Tilshunoslik va tabiiy fanlar aloqasi

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
__________________________________ UNIVERSITETI
_____________________________FAKULTETI
_____________________________YO‘NALISHI
_____________________________ FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: TILSHUNOSLIK VA TABIIY FANLAR ALOQASI
BAJARDI: ________________________
QABUL QILDI: ________________________
Toshkent 202 5
1 MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………….. 2
BIRINCHI   BOB.   TILSHUNOSLIKNING   BOSHQA  FANLAR   BILAN
O’ZARO INTEGRATSIYASI.....................................................................5
1.1.   Tilga  ijtimoiy  hodisa  sifatida yondashish............................5
1.2. Tilning boshqa fanlar bilan aloqasi...........................……………… …..9
IKKINCHI   BOB.   TILSHUNOSLIK   VA   TABIIY   FANLAR
ALOQASI …………………………………………………………………12
2.1. Odam genetikasi va tilshunoslik……………………………………… 21
2.2. Tilshunoslik va kimyo………………………….…………………… ..26
2.3. Tilshunoslik va psixatriya……………………………………………..31
2.4. Tilshunoslik va psixologiya…………………………………………...36
2.5. Tilshunoslik va geografiya…………………………………………….41
XULOSA................................................................................................ ......43
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI............................. .45
 
2 KIRISH
Mavzuning dolzarbligi.   Tilni ilmiy asosda o'rganuvchi mustaqil va aniq fan
tils h unoslik yoki   lingvi stika deyiladi. Lingvistika termini  lotincha   lingvo-til,   tika-
ta'limot   kabi   tushunchasini   an g latadi.   Tilshunoslik   fanini   o'rganadigan   soha
ijtimoiy   hodisa   sanalgan   tilning   o'zidir.   Bu   fan   tilning   kelib   chiqishi,   tarixiy
taraqqiyot   jarayonlari   hamda   uning   qonuniyatlarini   ilmiy   asosda   tekshiradi   va
xulosalar chiqaradi.
Tilshunoslik   jami   tilni   qaysi   nuqtai   nazardan   o'rganishga   qarab   muayyan
(xususiy),   umumiy   va   qiyosiy   tilshunoslik   kabi   sohalarga   bo'linadi.   Muayyan
(xususiy) tilshunoslik aniq birorta til (masalan,o'zbek tili)ning lug'at tarkibi, fonetik
tizimi va grammatik qurilishi, uning shakllanishi hamda taraqqiyot yo'llari, boshqa
tillarga   munosabati   kabi   masalalarni   ilmiy   asosda   o'rganish   orqali   uning   tovush
tizimini tekshiradi va grammatikasini yaratib beradi.
Umumiy  tilshunoslik esa umuman tilning kelib chiqishi, ya’ni paydo bo'lishi,
uning   ijtimoiy   mohiyati,   til   bilan   taffakurning   o'zaro   munosabati,   tillarning
taraqqiyot   va   shakllanish   yo'llari,   uning   jamiyat   hayotida   tutgan   o'rni,   vazifasi,
fonetik,   leksik,   grammatik   qonuniyatlari,   tillarni   tekshirish   va   tasnif   qilish
usullarini umumlashtirish asosida ilmiy xulosalar chiqaradi.
Qiyosiy   tilshunoslik   esa   birdan   ortiq   (qardosh   yo   qarindosh   yoki   qarindosh
bo'lmagan) tillarning fonetik leksik, grammatik xususiyatlarini o'zaro chog'ishtirib
qiyoslab o'rganish orqali ular orasidagi o'xshash va noo'xshash lingvistik hodisalar
haqida ma'lumotlar beradi.
Tilshunoslik fanining boshlang'ich bosqichi   tilshunoslikka kirish   hisoblanadi
va   u   tilning   boshqa   hodisalari   ichida   tutgan   o'rni,   tuzilishi   umuman,   til   haqidagi
fanning   asosiy   tushunchalarini   o'rganadi.   Shuning   uchun   bu   kurs   ma'lum   bir   til
hodisalari   lug'at   tarkibi   va   fonetik   tizimi,   grammatik   qurilishini   ilmiy   asosda
o'rganish, o'zlashtirish uchun zamin yaratadi.
Tilshunoslik fanining yechilmagan masalalarini ilmiy asosda hal etish uchun
tarix,   etnografiya,   arxeologiya,   fiziologiya   kabi   fanlarning   xulosalaridan
foydalaniladi.   Masalan,   tilning   paydo   bo'lishi,   uning   shakllanishi   va   taraqqiyoti
3 kabi   hodisalarni   to'g'ri   anglamoq   uchun,   avvalo   yer   yuzida   odamlarning   paydo
bo'lishi,   ularning   jamiyat   bo'lib   yashay   boshlashiga   oid   masalalarni   puxta   bilish
shart   va   buning   uchun   tarix,   etnografiya,   arxeologiya   fanlariga   asoslanish   kerak
bo'ladi.
Inson   tili   tovush   tilidir.   Bu   masalada   nutq   tovushlarining   hosil   bo'lishi   va
ularning   vazifalarini   to'g'ri   fikrlash   uchun   odam   anatomiyasi   va   fiziologiyasi
fanlari asoslarini yaxshi bilish shart.
Muammoning   o`rganilganlik   darajasi.   Til   inson   hayotida   muhim   rol
o‘ynaydi. Til yordamida kishilar o'zaro fikr almashish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Shu   bilan   birga,   til   murakkab,   bir-biriga   qarama-qarshi   bo‘lgan   sifatlarni   o‘zida
mujassamlantirgan   hodisadir.   Tilning   tabiati,   mohiyati,   kishilik   jamiyatida
bajaradigan   vazifasi   kabi   muhim   masalalar   ilmiy   asosda   o‘rganishni   talab   qiladi.
“XIX asrdagi belgilar tizimiga bag‘ishlangan falsafiy izlanishlar orasida Ch.S.Pirs
asari   alohida   ajralib   turadi.   Semiotikaning   asoschisi   sanaluvclii   Ch.   Morrisning
Ch.S.Pirs   qarashlariga   tayanishi   ham   bejiz   emas.   Garchi   F.   de   Sossyurning
«Umumiy lingvistika kursi» asarida Ch.S.Pirs asarlariga ishora sezilmasa ham, bu
ikki   olimning   belgilar   haqidagi   qarashlarida   bir-biriga   o‘xshashlik   bor.   Shuning
uchun   ham   R.O.Yakobson   «Ikki   olimning   (Sossyur   va   Pirsning   -A.N.)   belgilar
tizimini   o‘rganishdagi   harakatida   qandaydir   genetik   aloqa   bormi   yoki   fikriy
muvofiqlikni   uchratamizmi,   degan   masalani   hal   qilish   juda   qiziqarli   bo’lar   edi»,-
degan edi.
Tadqiqot maqsadi .   Tadqiqotning maqsadi  tilshunoslik va tabiiy fanlarning
o’zaro integratsiyasini o’rganishdan iboratdir.
Tadqiqot   vazifas i.   Tilshunoslik   va   tabiiy   fanlar   bilan   aloqasini   o’rganish,
ularni   bosqichma-bosqich   guruhlarga   bo’lib   o`rganish   ishning   t adqiqot   vazifasi
hisoblanadi.
Ishning   tadqiqot   obyekti.   Tadqiqot   obyekti   sifatida   ushbu   mavzuga   doir
adabiyotlarning barchasi olindi. 
Ishning   nazariy   va   metodologik   asoslari   va   tadqiq   usullari.   Tilga
yondashuvning   metodologik   asosi   bo`lgan   dialektik   mantiq   hamda   dialektika
4 kategoriyalari,   xususan,   substansiya   va   aksidensiya,   tasavvufning   gnoseologik
ta`limoti tayanch tushunchalari asosida ish ko`rish tadqiqotning falsafiy bilish yo`li
hisoblanadi.
Ishda   leksikani   sistemaviy   tahlil   qilish   semantik   –   uslubiy,   qiyoslash   va
badiiy asar leksikasini tavfsiflash kabi usullardan foydalanildi.    
Ishning  ilmiy  yangiligi   quyidagidan iborat:   tilshunoslikning  tabiiy fanlar
bilan integratsiyasining umumiy va xususiy jihatdan tahlil qiladi. 
Tadqiqotning   nazariy   va   amaliy   ahamiyati:   tadqiqot   natijalari   amaliy
jihatdan   antroponimlar   bo`yicha   oliy   o`quv   yurtlari   talabalari   va   maktab
o`quvchilariga   mo`ljallangan     darsliklar   yozish   uchun   manba   bo`ladi.   O`zbek   tili
onomastikasi   amaliy   va   nazariy   uslubiyat   asoslari   bo`yicha   maxsus   kurslar
o`qishda foydalanish mumkin.
Ishning   tuzilishi.   Tadqiqot   ishi   kirish,   ikki   bob,   xulosa   va   foydalanilgan
adabiyot ro`yxatidan iborat bo`lib, hajmi __ betni tashkil etadi.
         
5 6 BIRINCHI BOB. TILSHUNOSLIKNING BOSHQA FANLAR BILAN
O’ZARO INTEGRATSIYASI
1.1.  Tilga ijtimoiy hodisa sifatida yondashish
Tilni   ilmiy   asosda   o'rganuvchi   mustaqil   va   aniq   fan   tils h unoslik   yoki
lingvi stika   deyiladi.   Lingvistika   termini   lotincha   lingvo-til,   tika-ta'limot   kabi
tushunchalarni   anglatadi.   Tilshunoslik   fanini   o'rganadigan   soha   ijtimoiy   hodisa
sanalgan tilning o'zidir. Bu fan tilning kelib chiqishi, tarixiy taraqqiyot jarayonlari
hamda uning qonuniyatlarini ilmiy asosda tekshiradi va xulosalar chiqaradi.
Tilshunoslik   jami   tilni   qaysi   nuqtai   nazardan   o'rganishga   qarab   muayyan
(xususiy),   umumiy   va   qiyosiy   tilshunoslik   kabi   sohalarga   bo'linadi.   Muayyan
(xususiy)   tilshunoslik   aniq   birorta   til   (masalan,   o'zbek   tili)ning   lug'at   tarkibi,
fonetik tizimi va grammatik qurilishi, uning shakllanishi hamda taraqqiyot yo'llari,
boshqa   tillarga   munosabati   kabi   masalalarni   ilmiy   asosda   o'rganish   orqali   uning
tovush tizimini tekshiradi va grammatikasini yaratib beradi.
Umumiy  tilshunoslik esa umuman tilning kelib chiqishi, ya’ni paydo bo'lishi,
uning   ijtimoiy   mohiyati,   til   bilan   taffakurning   o'zaro   munosabati,   tillarning
taraqqiyot   va   shakllanish   yo'llari,   uning   jamiyat   hayotida   tutgan   o'rni,   vazifasi,
fonetik,   leksik,   grammatik   qonuniyatlari,   tillarni   tekshirish   va   tasnif   qilish
usullarini umumlashtirish asosida ilmiy xulosalar chiqaradi.
Qiyosiy   tilshunoslik   esa   birdan   ortiq   (qardosh   yo   qarindosh   yoki   qarindosh
bo'lmagan) tillarning fonetik leksik, grammatik xususiyatlarini o'zaro chog'ishtirib
qiyoslab o'rganish orqali ular orasidagi o'xshash va noo'xshash lingvistik hodisalar
haqida ma'lumotlar beradi.
Tilshunoslik fanining boshlang'ich bosqichi   tilshunoslikka kirish   hisoblanadi
va   u   tilning   boshqa   hodisalari   ichida   tutgan   o'rni,   tuzilishi   umuman,   til   haqidagi
fanning   asosiy   tushunchalarini   o'rganadi.   Shuning   uchun   bu   kurs   ma'lum   bir   til
hodisalarining   lug'at   tarkibi   va   fonetik   tizimi,   grammatik   qurilishini   ilmiy   asosda
o'rganish, o'zlashtirish uchun zamin yaratadi.
Tilshunoslik fanining yechilmagan masalalarini ilmiy asosda hal etish uchun
tarix,   etnografiya,   arxeologiya,   fiziologiya   kabi   fanlarning   xulosalaridan
7 foydalaniladi.   Masalan,   tilning   paydo   bo'lishi,   uning   shakllanishi   va   taraqqiyoti
kabi   hodisalarni   to'g'ri   anglamoq   uchun,   avvalo   yer   yuzida   odamlarning   paydo
bo'lishi,   ularning   jamiyat   bo'lib   yashay   boshlashiga   oid   masalalarni   puxta   bilish
shart   va   buning   uchun   tarix,   etnografiya,   arxeologiya   fanlariga   asoslanish   kerak
bo'ladi.
Inson   tili   tovush   tilidir.   Bu   masalada   nutq   tovushlarining   hosil   bo'lishi   va
ularning   vazifalarini   to'g'ri   fikrlash   uchun   odam   anatomiyasi   va   fiziologiyasi
fanlari asoslarini yaxshi bilish shart.
Til   faqat   insonga   va   insoniyatga   xos   tabiat   tomondan   ato   qilingan   buyuk
ehsondir.   Ana   shu   buyuk   ehson   kishilik   jamiyatining   eng   muhim   aloqa   vositasi
bo'lib, jamiyat uchun xizmat qiladi.
Til   faqat   jamiyatda,   odamlar   jamoasi   orasidagina   mavjud,   chunki   til   orqali
insonlar   o'z   fikrlarini   bildiradilar,   fikr   almashadilar,   gaplashadilar.   Til   doimiy
to'xtovsiz ravishda o'zgarib turuvchi, taraqqiy etib boruvchi hodisadir.
Tilning   taqdiri   jamiyat   taqdiri   bilan   chambarchas   bog'liqdir.   Jamiyat   yo'q
ekan, til ham bo'lmaydi va asksincha  til bo'lmasa jamiyatda rivojlanish ham  yo'q.
Insoniyat uchun fikr almashish doimiy va hayotiy zaruratdir. Til jamiyatning asrlar
davomidagi   butun   tarixi   jarayonida   shu   jamiyatda   yashovchi   minglarcha   avlodlar
tomonidan yaratilgan bo'lib, jamiyat va uning a'zolari uchun baravar xizmat qiladi.
Tilning adabiyot, san'at, umuman madaniyat kabi ijtimoiy hodisalardan farqi
shundaki, ular ma'lum bir sinfning manfaatini ko'zlaydi, uning mafkurasini targ'ib
qiladi, til esa jamiyatdagi barcha kishilar uchun bir xil xizmat qiladi.  1
Til   fikr   bilan   chambarchas   bog'liqdir.   Til   ong   kabi   qadimdan   mavjud.   Fikr,
ong paydo bo'lishi bilan til ham paydo bo'lgan. Bizning fikrlarimiz til (nutq) orqali
ro'yobga   chiqadi,   boshqalarga   anglashiladi,   oydinlashadi.   Ongimizdagi   fikrlar
oldindan   tayyor   holda   mavjud   bo'lmaydi,   fikrlar   so'z   vositasida   shakllanadi,   so'z
tushunchalarni   ifodalaydi.   Ammo   ibtidoiy   til   tuzilish   va   sodda   mazmun   jihatidan
murakkab bo'lgan.
1
  Абдураҳмонов Х., Маҳмудов Н. Сўз эстетикаси. Тошкент, 1981.  
8 Davrlar o'tishi bilan fikr tushuncha rivojlangam sari til ham rivojlanib boradi.
O'zbekiston   Respublikasi   mustaqillikka   erishgandan   so'ng   o'zbek   tili   lug'at
tarkibining   beqiyos   boyligi   buning   yorqin   dalilidir.   Ammo   tilning   grammatik
qurilishi va tovush tizimi sekinlik bilan o'zgaradi.
Ijtimoiy   hodisa   mahsuli   bo'lgan   til   o'zining   tuzilishiga   ko'ra   juda
murakkabdir.   Bu   fikr   dunyodagi   barcha   tillar   uchun   taalluqlidir.   Tilning   bir-biri
bilan uzviy bog'langan   tovush tizimi, lug'at tarkibi va grammatik qurilishi   mavjud
bo'lib,  ular   birgalikda  bir   butunlikni  tashkil   etadi   va  uning  negizida  tilning  tizimi
hosil bo'ladi.
Har   bir   til   (masalan,   o'zbek   tili)   ning   fonetik   tuzilishi,   lug'at   tarkibi   va
grammatik   qurilishi   ma'lum   qonun-qoidalar   asosida   bir-biri   bilan   bog'lanib,
ularning   har   qaysisi   alohida   tizimni   tashkil   etadi.   Tilning   tovushlari,   so'zlari,
grammatik qurilishi ma'lum tartibdagi qonunlarga ega va ularning har biri alohida
tizimni   tashkil   qilib   o'zaro   bir-biri   bilan   uzviy   bog'liq.   Nutq   tovushlari
so'zlar,grammatika   shakllarni   hosil   qilishda   muhim   manba   bo'lib   xizmat   qiladi.
Chunki nutq tovushlarisiz tilning o'zi ham bo'lmas edi
,  sababi tovush bo'lmasa so'z
tuzib bo'lmaydi.
Lug'at   tarkibi   esa   tilning   so'z   xazinasi   bo'lib,   u   til   uchun   qurilish   materiali
sanaladi.   Fikmi   ifoda   qiladigan   gap   so'zlardan   va   ularning   birikuvidan   hosil
qilinadi.
Tilda fikr almashish, aloqa (kommunikatsiya) qilish til orqali bo'ladi. Gaplar
esa   so'zlardan,   so'zlarning   o'zaro   grammatik   aloqaga   kirishuvidan   hosil   bo'ladi.
Ana   shu   grammatik   qurilish   tufayli   tilning   so'z   xazinasi   fikr   ifodalash   vositasi
sifatida   xizmat   qiladi.   Demak,   grammatika   so'zlarning   o'zgarishi,   gap   tuzish
qoidalarini   belgilaydi.   Har   bir   til   (masalan,   o'zbek   tili   ham)   o'zining   tarkibiy
qismlari   bilan   bir   butun   tizimni   tashkil   qiladi.   Tilda   tovush,   lug'at   tarkibi,
grammatik qurilishi bir biri bilan o'zaro zich bog'langan.
Tilning   qachon   paydo   bo'lganligini,   dastlabki   tilning   fonetik   so'z   boyligi,
grammatik   xususiyati   nimalardan   iborat   ekanligira   bilish   mumkin   bo'lmasa   ham,
kishilik jamiyatining paydo bo'lishidagi inson hayotining muayyan shart-sharoitlari
9 haqidagi   ilmiy   farazlarga   asoslanib   tilning   kelib   chiqish   masalasini   olimlar   ilmiy
jihatdan   asoslab   berishga   harakat   qilib   kelmoqdalar.   Tabiiyki,   qadimgi   ibtidoiy
jamiyatlarning qachon paydo bo'lganligi, ular qanday til ekanligi, ularing lingvistik
xususiyatlari nimalardan iborat ekanligi to'g'risida ma'lumot beruvchi hech qanday
dalillar yo'q. Ammo biz kishilik jamiyatida tilning paydo bo'lishiga sabab bo'lgan
shart-sharoitlar   haqida,   tilning   boshqa   ijtimoiy   hodisalar   bilan,   ayniqsa   tafakkur
bilan   bo'lgan   munosabatlari   to'g'risida   fikr   yuritishimiz   mumkin   bo'ladi.   Shuni
aytish lozimki, tilning paydo bo'lish masalasi qadim zamonlardan buyon kishilarni
qiziqtirib keladi.
Antik   davrlarda   ham   tilning   kelib   chiqishi   haqida   bir   qancha   nazariyalar
yuzaga kelgan. Antik faylasuflar bu masalada bir biriga qarama-qarshi bo'lgan ikki
xil nazariyani ilgari suradilar. Ularning ba'zilari til yo'li bilan paydo bo'lgan, ya'ni
so'z va predmetlar o'rtasida to'g'ridan to'g'ri bo'lganligi uchun kishilar, predmet va
narsalarni tabiiy holda bilib olishgan, ya'ni til ilohiy bir kuch tomonidan yaratilgan
deb isbotlamoqchi  bo'ladilar.  Bu  guruhdagi   faylasuflarni   biz fanda  idealistlar   deb
nomlab   keldik.   Ayrim   faylasuflar   til   kishilarning   o'zaro   bir-biri   bilan   kelishishi
natijasida   paydo   bo'lgan,   ya'ni   tilni   ijtimoiy   mehnat   yuzaga   keltirgan   degan
nazariyani   yaratganlar   va   ular   materialistlar   deb   ataladi.   Mana   shu   bir-biriga
qarama-qarshi   bo'lgan   ikki   nazariyaning   o'zaro   kurashi   natijasida   boshqa   bir
qancha   qarashlar   ham   yuzaga   kelgan   va   ular   hamon   kurashib   kelmoqdalar.
Ularning   ayrimlari   tilni   kishilarning   o'zaro   aloqa   qilish   ehtiyojidan   kelib   chiqqan
deb   hisoblasa,   ba'zilari   ayrim   shaxslarning   o'z   fikrini,   avval   o'zi   uchun   keyin
boshqalar   uchun   bildirish   natijasida   kelib   chiqqan   deb   hisoblaydi.   Shu
nazariyalarga ko'ra, avvalo ularni ikki guruhga ajratib, tilshunoslik fanida ularning
birinchisini   ijtimoiy   nazariya,   ikkinchisi   individual   nazariya   deb   nomlanadi.
Individual nazariyaga ko'ra tilning paydo bo'lishi ovoz (tovush) ga taqlid va undov
nazariyasi asosida yuzaga kelgan.
10 11 1.2. Tilning boshqa fanlar bilan aloqasi
Ovoz   (tovush)ga   taqlid   nazariyasiga   ko'ra   til   kishilarning   o'z   atrofidagi
predmetlarning   chiqargan   tovushiga   taqlid   qilishdan   kelib   chiqqan,   degan   fikrni
ilgari suradilar, buning uchun shar-shar, taq-tuq, dupur-dupur, g'iz-g'iz, ku-ku kabi
bir necha taqlidiy so'zlarni misol qilib keltiradilar. 2
Undov nazariyasiga ko'ra go'yo til kishilarning ichki tuyg'ulari his-hayajon va
qahr   g'azabi;   ixtiyorsiz   g'ayri   tabiiy   baqirishi   natijasida   paydo   bo'lgan.   Buning
uchun   uh,   uf,   oh,   voy-voy   kabi   sanoqli   so'zlarni   ko'rsatadilar.   Bu   esa   noto'g'ri
nazariyadir.   Tilning   paydo   bo'lishi   haqida   fanga   zid   bo'lgan   mehnat   qiyqiriqlari,
imo-ishora nazariyalari ham mavjud. Shuni eslatish lozimki, ehtimol dastlab paydo
bo'lgan  tilda  bizning  hozirgi   tilimizdagidek  alohida  narsalarni  bildiradigan so'zlar
bo'lmagan,   o'sha   davrdagi   insonlarning   tovush   chiqaradigan   butun   a'zolari
hozirgidek takomillashmagan va shu sababli tilda dastlab paydo bo'lgan so'zlarning
talaffuzi aniq emasdir. Ammo mehnat qilish, mehnat qurollarini yasash jarayonida
odamlar   borgan   sari   uyushib   boradilar,   natijada   kishilik   jamiyati   yuzaga   keladi,
jamoa bo'lib mehnat qilish jarayonida bir-biriga nimanidir aytish zarurati tug'iladi.
Bu   zaruriy   ehtiyoj   esa   tilni   yaratadi.   Til   bilan   ayni   bir   vaqtda   tafakkur   paydo
bo'ladi.   Davrlar   o'tishi   bilan   jamiyatda   yuz   bergan   buyuk   o'zgarishlar   til   va
tafakkurning takomillashuvi uchun shart-sharoit yaratib beradi.
Yuqorida aytib o'tilganidek, til taraqqiyoti juda murakkab hodisa bo'lib, ayni
paytda   uning   taqdiri   jamiyat   taraqqiyoti   bilan   uzviy   bog'langan.   Til   asta-sekinlik
(evolyutsiya   yo'li)   bilan   taraqqiy   etib   boruvchi   hodisadir.   Ma'lumki,   kishilik
jamiyati bir tekisda rivojlanib bormaganligi sababli tillarning taraqiyot yo'llari ham
har xildir.
Hatto   kishilik   jamiyati   XXI   asrga   qadam   qo'ygan   hozirgi   zamonda   ham
taraqqiy   etgan   millatlar   bilan   bir   qatorda,   xalq   tili   darajasiga   o'sib   yetmagan
2
  Актисова   О.А.   Синтаксические   средства   реализации   концептов   в   аспекте   эволюции   типов
повествовательной речи: На материале описаний в романах  “Преступление и наказание” Ф.М.Достоевского и
“Мастер и Маргарита” М.А.Булгакова: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. – Волгоград : Волг. гос. ун-т , 2006.
– С. 29.
12 ibtidoiy   jamoa   davridagi   qabilaviy   jamiyat   sharoitida   yashovchi   Yangi
Gvineyadagi papauslar, Shimoliy Melaneziya orollarda yashovclii polonestlar kabi
qabilalar ham mavjud.
Jamiyat   taraqqiyotining   ma'lum   bir   davriga   kelib   ayrim   tillar   aloqa   qilish
doirasidan chiqib ketadi va poloves kabi o'lik tillarga aylanib qoladi.
Kishilik jamiyati tarixi shuni ko'rsatadiki jamiyat a'zolarining avval urug'dosh
tili,qabila   tili,   keyin   elat-millat   tillari   paydo   bo'ladi.   Har   qaysi   qabila   o'ziga   xos
nom va hududlarni egallaydi. Qabila tili esa shu jamiyat jamoasining asosiy aloqa
vositasi  bo'lib xizmat  qiladi. Til  taraqqiyotidagi  birinchi  yo'nalish  differensiatsiya
(ajralish)   hodisasidir.   Qabiladagi   kishilar   soni   ko'payishi   bilan   qabila   aholisi
o'troqlashib   qolgan   hudud   qabilaning   turli   iqtisodiy   narsalarga   bo'lgan   ehtiyojini
qondira olmaydi va boshqa bir qancha sabablar tufayli qabila bo'lib keta oladi. 3
Turli   qabilalar   bo'linib   chiqqandan   so'ng   o'zlari   ajralib   chiqqan   oldingi
qabilaning   tilidan   foydalanadi.   Shunga   qaramay   ma'lum   bir   shart-sharoitlar
natijasida   ularning   tillarida   farqlar   paydo   bo'ladi.   Asta-sekin   jamiyat
taraqqiyotining muayyan bir bosqichida har bir yangi qabila o'z tiliga ega bo'ladi,
ya'ni shevalar, lahjalar vujudga keladi.
Bu   esa   tillarning   shakllanishidagi   birinchi   eng   asosiy   yo'ldir.Tillarning
taraqqiyotidagi   ikkinchi   yo'l   integratsiya   (qo'shilib   ketish)dir.   Jamiyat
taraqqiyotining   ma'lum   bir   davriga   kelib   turli   obyektiv   sabablarga   ko'ra   umumiy
dushmandan,tabiiy   ofatlardan   saqlanish   uchun   ba'zi   qabilalar   qo'shilib   ketadi   va
qarindosh   qabilalarning   uyushmasi   (ittifoqi)   paydo   bo'ladi.   Natijada   asta-sekin
uyushgan jamoaning hamma a'zolari tushunarli bo'lgan umumiy til yuzaga keladi.
Jamiyat   taraqqiyotining   keyingi   bosqichlarida   hudud   jihatidan   bir   muncha
mustahkamlangan   davlatlar   paydo   bo'ladi.   Davlat   paydo   bo'lishi   xalqlar   o'rtasida
turli-tuman   munosabatlarning   rivojlanishini   olib   keladi.   Buning   natijasida   davlat
hududida   yashovchi   barcha   kishilar   uchun   muhim   aloqa   vositasi   bo'lib   xizmat
qiladigan   xalq   (elat)   tili   vujudga   keladi.   Umumiy   bir   til   davlatning   shart-
sharoitlariga   qarab   shu   davlatda   yashovchi   asosiy   xalqlarga   tushunarli   bo'lishi
3
  Артемова О.Е. Лингвокултурная специфика текстов прецедентного жанра “лимерик”: На материале 
английского яз ыка: Дис… канд. филол. наук. – Уфа: БашГУ, 2004. – С
13 mumkin.   Jamiyat   tarixida   tillarning   keyingi   taraqqiyoti   milliy   tillarning   yuzaga
kelishi   bilan   bog'liqdir.Shunday   qilib   millat   paydo   bo'lishi   bilan   birga   milliy   til
ham yuzaga keladi. Milliy tilning yagonaligi xalq (elat tilining) tarixiy taraqqiyoti
orqasida   shakllanadi.   Buni   o'zbek   till   misolida   yaqqol   ko'rish   mumkin.   Milliy   til
shevalar   bilan   o’zaro   bog’langan   holda   taraqqiy   etaveradi.   Shuni   aytish   lozimki,
davrlar   o'tishi   bilan   ma'lum   bir   ijtimoiy   tizim   o'rniga   boshqasi   kelishi   bilan   tilda
yangi  so'zlar,  iboralar  paydo  bo'ladi.  Tilning lug'at  tarkibi  va  grammatik  qurilishi
takomillashadi,   lekin   u   o'z   fonetik   tizimini,   asosiy   leksik   tarkibi   va   grammatik
qurulishini saqlab qoladi. 4
4
  Будаев   Э.В.Становление   когнитивной   теории     метафор ы   //     Лингвокуль т урология.     В ы пуск   1.   –
Екатеринбург, 2007.  – С.16-32.
14 IKKINCHI BOB. TILSHUNOSLIK VA TABIIY FANLAR
Tilshunoslik   tabiiy   fanlardan   biologiya,   fizika,   kimyo,   geografiya,
geologiya,   tibbiyot   kabilar   bilan   qaysidir   jihatlari   yuzasidan   bog‘langandir.   Biz
tilshunoslikni tabiiy fanlar sirasiga kiruvchi inson fiziologiyasi va antropologiyasi
fanlari   bilan   aloqalarini   ko‘rib   o‘tamiz.   Tilshunoslik   uchun   eng   muhim   jihat
reflektor   holatdagi   inson   nutqi   faoliyati   nazariyasi   bo‘lib,   uning   asoschilari
I.M.Sechenov 5
  hamda I.P.Pavlovdir. Inson ko‘rish,   eshitish , sezish  orqali dunyoni
idrok  etadi, o‘z  hayotiy faoliyati  davomida  ana  shu  fiziologik  holatlar   – signallar
sistemasi   orqali   voqeliklarni   anglaydi,   tafakkuri   orqali   ularning   analiz-sintezini
amalga   oshiradi.   Bularning   barchasida   fiziologik   asoslar   yetakchilik   qiladi.
Fonetikaning   anatomik-fiziologik   aspekti   fonetik   birliklarning   biologik   asosini   –
inson   organizmidagi   ayrim   a’zolarning   nutq   tovushlarini   hosil   qilishdagi   rolini,
ularning   tuzilishi   va   faoliyatini   o‘rganadi.   Nutq   tovushlarining   biologik   asosini
quyidagi turlarga bo‘lish mumkin: 
1) nutq a’zolarining   anatomiyasi ; 
2) nutq a’zolarining fiziologiyasi; 
3) nutq a’zolorining ijro kechimi.
Tilshunoslar   va   antropologlarning   o‘zaro   qiziqish   xususiyayatlari   ikki
holatda   to‘qnashadi:   birinchidan,   tillarni   tasniflashda,   ikkinchidan ,   nutqning   kelib
chiqishi   masalalarini   o‘rganishda.   Qolaversa,   inson   nutqiga   oid   jihatlar   bevosita
fizikaning   tadqiqot   obyekti   sanalgan   akustikaga   bog‘lab   o‘rganiladi.   Chunki
fizikaning   akustika   bo‘limi   bilan   tilshunoslikning   fonetika   bo‘limi   o‘zaro
bog‘liqdir.   Ma’lumki,   akustika   har   qanday   tovushning   eshitish   bilan   aloqador
xususiyatlarini   o‘rganadi.   Tilning   tovush   tomoni   murakkab   jarayon   bo‘lib,   uning
fizik-akustik tabiati, biologik asosi (nutq a’zolarining harakati), talaffuz etilishi va
eshitilishi   kabi   xossalari   bor.   Tovushning   sifat   belgilari   sanalgan   tovush
balandligi,   tovush   kuchi ,   tovush   tembri,   shuningdek,   tovushning   miqdor   belgisi
ko‘rsatkichi   bo‘lgan   tovush   cho‘ziqligi   tilning   fonetik   birliklarining   fizik   tabiati
5
  Воркачев С.Г. Лингвокультурология,  языковая личность ь , кон ц епт: становление антропо ц ентрической 
парадигмы в языкознании // Филологические науки. – Москва, 2001. – № 1. – С. 64.  
15 hisoblanadi.   Shu  bilan   birga   har   qanday   tovushning   paydo  bo‘lish   o‘rnini,  lab   va
burunning   ishtirokini   aniqlash   uchun   fizik   asboblardan   foydalaniladi.   Fizikadagi
magnit   maydon,   atomning   tuzilishi   singari   masalalar   tilshunoslikdagi   leksik-
semantik   maydon ,   eng   kichik   til   birliklarining   bo‘linuvchanligi   singari
nazariyalarning   kelib   chiqishiga   zamin   yaratdi.   Bularning   barchasi   tilshunoslik
bilan   fizika   fanining   uzviy   aloqador   ekanligini   ko‘rsatadi.   Aytish   kerakki,
tilshunoslik bilan aloqador fanlar tilning shu fanlar nuqtai nazaridan eng ahamiyatli
aspektini o‘rganadi. Masalan, sotsiolingvistika tilning ijtimoiy hodisa ekanligini, til
va   jamiyat   munosabatlarini,   ya’ni   tilning   kommunikativ   vazifasini   o‘rganadi.
Mantiq   fani   bilan   tilshunoslikning   o‘zaro   aloqadorlik   tomoni   til   bilan   tafakkur
munosabatlarida   yaqqol   ko‘rinadi.   6
Chunki   tilshunoslikning   o‘rganish   obyekti
bo‘lgan   til   tafakkur   bilan   bevosita   bog‘liqdir.   Mazkur   qo‘llanmaning   maxsus   bir
bo‘limi   til   va   tafakkur   munosabatlariga   bag‘ishlanganligi   ham   bejiz   emas.
Tilshunoslik   va   matematika   o‘rtasidagi   munosabat   masalasini   ochib   berish   ancha
murakkab.   Shunday   fikr   borki,   har   qanday   fanni   «fan»   deb   atash   uning   ichiga
matematikaning   qanchalik   kirib   borganligi ,   unda   qo‘llanish   darajasining   qay
darajada  ekanligi   bilan   belgilangan.   Bu   -   bejiz   emas,   albatta.   Chunki   matematika
aniqlikni   yoqtiradi.   Matematikada   har   qanday   masala   aniq   o‘z   yechimiga,
natijasiga   ega.   XX   asrga   kelib   ko‘pgina   matematiklar   hamda   yaratilgan
matematika   maktablari   matematikani   nafaqat   aniq   fanlarda,   xususan,   fizika   yoki
texnikada , balki ijtimoiy fanlarda ham qo‘llay boshladilar. Buning natijasi o‘laroq
tilda   ekonometrika   (iqtisodiyotda   matematik   metodlarni   qo‘llash),   matematik
mantiq ,   matematik lingvistika,	 kompyuter	 lingvistikasi   kabi terminlar paydo bo‘ldi.
Aytilganidek,   XX asrda   matematik	
 mantiq   fani mustaqil bir fan sifatida ish ko‘rdi.
Umuman,   matematik	
 mantiq   matematikaning   o‘ziga   xos   bir   bo‘limi   sifatida
shakllandi.   Matematik
 lingvistika   haqida   ham   shunday   fikrlarni   aytish   mumkin.
Lekin   shuni   ta’kidlash   lozimki,   matematik   lingvistikaga   maxsus   yoki   o‘ziga   xos
lingvistika sifatida qaramaslik kerak. Bunda til hodisalarida matematik usullardan
6
  Валгина Н.С. Теория текста. – М.: Логос, 2004. – 424 с.
16 foydalaniladi.  Eng muhimi, bu bevosita tilga emas,  balki  nutqqa oiddir. Masalan,
ehtimollar   nazariyasi   yoki   matematik   statistikaning   qo‘llanishi.
Hozirgi   kunga   kelib   kompyuter   lingvistikasi   keng   rivoj   topmoqda.   Hatto,   oliy
o‘quv   yurtlarining   filologiya   fakultetlarida   maxsus   predmet   sifatida   o‘qitila
boshlandi.
Xullas,   tilshunoslik   til   haqidagi   mustaqil   fan   bo‘lib,   uning   obyekti   til   bo‘lib,
tilshunoslikdan   tashqari   yana   bir   necha   fanlar   tomonidan   o‘rganilishni   talab
qiladigan murakkab sohadir. Tilning mohiyatini o‘rganish va tilshunoslik fanining
predmetini aniqlash o‘z navbatida tilni o‘rganadigan boshqa fanlarning yutuqlarini
nazarda tutishni va tilshunoslikning asosiy masalalarini hal qilishda ularni inobatga
olishni   taqozo   etadi. 7
  Tilshunoslik   boshqa   fanlar   bilan   qanchalik   aloqada
bo‘lmasin,   uning   o‘z   tadqiqot   obyekti   va   tadqiqot   chegarasi   mavjud   va   mustaqil
fan   sifatida   fanlar   sistemasida   qat’iy   o‘rniga   ega.
Ayni   paytda   ilmning   bu   ikki   pallasi   o`ziga   xos   jihatlarga   egaligi   ham   inkor
etilmagan.   Bu   haqda   A.A’zamov   quyidagilarni   yozadi:   "Fan   inson   yashaydigan
muhit   -   tabiat   (metogalaktikadagi   jarayonlardan   miya   faoliyatigacha)   va   jamiyat
bilan   (BMT   faoliyatidan   shaxs   ruhiyatigacha)   ish   tutsa,   din   insonning   ichki
dunyosi   -   qalb   va   ruhiga   taalluqdidir.   Har   ikki   jabha   ong   va   tafakkur   ko`priklari
bilan tutashgan".4 XI asrdan (ya’ni tasavvuf ta’limoti ilm sifatida shakllanganidan)
boshlab   "Ilmi   qol"   va   "Ilmi   xol"   tushunchalari   muomalaga   kiritiladi.   Dastlab   bu
ikki   tushuncha   so`fiyning   zohiriy   va   botiniy   dunyosiga   oid,   murshiddan   muridga
berilishi mumkin bo`lgan yoki bo`lmagan bilimga nisbatan istifoda qilingan. "Ilmi
qol"  so`z  bilan  ifodalash,  o`rganish  yo`li   orqali  berilishi  mumkin  bo`lgan  bilimni
anglatsa, "Ilmi xol" har bir so`fiyning, o`z tafakkuri va e’tiqodiga xos, qalb ko`zi
bilan   yetishgan,   o`zgalarga   o`rgatish   imkoni   bo`lmagan   bilimni   bildirgan,   Abu
Rayhon Beruniy "Qol ilmi", Bahouddin Naqshband esa "Xol ilmi"ning yetuk vakili
edi.   Biri   avlodlar   uchun   nodir   asarlar   yozib   qoldirgan   bo`lsa,   ikkinchisi   yuzlab
izdoshlariga   ruhiyat   sabog`ini   bergan.   Shuning   barobarida   Beruniy   o`ziga
zamondosh   so`fiylar   ta’limotini   inkor   qilmagan,   Naqshband   ham   dunyoviy  ilmga
7
  Воҳидов Р., Неъматов Ҳ. Сўз бағрида маърифат. -Т.: Ёзувчи, 2001.
17 xayrihoh   bo`lgan.   Har   qanday   fan   asosida   kishilarning   olamni   bevosita   kuzatishi
yotadi.   Inson   o`zini   qurshab   turgan   olam   uzvarini   sezgi   organlari   yordamida   his
qiladi.   Boshqalariga   solishtiradi,   farqli   va   o`xshash   belgilarini   aniqlaydi.   So`ngra
muayyan   xulosaga   keladi.   Demak,   har   bir   fan   insonlarining   olamni   kuzatishi,
bilishi   jarayonida,   uning   natijasida   paydo   bo`ladi.   Fanning   asosi   bo`lgan   bilish
uzoq   vaqtlardan   buyon   mutafakkirlarni   qiziqtirib   keladi.   Jumladan,   bizning
bobokalonlarimiz   ham   bu   sohada   o`zlarining   qimmatli   fikrlarini   bayon   qilganlar.
Dunyo   allomalari   ichida   ikkinchi   muallim   nomi   bilan   mashhur   bo`lgan   Farobiy
bilishning   ikki   darajasini   ajratadi.   Xususan,   u   "Ilmlarning   kelib   chiqishli
to`g`risida" ("Ixso al-ulum") asarida ilmlarni keltirib chiqaradigan sabablar haqida
fikr   yuritib,   quyidagilarni   bayon   qiladi:   "Olamda   substansiya   (javhar)   va
aksidensiya   (oraz)   hamda   substansiya   va   aksidensiyani   yaratuvchi   Marhamatli
ijodkordan   boshqa   hech   narsa   yo`qdir".   Farobiyning   javhar   va   oraz   haqidagi   bu
fikri   bilish   nazariyasida   buyuk   inqilob   edi.   Chunki   bizni   qurshab   turgan   olam   va
uning   unsurlari   javhar   va   orazlarning   o`zaro   dialektik   munosabatidan   tashkil
topgandir. Farobiy tilga olgan javhar va oraz tushunchalari ostida nima yotadi? Har
qanday   narsa   dastlab   bizning   sezgi   organlarimizga   ta’sir   qiladi.   Ana   shu   sezgi
organlarimiz   yordamida   his   qilish   mumkin   bo`lgan   belgilar   oraz   sanaladi.   Oraz
Aristotel falsafasidagi aksidensiyani bildiradi. Farobiyning tushuntirishicha, orazni
besh   sezgi   organlari   yordamida   his   etamiz.   Xususan,   rang   ko`rish   sezgi   organi
orqali;   ovoz   eshitish   organi   orqali;   maza-ta’m   maza   sezgi   organi   orqali,
predmetlarning   holati:   sovuq-issiqligi,   qattiq-yumshoqligi   tana   sezgisi   orqali,   hid
hidlash organi orqali his etiladi. Bu sezgi organlari insondan tashqari hayvonlarda
ham   mavjuddir.   Demak,   yuqoridagi   sezgi   organlari   barcha   jonzodlarga   xos.   Ular
orqali   har   qanday   jonzod   o`zini   qurshab   turgan   olamni   amaliy   biladi,   unga
moslashadi.   Insonning   sezgi   organlari   yordamida   hosil   qilgan   bilimi   hissiy   yoki
amaliy bilim sanaladi. B u lardan tashqari inson xayol surish, nutq yordamida ham
bilimga   ega   bo`lishi   mumkin.   Bilishning   bu   yo`li   quvva t i   notiqa   va   quvva t i
mutaxayila   deyiladi.   Notiqa   quvvati   boshqa   barcha   quvvatlarning   (sezgilarning)
yetakchisi,   raisasidir.   Hissiy   bilim   bilishning   asosi,   tayanch   nuqtasi   sanaladi.   U
18 insonni qurshab turgan olam uzvaridan har birini alohida ko`rish, ushlash, eshitish,
mazasini   tatish,   xidlash   orqali   hosil   qilinadi ,   hissiy   bilim   bilish   jarayonining
markaziy nuqtasi sanalsa ham, lekin u ko`pincha aldab qo`yishi mumkin. Masalan,
quyosh   yer   atrofida   aylanayotganday   ko`rinadi.   Aslida   esa   aksincha.   Shuning
uchun bizning ajdodlarimiz hissiy bilish bilan idrokiy bilishni ajratganlar. Idrokiy
bilish  hissiy   bilimlarni   solishtirish,  qiyoslash,  umumlashtirish,  hissiy  bilimlarning
hosil   bo`lishiga   asos   bo`lgan   orazlar   (aksidensiyalar)   zamirida   yashiringan
mohiyatni-j a vharni   aniqlash   orqali   hosil   qilinadi.   Masalan,   tanada   isitmaning
ko`tarilishini aniqlash hissiy bilim sanaladi. Lekin har qanday harorat o`z-o`zidan
ko`tarilmaydi.   Uning   ma’lum   ichki   sabablari   bor.   Ana   shu   sababni   aniqlash
isitmaga o`xshash, u bilan bog`liq bo`lgan bir qancha hissiy bilimlarni solishtirish,
qiyoslash,   umumlashtirish   orqali   amalga   oshiriladi   va   isitma   nimaning   tashqi
alomati ekanligi aniqlanadi. Solishtirish, qi y oslash, mantiqiy umumlashtirish orqali
hosil   qilingan   bilim   idrokiy,   nazariy   bilim   sanaladi.   Bu   bilim   orqali   orazlar
zamiridagi javhar belgilanadi. Har qanday fan ana shu bilimlarni keltirib chiqara di.
Bundan   ko`rinadiki,   hissiy   (fahmiy)   bilim   tajriba,   amaliyot,   bevosita   kuzatish
bosqichi   sanalib,   xaqiqiy   nazariy   (idrokiy)   bilim   amaliy   bilimlarning   o`zaro
munosabatini   o`rganlish,   umumlashtirish   orqali   hosil   qilinadi   va   bu   bilimga   ega
bo`lish   har   qanday   fanning   bosh   maqsadi   sanaladi.   Bilishning   bu   ikki   bosqichi
hozirgi davrda barcha fan vakillari tomonidan e’tirof qilinadi. Ana shu ikki bosqich
haqida   ilk   marta   ma’lumot   bergan   bobokalonimiz   Abu   Nasr   Farobiy   bilan   har
qancha faxrlansak arziydi. Har bir fan kishilarning amaliy ehtiyoji tufayli vujudga
keladi. Buyuk ajdodimiz Abu Rayhon Beruniy ham "Geodeziya"   8
asarining kirish
qismida   har   bir   fanning   inson   hayotidagi   zaruriy   ehtiyojlar   talabi   bilan   vujudga
kelishini aytadi. Fanlarning kelib chiqishli haqida ilk ma'lumot Abu Nasr Farobiy
tomonidan   beriladi.   Uning   fikricha,   har   bir   fan   javhar   (substansiya)   va   oraz
(aksidensiya)larni   o`rganlish   asosida   kelib   chiqadi.   Xususan,   sonlar   to`g`risidagi
ilmning   paydo   bo`lishi   haqida   quyidagilarni   yozadi:   "...birliklardan   vujudga
8
  Горелов И.Н., Седов К.Ф. Осно вы психолингвистик и:  Учеб ное  пособие. – М.: Лабиринт, 2001. – С. 4.
19 keluvchi sanoqsiz va juda ko`p miqdorni tashkil qiluvchi son substansiyaning turli
usullar bilan qismlarga ajratish va uning turli birliklardan iboratligi natijasida kelib
chiqqandir.   Substansiya   o`z   tabiati   jihatidan   cheksiz   darajada   bo`laklarga   ajratib
keta olishligi sababli, son ham o`z tabiati jihatidan cheksizdir. Son to`g`risidagi ilm
-   bu   substansiya   bo`laklarini   bir-biriga   ko`paytirish,   birini   ikkinchisiga   bo`lish,
birini   ikkinchisiga   qo`shish,   birini   ikkinchidan   ayirish,   agarda   bu   bo`laklarning
negizi   bo`lsa,   negizini   topishga   va   ularning   muvozanatini   aniqlashga   qaratilgan
ilmdir. Sonning qanday kelib chiqqanligi, uning vujudga kelishi va ko`payishi, uni
u   mavjudlik   darajasiga   olib   kelgan,   imkoniyatdan   voqelikka   hamda   yo`qlikdan
borliqqa   aylantirgan   sabab   nimadan   iborat   ekanligi   yuqorida   aytilganlardan   aniq
ko`rinib   turibdi.   Bu   ilmni   yunon   donishmandlari   arifmetika   deb   ataydilar."
Substansiyaning ko`p bo`laklarga ajrala boshlashi  va ulardan har birining ma'lum
figuralarga   (uchburchak,   to`rtburchak   va   h.   k)   ega   bo`lishi   va   figuralarni
o`rganla di gan   ilmga   ehtiyoj   tug`dirdi.   Ana   shu   ehtiyoj   tufayli   geometriya   fani
vujudga   keldi.   Substansiyaning   harakatchanligi   ta’kidlanishi   bilan   birga,   osmon
harakatini   o`rganuvchi   ilm   vujudga   kelganligini   aytadi.   Bu   yil   oldingi   ikki   ilm:
arifmetika   va   geometriyaga   asoslanishi,   bu   ilmlarsiz   mavjud   bo`lmasligi
ta'kidlanadi   va   bu   ilmning   nomi   astronomiya   ekanligini   yozadi.   Substansiya
harakatdan tashqari ovozga ham ega bo`lishi va bu belgini o`rganuvchi musiqa fani
vujudga   kelganligini   aytadi.   Substansiya   qizarish-oqarish,   uzayish-torayish,
ko`payish-kamayish,   tug`ilish-o`lish,   kasallanish-sog`ayish   kabi   belgilarga   ham
ega   bo`ladi.   Substansiyaning   bunday   o`zgarishlarini   o`rganishga   ehtiyoj   tufayli
tabiat   to`g`risidagi   fan   paydo   bo`lganligini   bayon   qiladi.   B u lardan   so`ng   ilohiyot
ilmining, undan keyin til haqidagi ilm va grammatikaning, shuningdek, mantiq va
poetikaning   qanday   amaliy   ehtiyoj   bilan   vujudga   kelganini   asosli   dalillar   bilan
ko`rsatib   beradi.   Ilohiyot   ilmi   haqida   fikr   yuritar   ekan,   "bu   ilmning   tabiatdan
yuqori   turgan   ilm   -   metafizika   ilmi" 9
  ekanligi   va   u   barcha   ilmlarning   yakuni   va
oxiri ekanligi, undan so`ng biror narsani tekshirishga zaruriyat qolmasligi aytiladi.
9
  Григорева   В.С.   Дискурс   как   элемент   коммуникативного   про ц есса:   прагмалингвистический   и
когнитивный аспекты : монография – Тамбов : Изд-во Тамб. гос. техн. ун-та, 2007.
20 Ko`rinadiki,   barcha   fanlar   obyektiv   borliqdagi   javhar   (substansiya)   va   uning
orazlari (aksidensiyalari)ni o`rganlish asosida vujudga kelganligi ta'kidlanadi va til
haqidagi   ilm   bilan   grammatika   fanlar   ichida   alohida   o`rin   tutishi   ko`rsatiladi.   Bu
fikrlar bundan ming yillar oldin bayon qilingan bo`lsa ham, lekin ha nuz gacha o`z
qimmatini   yo`qotgani   yo`q.   Fanlar   sistemasi..   Sistema   nima?   Bu   savolga   hozirga
qadar   turlicha   javoblar   beriladi.   Sistema   nima   ekanligiga   javob   berishdan   oldin
buning qanday muhim belgilardan iborat ekanligiga e'tibor bermoq lozim. Avvalo,
har   qanday   sistema   ichki   bo`linuvchanlik   xususiyatiga   ega.   Demak,   sistema
muayyan   ichki   tuzilishga   ega   bo`lib,   ikki   va   undan   ortiq   qismlarning   o`zaro
munosabatidan   tashkil   topa d i.   Masalan,   bir   tup   daraxtni   olsak,   bu   daraxt   sistema
sifatida   ichki   tuzilish   birliklarining   o`zaro   munosabatidan   iborat.   Uning   ichki
tuzilish birliklari ildiz, tana va shox hamda ularning munosabatidan tashkil topgan.
Sistemaning   ikkinchi   jihati   shundan   iboratki   sistemani   tashkil   etgan   uzvar   o`zaro
shartlangan,   bir-birini   taqozo   etuvchi   ko`p   pog`onali   munosabatda   bo`ladi.
Masalan,  ildizsiz   tananin g ,  tanasiz   shoxning  bo`lishi   mumkin  emas.  Ularning  har
qaysisi   bir-birini   taqozo   etadi,   bir - biri   bilan   shartlangan.   Sistemaning   uchinchi
jihati   shundaki,   har   qanday   sistema   ichki   bo`linuvchanlik   xususiyatiga   ega
bo`lganligi   tufayli,   sistemani   tashkil   etgan   qismlar   bilan   sistema   o`rtasida   ham
munosabat   bo`ladi.   Bu   munosabatni   D.Nabiyeva:   "...dan   tashkil   topadi",   "...ning
tarkibiga  kiradi"  ifodasi   bilan ko`rsatadi,   boshqacha  aytganda,  u  butun  va  bo`lak,
tur  va  jins   munosabatini  o`z  ichiga  oladi.  Masalan,   daraxt  va   uning  ildizi,  tanasi,
shoxi,   barglari   o`rtasida   butun   va   bo`lak   munosabati   bo`lsa,   daraxt   bilan   olma,
o`rik, shaftoli o`rtasida tur va jins munosabati mavjud. Sistemaning to`rtinchi jihati
uning ichki tuzilishining pog ’ onaviyligidir. Ya’ni butun va bo`laklik, tur va jinslik
munosabati   nisbiy   harakterga   ega.   Ma'lum   jinslarga   nisbatan   tur,   bo`laklarga
nisbatan butun bo`lgan qism boshqa butun yoki tur tarkibiga kirib bo`lak yoki jins
bo`lishi   mumkin.   Masalan,   olma   bir   necha   navlarning   umumlashmasi   sifatida
navlarga nisbatan  tur, har   qaysi   nav esa   jins  bo`lib  kelsa,  daraxtga nisbatan  olma
jins   rolini   o`ynaydi.   Sistemaning   beshinchi   jihati   substansionalligidir.   Ya'ni
substansiya  va   uni   bevosita  kuzatishda  tazohirlar  orqali  voqelanishi,   umumiylik  -
21 xususiylik, mohiyat - hodisa, imkoniyat - voqelik dialektikasining o`zida namoyon
qilishidir. Shunday qilib, bir - birini taqozo etuvchi ikki va undan ortiq unsurlarning
o`zaro   shartlangan   munosabatidan   tashkil   topgan   butunlik   sistema   sanaladi.   Bu
jihatdan fan ham sistemadir. Chunki u ham ichki bo`linuvchanlik xususiyatiga ega.
Shu bilan fanni tashkil etgan har bir uzv o`zaro shartlangan munosabatda. Bir fan
turining   mavjud   bo`lishi   ikkinchi   fanning   bo`lishini   taqozo   etadi.   Masalan,
geometriya   arifmetika   bilan   uzviy   aloqada.   Geometriya   va   arifmetikasiz
astronomiyaning   bo`lishi   mumkin   emas   va   h.   k.   Fan   sistema   (butunlik)   sifatida
ichki   bo`linish   xususiyatiga,   ya’ni   ichki   tuzilishga   ega.   Uning   ichki   tuzilishi
pog`onalidir.   Fan   avvalo,   yo`nalishlarga,   yo`nalish   tarmoqlarga,   tarmoqlar   yana
kichik ixtisosliklarga bo`linadi. Bu bo`linishning har biri bir pog`onani hosil qilib,
keyingi   bo`linishlar   uchun   kichik   sistema   vazifasini   o`taydi.   Masalan,   avvalo,
tabiiy   fanlar,   ijtimoiy - gumanitar   fanlar,   texnika   fanlari   kabi   yo`nalishlarga
bo`linadi.   Tabiiy   fanlar   fanlar   sistemasida   o`zaro   munosabatda   bo`lgan   bir   necha
bo`laklarning   bittasi   sifatida   sistema   elementi   sanalsa,   keyingi   bosqichida,   tabiiy
fanlarning   o`zi   fizika - matematika,   kimyo,   biologiya,   mexani k a,   texnika   kabi   fan
tarmoqlarini   o`z   ichiga   olib,   bu   fanlar   uchun   sistema   rolini   o`taydi.   Fizika-
matematika fanlari fizika va matematika fanlariga bo`linadi. Fizika va matematika
o`zi   ham   yana   ichki   bo`linishga   ega.   Masalan,   matematika:   matematik   tahlil,
geometriya, ehtimollar nazariyasi, algebra va sonlar nazariyasi kabi ixtisosliklarga
bo`linadi.   har   bir   bo`linishda   bo`linuvchi   sistema   bo`lsa,   bo`linma   uning   a’zosi
vazifasini   bajaradi.   Sistema   tarkibidagi   har   bir   a’zo   shu   sistema   doirasida   o`zaro
shartlangan,   bir-birini   taqozo   etuvchi   munosabatda   bo`ladi.   Masalan,   matematika
tarkibiga kiruvchi barcha ixtisosliklar o`zaro ana shunday munosabatdadir. Fanlar
sistemasida   ma'lum   fan   tarmog ’   bilan   munosabatda   bo`lmagan   biror   bir   tarmoq
mavjud   emas.   Bir   obyekt   hozirgi   kunda   bir   necha   fanlarni ng   oralig`ida
o`rganlilishi   lozim   bo`ladi.   Demak,   ma’lum   bir   fan   boshqa   tutash   fanlarsiz
to`laqonli   muvaffaqiyatga   erisha   olmaydi.   Tilshunoslikning   fanlar   sistemasidagi
o`rni.   1.   Yuqorida   bayon   qilinganlardan   ma’lum   bo`ldiki,   tilshunoslik   boshqa
fanlar  bilan  ma'lum  munosabatdadir.   Bu  esa   tilshunoslikning  fanlar   sistemasidagi
22 o`rnini belgilashda bir qadar qiyinchilik tug`diradi. Tilshunoslikni u yoki bu fanlar
sinfiga   kiritishda   bu   fan   o`rganladigan   obyektning   tabiati   asos   qilib   olinadi.   Bu
jihatdan   uning   o`rganish   obyekti   ham   ko`p   qirrali,   murakkabdir.   Birinchidan,   til
kishilarning   eng   muhim   aloqa   vositasi,   bilimlarini   saqlovchi   va   kelajak   avlodga
yetkazuvchi,   kishilarga   estetik   zavq   uyg`otuvchi   qudratli   vositadir.   Ana   shu
vazifalarini   e’tiborga   olganda,   til   ijtimoiy   hodisadir.   Chunki   u   muayyan   jamiyat
uchun   xizmat   qiladi.   Agar   shu   jamiyat   bo`lmasa,   uning   tiliga   ham   zarurat
bo`lmaydi. Jamiyatdagi har bir o`zgarish uning tilida o`z izini qoldiradi. Tilni ana
shunday ijtimoiy mohiyat sifatida o`rganish tilshunoslikni ijtimoiy fanlar tarkibiga
kiritishga asos bo`ladi. 10
10
  Демянков В.З. Понятие и концепт в  художественном  литературе и в научном языке  //  Вопросы филологии.
– М осква,  2001.  –  №1.  – С . 35-47.
23 2.1 Odam genetikasi va tilshunoslik
  1.   Odam   irsiyati,   irsiy   o`zgaruvchanlik   qonuniyatlarini   o`rganuvchi   fanga
odam   genetikasi   yoki   antropogenetika   deyiladi.   Odamzod   Homo   sapiens   turini
tashkil   etadi   va   u   organik   odamning   tarkibiy   qismi   va   uzoq   davom   etgan
evolyutsiya jarayonining mahsuli sanaladi. Odamda uning oliy nerv sistemasi bilan
bog`liq bo`lgan xususiyatlar: a) aql, b) idrok, v) qobiliyat, g) nutq, d) mehnat qilish
kabilar   shakllanadi.   Bu   xususiyatlarning   irsiylanishi   juda   murakkab   bo`lib,   u
genetik va ijtimoiy omillar ta'sirida amalga oshadi. 11
2.   Hozirgi   90-yillar   oxiriga   kelib,   to`rt   mingdan   ortiq   odamning   normal   va
patologik   belgilarining   irsiylanishi   o`rganlilgan.   Yangi   tug`ilayotgan
farzandlarning   4,5-5,0%   hozirgi   davrda   irsiy   kasalliklar   keltiruvchi   genlarga   ega
bo`lgan   holda   dunyoga   kelmoqda.   Irsiy   kasalliklarni   aniqlash   uchun   geneologik
(shajara)   metodidan   ham   foydalaniladi.   Bu   metodning   mohiyati   shundaki,
avlodlarning nasl-nasabi haqida ma'lumot to`plash va tahlil qilish orqali odamdagi
irsiy   kasalliklarning   sabablari   aniqlanadi   va   o`rganiladi.   Geneologik   metod
yordamida   odamlardagi   qobiliyat,   iste'dod,   aql-idrokning   nasldan-naslga   o’ tishi,
rivojlanishi,  bu  esa  o`z navbatida  irsiy omillarga  bog`liq ekanligi  genetika  fanida
aniqlangan. Masalan, tarixda qobiliyatli mashhur kishilar yetishib chiqqan ko`plab
sulolalar,   oilalar   shajarasiga   bir   qancha   dalillar   keltirish   mumkin.   Jumladan,
mashhur   rus   yozuvchilari   L.N.Tolstoy   va   A.S.Pushkinlar   buvilarining   onalari
tug`ishgan   opa-singil   bo`lganlar.   Yoki   temuriylar   sulolasi   insoniyatga   bir   qancha
buyuk   davlat   arboblarini,   sarkardalarni,   olimlaru   shoirlarni   yetkazib   berganlari
ma'lum.   Ular   orasida   Amir   Temur,   Mirzo   Ulug`bek,   Zahiriddin   Muhammad
Bobur,   Husayn   Boyqaro,   Gulbadanbegim,   Akbarshoh,   Zebiniso   kabilar   alohida
o`rin   tutishgan.   Bu   o`rinda   odamning   genotipiga   bog`liq   bo`lgan   iste'dodning
rivojlanishida,   ularning   buyuk   sarkardalar,   olimlar,   shoirlar,   allomalar   darajasiga
ko`tarilishida   ijtimoiy   muhit   va   omillarning   ahamiyati   ham   borligini   esdan
chiqarmaslik kerak. 
11
  Залевская   А.А.   Введение   в   психолингвистику:   Учебник   для   студентов   высших   учебных   заведений.   –   М.:
Российский гос. гуманит. ун-т, 1999. – С. 25.
24 3.   Shu   bilan   birga   odam   genotipiga   bog`liq   ravishda   bolalarning   til   o`rganlishga,
ayniqsa   bir   qancha   chet   tillarni,   o’lik,   qadimgi   tillarni   o`rganlishga   iste'dodini
aniqlash   va   uni   yanada   takomillashtirish   mumkin.   Hozirgi   davrda   kadrlar
tayyorlashning   milliy  dasturidan  kelib  chiqib  xuddi   ana  shunday   yo`l  tutilmoqda,
ya'ni   maxsus   til   o`rganlishga   yo`naltirilgan   gimnaziya   va   li t seylarga   i q tidorli
o`quvchilar tanlab olinib, ular zamonaviy metodlar asosida o`qitilmoqda. 
4.   Odamdagi   ayrim   normal   genlarning   o`zgarishi   natijasida   sindakiliya
(panjalarning   tutashib   ketishi),   polidaktiliya   (qo`shimcha   barmoqlarning   hosil
bo`lishi),   mikrosefaliya   (kalla   va   qismining   g’ayritabiiy   katta   va   bosh   qismining
esa  juda  kichik bo`lishi)  kabi   irsiy  kasalliklar   sodir  bo`ladi. Bunday   kasalliklarga
duchor   bo`lgan   shaxslar   aqliy   jihatdan   zaif   bo`ladilar,   ularga   til   o`rgatish,   filolog
mutaxassis   sifatida   tarbiyalash   nihoyatda   qiyin   kechadi.   Shunday   qilib   sog`lom
avlod uchun  ko`rish,  irsiy  kasalliklarning oldini  olish  va  ularni  diagnostika  qilish
hamda yangi, samarador usullarini yaratish odam genetikasi va tibbiyot genetikasi
fanlarining   dolzarb   vazifasidir.   Bu   vazifalarning   to`g`ri   hal   qilinishi   esa
mamlakatimizda   sog`lom   mutaxassis   kadrlar   tayyorlash   ishiga   o`z   ta'sirini
ko`rsatadi.  12
5. Molekulyar genetika, mikrobiologiya va biokimyo fanlarining rivojlanishi bilan
biotexnologiya fani shakllandi. Bu fan tirik mavjudotlarda (virus, mikroorganizm,
o`simlik   va   hayvon   hujayralarida)   kechayotgan   hayotiy   jarayonlar   to`g`risidagi
ilmiy   qarashlar,   bilimlardan   foydalanish   asosida   tirik   mavjudotlar   va   ularning
hujayralari   ishtirokida   sanoat   miqyosida   mahsulot   ishlab   chiqarish
texnologiyalarini   yaratadi.   Odamlar   qadim   zamonlardayoq   sutdan   qatiq,
bug`doydan   bo`za   va   hamirturush,   meva   sharbatlaridan   sharob   yoki   sirka
tayyorlaganlar, lekin bunday mahsulotlar mikrob yoki bakteriyalar ishtirokida hosil
bo`lishini   tasavvur   ham   etmaganlar.   Biotexnologiya   va   keyinchalik   genetik
injeneriya   sohalarining   shakllanishi   bilan   fanda   mutasion   jarayon,   yo`naltirilgan
mutasiya,   transformasiya,   transduksiya,   lizogenbakteriya,   plaznidlar,   gibrodoma
12
  Зоркина О.С. О психологическом подходе к изучению текста // Язык и култура. – Новосибирск, 2003. – С.
205-210.
25 kabi   atamalar   paydo   bo`ldi.   Umuman   olganda,   irsiy   kasallik   keltirib   chiqaruvchi
turli   genlarni   qidirib   topish,   ularni   ajratib   olib   o`rganlish,   sog`lom   genlar   bilan
almashtirish   evaziga   irsiy   sog`lom   avlod   yetishtirish   biotexnologiya   fanining
kelgusi   taraqqiyot   istiqbollarini   belgilaydi.   Bu   esa   kelgusida   nutqi   ravon,   irsiy
jihatdan   sog`lom,   ko`p   tillarni   mukammal   egallagan   kishilar   miqdorining
ko`payishi bilan ham aloqadordir.
6. Botanika  va  zoologiya  fanlarining rivojlanishi   bilan bog`liq holda  XVIII  asrga
kelib   avval   fanga   ma'lum   o`simlik   va   hayvon   turlarini   qayta   guruhlashga   kuchli
ehtiyoj   paydo   bo`ldi.   Mashhur   shved   olimi,   botanik   Karl   Linney   (1707-   1778)
o`simlik   va   hayvonlar   sistematikasi   faniga   asos   soldi.   U   o`n   mingdan   ortiq
o`simlik,   4200  dan  ortiq  hayvon  turlarini  o`rgan i b,  turlarni   avlodlarga,  avlodlarni
esa oilalarga, oilalarni turkumlarga, turkumlarni esa sinflarga birlashtirdi. Bunday
tasnif   usullari   keyinchalik   tilshunoslikda   qarindosh   tillarini   o`rganlishga   tadbiq
etildi. XIX asr Yevropa tilshunoslari jahon tillarining geneologik tasnifi asoslarini
ishlab   chiqdilar.   Bu   tasnifga   ko`ra   konkret   tillar   til   guruhlariga,   til   guruhlari   til
tarmoqdariga,   tarmoqlar   esa   til   oilalariga   birlashtirildi.   Masalan,   geneologik
tasnifga ko`ra, ingliz tili  hind-yevropa tillari  oilasiga mansub bo`lib, shu oilaning
german   tillari   tarmog`i,   g`arbiy   german   tillari   guruhiga   mansubdir.   Ko`rinadiki,
jahon   tillarining   geneologik   tasnifi,   tamoyillarining   yaratilishida   biologiyaning
o`simliklar   va   hayvonlar   sistematikasi   tarmog`i   yutuqlari   muhim   ahamiyat   kasb
etdi. 
7.   Fransuz   tabiatshunosi   Jan   Batist   Lamark   (1744-1829)   organik   dunyoning
evolyutsiya   nazariyasini   yaratdi.   U   dastlab   "Zoologiyaga   kirish", 13
  keyinchalik
1809-yilda "Zoologiya falsafasi" asarini yaratib, evolyutsiya nazariyasini asosladi.
Masalan,   u   barcha   hayvonlarni   sinfga   ajratdi,   shundan   4   sinf   umurt q ali
hayvonlarga,   qolgan   10   sinf   esa   umurtqasiz   hayvonlarga   tegishlidir.   Uning
nazariyasiga   ko`ra,   quyi   bos q ichdan   yuqori   bosqichga   ko`tarila   borgan   sari
hayvonlarning   organlar   tizimi   ham   murakkablashib   boradi.   XIX   asrning   birinchi
13
  Караулов Ю.Н. Русская яз ы ковая личность и задача её изучения // Яз ык   и личность. – М.: Наука, 1989. – С.
3-8.
26 yarmida seleksiyaning fan sifatida shakllanishi, tabiiy fanlarning rivojlanib borishi,
ayniqsa   hujayra   nazariyasining   yaratilishi   bilan   bog`liq   holda   hayvonlarning   turli
sinflarga   mansub   vakillarining   embriologiyasi   o`rganildi   hamda   hayvonlar
embrional   rivojlanishining   boshlang`ich   bos q ichlariga   ko`ra   bir-biriga   o`xshash
ekanligi   aniqlandi.   Poleontologiya   fani   esa   o`sha   davrda   Yerning   ostki
qatlamlaridan ustki qatlamlariga o`tgan sari qazilma holdagi o`simlik va hayvonlar,
ularning   almashinib   turishi,   oddiydan   murakkabga   tomon   o`zgara   borishini   to`la
isbotladi.   Bu   esa   o`z   navbatida   evolyutsiya   nazariyasining   asoslanishiga   zamin
hozirladi.
8. Fanda evolyutsiya nazariyasining asoschisi sifatida mashhur ingliz olimi Charlz
Darvin   (1809-1882)   tan   olingan.   U   1831-yildan   "Bigl"   kemasining   tabiatshunosi
sifatida 5 yil mobaynida Atlantika, Tinch va Hind okeanlarida, ko`pgina orollarda,
Janubiy Amerikaning sharqiy-g`arbiy qirg`oqlarida, Avstraliya, Afrikaning janubiy
o`lkalarida   bo`ldi,   u   yerdagi   hayvonlar,   o`simliklar   dunyosiga   oid   ajoyib
kolleksiyalar   to`pladi.   Ana   shu   safar   unga   organik   olam   evolyutsiyasi   haqidagi
ta'limot   yaratish   uchun   boy   dalillar   berdi,   1859   yilda   uning   "Turlarning   paydo
bo`lishi"   nomli   mashhur   asari   paydo   bo`ldi.   Shuningdek,   olimning
"Xonakilashtirilgan   hayvon,   madaniy   o`simliklarning   o`zgaruvchanligi"   (1868),
"Odamning   paydo   bo`lishi   va   jinsiy   tanlanish"   (1871),   "O`simliklar   olamida
chetdan   va   o`z-o`zidan   changlanishning   ta'siri"   (1876)   singari   qator   asarlari   ham
e'lon   qilingan.   Bu   asarlarda   Ch.Darvin   organik   olam   evolyutsiyasining   quyidagi
to’rt harakatlantiruvchi kuchini alohida ajratib ko`rsatadi: 
a) irsiyat, 
b) o`zgaruvchanlik, 
v) yashash uchun kurash, 
g) tabiiy tanlanish. 
“Irsiyat"   va   "o`zgaruvchanlik"   atamalari   bir-biridan   farq   qiladi   hamda   bu
atamalar   tillar   taraqqiyoti   va   evolyutsiyasi   muammosini   o`rganishga   ham   ma'lum
darajada aloqadordir. 
1.Organizmdagi  tuzilish va funksiyaning kelgusi  naslga  berilishi  xossasiga  irsiyat
27 deyiladi. 
2. Oldingi nasl bilan keyingi nasl orasidagi farq o`zgaruvchanlik deb yuritiladi. 
O`zgaruvchanlik   inson,   hayvon   va   o`simlik   organizmining   tashqi   va
ichki   tuzilishida,   bajarishida,   xatti-harakatida   namoyon   bo`ladi.   Genetik   jihatdan
q arindosh tillar (slavyan tillari, turkiy tillar, ugor-fin tillari, roman tillari, xom-som
tillari   kabilar)   bir-biriga   fonetik,   grammatik   jihatdan   juda   yaqin,   lekin   farqli
tomonlari   ham   bor.   Bundam   ko`rinadiki,   tilshunoslik   fani   tillar   x u susiyati   va
evolyutsiyasi   muammosini   tadqiq   etar   ekan,   bunda   irsiyat   va   o`zgaruvchanlik
xossalarining ulkan ta'siri borligini ham inobatga olishi lozim bo`ladi.
9.   Ch.Darvin   ta'limotida   turlarning   paydo   bo`lishi   yangi   turlarning   shakllanishi
uchun   shart-sharoit   omili   muhim   o`rin   tutadi.   Evolyutsiya   nazariyasida   muayyan
bir   turga   oid   belgi   -   xossalar   yig`indisi   tur   mezonlari   deb   yuritiladi.   Ular   beshga
bo`linadi: 
a) morfologik mezon, 
b) fiziologik mezon, 
v) geografik mezon, 
g) ekologik mezon, 
d) genetik mezon. 
Tillar   rivojida   esa   bulardan   geografik   va   genetik   mezon   muhim
ahamiyatga   ega.   Til   rivoji   ijtimoiy   hodisa   bo`lgani   uchun   b u lar   qatoriga   ijtimoiy
mezon ham kelib  q o`shiladi. Shunday qilib, Ch. Darvin ishlab chiqqan evolyutsiya
nazariyasi  tillar taraqqiyoti  va ulardagi  tarixiy rivojlanish bosqichlarini o`rganlish
uchun muhim ahamiyat kasb etadi. 
28 2.2. Tilshunoslik va kimyo
1. Tilshunoslik kimyo fanining yutuqlaridan ham bahramand bo`lib kelmoqda.
Kimyo   fanida   atom-molekulyar   ta'limotining   vujudga   kelishi,   eng   kichik
atomlarning   ham   bo`linuvchanlik   xususiyatiga   ega   bo`lishining   kashf   etilishi,
D.N.Mendeleyevning   elementlar   davriy   sistemasining   vujudga   kelishi
tilshunoslikka ham o`z ta'sirini ko`rsatdi. Tilshunoslikda til birliklarining muayyan
tuzilishiga   ega   ekanligi,   bevosita   kuzatishda   eng   kichik   birlik,   tabiiy   fanlardagi
atomga   tenglashtiriluvchi   fonemaning   ham   bo`linish   xususiyatiga   ega   ekanligi,
butun   tarkibidagi   bo`laklarning   o`zaro   munosabatda,   ayni   paytda,   butun   bilan
butun   ham   katta   butunlik   tarkibida   o`zaro   munosabatda   ekanligi   e'tirof   etila
boshlandi. Natijada tilshunoslikka sistemaviy tadqiqot usuli kirib keldi.
  2.   Shu   bilan   birgalikda,   kimyo   fanida   molekula   va   atomlarning   to`xtovsiz
harakatda   ekanligining   e'tirof   etilishi   tilshunoslikda   sinxroniya   va   diaxroniya
nazariyasining   vujudga   kelishiga   turtki   bo`ldi.   Kimyoviy   bog`lanish   ta'limotining
kuchayishi,   kimyoviy   bog`lanishda   valentlik   tushunchasining   markaziy   o`rin
egallashi   tilshunoslikka   ham   o`z   ta'sirini   ko`rsatdi.   Tilshunoslikda   valentlik
nazariyasi   vujudga   keldi.   Shunday   qilib,   kimyo   fanida   qo`lga   kiritilgan   jiddiy
yutuqlar boshqa fanlar qatorida tilshunoslikka ham sezilarli ta'sir etib kelmoqda. 
1. Atom-molekulyar ta'limot va tilshunoslik 
1.   Kimyo   fanida   atom-molekulyar   ta'limotining   paydo   bo`lishi   tabiatshunoslik
olamida buyuk kashfiet hisoblanadi.  14
Atom-molekulyar  ta'limotining  ildizi  Farobiy, Ibn Sino, Beruniylarga  borib
taqaladi.   Xususan,   Farobiy   substansiyaning   qismlarga   ajralishi   va   uning   turli
bo`laklardan   iborat   ekanligi   haqida   fikr   yuritadi.   Ular   moddalarning   tuzilishi
bo`yilcha   ilk   ma'lumot   bergan   bo`lsalar   ham,   lekin   uni   ta'limot   darajasiga
ko`tarmadilar.   Kimyo   fanida   atom-molekulyar   ta'limot   L.M.Lomonosov   nomi
bilan bog`liqdir. Bu ta'limotning asosiy  jihatlari  1741-yilda yozilgan. "Matematik
kimyo   elementlari"   asarida   ifodalangan.Atom   molekulyar   ta'limotining   mohiyati
14
  Краткий словар ь  когнитивных терминов э.С. Кубрякова, В.З. Демянков,  Ю.Г. Панкратс, Л.Г. Лузина. –
М. 2007. 
29 quyidagilarni o`z ichiga oladi: 
1) "Barcha moddalar korpuskulalardan" (molekulalardan) tarkib topadi. 
2) Molekulalar "elementlardan" (Lomonosov atomlarni shunday nomlagan) tashkil
topadi. 
3) Molekula va atomlar uzluksiz harakatda bo`ladi. 
4)   Oddiy   moddalarning   molekulalari   bir   xil   atomlardan,   murakkab   moddalarning
molekulalari turli xil atomlardan iborat. 
M.V.Lomonosovdan   so`ng   atomistik   ta'limotini   ingliz   olimi   Jon   Dalton
rivojlantirdi. Shunday bo`lsada, kimyo fanida atom-molekulyar ta'limot faqat XIX
asrning   o`rtalaridan   e'tirof   etila   boshlandi.   Kimyogarlarning   1860-yilda   Karlsruu
shahrida bo`lib o`tgan xalqaro sezdida molekula va atom tushunchalarining ta'rifi
bo`yicha   bir   fikrga   kelindi.   Bunga   muvofiq   molekulaning   kimyoviy   xossalari
uning   tarkibi   va   kimyoviy   tuzilish   bilan   aniqlanadi.   «Musbat   zaryadlangan   atom
yadrosi   bilan   manfiy   zaryadlangan   elektronlardan   tarkib   topgan   elektroneytron
zarracha atom hisoblanadi.
2.   Atom-molekulyar   ta'limotida   kimyoviy   element   tushunchasi   ham   muhim
ahamiyatga   ega.   Bu   ta'limotga   muvofiq,   "Yadrosining   musbat   zaryadi   bir   xil
bo`lgan atomlarning muayyan turi kimyoviy element sanaladi. Hozirgi kunda 107
element ma'lum. 
3. Fizika va kimyo fanidagi elementlarning (moddalarning) ichki tuzilishi haqidagi
bunday xulosalar boshqa fanlar, shu jumladan, tilshunoslikka ham jiddiy ta'sir etdi.
Avvalo,   bo`linishning   ko`p   bosqichliligi   (moddaning)   molekulalardan,
molekulalarning   atomlardan,   atomlarning   neytron   va   protonlardan   tashkil   topishi
haqidagi   nazariya   tilning   ontologik   tabiatini   yoritishda   qulay   imkoniyat   yaratdi.
Tilshunoslikda   ham   tabiiy   fanlarga   qiyosan   birliklar   tushunchasi   paydo   bo`ldi.
Birliklar   umumiylik   va   xususiylik   dialektikasiga   ko`ra   til   va   nutq   birliklariga
bo`lindi. Har ikki birlik ichki tuzilish xususiyatiga, bo`linuvchilikka ega.
3.   Til   va   nutq   birliklarining   ichki   tuzilishi   pog`onali   xususiyatga   ega.   Ularning
pog`onaliligi   shunda   ko`rinadiki,   katta   (makro)   butunlik   kichik   butunliklarga,
kichik butunliklar esa, o`z navbatida, yana kichik butunliklarga bo`linadi. Har bir
30 butunlik   o`z   tarkibidagi   kichik   elementlarga   (butunliklarga)   nisbatan   nisbiy
butunlik,   tarkibidan   ajralib   chiquvchi   bo`laklar   esa   uning   elementi   bo`lib   xizmat
qiladi.   Ularning   nisbiyligi   shunda   ko`rinadiki,   elementga   nisbatan   butunlik
sanaluvchi birlik o`zidan kattaroq butunlik tarkibida element sifatida ishtirok etadi.
Aksincha, ma'lum bir butunlikka nisbatan bir element bo`lib kelgan birlikning o`zi
yana   bo`linuvchanlik   xususiyatiga   ega   bo`lib,   bu   bo`lingan   elementlar   uchun
butunlik   vazifasini   bajaradi.   Masalan:   so`z   shakl   morfemalardan   tashkil   topadi.
Morfemalar   so`z   shakl   elementi   bo`lib   xizmat   qiladi.   Ayni   paytda,   morfema
fonemalardan   tashkil   topadi.  Fonemalar   esa   morfemaning   elementi   sifatida   uning
tarkibida   muayyan   vazifa   bajaradi.   Fonema   ham   xuddi   atom   kabi   yana   ichki
tuzilish xususiyatiga ega. Farqlovchi (differensial) belgilar fonemaning elementlari
sanaladi.  Ko`rinadiki, til  birliklari  yuqoridan quyiga qarab pog`onali  xususiyatiga
ega.   Har   bir   pog`onada   yuqori   pog’ona   birligi   quyi   pog’ona   birligi   uchun   butun,
quyi   pog’ona   birligi   esa   yuqori   pog’ona   birligi   uchun   bo`lak,   element   vazifasini
bajaradi. Bo`lak, element butun tarkibida funksiyalashadi. 
4. Tilning bunday ontologik tabiati, til tuzilishining ko`p sathliligi kimyo fanining
atom-molekulyar   nazariyasi   va   biologiya   fanida   20-yillardan   rivojlangan   jonli
sistemaning   sathli   tuzilishi   konsepsiyasi   ta'sirida   kelib   chiqdi.   Tilning   ko`p
sathliligi,   uning   sathli   tuzilishi   tushunchalari   tilshunoslikda   XX   asrning   20-
yillaridan boshlab dastlab Amerika deskriptiv tilshunoslari asarlarida paydo bo`ldi.
Keyinchalik polyak tilshunosi Emil Benvenist  va rus tilshunosi  S.D.Katsnelsonlar
tomonidan rivojlantirildi. Ilgari tilning tuzilish sathi bilan tahlil sathi qorishtirilgan
bo`lsa, keyinchalik bu ikki turdagi sath bir-biridan ajrala boshlandi. 
5.   Atom-molekulyar   ta'liminotning   tilshunoslikdagi   ta'siri   tilga   sistema   sifatida
qarashda ham ko`rinadi. Tilshunoslikda sistemaviy tadqiqotlar XX asr boshlaridan
paydo   bo`la   boshladi.   Uning   shakllanishida   V.Humboldt,   F.Sossyur,   I.A.Boduen
de   Kurtene   singari   olimlarning   xizmati   katta   bo`ldi.   N.S.Trubeskoy,   A.Yelmslev,
E.Benvenist,   Sepir,   Blumfild,   Harris   T.P.Lomtev,   V.M.   Solnsev,   H.Ne'matov,
I.Qo`chqortoyev,   N.Maxmudov,   R.Rasulov,   A.Berdialiyev   singari   tilshunoslar
31 sistemaviy-struktur ta'limotni rivojlantirdilar.  15
6. Tilshunoslikda sistema va struktura deyilganda nima tushuniladi? O`zaro bog`liq
va shartlangan ikki va undan ortiq elementlarning munosabatidan tashkil topgan va
yangi   sifatga   ega   bo`lgan   barqaror   butunlik   sistema   sanaladi.   Til   birliklari
voqelanish   belgisiga   ko`ra   ham,   tuzilish   (ontologik)   tabiatiga   ko`ra   ham   sistema
sanaladi.   Masalan,   har   bir   morfema   bevosita   kuzatishda   bir   qancha   shakliy   va
mazmuniy variantlar (allomorflar, morfema variantlari) orqali namoyon bo`ladigan
umumiylik   sifatida   sistemadir.   Shuningdek,   har   bir   fonema   ham   bevosita   nutq
jarayonida bir necha variantlar (allofonlar) orqali namoyon bo`ladigan umumiylik,
butunlik   sifatida   sistema   sanaladi.   Bundan   tashqari   morfema   va   undan   yuqori
birliklarning hammasi  tuzilish  (ontologik)  tabiati  jihatidan  qurilma (konstruksiya)
sifatida   ma'lum   qurilish   (konstruktiv)   birliklarning   o`zaro   barqaror   sintagmatik
munosabatidan   tashkil   topgan   sistema   hisoblanadi.   Masalan,   morfema   ikki   va
undan   ortiq   fonemalarning   o`zaro   sintagmatik   munosabatidan   tashkil   topgan   va
yangi sifatga ega bo`lgan butunlik sifatida (morfema bir fonemaning yangi sifatga
ega   bo`lib,   morfemik   sathga   ko`tarilishi   natijasida   ham   vujudga   kelishi   mumkin.
Masalan, u - unlilar sirasida fonema, lekin shu fonema ko`rsatish olmoshi yoki III
shaxs   kishilik   olmoshining   moddiy   asosi   bo`lib   xizmat   qilishi   mumkin.   Ikki   sath
birligi bo`lgan fonema va morfema o`rtasida sifat o`zgarishi ro`y beradi). 
7. Sistemaning muhim tuzilish belgilari: 
1) tarkibiy qismlarga bo`linishi; 
2)   tarkibiy   qismlarning   butun   tarkibidagi   o`zaro   va   butun   bilan   bo`lak,   tur   bilan
jins o`rtasidagi shartlangan munosabatning bo`lishi; 
3) ko`pincha tur va butunning tarkibiy qismlariga mavjud bo`lmagan yangi sifatga
ega bo`lishdir. 
Birinchi  belgisiga ko`ra,  har  qanday  sistema  muayyan qurilish  birliklaridan
tashkil topadi, bu esa uning ikki bo`laklarga bo`linish xususiyatiga ega ekanligini
ko`rsatadi.   Ikkinchi   belgisi   bugun   tarkibidagi   elementlarni   bir-biri   bilan   va
15
  www.aim.uz
32 elementlarning   butun   bilan   bo`lgan   munosabatini   ifodalaydi.   Har   ikki   munosabat
zaruriy   va   o`zaro   shartlangandir.   Masalan,   fonemasiz   morfemaning   bo`lishi
mumkin emas. Morfema fonemalardan tashkil  topadi. Fonema morfema tarkibiga
uning qurilish birligi sifatida kiradi. Shuningdek, so`z shakl morfemalardan tashkil
topadi.   Morfema   esa   so`z   shakl   tarkibida   uning   qurilish   birligi   sifatida   faoliyat
ko`rsatadi.   Bularning   munosabati   butun   va   bo`lak   o`rtasidagi   munosabatdir.
Bundan   tashqari   bo`lak   bilan   bo`lakning,   butun   bilan   butunning   ham   munosabati
mavjud.   Masalan,   son   kategoriyasi   tarkibida   birlik   ko`pliksiz   bo`lishi   mumkin
emas. Birlik shakl ko`plikka nisbatan, ko`plikka zidlanganda aniqlanadi. Uchinchi
belgisiga   ko`ra,   sistema   deb   qaralayotgan   butunlik   tarkibiy   qismlarining   oddiy
yig`indisidan   iborat   emas.   U   tarkibiy   qismlarida   sistemaga   kirguncha   mavjud
bo`lmagan yangi sifatga ham ega bo`ladi. Masalan, ikki xil gazning - vodorod va
kislorodning   birikmasidan   suv   hosil   bo`ladi.   Shuningdek,   fonemalardan   tashkil
topgan   morfema   fonemalarga   nisbatan   yangi   sifatga   ega   bo`ladi.   Fonemalar
ma'noni   farqlash   uchun   xizmat   qiluvchi   ma'nosiz   birliklar   bo`lsa,   ularning
qo`shiluvidan   hosil   bo`lgan   morfema   esa   ma'noli   birlik   sanaladi.   Shuning   uchun
ham har qanday sistemada hosil qiluvchi va sistemada namoyon bo`luvchi belgilar
mavjud bo`ladi.
33 2.3. Tilshunoslik va psixatriya
Psixatriya   meditsinaning   bir   bo’limi   bo’lib,   u   ruhiy   kasalliklarni,   ularning
paydo   bo’lishi   va   kasallikning   kechishi,   diagnostika   qilish   metodi   va   ularni
davolashni   o’rganadi.   Psixatriya   terminini   nemis   olimi   I.K.Reyl   1803-yilda
muomalaga   kiritgan.³ Turli   ruhiy   kasalliklarning   holati   haqida   Gippokrat   va⁶
qadimgi Rim tabiblari ishlarida ma’lumot berilgan. O’rta asrlardagi yodgorliklarda
ruhiy   xastalanishning   tabiati   haqida   mistik   qarashlar   mavjud.   Sharq   tabiblari   esa
ruhiy xastalanishning tabiiy sabablarini  ko’rsatishgan. Masalan, Abu Ali ibn Sino
ruhiy   xastalanishning   sababi   qilib   organizmdagi   “sharbatlar”   faoliyatining
buzilishini   ko’rsatgan.   Shaharlar   kengayib   borishi   natajasida   ruhiy   kasalliklarni
ajratish zaruriyati paydo bo’ladi. Ularni qamoq va monastirlarga qamashadi. XII-
XIV   asrlarda   ruhiy   kasallar   uchun   maxsus   joylar   ajratiladi.   Nemis   psixiatri
E.Krepelin ruhiy xastalikni jarayon sifatida tasvirlaydi. U bu jarayon o’zining turli
simptom   va   belgilari   bilan   ajralib   turuvchi   bir   nechta   bosqichga   bo’linishini
yozadi.³   Psixatriya   bo’limlari   psixatriya   umumiy   va   xususiy   psixatriyaga	
⁷
bo’linadi.   Umumiy   psixatriya   ruhiy   kasalliklar,   ularning   o’ziga   xos   xususiyatlari
va   qonuniyati,   shu   bilan   birga   ularning   paydo   bo’lish   sabablari,   ularni   tasniflash
tamoyillari,   diagnostika   qilish   va   davolash   metodlarini   o’rganadi.   Xususiy
psixatriya   yoki   psixopatologiya   alohida   ruhiy   xastalanishlarning   patogenizi,   ular
taraqqiyotining   qonuniyatlarini   o’rganadi.   Hozirgi   kunda   psixatriya   ruhiy
xastaliklarni   davolash,   ularning   oldini   olish   va   ekspertiza   qilish   bilan
shug’ullanadi. Psixatriyada turli ekspertizalar bor:  
   tibbiy-sotsial ekspertiza;
   sud-psixiatrik ekspertiza;
   harbiy-psixiatrik ekspertiza.
Hozirda psixatriyaning quyidagi bo’limlari mavjud:  
   bolalar va o’smirlar psixatriyasi;
   sud psixatriyasi;
   narkologiya;
   sotsial psixiatriya; 
34    transkultur psixitriya;
   о rtopsixiatriya;
  biologik psixiatriya. 
Suitsidologiya   ham   psixatriya   bo’limiga   kiradi.   Suitsidologiya
suitsidlarning, ya’ni o’zining joniga qasd qiluvchilarning sabablarini o’rganadi va
ularning oldini olish chora-tadbirlarini ko’radi. 
1.Psi хо t е r а piya,   em о tsi о n а l   mu а mm о g а   eg а   bo’lg а n   sh ах sg а   psi хо l о gi к   yord а m
b е rishdir.   Bu   yord а m   mut аха sis-psi хо t е r а p е vtning   suhb а tig а   t а yan а di.
Psi хо t е r а p е vtg а   а s о s а n   kuchli   em о tsi о n а l   str е ssg а   uchr а g а n   kishil а r,   shu   bil а n
birg а   о ddiy   h а yotiy   mu а mm о l а r   bil а n,   b а ’z а n   es а   psi х ik   k а s а llikl а r   (m а s а l а n,
shiz о fr е niya)   bil а n   о g’rig а n   kishil а r   mur о j аа t   qil а di.   Psi хо t е r а piyaning   m а qs а di
о d а ml а rning   o’zligig а   t а ’sir   ko’rs а tish,   ul а rni   o’zg а rtirish,   ul а rd а   ish о nch   ruhini
uyg’ о tish,   b о shq а l а r   bil а n   t е z   mun о s а b а tg а   kirishish   (kirishimli   bo’lish),
em о tsi о n а l   mun о s а b а tl а rni   bir   m е ’yord а   s а ql а sh,   his   tuyg’ug а   о shiqch а
b е rilm а slikk а   o’rg а tishdir. Psi хо t е r а piya b о shq а   d а v о l а sh usull а ri bil а n, juml а d а n
fit о t е r а piya,  а tr о f muhit bil а n d а v о l а sh yoki el е ktr о sh о k k а bi d а v о l а sh usull а rid а n
f о yd а l а nish   mumkin.   Ikki   kishining   yur а kd а n   suhb а ti   ko’p   jih а td а n
psi хо t е r а piyag а   o’ х sh а b   k е t а di.   А mm о   psi хо t е r а p е vt   yord а m   izl а yotg а n   kishil а r
bil а n   m а ’lum   n а z а riy   t а m о yill а r   а s о sid а   suhb а tl а sh а di.   Psi хо t е r а p е vt   m е hn а ti
m о ddiy   to’l а n а di   v а   ul а r   eshitg а n   ах b о r о tl а rini   etik   ch е kl а nishg а   а s о sl а nib   sir
s а ql а sh а di.   Psi хо t е r а piya   bil а n   h а r   х il   mut аха ssisl а r:   psi х i а trl а r,   psi хо l о gl а r,
s о tsi а l   х izm а tchil а r,   h а mshir а l а r   h а m   shug’ull а nishi   mumkin.   L е kin   f а q а t
psi х i а trl а r   tibbiy   m а ’lum о tg а   eg а   bo’lg а nligi   s а b а bli   turli   d о ri   d а rm о n   yoki
qo’shimch а   d а v о l а sh   usull а rini   t а yinl а shi   mumkin.   K а s а l хо n а l а rd а
psi ха t е r а p е vtl а r   d а v о l о vchi   tibbiy   guruhl а r   t а rkibid а   bo’l а di.   Ch е rk о vd а gi
p а st о rl а r suhb а tl а ri h а m psi хо t е r а p е vtl а r suhb а tig а   а yn а n o’ х sh а ydi, shu s а b а bd а n
А QSHd а   ruh о niyl а rni   t а yyorl а sh   shung а   yo’n а ltirilg а n.   Psi хоа n а litik   bu
psi хоа n а litik   m а rk а zl а rd а   yoki   institutd а   qo’shimch а   t а yyorg а rlik   ko’rg а n
psi хо t е r а p е vtdir.³ Psi⁹ хо t е r а piya   turl а ri   ruh о niy   v а   vr а chl а r   d о im о   em о tsi о n а l
yord а m   b е rib,   turli   m а sl аха tl а r,   tushuntirish   ishl а rini   о lib   b о rg а n   bo’ls а   h а m,
35 ul а rning   а m а liyoti psi хо l о gik n а z а riyag а   а s о sl а nm а g а n edi. Psi хо t е r а piya   а l о hid а
s о h а  sif а tid а  19- а srd а  sh а kll а ng а n bo’ls а  h а m f а q а t  ох irgi o’n yillikl а rd а gin а  k е ng
о mm а l а shg а n. 
1.   Individual   va   guruh   psixoterapiyasi.   Psi хо t е r а piyaning   b о shl а ng’ich   d а vrid а
psi хо t е r а p е vt   bil а n   b е m о r   individu а l   suhb а ti   а s о siy   j а r а yon   his о bl а ng а n   bo’ls а ,
h о zirgi  d а vrd а   guruh t е r а piyasi  riv о jl а ng а n. Bir  yo к i  ikki  t е r а p е vt  bir  h а ft а d а   bir
m а rt а   3   kishid а n   12   kishig а ch а   bo’lg а n   guruh   bil а n   uchr а sh а di.   Bund а n   t а shq а ri
о il а viy  t е r а piya  h а m   k а mid а   ikki   kishi   ishtir о k  et а di, о il а   bir  butun  sif а tid а   q а bul
qilin а di v а  turli mu а mm о l а rni y е chishg а  yord а ml а sh а di. 
2. Qisqa muddatli va uzoq muddatli psixoterepiya. T е r а piyaning turli mudd а tl а rg а
mo’lj а ll а ng а n   m е t о dl а ri   ishl а b   chiqilg а n.   Krizis   d а vrid а   о g’ir   ruhiy   h о l а td а n
chiqish uchun bir yoki bir n е ch а   s еа ns bil а n ch е g а r а l а nish mumkin.   А mm о   qisq а
mudd а tli t е r а piya bil а n bir q а t о rd а  uz о q mudd а tli, bir n е ch а  yill а rg а  cho’zil а dig а n
turl а ri h а m m а vjud. H а r bir psi хо t е r а piya turi m а ’lum n а z а riy m о d е lg а   а s о sl а n а di.
Ul а rd а n   biri   kishil а rning   o’zini   tutishini   to’l а   t а hlil   qilish   bo’ls а ,   q о lg а nl а ri   es а
f а q а t t е r а p е vtik t ех nik а g а   о id bo’l а di. Bugungi kund а   ko’pchilik t е r а p е vtl а r f а q а t
bitt а  n а z а riyaga t а yanib q о lm а y, turli m а nb а l а rd а n eng ya х shi fikr mul о h а z а l а rd а n
h а m unumli f о yd а l а nm о qd а . 
3.   Mijozga   qaratilgan,   mazkazlashtirilgan   psixoterapiya.   Psi хо t е r а piyag а
а m е rik а lik   psi хо l о g   о lim   K а rl   R о dj е rs   а s о s   s о lg а n   bo’lib,   t е r а piyaning   bu
f о rm а sid а   mij о z   uchun   shund а y   em о tsi о n а l   h о l а t   yar а til а diki,   und а   o’z
hissiyotl а rini   m а ’qull а m а slikd а n   qo’rqish   hissid а n   h о li   bo’lib,   b е m а l о l
muh о k а m а g а   kirish а di.   Bund а y   о z о dlik,   ya’ni   m а ’qull а m а slik,   r а d   qilinish
hissid а n   о z о d   bo’lish,   mij о zg а   o’z   mu а mm о l а rini   y е chish   imk о nini   b е r а di.
А m а liyotd а  bund а y psi хо t е r а piya psi хоа n а liz d е b yuritil а di. T е r а piyaning yan а  bir
turi   psi хоа n а lizdir.   Bund а   b е m о rning   miyasig а   k е lg а n   h а r   q а nd а y   fikrni,   nim а g а
t аа lluqli bo’s а  h а m, s е nzur а  qilm а slik, ya’ni m а n qilm а slik k е r а k bo’l а di. T е r а p е vt
b е m о rning o’yl а m а y bildirg а n fikrl а rini  t а hlil  qilish   о rq а li, uning yashirin iztir о b
m а nb а l а rini   а niql а shg а   urin а di,   а yniqs а   b о l а l а r   t а jrib а si   muhim   his о bl а n а di,   ul а r
k а tt а  yoshl а rd а   а vt о m а tik r а vishd а  em о tsi о n а l r еа ksiyani qo’zg’ а ydi.
36 4.   X а tti-h а r а k а t   t е r а piyasi   sh ах s   t ео riyasig а   em а s,   b а lki   s о tsi а l   t ео riyag а
а s о sl а n а di.   Shung а   а s о sl а nib   t е r а p е vt   mij о z   o’zg а rtirm о qchi   bo’lg а n   ха tti-
h а r а k а tining sp е tsifik  х ususiyatl а rini t а hlil qil а di. Bu  ха tti-h а r а k а tl а rning ij о biy v а
s а lbiy   о qib а tl а rini   o’rg а nib,  bu   о rq а li   mij о zning  o’zini   kuz а tishg а ,  o’zini   n а z о r а t
qilishini kuch а ytirishg а   v а   und а   ij о biy sh а rtli r е fl е ks r еа ksiyasini  sh а kll а ntirishg а
h а r а k а t qil а di. Bu m е t о d SSSRd а  qo’ll а ng а n bo’lib, u rus fizi о l о gi I.P.P а vl о vning
sh а rtli r е fl е ks h а qid а gi k а shfiyoti  а s о sid а  ishl а b chiqilg а n. 
5.   Tr а ns а ktli   а n а liz   m е t о di   а m е rik а lik   psi х i а t о r   E.B е rn   ishl а b   chiqq а n.   Bu
yo’n а lish t е r а p е vtl а ri ins о n sh ах sid а  bir v а qtning o’zid а  “ о t а -   о n а ”, “b о l а ”, “k а tt а
о d а m   vzl о sl о g о ” а sp е ktl а ri   m а vjud   bo’l а di   d е b   t ах min   qilish а di.   Mul о q о t
j а r а yonid а   bu   sh ах siy   а sp е ktl а r   turli   о d а ml а rd а   o’z а r о   t а ’sir   (tr а ns а ktsiya)g а
kirish а di.   Mu а mm о   shund а ki,   bir   о d а mning   sh ах siy   а sp е kti,   m а s а l а n,   b о l а l а rch а
impulsivligi,h а r а k а tch а nligi   b о shq а   о d а mning   b о shq а   а sp е kti,   m а s а l а n,
k а tt а l а rning   b о siqligi   а sp е kti   bil а n   o’z а r о   t а ’sirg а   kirish а di,   o’z а r о   t а ’sirg а
kirishg а n q а tn а shchil а r nim а  yuz b е r а yotg а nligini tushunm а ydil а r. 
6.G е lsht а t   t е r а piya   (   n е m.   Gestalt   –   butun   struktur а )d а   bir   q а t о r   m е t о dl а r   ishl а b
chiqilg а n.  Bu  m е t о d  bir  sh ах sning  o’zig а   q а r а tilg а n  bo’lib,  u  sh ах sl а rg а   ichid а gi
m е nning   uz о ql а shishining   о ldini   о lish   uchun   yord а m   b е r а di.   Bund а y   h о l а tl а r
ul а rning   hissiyotl а rid а ,   ха tti   h а r а k а tl а ri   sh а kll а rid а   o’tg а n   d а vrd а gi   e’tib о r
b е rilm а g а n,   ох irig а   y е tk а zilm а g а n   situ а tsiya,   v а ziyatl а r   а s о sid а   о d а m   h о zirgi
v а qtd а   em а s,   o’sh а   v а ziyat   o’tg а n   z а m о n   dunyosid а   yoki   ха yoliy   dunyod а
yash а ydi.   G е lsht а t   t е r а piya   о d а ml а rni   sh ах siy   hissiyoti   v а   ха tti   h а r а k а tig а   q а rshi
bo’lishig а  m а jburl а ydi. 
7.   H а r а k а t   t е r а piyasi   ins о nl а rning   f ао l   h а r а k а tig а   а s о sl а n а g а n.   F а ng а   m а ’lumki,
em о tsi о n а l   h о l а tl а r   ko’pr о q   mush а kl а rning   t а r а ngl а shid а ,   yuz   ko’rinishid а
n а m о yon   bo’l а di,   f ао l   h а r а k а t   es а ,   ya’ni   r а qsg а   tushish,   m а ss а j,   y о g а   v а
m е dit а tsiya ruhiy h о l а tni ya х shil а shg а  yord а m b е r а di. 
8.   B о l а l а r   psi хо t е r а piyasi.   O’yin   m е t о di   b о l а l а r   uchun   ishl а b   chiqilg а n,   chunki
b о l а l а r   o’z   mu а mm о l а rini   bilm а ydi.   T е r а p е vt   m ах sus   o’yin   хо n а l а rid а   b о l а ning
хо hl а g а nch а  o’yn а shig а  ru х s а t b е r а di. B о l а ning o’yin d а v о mid а  yuz а g а  chiq а rg а n
37 v а ziyatd а gi b о l а ning h о l а tig а  q а r а b uning mu а mm о sini bilib  о lishi mumkin. K е yin
es а   o’ying а   q а tn а shib, b о l а   bil а n mul о q о tg а   kirishib,   о t а   о n а si bil а n suhb а tl а shib
mu а mm о ning yechilishig а  yord а m b е r а di. 
38 2.4. Tilshunoslik va psixologiya
1.   Nutqiy   faoliyat   bir   tomondan   tilshunoslikning   o`rganlish   obyekti   bo`lsa,
ikkinchi   tomonidan   psixologiyaning   ham   tekshirish   predmeti   sanaladi.   Demak,
tilshunoslik   bilan   psixologiyaning   ham   kesishish   nuqtasi   mavjuddir.   Ikki   fan
oraligidagi   kesishish   nuqtasi   psixolingvistikaning   o`rganlish   obyekti   sanaladi.
Psixolingvistika, psixologiya, tilshunoslik. 
2.   Psixolingvistika   atamasi   amerika   olimlari   tomonidan   ilmiy   hayotga   olib   kirildi.
Ilk   marta   bu   atama   1946-yilda   amerika   psixologi   N.Pronko   tomonidan   "Til   va
psixolingvistika"   nomli   maqolasida   qo`llanildi.   Lekin   bu   maqolada
psixolingvistikaning   maqomi   keng   ilmiy   jamoatchilik   e'tirof   etadigan   darajada
belgilanmagan   edi.   1953-yilda   Indiana   shtatining   Blumington   shahrida   mashhur
Amerika psixologlari Dj.Keroll va Ch.Osgudlar bilan taniqli tilshunos va etnograf T.
Sibeoklar   tomonidan   o`tkazilgan   universitetlararo   seminarda   tilshunoslik   bilan
psixologiya   munosabatlari   muhokama   etildi   va   bu   ikki   fan   oralig`ida
psixolingvistika   nomi   bilan   yuritiluvchi   alohida   fan   yo`nalishi   bo`lishi   lozimligi
ta'kidlandi. Seminarda turli  ixtisoslik  vakillari  ishtirok etdilar. Xususan,  1953-yilda
"Tilni   o`rganish"   nomli   asar   yozib,   unda   tilshunoslikning   boshqa   fanlar   bilan,
ayniqsa,   psixologiya   bilan   munosabatini   chuqur   tahlil   qilib   dovrug’   qozongan   Dr.
Keroll, folkloristika bo`yicha shuhrat topgan T.Sibeok, tilshunoslik bo`yilcha ancha
mashhur   bo`lib   qolgan,   hindular   tili   va   madaniyati   bo`yilcha   taniqli   mutaxassis
Dr.Jenkins,   tillarning   geneologik   tasnifi   va   til   tarixi   bilan   shug`ulanuvchi   Dr.
Grinberg   kabi   mashhur   olimlar   bi1an   birlikda,   bir   qator   yosh   tadqiqotchilar   ham
ishtirok   etdilar.   Ikki   oy   davom   etgan   bu   seminarda   psixolingvistik   tadqiqotlarning
nazariy   asoslari   bo`yicha   bir   fikrga   kelindi.   Seminarda   ishtirok   etgan   olimlarning
psixolingvistika bo`yilcha umumiy platformasi.  1954-yilda "Psixolingvistika"  nomi
bilan   nashr   etilgan   kollektiv   monografiyada   o`z   ifodasini   topdi.   Bu   kitob   ilmiy
jamoatchilik   o`rtasida   katta   shuhrat   topdi.   Natijada   psixolingvistika   tilshunoslik   va
psixologiya   oralig`idagi   alohida   fan   yo`nalishi   sifatida   e'tirof   etila   boshlandi.   Tez
orada   dunyoning   turli   mamlakatlarida,   xususan,   Angliya,   Fransiya,   Italiya,
Ruminiya, Polsha, Chexoslovakiya, Gollandiya, Rossiya, Norvegiya, Kanada singari
39 qator mamlakatlarida psixolingvistika maktablari dunyoga keldi. 
3.   Psixolingvistika   garchi   asrimizning   50-yillaridan   shakllangan   bo`lsa   ham,   lekin
uning ildizi uzoq davrlarga - tilshunoslikda anchadan buyon davom etib kelayotgan
psixologik   yo`nalishga   borib   taqaladi.   Demak,   psixolingvistika   XIX   asr
tilshunosligida hukm surgan psixologik yo`nalishning mantiqiy davomidir. Shuning
uchun   ham,   avvalo,   psixolingvistikaning   ildizi   bo`lgan   tilshunoslik   nazariyasidagi
psixologik yo`nalish haqida fikr yuritishga to`g`ri keladi. 
4.   Tilshunoslikda   psixologik   yo`nalish   ancha   davrlardan   buyon   hukm   surib
kelayotgan   til   mohiyatini   mantiqiy   asosda   yoritishga   qarama-qarshi   ravishda   XIX
asrning   50-yillarida   qiyosiy-tarixiy   tilshunoslik   negizida   vujudga   keldi.   Bu
yo`nalishning   paydo   bo`lishida   V.fon   Humboldtning   til   falsafasi   katta   ta'sir
ko`rsatdi. Tilshunoslikda psixologik yo`nalishning asoschisi buyuk nemis tilshunosi
V.Fon   Humboldtning   shogirdi   X.Shteyntayldir.   Psixologik   yo`nalish   o`zining
dastlabki davrida bir qator dalillar asosda an'anaviy mantiqiy yo`nalishdan uzilishga
harakat  qildi.  Bu asoslar   quyidagicha:   1)   mantiqiy  va  grammatik  kategoriyalarning
o`zaro   muvofiqligi   juda   kuchsiz   darajadadir.   Ularning   munosabati   doira   va   qizil
tushunchalarining   munosabatiga   qaraydi.   Mantiq   umuminsoniy   mohiyatga   ega.
Shuning   uchun   muayyan   xalqning   tiliga   xos   bo`lgan   xususiyatlarni   ochib
berolmaydi.   Mantiq   gipotezalarga   tayanuvchi   fan   bo`lsa,   tilshunoslik   genetik
xususitga   ega.   Ya'ni   tilshunoslik   "nutqiy   jarayon"ni   tadqiq   etish   bilan   shug`ulansa,
bu jarayon mantiqni qiziqtirmaydi va boshqalar. 
5.   Psixologik   yo`nalish   tarafdorlari   tilshunoslikning   metodologik   asosi   sifatida
mantiqni   emas,   balki   psixologiyani   e'tirof   etdilar.   V.fon   Humboldt   ta'sirida
X.Shteyntal   tilda   "Xalq   ruhi"ning   xalq   psixologiyasining   ifodalanishini   ko`rdi.
Shuning   uchun   ham   tilning   sotsiol   tabiatiga   alohida   ahamiyat   berildi.   U   davrdagi
psixologiya   individual   psixologiya   edi.   Shuning   uchun   X.Shteyntal   sotsiol
psixologiyani   (etnopsixologiyani)   yaratish   va   uni   targ`ib   etish   uchun   M.   Losarus
bilan birgalikda "Etnik psixologiya va tilshunoslik" nomli jurnalni nashr etdilar. XX
asr   boshlarida   V.   Vundt   ham   tilshunoslikning   metodologik   asosi   sifatida   xalq
psixologiyasi   haqidagi   fanni   yaratishga   harakat   qildi.   Lekin   u   alohida   fan   sifatida
40 shakllanmadi.   Shunday   bo`lishiga   qaramay,   tilshunoslikda   psixologiyaga   tayanish
harakati   bir   qator   yangi   yo`nalishlarning   ochilishiga   sababchi   bo`ldi.   Jumladan,
tilshunoslikda   xalq   ruhini   ochishga   intilish   tufayli,   folklorni,   mifologiyani,
topishmoq,   maqol,   matallarga   va   ularda   ifodalangan   xalq   urf-odatlarini   chuqur
o`rganlishga e'tibor kuchaydi. Ular xalq donoligining ifodalovchilari sifatida qaraldi.
6. Psixologik yo`nalish tarafdorlari V.fon Humboldt g`oyalariga sodiq qolgan holda,
tilni doimo rivojlanib boruvchi dinamik, tarixiy hodisa sifatida baholadilar. Bunday
yondashuv qiyosiy-tarixiy tilshunoslik g`oyalariga mos keladi. Shu bilan birgalikda,
assotsiativ   psixologiya   tushunchalari   va   amaliyotini   tilshunoslikka   kiritish
harakatida psixologik yo`nalish tarafdorlari jonli nutqqa, bevosita nutqiy jarayonga,
tilning   ichki   tomoniga,   so`z   va   gaplarning   ma'no   tomoniga   asosiy   e'tiborni
qaratdilar.   Ularning   ta'kidlashlaricha,   jonli   nutqni   o`rganlish,   tilning   mohiyatini   va
kelib chiqishini yaxshiroq tushunishga qulay imkoniyat beradi. Psixologik yo`nalish
vakillarining   bevosita   jonli   nutqqa   e'tibor   qaratishlarida   ham   V.fon   Humboldtning
ta'siri   kuzatiladi.   V.fon   Humboldt   til   va   nutqni   farqlagan   holda,   jonli   nutqni
o`rganlish   jarayonida,  garchi   ma'lum   bir   til   vakillari   bir   umumiy   tilda  gaplashsalar
ham,   ular   ayni   paytda   o`z   tillariga   ham   egadir,   degan   xulosaga   keladi.   Shuning
uchun   jonli   nutqni   va   ayrim   paytda,   individlar   nutqini   o`rganlish   lozim   degan
g`oyani olg`a tashlaydi. 
7. Ma'lumki V.fon Humboldt asarlarida "tilning ichki shakli" tushunchasi markaziy
o`rinni   egallaydi.   Bu   juda   keng   tushuncha   bo`lib,   xalq   ruhi,   urf-odatlari   va
hokazolarni o`z ichiga oladi. Psixologik yo`nalish tarafdorlari  ham bu tushunchaga
katta   e'tibor   berdilar.   X.Shteyntal   uni   til   tarixiga   nisbatan   ham   qo`llashga   harakat
qildi.   Uning   fikricha,   tarixgacha   bo`lgan   davrda   tillar   juda   boy   ichki   shaklga   ega
bo`lgan.   Tarix   davrida   esa   ular   asta-sekin   kamayib   borgan.   Bu   fikrlar   mashhur
fransuz   filosofi   J.   Russo   qarashlariga   g`oyat   monanddir.   "Ichki   shakl"
tushunchasidan   psixologik   yo`nalish   vakillari   so`zning   paydo   bo`lish   jarayonini
tushuntirib   berishda   ham   foydalanadilar.   Xususan,   bu   tushuncha   rus
tilshunosligidagi psixologik yo`nalishning yirik vakili A.A.Potebnya asarlarida ham
markaziy o`rinni egallaydi. Lekin A.A.Potebnya asarlarida qo`llangan "ichki shakl"
41 atamasi   ostida   V.   Fon   Humboldt   tushungan   "xalq   ruhi"   emas,   balki   so`zning   kelib
chiqishliga   asos   bo`lgan   "obraz   markazi"   tushuniladi.   Masalan,   medved   so`zining
paydo bo`lishi uchun xizmat qilgan ichki shakl, obraz markazi ayiqning asal yeyishi
belgisi bo`lgan. 
8.   Til   birliklarining   paydo   bo`lishini   tushuntirishda   psixologik   yo`nalish   vakillari
psixologiyaning   "assimilyatsiya",   "assotsiatsiya",   "appersepsiya"   kabi   atamalaridan
foydalandilar.   Ayniqsa,   "assotsiatsiya"   tushunchasi   A.A.Potenbnyaning   so`zning
paydo   bo`lishi,   so`z   etimologiyasini   bayon   qilishda   keng   qo`llaniladi.   Psixologik
yo’nalish   tarafdorlari   yuqoridagi   sanab   o`tilgan   psixologik   atamalarga   ko`proq
murojaat   qilganliklaridan   ko`rinib   turibdiki,   ular   asosan   bevosita   nutqiy   jarayonga
asosiy   e'tiborni   qaratdilar.   Ular   birinchilardan   bo`lib,   V.Fon   Humboldtning   bog`li
nutqni   lingvistik   tekshirish   obyektiga   aylantirish   lozimligi   haqidagi   fikriga
tadqiqotchilar   diqqatini   tortdilar.   Psixologik   yo`nalish   vakillari,   garchi   tekshirish
metodologiyasida   psixologizmga   asoslanish   nuqtai   nazardan   umumiylikni   tashkil
etsalar ham, lekin ular turli mamlakatlarda bir-biridan farqli jihatlarga ega bo`ldilar.
Jumladan,   Rossiya   psixologik   maktabi   vakillarining   qarashlari,   nemis   psixologik
maktabi   vakillaridan   bir   muncha   farq   qiladi.   Xususan,   Shteyntal,   Vundt   singari
olimlar   psixologiya   tomoniga,   ya'ni   tilning   psixologik   tomoniga   emas,   balki
psixologiyaning   til   tomoniga   e'tibor   qaratdilar.   A.A.Potebnya   grammatikaning
o`ziga xos xususiyatlarini ochishda psixologik tushunchalardan foydalandi. 
9.   Psixologik   yo`nalish   asoschilari   til   xususiyatida   psixologik   omillarning   rolini
oshirib   yubordilar.   Ko`pincha   psixologik   kategoriyalar   bilan   grammatik
kategoriyalar   qorishtirildi.   Psixologik   yo’nalish   vakillarining   bunday   kuchsiz
tomonlarini   anglash   XIX   asrning   70-yillarida   tilshunoslikda   yangi   yo`nalishning   -
yosh grammatikachilar maktabining tug`ilishiga olib keldi. 
10.   Yosh   grammatikachilar   maktabi   g`oyalari   Germaniyaning   Leypsig   universiteti
olimlari tomonidan yaratildi. Bu maktab psixologik yo`nalish bag`rida rivojlandi va
unga   tanqidiy   yondashish   asosida   shakllandi.   Yosh   grammatikachilar   tilning
psixologik tabiatini e'tirof etgan holda, etnopsixologiyani ilmiy uydirma sifatida rad
qildi va tilshunoslikning  tekshirish obyektiga beriladigan yagona reallik individ tili
42 deb   baholanadi.   Shuning   uchun   ham   ular   asosiy   e'tiborni   nutqiy   jarayonni,   nutqiy
jarayondagi   fonetik   o`zgarishlarni   o`rganlishga   qaratdilar.   Tilshunoslikning   yagona
metodologik   asosi   individual   psixologiya   ekanligini   ta'kidlaydilar.   Shu   bilan   birga
tilning   mohiyatini   psixologiya   bilan   qorishtirmadilar.   Tilning   moddiy   tomonini
tekshirishga   alohida   diqqat   qildilar.   Tilshunoslikda   psixologik   yondashuv   an'anasi
uzoq   davom   etdi.   XX   asr   boshlarida   A.Marti   asos   solgan   universal   grammatika
nazariyasi   uchun   ham   ana   shu   yondashuv   poydevor   bo`lib   xizmat   qildi.   A.Marti
universal   grammatika   yaratish   mumkinligining   tayanch   nuqtasi   sifatida   barcha
tillarning   bir   xil   psixologik   mazmunni   ifodalashini   va   bir   xil   ichki   qurilishga   ega
ekanligani,   chunki   har   qanday   inson,   qaysi   tilga   mansub   bo`lishidan   qat'iy   nazar,
umumiy   psixofiziologik   tuzilishga   ega   bo`lishini   ta'kidlaydi.   A.Martining   fikriga
ko`ra,   tilshunoslikning   asosiy   vazifasi   universal   til   vositalari   orqali   ifodalangan
mazmun   va   psixik   funksiyalarni   aniq   tavsiflash   va   tahlil   qilishdan   iborat   bo`lish
kerak.   Asrimizning   50-yillarida   maydonga   kelgan   psixolingvistika   psixologik
yo`nalishning   eng   yaxshi   jihatlarini   davom   ettirdi   va   uni   yangi   bosqichga   olib
chiqdi.
43 44 2.5. Tilshunoslik va geografiya
Lingvistik   geografiya.   Tilshunoslik   geografiya   bilan   ham   uzviy
aloqadadir.   Chunki   davrlar   o`tishi   bilan   ma'lum   bir   tilda   so`zlashuvchi   etnik
guruhdar   turli   joylarga   tarqalib,   o`troqlashadilar.   Demak,   tillarning   ham   tarqalish
o`rinlari   mavjud.   Ularning   tarqalish   joylarini   kartalashtirish   imkoni   bor.   Shunday
ekan,   tilshunoslik   bilan   geografiya   o`rtasida   qandaydir   munosabat   bo`lishi   tabiiy.
Bunday   munosabat,   ayniqsa,   muayan   lingvistik   hodisalarning   tarqalish   zonalarini
belgilashda,   lingvistik   va   dialektik   atlaslar   tuzishda   yorqin   nomoyon   bo`ladi.
Tilshunoslik   bilan   geografiyaning   ana   shunday   munosabatiga   e'tibor   qaratilishi
natijasida   lingvistik   geografiya   yoki   lingvogeografiya   va   areal   lingvistika
maydonga keldi. Lingvistik geografiya lingvistik hodisalarning tarqalish zonalarini
o`rganuvchi   tilshunoslikning   alohida   bo`limi   sifatida   XIX   asrning   oxirlarida
dialektologiyadan   o`sib   chiqdi.   Turli   tillarda   dialektal   farqdanishlar   haqidagi
materiallarning yig’ilishi natijasida bu farqlanishlarning muayyan til hududida mos
kelish   yoki   mos   kelmaslik   chegaralarini   aniqdash   muammosini   keltirib   chiqardi.
Demak,   lingvistik   geografiya   dialektologiya   materiallariga   tayanadi.
Lingvogeografiya   bilan   dialektologiya   makon   va   zamon   faktorlariga   turlicha
munosabatda   bo`lsa-da,   makon  faktori   lingvogeografiyada  ham,  dialektologyyada
ham bir xil ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, territoriya faktori lingvogeografiyaning
asosini tashkil etadi. Chunki lingvogeografiya keng territoriyaga ega bo`lishi va bir
vaqtda ko`plab faktlarni qamrab olishi, umumlashtirish hajmining beqiyosligi bilan
tasviriy   va   tahliliy   xususiyatga   ega   bo`lgan   dialektologiyadan   ajralib   turadi.
Dialektologiyada   ma'lum   bir   tilning   dialektal   xususiyatlarini,   aniqlash,   bu
xususiyatlarni   aks   ettiradigan   dialektal   atlaslar   tuzish   kabi   muammolar
o`rganliladi.   Dialektal   atlaslar   tuzilishi   dialektologiyadan   lingvistik   geografiyaga
o`tish davri hisoblanadi. Areal lingvistika. Areal lotincha area "maydon", "kenglik"
so`zidan   olingan.   Areal   lingvistika   tilshunoslikning   bir   bo`limi   bo`lib,   lingvistik
hodisalarning   muayyan   kenglikda   tarqalishini   va   tillararo   (dialektlararo)
munosabatni   lingvistik   geografiya   metodlari   asosida   o`rganadi.   Areal
linvgistikaning asosiy vazifasi til xususiyatlarining hududiy bo`linishini tavsiflash
45 va   izogolossalarni   talqin   qilishdan   iboratdir.   Natijada   dialektlar,   tillar   va   areal
jamoalar   (til   ittifoqlari)   o`rtasida   o`zaro   ta'sir   maydonlari   (areallari)   aniqlanadi.⁴⁷
Areal   lingvistika   atamasi   tilshunoslikka   M.J.Bartoli   va   Dr.Viddassi   tomonidan
1943-yilda   olib   kirildi.   Uning   asosiy   tamoyillari   1925-yildayoq   M.Bartoli
tomonidan olg`a surilgan. Areal lingvistika lingvistik geografiya va dialektologiya
bilan   chambarchas   bog`liqdir.   Uning   markaziy   tushunchasi   til   yoki   dialekt
arealidir.   Boshqacha   aytganda,   ayrim   lingvistik   hodisalarning   tarqalish   chegarasi
va   ularning   yig`indisidir.   Shuningdek,   areal   atamasi   ayrim   tillar   va   tillar
guruhining tarqalish chegarasini ifodalash uchun ham qo`llaniladi. Masalan,turkiy
areal,   hind-yevropa   areali   va   boshqalar.   Areal   lingvistikani   yana   bir   markaziy
tushunchasi   izoglossadir.   Tilning   barcha   sathlari   uchun   bu   tushuncha   xarakterli	
⁴⁸
bo`lib,   sathlararo   yana   konkretroq   atamalar   bilan   farqlanadi:   fonetik   izoglossalar
uchun   izofonlar,   leksik   izoglossalar   uchun   izolekslar,   semantik   taraqqiyot   uchun
izosemlar   va   boshqalar.   Izoglossalar   bog`liq   va   konvergent   izoglossalarga
bo`linadi.   Bularning   birinchisi   bir   genetik   umumiylikka   ega   bo`lgan   tillarda
rivojlanadi   va   ularni   tiklash   uchun   qiyosiy   -   genetik   tadqiqotlar   usulidan
foydalaniladi.   Konvertgent   izoglossalar   esa   uzoq   davrlar   bir   hududda   yaqin
aloqada   bo`lish   natijasida   areal   umumiylikning   vujudga   kelishi   asosida   hosil
bo`ladi.   Bunday   izoglossalar   tipologik   tahlil   usullari   asosida   aniqlanadi.   Areal
lingvistikaning shakllanishida dialektologik va lingvistik atlaslar katta xizmat qildi.
Areal   lingvistikaning   paydo   bo`lishi   va   rivojlanishida   A.Meye,   Bartoli,
B.A.Terrachini,   Dr.Bonfante,   V.Pizani   singari   olimlarning  xizmati   alohida  ajralib
turadi.   Ular   ushbu   yo`nalishning   nazariy   asoslarini,   tushunchaviy   apparatini
belgilab   berdilar.   Turkiy   tillarni   areal   nuqtai   nazardan   o`rganilishda   N.   Z.
Gadjiyeva,   A.B.Jo`rayev   singari   olimlarning   xizmatlari   katta.
Ayniqsa,A.B.Jo`rayevning   o`zbek   tilini   areal   o`rganlishning   nazariy   asoslarini
belgilab berishdagi xizmatlarini alohida ta'kidlash lozim.
46 47 XULOSA
Tilshunoslik   ham   fanlar   sistemasida   bir   qancha   fanlar   bilan   uzviy   aloqadadir.
Bu   aloqalarsiz   tilshunoslikning   o`rganilish   obyekti   bo`lgan   tilning   o`ziga   xos
tomonlarini   ochib   berish   mumkin   emas.   Masalan,   tilshunoslikning   fonetika
bo`limida   nutq   tovushlarining   akustik   tomoni   fizikaning   akustika   bo`limi
ma'lumotlari   asosida   o`rganliladi.   Nutq   tovushlarning   paydo   bo`lishida   ishtirok
etadigan   nutq   organlarining   vazifasini   fiziologiya   materiallarisiz   bayon   qilish
mumkin emas. Yoki nutq patalogiyasi muammolari tibbiyot fani bilan uzviy aloqada
hal   qilinadi.   Tilshunoslikda   lisoniy   birliklarning   boshqa   lisoniy   birliklar   bilan
birikish   imkoniyatlari   va   ushbu   imkoniyatning   yuzaga   chiqish   masalalari   bilan
shug`ullanuvchi   valentlik   nazariyasining   vujudga   kelishi   bevosita   kimyo   fanining
ta'siri   bilan   bog`liqdir.   Keyingi   davrlarda   avtomatikaning   rivojlanishi   tilshunoslik
faniga   ham   o`z   ta'sirini   ko`rsatdi.   Tilshunoslikda   lingvistik   modellashtirish,
avtomatik tarjima muammolari paydo bo`ldi. Ana shunday muammolar tilshunoslik
fanining   matematika,   kibernetika   kabi   fanlar   bilan   aloqasini   kuchaytirdi.   Bu
omillarning   barchasi   tilshunoslikni   fanlar   sistemasida   boshqa   fanlar   bilan
munosabatda o`rganilishini taqozo etadi. 
1. Ana shundagina yosh mutaxassis bu fanning fanlar sistemasida tutgan o`rnini
to`g`ri   payqay   oladi.   Shuni   ta'kidlash   kerakki,   tilshunoslikning   tabiiy   fanlar   bilan
aloqasi   uning   fanlar   sistemasida   boshqa   fanlar   bilan   aloqasining   bir   qismini   o`z
ichiga   oladi.   Tilshunoslikning   fanlar   sistemasida   tutgan   o`rni   va   bu   sistemada
boshqa   fanlar   bilan   munosabatini   to`liq   talabalarga   va   yosh   tilshunos
mutaxassislarga   yetkazmoq   uchun   tilshunoslikning   ijtimoiy   fanlar   bilan
munosabatini yoritish maqsadga muvofiqdir. O`zaro so`zlashganda fan so`zini ko`p
eshitamiz.   Lekin,   fan   nima?   U   nimalarni   o`z   ichiga   oladi?   Bu   savollarga   javob
berishda   ko`pincha   o`ylanib   qolamiz.   O`zbek   tilining   izohli   lug`atida   fan
tushunchasi   haqida   quyidagicha   izoh   beriladi:   "Tabiat   va   jamiyatning   taraqqiyot
qonuniyatlarini ochib beruvchi hamda atrofdagi muhitga ta’sir ko`rsatuvchi bilimlar
sistemasi". 
48 2.Inson   paydo   bo`libdiki,   o`zini   qurshab   turgan   olamni   va   shu   olamning
tarkibiy   qismi   bo`lgan   o`zini   ham   bilishga   qiziqib   keladi.   Ana   shunday   qiziqish
ayniqsa,   qadimgi   Sharq   mamlakatlarida,   xususan,   Misr,   Hindiston,   Xitoy   singari
mamlakatlarda   kuchaydi   va   tabiat   va   jamiyatning   taraqqiyot   qonunlarini   amaliy
asosda   kuzatib,   bashorat   qiluvchi   maxsus   kishilar   -   mutafakkirlar   yetishib   chiqdi.
Bunday mutafakkirlarning olamni amaliy kuzatishlari natijasida chiqargan xulosalari
jamlana   borib   matematika,   astronomiya,   mantiq,   etika   singari   fanlarning   asoslari
paydo bo`ldi. 
3   O`zbek   tilida   fan   ma’nosida   ilm   atamasi   ham   qo`llaniladi.   Lekin   ilm
atamasining   ma’nosi   kengroq.   Islom   Sharqida   "ilm"   tushunchasi   ham   diniy,   ham
dunyoviy mazmun kasb etgan.
49 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1. Абдураҳмонов Х., Маҳмудов Н. Сўз эстетикаси. Тошкент, 1981.  
2. Актисова О.А. Синтаксические средства реализации концептов в
аспекте   эволюции   типов   повествовательной   речи:   На   материале   описаний   в
романах     “Преступление   и   наказание”   Ф.М.Достоевского   и   “Мастер   и
Маргарита”  М.А.Булгакова:  Автореф.  дис.   ...  канд.  филол.  наук.  –  Волгоград :
Волг. гос. ун-т , 2006. – С. 29.
3. Артемова   О.Е.   Лингвокултурная   специфика   текстов   прецедентного
жанра “лимерик”: На материале английского яз ыка: Дис… канд. филол. наук. –
Уфа: БашГУ, 2004. – С. 
4. Будаев   Э.В.Становление   когнитивной   теории     метафор ы   //
Лингвокуль т урология.  В ы пуск 1. – Екатеринбург, 2007.  – С.16-32.
5. Валгина Н.С. Теория текста. – М.: Логос, 2004. – 424 с.
6. Воркачев   С.Г.   Лингвокультурология,   языковая   личность ь ,   кон ц епт:
становление   антропо ц ентрической   парадигмы   в   языкознании   //
Филологические науки. – Москва, 2001. – № 1. – С. 64.  
7. Воҳидов Р., Неъматов Ҳ. Сўз бағрида маърифат. -Т.: Ёзувчи, 2001.
8. Галперин   Р.И.   О   понятии   текст   //   Вопросы   языкознания.   –   Москва,
1974.  –  № 6.    – С .22.
9. Горелов   И.Н.,   Седов   К.Ф.   Осно вы   психолингвистик и:   Учеб ное
пособие. – М.: Лабиринт, 2001. – С. 4.
10. Григорева   В.С.   Дискурс   как   элемент   коммуникативного   про ц есса:
прагмалингвистический и когнитивный аспекты : монография – Тамбов : Изд-
во Тамб. гос. техн. ун-та, 2007.
11. Дейк Т.А. ван. Яз ы к. Познание. Коммуникация. – М.:   Прогресс,
1989. – С. 117.
12. Демянков В.З. Понятие и концепт в   художественном   литературе
и в научном языке  //  Вопросы филологии. – М осква,  2001.  –  №1.  – С . 35-47.
13. Лузина   Л.Г.   /Под   общ.   ред.   Э.С.Кубряковой.   –   М. :   МГУ   им.
М.В.Ломоносова , 1996.  – С. 129-134.
50 14. Жинкин   Н.И.   Реч   как   проводник     информации.     –   М.:   Наука,
1982.-157с.
15. Залевская   А.А.   Введение   в   психолингвистику:   Учебник   для
студентов   высших   учебных   заведений.   –   М.:   Российский   гос.   гуманит.   ун-т,
1999. – С. 25.
16. Зикриллаев   Ғ.   Назария   -   қуруқ   оғоч   //   Истиқлол   ва   она   тили
қурилиши, талқини ҳамда таълими. -Т., 2000 
17. Зоркина   О.С.   О   психологическом   подходе   к   изучению   текста   //
Язык и култура. – Новосибирск, 2003. – С. 205-210.
18. История   лингвистических   учений.   Средневековый   Восток.   Отв.
ред. А. В. Десни ц кая. -Л.:Наука. 1983. 
19. Караулов Ю.Н. Русская яз ы ковая личность и задача её изучения //
Яз ык   и личность. – М.: Наука, 1989. – С. 3-8.
20. Караулов  Ю.Н.  Русский  яз ык  и  языковая  личность.   –  М.:   Наука,
1987.  – 263 с.
21. Каримов   И.А.   Юксак   маънавият   –   енгилмас     куч.   –Тошкент:
Маънавият, 2007.
22. Ковшиков   В.А.,   Пухов   В.П.   Психология.   Теория   речевой
деятельности: Учебник для вузов. – М.: Астрел, АСТ, 2007. – 318 с.
23. Комарова   Л.И.   Современные   подходы   к     изучению
художественного   текста   //   Аналитика   культурологии.   Э лектронное   научное
издание. ИССМ ,  1990. – 4045.
24. Кравченко   А.В.   Знак,   значение,   знание.   Очерк   когнитивной
философии языка.   –  Иркутск : ИГУ, 2001. –   №1.  – С. 60.
25. Краткий   словарь   когнитивн ы х   терминов   //   Кубрякова   э.С.,
Демянков В.З.,   Панкратс Ю.Т., Лузина Л.Г. /   Под общ. ред. Э.С.Кубряковой.   –
М. : МГУ им. М.В.Ломоносова , 199 6 .  – С . 47.
26. Краткий   словар ь   когнитивных   терминов   э.С.   Кубрякова,   В.З.
Демянков,  Ю.Г. Панкратс, Л.Г. Лузина. – М. 2007. 
51

Tilshunoslik va tabiiy fanlar aloqasi

KIRISH……………………………………………………………………..2

BIRINCHI BOB. TILSHUNOSLIKNING BOSHQA FANLAR BILAN O’ZARO INTEGRATSIYASI.....................................................................5

1.1.     Tilga  ijtimoiy        hodisa          sifatida yondashish............................5

1.2. Tilning boshqa fanlar bilan aloqasi...........................…………………..9

IKKINCHI BOB. TILSHUNOSLIK VA TABIIY FANLAR ALOQASI…………………………………………………………………12

2.1. Odam genetikasi va tilshunoslik………………………………………21

2.2. Tilshunoslik va kimyo………………………….……………………..26

2.3. Tilshunoslik va psixatriya……………………………………………..31

2.4. Tilshunoslik va psixologiya…………………………………………...36

2.5. Tilshunoslik va geografiya…………………………………………….41

XULOSA......................................................................................................43

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI..............................45