdagi to‘siqlar ham
joriy etilmoqda.
Yaponiya misolida mamlakatlar tomonidan amalga oshirilayotgan eksport tovarlarga
nisbatan notarif to‘siqlarni qo‘llash hollari kuzatilgan. Notarif to‘siqlarni qo‘llash
bo‘yicha yetakchi mamlakatlar qatoriga Yevropa Ittifoqi mamlakatlari, Yaponiya va
Shveysariyani kiritish mumkin 21
.
TIFda notarif usullardan foydalanish va ularning soniga ko‘ra, Yaponiya
19
Министерство экономического развития Российской Федерации Департамент координации, развития и
регулирования внешнеэкономической деятельности бизнес – путеводитель по Японии. Япония. 2022 год.
20
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2005 yil 11 noyabrdagi “Ozonni buzuvchi moddalarni ва tarkibida
ular mavjud bo‘lgan mahsulotlarni o‘zbekiston respublikasiga olib kirishni va O‘zbekiston respublikasidan olib chiqishni

21yuqori darajada rivojlangan mamlakat hisoblanib, notarif boshqarishning huquqiy va
tashkiliy asoslari mahalliy ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish va aholi salomatligini
ta’minlashda samarali faoliyat yuritmoqda.
Bugungi kunda Yaponiyaning xalqaro savdoda mamalakatlarga qo‘llaydigan
notarifusullari jami 1397 tani tashkil qiladi. Jumladan, texnik to‘siqlar
775 ta, sanitar va fito sanitar chora-tadbirlar 498tani tashkilqiladi. Bundan
ko‘rinadiki, Yaponiya o‘zi import qilayotgan tovarlarni sifatiga jiddiy e’tibor beradi 22
.
Yaponiya, asosan olib kiriladigan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari-sut va an’anaviy
chorvachilik mahsulotlariga cheklovlar joriy etgan bo‘lib, agar ularning importi
me’yordan oshib ketsa- import bojlarining yuqori stavkalari qo‘llaniladi.
Yaponiyaning “Sanitariya nazorati to‘g‘risida”gi Qonunining 27-moddasida
importyorlarning majburiyatlari belgilangan bo‘lib, bunda tovarlar importi vaqtida unga
nisbatan vakolatli shaxs oziq-ovqat mahsulotlari, oziq-ovqatga qo‘shimchalar, sotish
yoki tadbirkorlik faoliyatida foydalanish niyatida olib kelingan tegishli uskunalar va
qadoqlar uchun, Yaponiya Sog‘liqni saqlash vazirligiga qarashli karantin stansiyasi
tomonidan tasdiqlangan ruxsatnomani taqdim etishi lozim. Shuningdek, import haqidagi
xabar nomani taqdim etish talabi yuqorida ko‘rsatilgan mahsulotlar bilan birga
Yaponiyaga pochta jo‘natmalari orqali olib kiriladigan bolalar o‘yinchoqlariga ham
tegishli hisoblanadi 23
.
Bugungi kunda, dunyo mamlakatlarida aholining oziq-ovqatga nisbatan talabini
qondirish maqsadida genetik jihatidan o‘zgartirilgan (GMO) mahsulotlardan foydalanish
ko‘payib bormoqda. Jumladan, "Genetika jihatidan o‘zgartirilgan organizmlardan
foydalanishni tartibga solish orqali o‘simlik va hayvonot dunyosining biologik xilma-
xilligini saqlash to‘g‘risida"gi 2003 yil 18 iyundagi Yaponiyaning №97 sonli
Qonuniga muvofiq, GMO mahsulotni olib
22
Соркин, С.Л. Внешнеэкономическая деятельность предприятия: экономика и управление / С. Л. Соркин. –
Минск: Современная школа, 2006. – 283 с.
23
Министерствоэкономического развития Российской Федерации Департамент координации, развития и
регулирования внешнеэкономической деятельности бизнес – путеводитель по Японии. Япония. 2022 год.

22kiruvchi shaxslar ushbu mahsulotlarni tasarruf etishidan oldin vakolatli vazirlikdan
tegishli ruxsatnomaga ega bo‘lishi lozim. Mazkur shaxslar Yaponiya hukumatini
GMOlardan foydalanish rejasi va ularning bioxilma-xillikka yetkazishi mumkin bo‘lgan
salbiy ta’siri bilan tanishtirishi kerak.
Bundan tashqari, Yaponiya hukumati har qanday tovarlarga ularni import qilish
bo‘yicha hukumat tasdig‘ini olish majburiy bo‘lgan cheklash choralarini kiritishi
mumkin. (“Tashqi savdo to‘g‘risida”gi Yaponiya Qonunining 52- moddasi) .
Bunday choralar quyidagi sabablarga ko‘ra joriy etilishi mumkin:
 tashqi savdo va milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga erishish uchun;
 Yaponiya tomonidan imzolangan shartnomalar va boshqa Xalqaro
bitimlardan kelib chiqadigan majburiyatlarni adolatli bajarish maqsadida;
 Vazirlar Mahkamasining qarorini amalga oshirish uchun;
 Yaponiyada tinchlik va xavfsizlikni saqlab qolish uchun cheklovlar qo‘yish
zarur bo‘lganda.
Tovarlar importini cheklovchi hokimiyatning ijro organi Yaponiyaning
iqtisodiyot,savdo va sanoat vazirligi (ISSV) hisoblanadi. Qonun normalariga muvofiq
vazirlikka ba’zi mahsulotlar importini cheklash huquqi berilgan. Shu bilan birga, har
qanday Qonunni buzgan yoki unga muvofiq biron-bir noto‘g‘ri hujjatni qabul qiladigan
importyorga ISSVning buyrug‘i bilan tovarlarni bir yilgacha import qilishi ta’qiqlanishi
mumkin («Tashqi savdo to‘g‘risida»gi Qonunning 53-moddasi) 24
.
Bundan tashqari, mahsulotlar importida mamlakat tomonidan qattiq tartibda
o‘rnatilgan sertifikatlash, sifat nazorati inspeksiyasi,texnik xavfsizlikka biotexnik va
boshqa turdagi maxsus standartlardan foydalanadi. Bunda asosan mahsulotlar sifatiga,
xususan, ularning ekologik tozaligiga, tarkibidagi komponentlar miqdori,
24
Министерство экономического развития Российской Федерации Департамент развития и регулирования
внешнеэкономической деятельности бизнес – путеводитель по Японии. Япония. 2017 год.

23tarkibidagi moddalarning to‘yimlilik darajasiga qaraladi 25
.
Shu bilan birga, Yaponiyada TIFni notarif tartibga soluvchi barcha normativ
hujjatlar ikki guruhga bo‘linadi:
Birinchi guruh tashqi savdo rejimini va eksport-importni tartibga solishni
belgilaydi.Unga eksport-import operatsiyalarining bevosita predmeti hisoblanuvchi
hujjatlar va notarif boshqaruvning turli jihatlarini o‘zida aks ettirgan me’yorlar kiradi.
Ikkinchi guruhga turli ijtimoiy-foydali maqsadlarga erishishga yo‘naltirilgan
huquqiy normalar (masalan, karantin va sanitar choralarni, farmasevtikani, davlat
monopoliyasini, qurol aylanishi ustidan nazorat, avtomobil sanoati mahsulotlari
xavfsizligini oshiruvchi, tarixiy yodgorliklarni asrash choralarinitartibgasoluvchi vab.)
kiradi.
Yaponiyada tashqi savdoni notarifusulda tartibga solish bo‘yicha aniq belgilab
qo‘yilgan normalarning mavjudligi xorijiy investorlarning ikkilanishlarsiz ushbu davlat
hududiga mablag‘ olib kirishiga yordam beradi. Bundan tashqari, TIFni notarif
boshqarish orqali Yaponiya milliy ishlab chiqaruvchilarni tashqi ta’sirlardan himoya
qiladi, aholi salomatligiga zararli mahsulotlar importini cheklaydi hamda Yaponiyaning
hududiga uning ekologik holatiga zarar putur yetkazishi mumkin bo‘lgan jahon
standartlariga mos kelmaydigan mahsulotlarni olib kirilishini oldini oladi.
Xulosa qilib aytish mumkinki,O‘zbekiston jahon bozoriga chiqib faol tashqi savdo
siyosatini amalga oshirishi uchun yuqorida ta’kidlangan, tinchlik va xavfsizlikni, aholi
salomatligi, ekologik tozalikni himoya qilishga, mahsulotlar importi jarayonidagi
qonunga hilof harakatlarni oldini olishga yo‘naltirilgan usul va vositalardan imkoni
boricha qayishqoq (egiluvchan) grafik shaklda, milliy ishlab chiqaruvchilarning
manfaatlaridan kelib chiqib, ularning mavqeini yanada mustahkamlashga qaratilgan
tashqi savdo siyosatini amalga oshirishda foydalanishi mumkin. Shuningdek,tashqi
savdoni tartibga solishda
25
https://i-tip.wto.org (World Trade Organization)

24mamlakatimizda Yaponiya tomonidan bosqichma-bosqich qo‘llanilayotgan vosita va
usullarni ichki vaziyatidan kelib chiqib, shuningdek, asosiy hamkorlarimizning biz bilan
amalga oshirayotgan investisiyaviy, infratuzilmaviy loyiha va dasturlarining istiqbolidan
kelib chiqib qo‘llash natija beradi, deb hisoblash mumkin. Demak, Yaponiya tajribasidan
kelib chiqib, respublikadagi mavjud siyosiy va iqtisodiy vaziyatni e’tiborga olib,
notarifusulda tartibga solish choralarini qo‘llash va bu borada doimiy faoliyat yuritadigan
idoralararo ishchi guruhini tuzish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Bugungi kunga kelib mamlakatimiz tijorat banklarining kreditlash amaliyotining
mohiyati va iqtisodiy asoslari mamlakatimiz iqtisodchilari tomonidan yetarli darajada
tadqiq qilingan bo‘lib, ularni o‘rganib, umumlashtirib bizning fikrimizcha, kreditga eng
maqbul ta’rif bu – daromad olish maqsadida mablag‘lar (yoki tovar)ni shartnoma asosida
ma’lum muddatda ma’lum foizi bilan qaytarish sharti bilan pul (yoki tovar)ni olish va
qaytarib berish bilan bog‘liq munosabatlar hisoblanadi.
Kredit amaliyoti daromad olish maqsadida mablag‘lar (yoki tovar)ni shartnoma
asosida ma’lum muddatda ma’lum foizi bilan qaytarish sharti bilan pul (yoki tovar)ni
olish va qaytarib berish bilan bog‘liq munosabatlar.
Shunga mos ravishda tijorat banklari kreditlash tizimining huquqiy asoslari ham
yaratilib, ushbu normativlar jahon tajribasini hisobga olgan xolda, ularni mamlakatimizda
qo‘llash imkoniyatlari o‘rganib, hozirda jahon andozalariga deyarli mos tushadigan
shaklga keltirilgan.
Bundan tashqari mamlakatimiz rahbarining 2017-2020 yillarga mo‘ljallangan 2017
yil 7 fevraldagi O‘zbekiston Respublikasi Prizidentining «O‘zbekiston Respublikasining
yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi PF-4947-sonli
farmoni asosida barcha sohalarda bo‘lgani kabi keng ko‘lamli islohatlar amalga
oshirilmoqda.

253. Tijorat banklarining kreditlash amaliyotidagi mavjud
muammolar
Jamiyatning rivojlanishi hamda bozor munosabatlarining qaror topishi ko‘p sonli
banklar va ularning xilma-xil moliyaviy xizmatlar ko‘rsatadigan tashkilotlarga
aylanishiga zamin yaratadi. Banklar orqali iqtisodiyot tarmoqlarini kreditlash, qimmatli
qog‘ozlar va chet el valyutalarini sotib olish hamda sotish operatsiyalari, korxonalarga
tegishli mulklarni boshqarish operatsiyalari va boshqa qator moliyaviy operatsiyalar
amalga oshirilmoqda. Shunga qaramasdan tijorat banklari faoliyatida kredit
operatsiyalarining o‘rni alohida bo‘lib, birlamchi ahamiyatini saqlab qoldi. Ayni vaqtda,
banklar faoliyatida kreditlash amaliyotining o‘rni va ahamiyati kundan - kunga oshib
bormoqda.
Xalqaro bank amaliyoti rivojlanishining hozirgi bosqichida kreditlarning yalpi ichki
mahsulotga nisbatan salmog‘ining o‘sib borish tendensiyasi kuzatilmoqda.
Masalan,G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida bu ko‘rsatkichning o‘rtacha darajasi 42 foizni,
Yaponiyada 64 foizni, Rossiyada 17 foizni tashkil etgan 26
.
Bank kreditlarining yalpi ichki mahsulotga nisbatan salmog‘ining oshishi
iqtisodiyotning kredit resurslariga bo‘lgan ehtiyojini qondirish darajasini
oshayotganligidan dalolat beradi. Bu jarayon, pirovard natijada, iqtisodiy o‘sish uchun
qulay zamin hozirlaydi. Shunday ekan kreditlash amaliyotining tijorat banklari faoliyatida
tutgan o‘rnini baholashda kredit qo‘yilmalarining YaIMdagi xamda tijorat banklarining
aktivlaridagi salmog‘ini o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi.

2626
Кредитование реального сектора экономики. Материалi круглого стола конференции // Банковское дело. –

27 1-jadval
Ko‘rsatkichlar 2017 yil 2018 yil 2019 yil 2020 yil 2021 yil 2022 yil
YaIM 77 751 96600 119000 144900 177400 199300
Aktivlar 27453 35744 43868 56223 65176 80362
YaIMga nisbatan
foizda 35,3 37 36,9 38,8 36,7 40,3
Kreditlar 15652 20392 26530 34809 42685 53379
YaIMga nisbatan
foizda 20,1 21,1 22,3 24 24,1 26,8
Aktivlarga nisbatan
foizda 57 57,1 60,5 61,9 65,5 66,4
Yuqoridagi 1-jadval ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, 2017-2022 yillar mobaynida
kredit qo‘yilmalari mutlaq miqdorining o‘sish tendensiyasi kuzatilgan. Ya’ni, kredit
qo‘yilmalari 2017 yilda 15652 mlrd. so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, bu 2022 yilga kelib
53379 mlrd. so‘mni tashkil etgan va 2017 yilga nisbatan 37727 mlrd. so‘mga yoki 3,4
barobarga oshgan. Shunga mos holda uning YaIMdagi salmog‘i mazkur davr mobaynida
2017 yilda kredit qo‘yilmalarining YaIMdagi ulushi 20,1 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2022
yilga kelib esa 26,8 foizni tashkil etgan. Bu ijobiy holat hisoblanib, bank tizimi aktivlari
hisobidan iqtisodiyotni real tarmoqlarini bank kreditlari bilan ta’minlash imkoniyatini
oshayotganligini bildiradi.
Bundan tashqari jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, 2017–2022 yillar
mobaynida iqtisodiyotning real sektorlariga tijorat banklari tomonidan yo‘naltirigan
kredit qo‘yilmalari va bank aktivlarining dinamikasi keltirilgan. Tijorat banklari kredit
qo‘yilmalari va aktivlari o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lgan.
27
Manba: O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining ma’lumotlari asosida hisoblandi.

28Tahlil qilingan davr mobaynida bank kreditlarining aktivlar hajmidagi salmog‘i o‘sish
tendensiyasiga ega bo‘lgan. Ya’ni, 2017 yilda jami bank aktivlari tarkibida kreditlarning
hajmi 57 foizni tashil etgan bo‘lsa, 2022 yilga kelib esa 66,4 foizni tashkil qilgan. Bu
ijobiy holat hisoblanadi va tijorat banklari tomonidan iqtisodiyot tarmoqlariga
ajratilayotgan kreditlar hajmini oshayotganligidan dalolat beradi.
Germaniya, Fransiya, Yaponiya va Italiyaning yirik banklarida kreditlarning aktivlar
hajmidagi salmog‘i 62 foizdan 83 foizgacha boradi 28
.
Dunyoning ayrim yirik tijorat banklari aktivlarining tahlili ko‘rsatadiki, aktivlar
tarkibida kreditlar, salmog‘iga ko‘ra, birinchi o‘rinni egallaydi. Tijorat banklari yalpi
daromadining asosiy qismini kredit operatsiyalaridan olingan daromadlar tashkil etishini
tegishli jadval ma’lumotlaridan ko‘rish mumkin. Bu esa, kreditlash amaliyotining
banklar faoliyatidagi ahamiyatining yuqori ekanligidan dalolat beradi.
Banklarning aktivlari tarkibida salmog‘iga ko‘ra ikkinchi o‘rinni qimmatli
qog‘ozlarga qilingan investisiyalar egallaydi. Bu esa, ularning fond birjalaridagi faoliyati
ko‘lamining kengayayotganligidan hamda joriy likvidlilikni yuqori likvidli qimmatli
qog‘ozlar hisobidan ta’minlayotganligidan dalolat beradi. Buning boisi shundaki, kassali
aktivlarning jami aktivlar hajmidagi salmog‘i kichik bo‘lib, yuqori likvidli qimmatli
qog‘ozlar banklar likvidliligini ta’minlashning asosiy vositasiga aylanib bormoqda.
Xalqaro bank amaliyotida qabul qilingan andozalarga muvofiq, kreditlar tijorat
banklari aktivlarining tarkibida kamida 60 foizni tashkil etadi.
Respublikamiz bank amaliyotida tijorat banki Boshqaruvi va bank Kengashi
kelishgan holda muddati o‘tgan kreditlarni bankning balansidan chiqarishlari mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklari tomonidan mamlakat iqtisodiyotiga
ajratilgan kredit qo‘yilmalarining o‘sishi qisqa muddatli yoki uzoq muddatli
28
D.A.Saidov. Tijorat banklarining kreditlash amaliyoti va uni takomillashtirish yo‘llari. Monografiya. – Toshkent. 2021 yil.

29kreditlar o‘sishi evaziga o‘zgarishini tahlil etish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki
iqtisodiyotning real sektorlariga beriladigan kreditlarning muddati bo‘yicha taqsimlanishi,
bank resurslarining muddatiga ham bog‘liqdir.
Banklarning kredit qo‘yilmalari tarkibida tijorat banklarining uzoq muddatli
kreditlari ulushini oshirish bo‘yicha ko‘rilgan choralar tufayli uzoq muddatga berilgan
kreditlarning banklar kredit portfelining umumiy hajmidagi ulushi hozirgi paytda 80
foizdan ortiqni tashkil qilmoqda 29
.
Mamlakatimizda keng ko‘lamli aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash bilan birga
kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarni faoliyatini yerkinlashtirish ularga xar
tomonlama ko‘maklashish davlat siyosati darajasida qaralmoqda.
Bu ishlarni amalga oshirishda tijorat banklarining o‘rni beqiyosdir. Mamlakatda
kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish borasida yaratilayotgan kulay
ishbilarmonlik muhiti ushbu soha hamda bank faoliyati chambarchas ravishda rivojlanib
borishiga asos bo‘lmoqda. Natijada sohada amalga oshirilgan chora-tadbirlar bank
tizimida erishilgan ko‘rsatkichlar nafaqat xalqaro umumqabul qilingan me’yorlarga mos
keladi, balki ayrim yo‘nalishlar bo‘yicha undan ham yuqori ko‘rsatkichlarga erishildi.
4-rasm. O’zbekiston tijorat banklari tomonidan ajratilgan investision
kreditlar 30
(trln. so‘m)
29
www.cbu.uz sayti ma’lumotlaridan olindi.

3030
Markaziy bankning yillik hisobotlari

31Yaratilgan qulay investisiyaviy muhit, jumladan, banklarning kredit portfeli
tarkibida uzoq muddatli investisiyaviy moliyalashning ulushiga qarab tabaqalashtirilgan
foyda solig‘i stavkalarining joriy etilganligi tijorat banklarining investisiyaviy faolligini
oshirishga xizmat qilmoqda.
Jumladan, banklarning investisiya maqsadlariga ajratilgan kreditlari hajmi ham
2021 yilga nisbatan qariyb 1,2 barobar oshib, 2017 yilning 1 yanvar holatiga ko‘ra 12,2
trln. so‘mni tashkil qildi.
Hukumatimizning kichik biznesni rivojlantirish uchun qulay ishbilarmonlik muhitini
shakllantirish va tadbirkorlikka yanada keng erkinlik berish borasida ilgari surilgan
vazifalar ijrosini ta’minlash borasida kompleks chora-tadbirlar amalga oshirildi va
natijada ajratilgan kreditlar hajmi 2022 yilda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
sub’ektlariga ajratilgan kreditlar miqdori 2021 yilga nisbatan 1,3 barobardan ziyodga
oshib, qariyb 15,9 trln. so‘mni, shundan mikrokreditlar hajmi 1,3 barobarga ortib, 3,3 trln.
so‘mdan ortiqni tashkil etdi.
5- rasm. O‘zbekiston Respublikasining tijorat banklari tomonidan barcha
moliyalashtirish manbalari xisobidan kichik biznes sub’ektlariga berilgan
kreditlar, shundan, mikromoliyaviy xizmatlar va “Asakabank” ATB tomonidan
ko‘rsatilgan mikromoliyaviy xizmatlar 31
. (trln. so‘m)

3231
Markaziy bankning yillik hisobotlari asosida tayyorlandi.

33Jumladan, mikrokreditlar hajmi 2,5 trln. so‘mdan oshib, bu ko‘rsatkich ham o‘tgan
yilga nisbatan 1,3 barobardan ziyodga o‘sdi. Tijorat banklari tomonidan ayollarning
tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirilgan kreditlar hajmi o‘tgan yilga
nisbatan 1,3 barobar o‘sib, shu yilning 1 yanvar holatiga ko‘ra 1,2 trln. so‘mdan oshib
ketdi.
Shuningdek, banklar tomonidan yoshlarni, ayniqsa kasb-hunar kollejlari
bitiruvchilarini tadbirkorlik faoliyatiga keng jalb qilish, ularning biznes loyihalarini
moliyaviy qo‘llab-quvvatlashga ham jiddiy e’tibor qaratilmoqda. 2022 yili mazkur
yo‘nalishga ajratilgan mikrokreditlar 362,1 mlrd. so‘mni tashkil etdi yoki 2021 yilga
nisbatan qariyb 1,3 barobar o‘sishi ta’minlandi.
6-rasm. Kasb-hunar kollejlari bitiruvchilariga ajratilgan mikrokreditlar 32
(mlrd. so‘m)
Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, mamlakatimizda bank tizimini isloh qilish va
erkinlashtirish borasida erishilgan yutuqlar Jahon banki va Xalqaro moliya
korporatsiyasining tadbirkorlik faoliyatini yuritish shart-sharoitlari bo‘yicha
«Doing Businees - 2022» navbatdagi yillik hisobotida yana bir bor o‘z tasdig‘ini topdi.
2021 yilning oktabr oyida chop etilgan hisobotga ko‘ra, kreditlash shartlari bo‘yicha
so‘nggi uch yilda mamlakatimizning reytingi 113 pog‘ona, ya’ni 154-
32
Markaziy bankning yillik hisobotlari.

34o‘rindan 42-o‘ringa ko‘tarildi.
Bu esa, korxonalarning ishlab chiqarish faoliyatini kengayishida bank kreditlaridan
foydalanishni sezilarli darajada o‘sganligidan dalolat beradi.
Bundan tashqari tijorat banklari o‘zlarining kredit amaliyotlari orqali o‘zlarining
daromadliligini ta’minlamoqda desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Quyidagi jadvalda
mamlakatimiz tijorat banklarining daromadlari tarkibida kredit operatsiyalaridan olingan
daromadlar ulushini tahlil qilamiz.
2-jadval
O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklarining daromadlari tarkibida
kredit operatsiyalaridan olingan daromadlar ulushi 33
№ Daromadlar 2018 2019 2020 2021 2022
1. Berilgan kreditlar va boshqa
mablag‘larni joylashtirishdan
olingan foizlar 56,42 56,87 56,17 57,46 59,76
2. Komission daromadlar 34,70 33,18 33,91 31,97 29,91
3. Xorijiy valyutadagi
daromadlar 4,65 4,55 3,43 4,05 4,25
4. Tijorat operatsiyalaridan
olingan daromadlar 0,02 0,0001 0,0007 0,0008 0,0016
5. Investisiyadan olingan
daromadlar 0,48 0,91 1,46 1,27 1,07
6. Boshqa daromadlar 3,78 4,49 5,03 5,25 5,00
JAMI 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Yuqoridagi jadval ma’lumotlari orqali shuni ko‘rish mumkinki, banklarning
daromadlari tarkibida berilgan kreditlar va boshqa mablag‘larni joylashtirishdan olingan
foizlar yuqori salmoqqa ega bo‘lib, bu ko‘rsatkich 2018 yilda 56,42 foizni tashkil etgan
bo‘lsa, 2022 yilda esa, 59,76 foizni tashkil etmoqda. Banklarning daromadlari tarkibida
tijorat operatsiyalaridan olingan daromadlar va investisiyadan olingan daromadlar eng
past salmoqqa ega bo‘lib, 2020 yilda investisiyadan olingan daromadlar birmuncha

36daromadlar tarkibida 1,46 foizga oshgan. 2022 yilda esa, investisiyadan olingan
daromadlar 0,39 foizli punktga pasaygan (2-jadvalga qarang).
Shu bilan bir qatorda, tijorat banklari daromadlari tarkibida komission daromadlar
ham birmuncha yuqori salmoqqa ega bo‘lib turibdi. 2018 yilda tijorat banklari komission
daromadlarining jami daromadlardagi hissasi 34,7 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2022 yilda
esa, bu ko‘rsatkich 4,79 foizli punktga sezilarli ravishda pasaygan.
Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki ekspertlari kreditlardan olingan foizli
daromadlarning jami foizli daromadlardagi salmog‘i 60 foizdan kam bo‘lmasligi kerak,
deb hisoblashadi. Buning uchun kreditlarning tijorat banklari aktivlari salmog‘i ham 60
foizdan kam bo‘lmasligi lozim. Bu holat ayrim tijorat banklarida salbiy hisoblanadi, ya’ni
bank aktivlari tarkibida kreditlarning ulushi 60 foizdan kamni tashkil etadi.
Mamlakatimiz moliya-bank tizimidagi izchil islohotlar, uni modernizatsiya qilish va
barqarorligini oshirish borasidagi chora-tadbirlar natijasida tijorat banklari aktivlari,
jumladan, kreditlar hajmida barqaror o‘sish tendensiyasi kuzatilmoqda.
Mamlakatimiz banklarining barqaror holati, bank tizimiga bo‘lgan ishonchning
yildan-yilga oshishi hamda aholi real daromadlarining o‘sib borishi aholi va xo‘jalik
yurituvchi sub’ektlarning bo‘sh pul mablag‘larini omonatlarga jalb qilishning
mustahkam asosi bo‘lib qolmoqda.
Shu o‘rinda kurs ishi sifatida o‘rganish maqsadida “Asakabank” ATB faoliyati
tanlandi. “Asakabank” Aksiyadorlik tijorat banki 5 may 2006 yilda O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining PF 3750-sonli farmoni va Vazirlar Mahkamasining 78-sonli
qaroriga asosan bank tashkil etilib, 2006 yil 13 mayda 37-sonli bank operatsiyalarini
o‘tkazish uchun Respublika Markaziy banki lisenziyasi berilgan. bugungi kunda 2019 yil
13 maydagi 26-sonli asosiy bank lisenziyasi va 2019 yil 13 apreldagi 27-sonli valyuta
operatsiyalarini amalga oshirish huquqini beruvchi lisenziya orqali faoliyat yuritib
kelmoqda.

37“Asakabank” ATB tarmog‘i, jumladan 85 ta filial va 110 ta minibanklari 3894 nafar
hodimdar respublikamizning barcha mintaqalaridagi jumladan, eng chekka hududlardagi
aholi va tadbirkorlik sub’ektlarining bank xizmatlaridan foydalanish imkoniyatini
kengaytirdi va bank mijozlari soni qariyb 403 mingtaga yetdi.
Kreditlash bank faoliyatining asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, bankning kreditlash
siyosati xalqaro tajribaga tayangan holda qarzdorliklarni diversifikatsiya qilish orqali
xatarlilik darajasini kamaytirish hamda bank daromadlilik darajasini oshirish bilan uning
raqobatbardoshlik holatini mustahkamlashga qaratilgan. Bankning kreditlash bozoridagi
ustuvor yo‘nalishi kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash hamda
tadbirkorlik sub’ektlariga mikromoliyaviy xizmatlar ko‘rsatishdan iborat.
Bank mamlakat iqtisodiyotining real sektorini kreditlashda katta rol egallab, ushbu
muhim yo‘nalishni to‘xtovsiz rivojlantirdi va kredit portfeli hajmini kengaytirib bordi.
2017 yil boshida bank kredit portfeli 2021 yil boshiga nisbatan 27,6 foizga o‘sgan holda,
1055,1 mlrd. so‘mni tashkil etdi.
7- rasm. Bank aktivlari va kredit qo‘yilmalarini o‘sish dinamikasi 34
(mlrd.so‘mda)
Bank kredit portfeli umumiy miqdori 1055,1 mlrd. so‘mni tashkil qilgan.
34
“Asaka” ATBning yillik hisobotlari asosida tayyorlandi.

35Bank kredit portfeli sifati yuqori darajada saqlanib kelinmoqda. yillik taqqoslaganda
muammoli kreditlar ulushi deyarli o‘smagan va Bank kredit portfelining 4,0 foizini
tashkil qilgan.
Kreditlar bo‘yicha foiz stavkalarini shakllantirish siyosati negizida pul resurslarining
bozor bahosi, shuningdek raqobatchi banklar takliflarining doimiy monitoringini amalga
oshirish yo‘lga qo‘yilgan bo‘lib, bu o‘z navbatida Bank tomonidan mijozlarga aktual
kredit mahsulotlarini bozor bahosida taklif etish imkonini yaratadi. Kreditlash nuqtai
nazaridan asosiy e’tibor ijobiy kredit tarixiga ega bo‘lgan, asosiy aylanmalari hajmi
bankdagi hisobvaraqlari orqali o‘tadigan korxonalarga qaratilmoqda.
8- rasm. Iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha kredit portfeli tahlili 35
Bankning aktiv amaliyotlarini diversifikatsiyalash siyosati natijasida kredit
quyilmalari iqtisodiyotning turli tarmoqlarini rivojlantirishga yo‘naltirildi, xususan
sanoatga 102,9 mlrd. so‘m, qishloq xo‘jaligiga 414,4 mlrd. so‘m, transportga 5,9 mlrd.
so‘m, qurilishga 53,5 mlrd. so‘m, savdoga 87,4 mlrd. so‘m, aholiga maishiy xizmat
ko‘rsatish sohasiga 89,1 mlrd. so‘m va boshqa tarmoqlarga 75,9 mlrd. so‘mni tashkil
qilmoqda ajratildi.
35
“Asaka” ATBning 2022 yil yakuniga bag‘ishlangan hisobotlari asosida tayyorlandi.

39Kreditlarning qaytmaslik xatarini xedjirlash maqsadida Bank yil davomida kredit
portfelini zahiralar bilan qoplanishini ta’minlagan. Mazkur holat kreditlarni hisobdan
chiqarish tufayli foyda miqdorining o‘zgarishlaridan holi bo‘lish, moliyaviy faoliyatga
barqaror shart-sharoitlar yaratish imkonini beradi. 2022 yil yakuniga shakllantirilgan
zaxiralarning kredit portfeliga nisbati 4,7 foiz darajasida bo‘lgan.
9- rasm. Kredit qo‘yilmasi tarkibi 36
(mlrd. so‘m)
Bank tomonidan jami 1055,1 mlrd. so‘m miqdorida kreditlar, shu jumladan 384,6
mlrd. so‘mi kichik biznes sub’ektlariga ajratilgan. Bank oxirgi yillarda kichik biznes
sub’ektlarini tashkiliy va moliyaviy qo‘llab-quvvatlash faoliyatini yanada kengaytirib,
bank tizimida yuqori ulushga ega bo‘ldi.
Kreditlash yo‘nalishi bo‘yicha bank o‘z oldiga kredit portfelining o‘sishi, uning
daromadliligi va sifati o‘rtasidagi mutanosiblikni ta’minlash, kreditlash jarayonlarini
maqbullashtirish, mijozlarga mo‘ljallangan ish modelini ishlab chiqish va tadbiq qilish
vazifalarini qo‘yadi.

40Xulosa va t aklıflar
Kredit amaliyoti daromad olish maqsadida mablag‘lar (yoki tovar)ni shartnoma
asosida ma’lum muddatda ma’lum foizi bilan qaytarish sharti bilan pul (yoki tovar)ni
olish va qaytarib berish bilan bog‘liq munosabatlar.
Shunga mos ravishda tijorat banklari kreditlash tizimining huquqiy asoslari xam
yaratilib, ushbu normativlar jahon tajribasini hisobga olgan xolda, ularni mamlakatimizda
qo‘llash imkoniyatlari o‘rganib, hozirda jahon andozalariga deyarli mos tushadigan
shaklga keltirilgan.
Ularga ko‘ra yangi ro‘yxatdan o‘tgan yuridik shaxs tashkil etmagan yakka tartibdagi
tadbirkorlar va oilaviy tadbirkorlik sub’ektlariga faoliyatini amalga oshirish uchun
olingan tovarlarni garov sifatida hisobga olgan holda eng kam ish haqining 20
barobarigacha miqdorda mikrokreditlar ajratish;
Yangi davlat ro‘yxatidan o‘tgan yuridik shaxs tashkil etmagan yakka tartibdagi
tadbirkorlar va oilaviy tadbirkorlarga tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun eng
kam ish haqining 60 barobarigacha miqdorda mikrokreditlashga oid qonun hujjatlarida
nazarda tutilgan ta’minot turlari bilan bir qatorda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish
organlarining "Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida"gi O‘zbekiston
Respublikasi Qonunining 11- moddasida ko‘rsatilgan vakolatlar doirasida kafilligi
asosida ajratishni kengaytirish.
Bundan tashqari mamlakatimiz rahbarining 2017-2020 yillarga mo‘ljallangan 2017
yil 7 fevraldagi O‘zbekiston Respublikasi Prizidentining «O‘zbekiston Respublikasining
yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi PF-4947-sonli
farmoni asosida barcha sohalarda keng ko‘lamli islohatlar amalga oshirilmoqda.
Bank kreditlarining yalpi ichki mahsulotga nisbatan salmog‘ining oshishi
iqtisodiyotning kredit resurslariga bo‘lgan ehtiyojini qondirish darajasini
oshayotganligidan dalolat beradi. Bu jarayon, pirovard natijada, iqtisodiy o‘sish

41uchun qulay zamin hozirlaydi. Shunday ekan kreditlash amaliyotining tijorat banklari
faoliyatida tutgan o‘rnini baholashda kredit qo‘yilmalarining YaIMdagi xamda tijorat
banklarining aktivlaridagi salmog‘i yildan-yilga oshib bormoqda.
Kreditlash bank faoliyatining asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, bankning kreditlash
siyosati xalqaro tajribaga tayangan holda qarzdorliklarni diversifikatsiya qilish orqali
xatarlilik darajasini kamaytirish hamda bank daromadlilik darajasini oshirish bilan uning
raqobatbardoshlik holatini mustahkamlashga qaratilgan. Bankning kreditlash bozoridagi
ustuvor yo‘nalishi kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash hamda
tadbirkorlik sub’ektlariga mikromoliyaviy xizmatlar ko‘rsatishdan iborat.
Fikrimizcha yuqoridagi tavsiyalar orqali mamlakatimiz tijorat banklari kreditlash
amaliyotini oz bo‘lsada takomillashtirish mumkin.
Xulosa o‘rnida shuni mamnuniyat bilan aytishimiz mumkinki, mamlakatimizda
ko‘plab dunyo mamlakatlari, hatto rivojlangan mamlakatlardan ham farqli ravishda tijorat
banklarining kreditlash amaliyotlarini takomillashtirish masalasini davlat orqali qo‘llab-
quvvatlash tizimi rivojlangan bo‘lib, bu kelajakda mamlakatiz iqtisodiyotida
raqobatbardosh va har tomonlama jahon bank xizmatlari bozori talablariga mos keluvchi
tijorat banklari tizimini rivojlantirishga muhim turtki bo‘ladi.

42Foydаlаnılgаn adаbıyotlаr r o’yxatı
1. O‘zbekiston Respublikasi Konctitutsiyasi. T.: O‘zbekistan, 2018 y.
2. O‘zbekiston Respublikasining «Markaziy bank to‘g‘risida»gi qonuni.
15.11.2019, №O‘RQ-582.
3. O‘zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish
to‘g‘risida”gi (yangi tahriri) qonuni. 22.10.2019, №O‘RQ-573.
4. O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati
to‘g‘risida”gi qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O‘RQ-580.
5. O‘zbekiston Respublikasining “To‘lovlar va to‘lov tizimlari
to‘g‘risida”gi Qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O‘RQ-578
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24
yanvardagi Oliy Majlisga yo‘llagan Murojaatnomasi.
7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Davlat aktivlarini
boshqarish, monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish tizimini va kapital
bozorini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 2019 yil 14
yanvardagi PF-5630-sonli farmoni
Internet saytlari
8. www.ahbor-reyting.uz – (“Ahbor-Reyting” reyting agentligi sayti)
9. www.cbu.uz (O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki
rasmiy vev sayti).
10. www.lex.uz (O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari
ma’lumotlari milliy bazasi rasmiy vev sayti).
11. www.stat.uz (O‘zbekiston Respublikasi Statistika qo‘mitasi rasmiy vev
sayti).
12. http s://www.u zse. uz - “Toshkent” Respublika fond birjasi rasmiy sayti
ma’lumotlari.

Tijorat banklarning kredit siyosati va uning o’ziga xos xususiyatlari

Sotib olish