• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 322.0KB
Покупки 1
Дата загрузки 17 Январь 2025
Расширение doc
Категория Лингвистика

Продавец

Lola Mamurova

Дата регистрации 25 Сентябрь 2024

16 Продаж

Tinish belgilari

ko‘ra:ndov so‘zlar so‘zlovchining his-hayajonini (sevinchi, qayg‘usi, qo‘rqishi, havasi, achinishi, taajjubi, nafrati, pichingi afsusi va...), ha va yo‘q so‘zlari so‘zlovchining roziligi yoki qarshiligini bildiradi. Boshlangich sinfda tinish belgilar soni kam bo‘lsada muntazam o‘rgatib boriladi. 4-sinfda o‘quvchilar „Gapning uyushiq bo‘laklari" mavzusi o‘rganilganda sanash ohangi bilan bog‘langan bo‘laklarda vergulning vazifasi bilan tanishadilar.O‘qituvchi ikki gapni o‘qib taqqoslash bilan nuqta va vergulda ohangning qanday berilishini ko‘rsatadi. Masalan, Biz ona tilimizni sevib о’rganamiz (Gap oxirida ovoz pasayadi, pauza O‘quvchi har bir gapning mazmuniga to‘la tushungan bo‘lishi bilan birgalikda, undagi tinish belgining nima uchun ishlatilganligi, uning sintaktik vazifasi nimadan iborat ekanligini aniq tasavvur qilib turish kerak.O‘quvchi biror matnni aytib beradi, o‘quvchilar tinish belgilarini mustaqil qo‘yadilar.Matn yozib bo‘lingach, o‘quvchilar tinish belgilarining qo‘yilishi sababini izohlaydilar. Ko‘pincha o‘quvchilar gapni sintagmalarga ajratishda va gapdagi sintagmalar orasida vergulning qo‘yilgan yoki qo‘yilmagan o‘rinlarida yanglishadilar. Gapdagi sintagmalar har doim ham vergul bilan ajratilavermaydi.Punktuatsiya mashqlaridan biri o‘quvchilarning o‘zi, punktuatsiya qoidasiga mos keladigan misollar totib, tinish belgilarining ishlatilish sababini tushuntirishdir.Matn tinish belgilarining turli xillarini o‘z ichiga olgan bo‘lish kerak.Mashqning bu turi punktuatsiya o‘rgatishda keng tarqalgan usul bo‘lib, dastavval, o‘quvchilarning mustaqil ishlash faoliyatini yaxshilaydi.Punktuatsiya o‘qitishda turli xildagi diktantlar o‘quvchilarning xatosiz yozish malakasini takomillashtirishda katta ahamiyatga egadir.O‘qituvchining diktovkasi orqali o‘quvchilar tinish belgilarning qo‘yilishi pauza, logik urg‘u kabilarga ham bog‘liq ekanligini uqib oladilar. O‘quvchilarning yozma ishlarida punktuatsion xatolar uchraydi.Agar o‘quvchi gapda tinish belgilarini nima uchun va qayerga qo‘yish kerakligini bilmasa, uni qo‘ymagani ma’qul. Zarur tinish belgisini qo‘ymay, biror tinish belgisini tavakkal, ammo noo‘rin ishlataverish xafliroq, bu ham o‘quvchining, ham o‘qituvchining ishini 78 tamoyil yetakchi bo‘lib, keyingi ikki tamoyil shunga asoslanadi – yordamchi tamoyil. Hozirgi o‘ zbek tilida tinish belgilari, ularning nomlanishi va shakli quyidagicha: № NOMI SHAKLI 1. Nuqta . 2. So‘roq belgisi ? 3. Undov belgisi ! 4. Nuqtali vergul ; 5. Ko‘p nuqta ... 6. Vergul (qo‘sh vergul) , ,, 7. Ikki nuqta : 8. Tire (qo‘sh tire) – 9. qavs (qo‘sh qavs) ( ) 10. Tirnoq (qo‘sh tirnoq) “” 54 — Ona tili darslarida tinish belgilarini ishlatish maqsad va vazifalarini ochib berish. — Ona tili darslarini punktatsiya xatolar ustida ishlah. O‘zbek tili punktuatsiyasining vazifalarini ochib berish. — Punktuatsion xatolarni bartaraf etish yo‘llarini ochib berish. — Ona tili darslarida tinish belgilarini qo‘llash qoidalari nazariy va amaliy yoritib berish. Kurs ishi mavzusining obyekti . O‘quvchilarga tinish belgilarini o‘rgatish orqali ular nutqini va imlo qoidalarini o‘stirish va topshiriqlar tizimni ishlab chiqish.Bizga ma`lumki, maktab ostonasiga ilk qadam qo‘ygan bolaning faoliyatida o‘yin asosiy o‘rinni egallaydi. O‘yin ularning eng sevimli mashg‘uloti bo‘lib ular har qanday mashg‘ulotni o‘yin bilan uyg‘unlashtirishga harakat qiladilar. Shunday ekan, o‘qituvchi o‘quvchi foliyatidan ularning sevimli mashg‘uloti o‘yinni siqib chiqarmasdan, undan maqsadga muvofiq foydalanish bilan ta`lim jarayonining samaradorligini oshirishga imkon beradi. Shu jihatdan qaraganda, ta`lim jariyonida qo‘llanadigan didaktik o‘yinlarning roli beqiyosdir.Didaktik o‘yinlar ta`lim jariyoni samaradorligini oshiradi ta`lim jariyonida o‘quvchilar faolligini o‘qish motivlarini rivojlantiradi. Mazkur kurs ishida darslarni aqliy hujim, mustaqil tahlil, ta`lmiy o‘yin, turli ko‘rinishdagi yozma ishlar,diktant,insho, nazorat ishlari o‘z bilimini tekshirish kabi usullardan foydalanishga alohida e`tibor berildi. Har bir darsning mazmuni va g‘oyasidan kelib chiqqan holda darsning maqsadi va metodlarini belgiladik. Ona tili darslarida tinish belgilarini o‘rganishda ham o‘quvchilarning tinish belgilarini puxta o‘zlashtirishlarini, tinish belgilarini tahlil qila olishlarini ta`minlash kerakligini hisobga olgan holda metod tanlashga e`tibor qaratildi. Kuzatish,tushuntirish, induktiv,deduktiv,analiz va sintez metodlarini birgalikda olib borish metodlaridan foydalanish samarali foyda beradi. 8 7. Ayrim orden va medallar, faxriy unvonlar nomi qo‘shtirnoq ichida beriladi. “El-yurt hurmati” ordeni 1998-yil 28-avgustda ta’sis etildi. Professor Q.G‘.Abdullayev “O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan xalq ta’limi xodimi” faxriy unvoni bilan mukofotlandi. 8 8. Qonun, farmon, buyruqlarning nomi, ayrim bandlari qo‘shtirnoq ichida beriladi. 1995-yil 6-may kuni “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida” gi Qonuniga o‘zgartirishlar kiritish haqida” Qonun qabul qilindi . 9 9. Sinflar, kurslar, buyruq va qarorlarga qo‘shilib yoziladigan harflar qo‘shtirnoqqa olinadi. 5-“A” sinf, 11-“B” kurs, 95-“B” buyruq, 12-moddaning “G” bandi va boshqalar. 10. Baho ballari qo‘shtirnoqqa olinadi. “besh” baho, “yaxshi” baho. ____________________________ 38 Punktuatsiya asosi deganda tinish belgilarinig qo‘llanishi nimaga bog‘liqligi tushuniladi. O‘zbek tili Punktuatsiyasining birinchi asosi o‘zbek tilining grammatik sistemasi nutqning mazmun, intonatsiya va tuzilish tomonlarining bir butunligini tashkil qiladi. Bu o‘zbek tili Punktuatsiyasining negizidir. O‘zbek tili Punktuatsiyasining ikkinchi asosi rus tilining punktuatsion sistemasidir. Grammatik sistema nutqning mazmuni, intonatsion va tuzilish tomonlarining bir butunligini tashkil qiladi. Bu o‘zbek tili Punktuatsiyasining negizidir. O‘zbek tili Punktuatsiyasining ikkinchi asosi rus tilining pungtuatsion sistemasidir. Bu- o‘zbek tilidagi ko‘pchilik tinish belgilarining rus tilidan o‘zlashganligi, rus tilida Punktuatsiyasining ilmiy va nazariy jihatdan chuqur ishlanganligi, bilan bog‘liq. Punktuatsiya prinspi –tinish belgilarining qaysi usul va tartibda qo‘llanilishi demakdir. O‘zbek tili Punktuatsiyasining prinsplsri quyidagilardir. 1. Logikgrammatik tamoyil. Bu prinsipda tinish belgilarining qo‘llanishi nutqning mazmuni, tuzilishi, intonatsiyasi bilan bog‘liq. 2. Stilistik tamoyil. Bu prinspda tinish belgilarining qo‘llanishi nutq stili bilan aloqador bo‘ladi. 3. Differentsiya tamoyil. Bu prinspda tinish belgilarining qo‘llanishi yozuv texnikasi (formasi) ni aniqlash (differentsiya qilish) bilan bog‘liq. Tinish belgilarining qo‘sh qo‘llanish sistemasi (masalan boshida yoki oxirida ikki qo‘shtirnoqning barobar qo‘llanishi) ham shu prinspga a’loqador. Kurs ishi mavzuning dolzarbligi: ona tili darslari fan o‘qituvchilari tomonidan puxta o‘ylangan, ma’lum tizimga solingan, o‘quvchilar aqlliy bilimlarini charxlaydigan bo‘lishi lozim. Zotan, “Milliy dastur”da ko‘zda tutilgan asosiy masala – O‘zbekistonning kelajagi bo‘lgan barkamol avlod, komil insonni tarbiyalab voyaga yetkazish jamiyatning oldida turgan muhim vazifadir. “To‘qqiz yillik (1-9- sinflar) o‘qishdan iborat umumiy o‘rta ta’lim majburiydir. Ta’limning bu turi boshlang‘ich ta’limni (1-4-sinflar) qamrab 5 O‘zbek tilshunosligida tinish belgilari dastlab Abdurauf Fitratning “Nahv” asarida o‘rganiladi va “turish belgilari” deb nomlanadi. Fitrat tinish belgilarini shunday ta’riflaydi: “So‘zlarni to‘plab bir-biriga baylab gap tuzishda “o‘y” qulay anglashilsin deb turli belgilar ishlatiladir. Bunlarning hammasig‘a birdan “turish belgilari” yo sodacha “turishlar” deyiladir. Turish belgilaridan qaysi birtasini gapning qaysi bo‘lagidan so‘ng qo‘yilishi to‘g‘risida har birining o‘z o‘rnida ma’lumot berilgusidir. Bunda hammasini bir qatordan ko‘rib o‘tishimiz kerak: “Nuqta» (.)dir. Bunga kelgach o‘qug‘uchining to‘xtashi lozim. “Bir tinish belgisi» (;)dir. Bunga kelgach o‘qug‘uchi to‘xtamaydir; biroq gapdagi so‘zlarning munosabatlari uzilmasin uchun bir nafas tolish (bir tinish) vaqti turib o‘tadir. “Yarim tinish belgisi» (;)dir. Bunga kelgach o‘qug‘uchi yarim tinish vaqti turib o‘tadir. So‘rash belgisi (?)dir. Undash belgisi (!)dir. Qo‘sh nuqta (:)dir. Tirnoqlar («»)dir. Yoylar ( )dir. To‘rtkul (to‘rtburchak) yoylari [ ]dir. Ulkan yoylar { }dir. Chiziq (-) dir. Nuqtalar (...)dir”. Hozirgi o‘zbek tilida tinish belgilari to‘rt jihatdan - qo‘llanish o‘rni, ishlatilish usuli, tuzilishi va vazifasi jihatidan tasnif qilinadi. 19 zaminida) vujudga kelgan, ya’ni [:]; ko‘p nuqta nuqtaning gorizontal usuldagi kombinatsiyasi asosida (uchta nuqtaning birikuvi zaminida) paydo bo‘lgan, ya’ni [...]; nuqtali vergul nuqta va vergulning qo‘shiluvi asosida tug‘ilgan, ya’ni [;]. Bunda vergul va nuqta ustma-ust qo‘yilgan. Qavs ham ikki elementdan iborat bo‘lib, uning birinchisi “ochiluvchi qavs”, ikkinchisi “yopiluvchi qavs” deb yuritiladi. “Yopiluvchi qavs” ba’zan “yarim qavs” ham deyiladi va numerativlarni bildiruvchi raqam hamda harflardan so‘ng qo‘llanadi.So‘roq, undov va qo‘shtirnoqlarning tarkibi yanada murakkabroq. So‘roq belgisi ham, undov belgisi ham ikki elementdan iborat. Ma’lumki, “undov belgisi lotincha lo - undov so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, unga nuqta (.) ning qo‘shilishidan hosil bo‘lgan” Tinish belgilarining vazifasiga ko‘ra tasnifi. Tinish belgilari, o‘z vazifasiga ko‘ra, uch guruhga bo‘linadi: Chegaralovchi tinish belgilari. Bular yozma matndagi ayrim qismlarning leksik-semantik farqlanishi va ajralishini, grammatik-uslubiy chegaralanishini ularning boshlanish va tugallanish nuqtasini hamda o‘rinlashuv doirasini ko‘rsatadi. Bunga qo‘shtirnoq, qavs (qo‘sh qavs) kabi tinish belgilari kiradi. Ayiruvchi tinish belgilari. Bular yozma matnlarni yoki ularning qismlarini bir-biridan ajratish va muayyan qismning tugallanishini ko‘rsatish uchun xizmat qiladi: bunday ajratish logik-grammatik jihatdan bo‘ladi. Bularga nuqta, so‘roq, undov, nuqtali vergul kiradi. Murakkab vazifali tinish belgilari. Bular yozma matn qismlarini o‘rni bilan ham ajratish, ham chegaralash, ba’zan ham biriktirish vazifalarini bajaradi. a) “ajratish + biriktirish” vazifasini bajaruvchilar (ikki nuqta); b) “ajratish + chegaralash + biriktirish” vazifasini bajaruvchilar (vergul, tire); d) fikrning bo‘linishi, qisqarishni va turli emotsiyalarni bildiruvchilar (ko‘p nuqta) . “O‘zbek tili va adabiyoti” jumalida tilshunos olimlar prof. N.Mahmudov, katta ilmiy xodimlar A.Madvaliyev, N.Mahkamov tomonidan chiqarilgan “O‘zbek tili punktuatsiyasining asosiy qoidalari”da tinish belgilari 2 turga ajratilgan holda yoritiladi:Tinish belgilarining gap oxirida qo‘llanilishi bo‘limida nuqta, so‘roq, undov va ko‘p nuqta belgilarining qo‘llanish holatlari misollar asosida izohlanadi. Tinish belgilarining gap ichida qo‘llanilishi bo‘limida esa vergul, nuqtali vergul, tire, ikki nuqta, qavs, qo‘shtirnoq kabi belgilarning ishlatilish holatlariga 76 chiziqcha bundan mustasno), ular nutqning ayrim qismlarini boshqalaridan ajratish uchun ishlatiladi va har doim bitta belgilar sifatida namoyon bo‘ladi.Shunday qilib, tinish belgilari matnni fikrlarni yozma ravishda ifoda etish uchun muhim bo‘lgan qismlarga ajratishga yordam beradi (semantik artikulyatsiya), nutqning semantik tuzilishini ko‘rinadigan qiladi, alohida gaplarni va ularning qismlarini (sintaktik artikulyatsiya) ta'kidlab, intonatsiyani ko‘rsatishga xizmat qiladi, shuningdek fraza intonatsiyasi, iboraning ritmi va ohangdorligi. Shuni yodda tutish kerakki, ba'zi tinish belgilarida faqat tarkibiy va sintaktik printsip aks etadi (masalan, tinish belgilarini qismlar o‘rtasida belgilash) murakkab jumla), boshqalar - semantik va intonatsion printsip (masalan, ajratilgan a'zolar uchun tinish belgilarini belgilash); uchinchisi uchta printsipga asoslanadi (masalan, so‘roq gapining oxiriga savol belgisini qo‘yish). Tinish qoidalari imlo qoidalaridan farqli o‘laroq, tinish belgilarini majburiy belgilash bilan birga ularni ixtiyoriy ravishda ishlatishga imkon beradi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR I. SIYOSIY ADABIYOTLAR 1. Sh.Mirziyoyev Erkin va farovon, demokratik O zbekiston davlatini birgalikda ʻ barpo etamiz. Toshkent -―O zbekiston -2016. 56 b ʻ ‖ 80 Kеltirilgan qo‘shma gaplarning birinchisida shart, ikkinchisida zidlikmunosabatlari ifodalangan. Bunda tirе, qo‘shma gapni tashkil etuvchigaplar orvsidagi turli sеmantik aloqalarni anglatish bilan birga, sintaktik vazifani – bajarayotir. Bu tinish bеlgisining turli ma'noda ishlatilishi punktuatsion omonimiya dеyiladi. 2.Tinish bеlgilari va gap strukturasi. Tinish bеlgilari gap bo‘laklari, gapning ayrim qismlari (kirish, kiritmalar, undalmalar va boshqalar) hamda gaplarning o‘zaro turli sintaktik munosabatlarini ko‘rsatish uchun qo‘llaniladi: Onam, otam, akam, bobom, buvim va mеn – hammamiz ayvonda dasturxon atrofida davra qurganmiz (O.) Gapda uyushiq bo‘laklari biri ikkinchisidan vеrgul vositasida ajratilgan. Gap qismlarinin gtinish bеlgilari bilan ajratilishi sintaktik aloqaga, sintatik- stilistik holatga ko‘ra bеlgilanadi. Masaln, gap boshida va oxirida kеlgankitrish so‘z, undalma va kiritma so‘zlar bir, ikki tinish bеlgisi bilan,, gap o‘rtasida kеlganda esa qo‘sh, ikki tinish bеlgisi bilan ajratiladi. Nihoyat, Oyqiz Jalolovga tikilib, qat'iy fikrini aytid (Sh.R. ) Kеltirilgan misolda vеrgullar, ikki xil usulda yakka va qo‘sh qo‘llanishiga qaramay, bitta vazifani – kirish so‘zlarini asosiy gapdan ajratish vazifasini – bajardi. 3.Tinish bеlgilari va gap emotsiyasi. Tinish bеlgilari yozma matndagi turli holatlar, emotsional-eksprеssivlik va turli mazmniy ottеnkalarni ifodalash uchun qo‘llaniladi Tavba! ... Bu la'nati, itti nima qiladi? qani endi... bo‘g`a boshlasam! Iloji bo‘lsa-yu, la'natini tilka-tilka qilib tashlasam! ...(U.) Bu misollarda «fikrning bo‘linishi Q kuchli hayajon», «so‘roq Q taajjub» munosabatlari bеrilgan. Ba'zan bir tinish bеlgisi yozma nutq jarayonida bir nеcha xil mazmuniy munosabatlarni bildiradi. Masalan, undov bеlgisi ham undov gaplar, ham buyruq gaplar oxiriga qo‘yiladi.Bunday vaqtlarda undov bеglisi qanday ma'no va vazifada qo‘llanilganligi kontеkstda aniqlanadi. 4.Tinish bеlgilari va gap stili. Tinish bеlgilari yozma matnning tarkibiy va stilistik uslubiy jihatlarini to‘g`ri bеlgilash uchun xizmat qiladi. Masalan : 49 belgilangan qoidalar majmuasi. Bu termin ikki ma’noda: tinish belgilarining ishlatilishi haqidagi qonun-qoidalar majmuyiga va tinish belgilarining o‘ziga nisbatan ishlatiladi. Bugungi kunda tinish belgilari fonografemalar tarkibidagi muhim belgilar tizimi (prosodemografema) bo‘lib, yozma nutqning semantik, intonatsion va grammatik bo‘linishining asosi sifatida qo‘llaniladi. Tinish belgilari jumla tarkibidagi so‘zlarning semantik va grammatik munosabatlarini yuzaga chiqarish bilan bir qatorda, fikrni ta’kidlab, ajratib ko‘rsatishga yordam beradi. Tinish belgilarining qo‘llanish o‘rinlarini bilish va ularning funksional imkoniyatlari muallifning o‘z fikrini yozma ravishda to‘g‘ri y е tkazishga yordam beradi. Mutolaa davomida bu jarayon yozuv vositasida y е tkazilgan emotsional- ekspressiv holatlarni tez va tabiiy anglashga ko‘maklashadi. Zamonaviy o‘zbek tilida qo‘llangan tinish belgilari yozuv bilan uzviy bog‘langan va bir-birini taqozo etadigan semantik va strukturaviygrammatik asoslarga qurilgan. Tinish belgilari yozma nutqning turli ustsegment bo‘linishlarini aks ettiradi, alohida so‘zlar va so‘z turkumlari o‘rtasidagi mantiqiy-mazmuniy aloqa va munosabatlarni, yozma matn qismlarining turli semantik o‘rinlarini ko‘rsatadi. Yozuv tarixiga e’tibor qaratilganda, dastlabki qo‘llangan tinish belgilari matndagi jumlalarni ajratish, to‘xtash o‘rinlarini belgilash uchungina ishlatilgan. Ular “yozuvdan keyin paydo bo‘lgan va ijtimoiy vazifa ifodalagach, yozuvning tarkibiy qismiga aylangan. Eng qadimgi yozuvlar ko‘proq piktografik yoki logografik (alohida shakllar, belgilar orqali fikr ifodalash) shaklda bo‘lganligi sababli tinish belgilariga ehtiyoj sezilmagan”Dastlabki tinish belgilari yozuv tarkibida semantik va grammatik funksiyalar bajarish uchun qo‘llanmas-da, lekin ma’lum darajada jumlalarning intonatsion sifatlarini o‘zida aks ettirgan. O‘z navbatida, tinish belgilarining og‘zaki nutqda namoyon bo‘lishi, albatta, ohang kabi murakkab prosodik hodisa bilan uzviy bog‘liq. Jahon tilshunosligida punktuatsion belgilarning shakllanish tarixi va evolyutsiyasiga nazar tashlanganda, dastlab tinish belgilarining prototiplari sifatida bo‘shliq (interval)lar tanlangan. Xususan, “qadimgi yunonlar antik davrda so‘zlarni bo‘shliqlar bilan ajratib, jumlalarning boshini katta harf bilan yozishni qo‘llaganlar”. Tinish belgilari oraliq masofani ifodalashdan tashqari, 74 Punktuatsiya sintaksis bilan uzviy aloqador. Punktuatsion qoidalar sintaktik qonuniyatlar, me’yorlar asosida talqin qilinadi. Punktuatsiya qoidalarini sintaktik qonuniyatlarga bog‘lamasdan o‘rganish mumkin emas. Punktuatsiya qoidalarini aniqlashda mazkur tilning barcha sintaktik, uslubiy xususiyatlari hisobga olinadi. Tinish belgilarining ishlatilishini gap qurilishi, uning grammatik-logik shakllanishi boshqaradi. Masalan, Turg‘un ukam vrach bo‘ldi gapida: Turg‘un undalma bo‘lsa, undan keyin vergul qo‘yiladi: Turg‘un, ukam vrach bo‘ldi; Turg‘un, ukam so‘zlari uyushiq bolak bo‘lsa, Turg‘un so‘zidan keyin vergul qo‘yiladi: Turg‘un, ukam vrach bo‘ldi; ukam ajratilgan bo‘lak bolsa, har ikki tomondan vergul bilan ajratiladi: Turg‘un, ukam, vrach bo‘ldi; Turg‘un ukam izohlovchi izohlanmish munosabatida bo‘lsa, hech qanday tinish belgisi qo‘yilmaydi: Turg‘un ukam vrach bo‘ldi. Demak, gapning sintaktik va logik strukturasiga bog‘liq holda tinish belgilari ishlatiladi. Punktuatsiya sintaktik fonetika, gap ohangi bilan uzviy bog‘langan. Ohang (intonatsiya) ovozning rang-barang tovlanishi: tinch boshlanishi, ko‘tarilishi (kulminatsiyasi), pasayishi, susayishi, tugallanishi; tempi: tez va sekinligi, osoyishtaligi; sifati: cho‘ziq, qisqaligi, kuchli va kuchsizligi; davriy va davomliligi, takrorlanishi kabilarda ko‘rinadi. Ohang juda murakkab bo‘lib, urg‘u, pauza, melodika kabilar uning komponentlari hisoblanadi. Ohang gap mazmun-mundarijasining ajralmas qismi: usiz gap shakllanmaydi, gapning kommunikativ (aloqa-aralashuv) vazifasini ohang boshqaradi. Ohangning o‘zgarishi gapning mazmun va tuzilish jihatidan o‘zgarib 14 qo‘limizda”. (Sh.R.) 10.Tenglik, taqqoslash ma’nolarini bildiruvchi so‘zlar orasida nutqni ixchamlashtirish uchun: Andijon-Maskva poezdi. “Paxtakor”-“Dinamo”. 22.00-“Vaqt” informatsion programmasi. Toshkent-1977 y . 11. Ayrim so‘z yoki gaplar izohlansa, ularning orasida: O‘zbekiston Milliy sug‘urta kompaniyasi – ”O‘zbekinvest”. Qo‘shtirnoq. Qo‘shtirnoqni amaliyotga rus olimi A.A.Barsov kiritgan. O‘zbek yozuvida u kiritish belgisi sifatida XIX asrning 80-yillaridan boshlab uchraydi. Qo‘shtirnoq quyidagi o‘rinlarda ishlatiladi: 1. Ko‘chirma gap qo‘shtirnoqqa olinadi. Yosh kitobxon , L.Tolstoyning quyidagi so‘zlarini doimo esda tut: “Hayot qanchalik yaxshi bo‘lmasin, uning yutuqlari qanchalik katta bo‘lmasin, hech vaqt bu bilan hotirjam bo‘lib qolma, doimo buyuk ishlarga tomon intil…” 2. Sitatalar har vaqt qo‘shtirnoq bilan chegaralanadi. “ Maqollar va qo‘shiqlar har vaqt qisqa bo‘ladi. Ularda butun-butun kitoblar mazmuniga teng keladigan fikr va sezgilar ifodalangan bo‘ladi”. (M.Gorkiy) 3. Ko‘chma ma’noda qo‘llangan so‘zlar, ishlatilishi odat tusiga kirmagan, eskirgan yoki yangi qo‘llanayotgan kesatiq, piching, do‘q-po‘pisa va shu kabi ma’nolarni ifoda qiluvchi leksik birliklar qo‘shtirnoq ichiga olinadi. Bu safar Botirovning “jinoyati” o‘n bir yillik qamoq bilan “taqdirlandi”. (T. Malik) Tekintomoq “havaskor” larning holi oxiri voy bo‘ladi. 4. Badiy asar , gazeta, jurnal, musiqa asarlari, spektakl va kartinalarning nomlari qo‘shtirnoqqa olinadi. “ Qutlug‘ qon” romani, “Mushtum” jurnali, “Amir Temur”portreti, “Sohibqiron”dramasi 5. Korxona, muassasa , tashkilot, zavod, fabrika, mehmonxona , kema nomlari qo‘shtirnoqqa olinadi.“ O‘zbekiston” mehmonxonasi, “O‘rtoq” fabrikasi , “Bilayn”qo‘shma korxonasi va boshqalar. 6. Transport ( mashina, samolyot, avtobus va sh.k.) larning markasini bildirgan so‘zlar, o‘simliklarning turini, mahsulotlarning nomini ifodalovchi leksik birliklar qo‘shtirnoqqa olinadi. “Neksiya” rusumli yengil mashina , “Boing” samolyoti, “Otayo‘l” avtobusi, “Kibo” oyoq kiyimi va boshqalar 37 8.Nurmonov A, Sobirov A, Qosimova N.“ Hozirgi o‘zbek adabiy tili”. Toshkent “Ilm ziyo” – 2015- yil. 9.QosimovaKarima, Matchonov Safo,G‘ulomova Xolida, Yo‘ldosheva Sharofat, Sariyev Sharoljon. “Ona tili o‘qitish metodikasi”.BoshIang‘ich ta ’lim fakulteti talabalari uchun darslik.Toshkent “Nosir” nashriyoti 2009-yil. II BOB O‘ZBEK PUNKTUATSIYASINING KELIB CHIQISH I 2.1. Punktuatsiyaning tilshunoslikning sohalari bilan aloqasi Tinish belgilari yozuvdan keyin paydo bo‘lgan. Qadimgi yozuvlar piktografik (rasm yozuv), logografik (so‘z yozuv) shakllarida bo‘lganli-gidan, punktuatsiyaga extiyoj sezilmagan. Punktuatsiya yozuvning keyingi taraqqiyotida shakllana boshlagan. Yozuvning sintetik usulidan analitik yozuv usuliga o‘tilishi, endi yozuvda grafemalarni – belgilarni ajratish , bir harfli so‘zni ko‘p harfli so‘zdan, so‘zni so‘zdan ajratish ehtiyojining tug‘ilishi, fikrni mantiqli bayon qilish, maqsadni to‘g‘ri ifodalash zaruriyati kabilar bora-bora yozuvga ayrim ishoralarning kiritilishiga olib keldi. Qadimgi yozma matnlarda so‘zlar: a) bo‘sh joy, interval (oraliq masofa), b) nuqtalar, v) ayrim belgilar (masalan, qizil rang) vositasida ajratilgan. O‘rta Osiyoning qadimgi yozuvlarida ham (oromiy, turkiy runik kabi) ajratuvchi belgilar saqlangan, ancha faol qo‘llanilgan, bularni shartli ravishda qadimgi yozuvlarga xos «punktuatsion» belgilar deyish mumkin. O‘rta Osiyoda arab yozuvi maydonga kelgandan keyin, oromiy, turkiy runik kabi yozuvlardagi mavjud an'anaviy yozuv tizimi buziladi. Arab grafikasida yozuvning yordamchi elementi sifatida: a) ta'kid belgi-lari" – tik to‘g‘ri chiziq, qizil va oq-qora ranglar; b) "ma'no belgilari" – "Qur'on"dagi turish va determinativlar; v) "bezak belgilari" qo‘llangan. Demak, XIX asrning II yarmigacha arab grafikasidagi o‘zbek yozu-vida tinish belgilari bo‘lmagan. O‘zbek punktuatsiya tarixi, asosan, XIX asrning II yarmidan keyin boshlanganki, buning ob'yektiv va sub'yektiv tarixiy sabablari bor: 1. XIX asrning II yarmida O‘rta Osiyoning Rossiya tomonidan istilo qilinishi O‘rta Osiyo xalqlari madaniyatining, jumladan, o‘zbek xalqi madaniyatining 39 Shunday ekan, “Undalmalar doim vеrgul bilan ajratiladi” dеgan yagona qoidaga asoslanadi. Punktuatsiya fonеtik funktsiyani ham bajarishi mumkin. Punktuatsiyaning fonеtik funktsiya bajarishi ba'zan intonatsiyada ham ochiq ko‘rinadi.Masalan, nuqta, so‘roq va undov bеlgilari muayyan intonatsion tugallikning signali sifatida tushuniladi; vеrgulning uyushiq bo‘laklarda qo‘llanishi sanash intonatsiyasiga tеng kеladi; kirish konstruktsiyalar va undalmalar ohzaki nutqda qisqa pauza bilan gap bo‘laklaridan ajraladi, yozuvda esa punktuatsion bеlgi vositasida ajratiladi. Lеkin, bunday yaqin aloqada bo‘lishiga qaramay punktuatsiya va intnatsiya o‘zaro farqlanadi. Bu farq avvalo, ularning ikki sohaga xos vosita usuli bo‘lishi bilan, ya'ni punktuatsiya yozma nutqqa, intonatsiya esa og`zaki nutqqa xosligi bilan bеlgilanadi. Ikkinchidan, tinish bеlgilarining ishlatilishi hmma vaqt intonatsiyaga mos kеlavеrmaydi. Punktuatsiyaning intonatsiyaga to‘liq mos kеlmasligini quyidagilardan ham ko‘rish mumkin: 1.Gapning ma'noli qismlari – sintagmalar – nutq protsеssida qisqa pauzalar bilan ajratib talaffuz qilinadi. Lеkin bunday pauzalar yozuvda tinish bеlgilari bilan ko‘rsatilmaydi: Yoz oylariG` Naymanchaning ko‘chalariG` tuproqdan chang bo‘ladi.Bu gapda qisqa pauza bilan ajratib talaffuz etiladigan uchta sintagma bor, ammo ular o‘zaro tinish bеlgilari bilan ajratilmagan. 2.Albatta, axir, xolos tipidagii kirish so‘zlar gap oxirida kеlganda, ularning pauza bilan ajratilishi uncha sеzilmaydi, ularning ajratuvchi pauza juda qisqa bo‘ladi. Shunga qaramay, ular yozuvda tinish bеlgilari bilan ajratiladi: Boboxo‘ja domla bitta sonni yozish uchun doskaga bo‘r surkab, qancha qimirlatar edi, axir. (P.Tursun) 3.Shunday qilib, shunga ko‘ra, shu bilan birga, shu tariqa, bundan tashqari kabi konstrkutsiyalar og`zaki nutqda alohida pauza bilan ajratilib talaffuz etilmaydi. Ammo yozuvda albatta tinish bеlgisi vеrgul bilan ajratiladi. Masalan, qizlar, Xolnisodan tashqari, bеsh kishi edi. (A.Muxtor) 45 2.Mirziyoyev Sh. Adabiyot va san’at, madaniyatni rivojlantirish – xalqimiz ma’naviy olamini yuksaltirishning mustahkam poydevori // Xalq so‘zi. –Toshkent, 2017. – 4-avgust. 3. Karimov I.A. O‘zbek tili imlosini tasdiqlash haqida. – Toshkent, 1995 yil. 4.Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch.- Toshkent: “Ma’naviyat”, 2008. 5.Karimov I.A. Asosiy vazifamiz- Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir.- Toshkent: “O‘zbekiston”, 2010. II. ILMIY-NAZARIY ADABIYOTLAR 1. Nosirov P. “O‘zbek nutq madaniyati”. Toshkent 2004-yil. 2. Nurmonov A, Sobirov A, Qosimova N.“ Hozirgi o‘zbek adabiy tili”. Toshkent “Ilm ziyo” – 2015- yil. 3. QosimovaKarima, Matchonov Safo,G‘ulomova Xolida, Yo‘ldosheva Sharofat, Sariyev Sharoljon. “Ona tili o‘qitish metodikasi”.BoshIang‘ich ta ’lim fakulteti talabalari uchun darslik.Toshkent “Nosir” nashriyoti 2009-yil. 4. G‘afforova T, Nurullayeva Sh, Mirzahakimova Z. O‘qish kitobi. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 2-sinfi uchun darslik Toshkent.2018-yil. 5.G‘ulomova X, Yo‘ldosheva Sh, Mamatova G, Boqiyeva H. “Husnixat va uni o‘qitish metodikasi”. Toshkent 2009-yil. 6. Azimova Iroda,Mavlonova Klaraxon,Quronov Sa’dullo, Shokir Tursun. Ona tili va o‘qish savodxonligi. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 1-sinfi uchun darslik.Toshkent.2021-yil. 7. Iroda Azimova, Klaraxon Mavlonova, Sa’dullo Quronov, Shokir Tursun. Ona tili va o‘qish savodxonligi. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 2-sinfi uchun darslik Toshkent.2021-yil. 81 4.Tinish b е lgilarining har biri o‘z grafik shakli va qo‘llanish sist е masiga ega. Tinish b е lgilarining bu muhim xususiyatini ayrim tipografik b е lgilar bilan qiyoslash orqali aniq tasavvur qilish mumkin. Masalan, abzats yozuvdagi ayrim qismlarni ajratish xususiyatiga ega. L е kin tinish b е lgisi bo‘lishi uchun ajratish xususiyatining o‘zi е tarli emas. Chunki barcha yozuvlarda so‘zlar bir-biridan kichik int е rval vositasida ajratiladi,eng qadimgi usullardan bo‘lishiga qaramay, tinish b е lgilari hisoblanmaydi, punktuatsion vosita yoki usul sanalmaydi. Shuning uchun yozuvdagi ayrim gaplarning xat boshidan abzats – bo‘sh, ochiq joy bilan ajratish usuli ham punktuatsiyaga kirmaydi. Tinish b е lgilarigrafikaning ijtimoiy vazifasini bajarishiga ko‘ra yozuvda s е mantik-sintaktik signal sifatida ishlatiladi. Yozuvdagi har bir tinish b е lgisi ma'lum ma'no, ma'lum bo‘linish, ma'lum munosabat haqida xabar b е radi. Gap oxirida qo‘llanuvchi nuqta, so‘roq, undov b е lgilari muayyan matnning s е mantik- grammatik va intonatsion jihatdan tugallanganligi haqida xabar b е radi va shu matnda qanday ma'no borligiga ishora qiladi; qo‘shtirnoqtmatnning boshlanish va tugallanish nuqtasi – boshqa qismlardan aniq ajralish ch е garasi haqida xabar b е radi; qavs matnda qo‘shimcha ma'no, turli izoh munosabati kiritilganligi to‘g`risida xabar b е radi. Masalan, Bahor havosi qanday yoqimli!Bu gapda undov b е lgisi gapning tugallanganligi va emotsional ma'no borligiga ishora. Bahor k е ldi: dalalarda ishlar qizib k е tdi. Suv k е ldi – nur k е ldi. Bu y е rda ikki nuqta va tir е – matnning ikki sintaktik qismdan iboratligiga va o‘zaro s е mantik aloqadorligiga, nuqtalar esa matnning tugallanganligiga ishora. Bahor k е lgach… K е cha … b…bir bola… Ko‘p nuqta – gapning tugallanmaganligini, fikrning bo‘linishi va kuchli hayajon ishorasi. 51 psixologik va intonatsion holatlarni ifodalashda ham favqulodda muhim ahamiyatga ega. Punktuatsiya tilning sintaktik qurilishi bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, yozma nutqni to‘g‘ri, ifodali, aniq bayon qilishda, uning uslubiy ravonligini, tez tushunilishini ta’minlashda benihoya zaruriy vositadir. Ilmiy manbalarda, o‘quv qo‘llanmalarida tinish belgilarining qo‘llanish usuli va tartibi punktuatsiyaning mantiqiy grammatik, uslubiy va differensiatsiya (farqlash) tamoyillari asosida belgilanishi ta’kidlanadi. Bunda mantiqiygrammatik tamoyil nutqning semantik- grammatik tomonini yozuvda to‘g‘ri ifodalashga qaratilgan bo‘lsa, differensiatsiya tamoyili asosidagi qoidalar tinish belgilarining qo‘sh holda qo‘llanishidagi tartibni, gapdagi murakkab mazmunni aniqlashtirish kerak bo‘lganda, ulardan foydalanish yo‘llarini belgilab beradi. Uslubiy tamoyil tinish belgilarining qo‘llanishini nutq uslublari asosida belgilashni nazarda tutadi, lekin bu unchalik to‘g‘ri emas, chunki muayyan bir uslubgagina xoslangan tinish belgisi bo‘lmaydi. Zarurat tug‘ilganda, har qanday uslubda ham xohlagan tinish belgisidan foydalanish mumkin. Muayyan tildagi punktuatsiya an’analarining mustahkamlanishi va takomillashuvida taniqli yozuvchilarning ijodi hamda tinish belgilarining qo‘llanish qoidalarini umumlashtiruvchi va tartibga soluvchi tilshunoslar faoliyati katta ahamiyatga ega. Hozirgi o‘zbek punktuatsiyasining shakllanishi, rivoji, uning o‘rganilishi Fitrat, S.Ibrohimov, H.G‘oziev, O.Usmonov, G‘.Abdurahmonov, K.Nazarov va boshqa tilshunoslarning nomi bilan bog‘liq. Punktuatsiya masalalari bilan bevosita shug‘ullangan H.G‘oziev («O‘zbek punktuatsiyasining tarixiy taraqqiyoti», 1969, 1979), G‘.Abdurahmonov («Punktuatsiya o‘qitish metodikasi», 1968), K.Nazarov («Tinish belgilari va yozma nutq», 1974; «O‘zbek tili punktuatsiyasi», 1976)larning asarlari nashr etilganiga ancha yillar bo‘ldi va ulardagi tinish belgilarining ishlatilishi haqidagi fikr-mulohazalar ham bir qadar o‘zgardi. Buning ustiga, «muallif punktuatsiyasi», ya’ni muayyan muallif tomonidan tinish belgilarining amaldagi qoidalarga bo‘ysunmagan, unga rioya qilmagan holda individual qo‘llash holatlari uchraydiki, bu ham keng o‘quvchilar ommasini chalkashtiradi, shubhalantiradi. Punktuatsiya (lot. punktum – nuqta) – tinish belgilari tizimi va ulardan foydalanish bo yicha ishlab chiqilgan va qat iyʻ ʼ 73 oddiy belgilar, shuningdek, ba'zi tipografik belgilarni anglash, o‘qish va tushunish, kerakli o‘rinlarda sukut qilish hamda ovoz chiqarib o‘qish kabi so‘zlardagi turli aksentema va melodikalar bilan uyg‘unlashgan.[1] Hozirgi o zbek yozuvida tinishʻ belgilari soni 10 ta: nuqta, so roq belgisi undov belgisi, vergul, qavs, tire, ko p ʻ ʻ nuqta, nuqtali vergul, qo shtirnoq. Ularning aksariyati 19- asr 2yarmida ayrim gaz. ʻ va toshbosma kitoblarning nashr etilishi bilan paydo bo lgan.[2] Tinish ʻ belgilarining qo‘llanish usuliga ko‘ra tasnifi Qo‘llanish usuliga ko‘ra tinish belgilari quyidagicha guruhlanadi: Yakka holda qo‘llanuvchilar. Bunga faqat ikki nuqta kiradi. Yakka va qo‘sh holda qo‘llanuvchilar. Bu tinish belgilari yakka holda (alohida-alohida, mustaqil) qo‘llanishi bilan birga, qo‘sh holatda ham qo‘llana oladi.Tinish belgilari qo‘sh qo‘llanganda ikki va undan ortiq tinish belgisi bir o‘rinda ketma-ket (birgalikda) ishlatiladi. Bular qo‘sh qo‘llanganda: a) o‘z shaklini to‘liq saqlaydi (so‘roq+undov tipida: ?! ); b) o‘z shaklini o‘zgartiradi (qo‘shtirnoq va qavs kabi); d) bir tinish belgisi ikkinchisining hisobiga qisqaradi (vergul va ko‘p nuqta qo‘sh qo‘llanganda, vergul qisqaradi); g) bir belgining o‘zi (mas., undov belgisi) takrorlanadi. Tinish belgilarining tuzilish jihatidan tasnifi. Tinish belgilari tuzilish jihatidan ikkiga ajraladi: Bir elementli tinish belgilari: vergul, nuqta, tire. Ko‘p elementli tinish belgilari: a)ikki elementli tinish belgilari: ikki nuqta, nuqtali vergul, so‘roq, undov va qavs; b)uch elementli tinish belgilari: ko‘p nuqta; d) to‘rt elementli tinish belgilari: qo‘shtirnoq. Buni o‘z mohiyatiga ko‘ra “juft elementli” yoki “qo‘sh elementli” tinish belgisi deb ham yuritish mumkin. Bir elementli tinish belgilari tarkibi jihatidan qismlarga ajralmaydi. Ular shartli bir belgidan (bir grafik shakldan) iborat bo‘ladi. Ularni o‘z mohiyatiga ko‘ra sodda tinish belgilari deb yuritiladi.Ko‘p elementli tinish belgilari birdan ortiq tinish belgilarining birikuvidan tashkil topadi. Bularni qo‘shma yoki tarkibli tinish belgilari deyiladi. Ko‘p elementli tinish belgilari tarixan ikki va undan ortiq shartli belgidan (shakldan) tashkil topgan bo‘lib, hozirgi kunda bir grafik belgi sifatida qaraladi. Masalan: ikki nuqta nuqtaning vertikal usuldagi kombinatsiyasi asosida (ikkita nuqtaning birikuvi 75 hamdir. Nuqta gap oxirida qo‘llanadi. Uning qo‘llanilishi logikgrammatik prinsipga asoslanadi. Bazan nuqta shartli qisqartmalardan so‘ng ham ishlatiladi. Bunda uslubiy yoki farqlash tamoyillariga asoslaniladi. Nuqtaning shartli qisqartmalardan so‘ng qo‘llanilishi uning qoshimcha (yordamchi) vazifasidir. Qiyoslang: Alisher Navoiy – ulug‘ shoir! A.Navoiy – ulug‘ shoir! Ikkinchi gapda Alisher so‘zidan so‘ng nuqtaning qo‘yilishi yozuv uslubi (texnikasi) bilan bog‘liq bo‘lib, agar Alisher so‘zi qisqartirilmaganda, ikkinchi gapda ham nuqtani ishlatishga ehtiyoj tug‘ilmas edi. Hozirgi o‘zbek tilida nuqta quyidagi o‘rinlarda ishlatiladi: 1. Darak gaplar oxiriga qo‘yiladi. Malumki, darak gaplarda xabar ma’nosi ifodalanadi, voqea, hodisa ta’kidlanadi. Shuningdek, darak gaplardan iltimos, nasihat, orzu-istak kabi ma’no ottenkalari ham anglashiladi. Darak gaplar tinch ohang, pasayuvchi intonatsiya bilan aytiladi, intonatsiya, ayniqsa, oxirgi so‘zda (bo‘lakda) juda pasayadi. Bu «nuqta intonatsiya-si» deb yuritiladi. Oxiriga nuqta qo‘yiluvchi darak gaplar struktura jihatdan xilma-xil bolishi mumkin: sodda va qo‘shma, bir sostavli va ikki sostavli, to‘liq va to‘liqsiz gap kabi. Masalan: Bayon et, ey ko‘ngul, rozingni har dam, Eshitsun ahli dillar bo‘lsa hamdam. (Nozimaxonim) Nuqtaning sodda gaplar ichida nominativ gaplarda qo‘llanilishi xarakterlidir. Chunki nominativ gaplar ko‘proq ot turkumidagi so‘zlar bilan ifodalanadi va shu so‘z anglatgan ma’no mazkur nominativ gapning mazmuni hisoblanadi mavjudlik ma’nosi tasdiq yoli bilan (nuqta orqali) beriladi. Masalan: Qor. Sovuq. Bo‘ronning ochmagan uni. Ayozning zabtidan qaltirar daraxt. 2. Nuqta ba’zan buyruq gaplar oxiriga qo‘yiladi. Bunday buyruq gaplar sof buyruq mazmunini anglatmay, buyruq bilan birga iltimos, yalinish, istak, maslahat, 63 5. Uyushiq bo‘laklar orasida bog‘lovchilar takrorlanib kelsa, ular orasiga vergul qo‘yiladi. Bunda ham, yoki dam, goh, na, yoyinki bog‘lovchilari takror qo‘llanadi. Gullaring ham, go‘zal bog‘ing ham, Yoshliging ham, baxtli chog‘ing ham, Bulbullar ham, ko‘klam ham, yoz ham, Qo‘shiqlar ham, kulgi ham, so‘z ham; (Uygun) 6. Uyushiq kesim orasida zidlovchi bog‘lovchi, yuklamalar qo‘llanganda ham vergul ishlatiladi (ularning takrorlangan bo‘lishi shart emas): Oy yoritadi, ammo isitmaydi. Chaqmoq bir yalt etdi-yu, ochdi. 7. Uyushiq bo‘laklardan birortasi zidlov bog‘lovchilari vositasida ajratib, ta’kidlab korsatilsa, qo‘sh vergul bilan ajratiladi: Uning otasi o‘qimishli, madaniy, tadbirkor, ammo serjahl, kishi edi. Undalma fikr qaratilgan shaxsni bildirib, gapdagi boshqa bo‘laklarga nisbatan kuchli intonatsiya bilan aytiladi, boshqa bo‘laklardan pauza orqali ajralib turadi. Shu leksik-grammatik xususiyatiga ko‘ra yozuvda vergul bilan ajratiladi: Domla, endi xotirjam bo‘ldingizmi? (H. Gulom) O‘glim, arslon izidan hech qaytmaydi. (Uyg‘un) Undalma darak, so‘roq gaplarda koproq murojaat ma’nosini, buyruq, undov gaplarda esa ko‘proq emotsional-ekspressiv ma’nolarni bildiradi. Undalma, uslub talabiga ko‘ra, gapning boshida, o‘rtasida va oxirida qo‘llanilishi mumkin: Senda nima yumush bolsin, Ra’no. (A.Kodiriy) Undalmalar takror holda ham uyushiq holda keladi. Takror qo‘llangan undalmalar gapning boshqa bo‘laklaridan o‘zaro vergul bilan ajratib yoziladi. Takror undalmalar orasida ajratuvchi pauza bo‘ladi: Mehri, Mehri, men keldim. 71 3.Undash ma’nosiga ega bolgan gaplar oxiriga undov belgisi qo‘yiladi: Navoiy.O... Marhamat! So‘z! Jomiy. Salom, do‘stlar! Majididdin. Salom, pokiza ustoz! (Uyg‘un va I.Sultonov) 4.Nominativ gaplar undov intonatsiyasi bilan aytilsa va emotsionallik ifodalasa, ular oxiriga undov belgisi qo‘yiladi. Masalan: Urush! Dunyo! Mustamlaka! (X.O.) Topgan so‘zi: Oh, falak! (G. G.) 5.Kesimi -moq, -sh(-ish) affiksli harakat nomi bilan ifodalangan infinitiv gaplar emotsionallikka ega bo‘lib, undov intonatsiyasi bilan aytilsa, ular oxiriga undov belgisi qo‘yiladi. Bunday infinitiv gaplarning Kesimi «harakat nomi + kerak (lozim, darkor, zarur)» tipida ham bo‘lishi mumkin: Barcha topshiriqlarni tez kunda bajarish kerak! 6.So‘roq gap strukturasidagi ayrim gaplar, ayniqsa, ritorik so‘roq gaplar undov intonatsiyasi bilan aytilib, emotsionallikka ega bo‘lsa, undov belgisi qo‘yiladi. Bunda: a) so‘roqni bildiruvchi -mi yuklamasi bo‘lishi mumkin. Bunday gaplarda umumiy mazmun tasdiqni bildiradi; b) so‘roq olmoshlari bo‘ladi: qanday qancha, qanaqa, kim, nima, qani kabi. Bular so‘roq ma’nosini emas, balki emotsional (sevinch, rag‘batlanish kesatiq kabi) ma’nolarni anglatadi. Masalan: Qutlaymiz yangi yil, yangi baxt bilan, Do‘stlar qadahlarni ko‘taring, qani! (U.) 7.Kesimi shart, istak mayli formasidagi ayrim gaplar oxiriga undov belgisi qo‘yiladi. Masalan: Qo‘shiq aytgim keldi sening to‘yingda, Qanday qilay, sevinch sayratsa tilni! Qanday qilay, do‘stim, baxt taronasi, Bahor tuyg‘ulari yayratsa dilni! (U.) 8.Buyruq gaplar oxiriga undov belgisi qo‘yiladi. Masalan: Do‘stim, senga takror, takror aytaman: Bilakni shimarib ishga tush, ishga! (U.) Buyruq va undov gaplarning ayrim tiplari bir-biriga juda yaqin turadi. Ayniqsa, bu ikki xil gap oxiriga bir xil belgi - undov belgisining qo‘yilishi ularni farqlashda, o‘quv-o‘qituv ishida ancha qiyinchilik tug‘diradi. 69 Punktuatsiya orfografiya bilan aloqador. Orfofafiya so‘zlarning to‘g‘ri yozilishini o‘rganib, morfologiya bilan zich bog‘lansa, punktuatsi-ya gaplarning to‘g‘ri tuzilishi, undagi fikrning to‘g‘ri ifodalanishi uchun xizmat qilib, sintaksis bilan zich bog‘lanadi. Masalan, so‘roq, undov, nuqta kabi tinish belgilaridan so‘ng gapning bosh harf bilan, ikki nuqta, nuqtali vergullardan keyin gapning ko‘pincha kichik harf bilan yozilish holatlari punktuatsiya bilan orfografiyaning aloqadorligini ko‘rsatuvchi omildir. Bundan tashqari, savodxonlikni oshirishda orfografiya qanchalik ahamiyatga ega bo‘lsa, punktuatsiya ham shuncha ahamiyatga egadir. Orfografiya ham, punktuatsiya ham grafik vositalar bo‘lib, to‘g‘ri yozish to‘g‘ri tuzish, to‘g‘ri ifodalash haqidagi ta'limotdir. Punktuatsiya uslubiyat bilan aloqador. Tinish belgilarining noto‘g‘ri qo‘llanilishi gap mazmunida galizlik, mavhumlik va noaniqlikni keltirib chiqaradi. Masalan, Ey tabib, qo‘y, boqma dardim bedavolardan biri (Muq.) gapida uch holat bor: a) qo‘y so‘zidan keyin vergul o‘qilmasa, “tabib” “qo‘yboqar”ga aylanadi; b) " dardim "dan keyin vergul qo‘yilsa, “dardim” “boqma”ga bog‘lanadi – kesim+to‘ldiruvchi (boqma dardimni) munosabati tug‘iladi; v) "boqma"dan keyin vergul qo‘yilsa, "ega+kesim" (dardim bedavolardan biri) tug‘iladi. Punktuatsiya sintaksis bilan uzviy aloqador. Punktuatsion qoidalar sintaktik qonuniyatlar, me'yorlar asosida talqin qilinadi. Punktuatsiya qoidalarini sintaktik qonuniyatlarga bog‘lab bayon qilishning o‘z ilmiy metodik asoslari va usullari bor. Punktuatsiya qoidalarini aniqlashda mazkur tilning barcha sintaktik, uslubiy xususiyatlari hisobga olinadi. Tinish belgilari qo‘llashni gap qurilishi, uning grammatik-semantik shakllanishi boshqaradi. Masalan, Muhayyo, Surayyo, Ra'no, Muqaddas, Ko‘zimni yashnatib, kiyibsiz atlas (X.Saloh) gapida vergul uch xil vazifada: 1) uyushgan undalmalarni biriktirish; 2) ularni gap bilan grammatik bog‘lanmaganligi uchun gapdan ajratish; 3) oborotdagi qisqa pauzani qoplash uchun qo‘llanilganki, buni shu gapning konkret sintaktik qurilishi taqozo qilgan. Punktuatsiya sintaktik fonetika , gap ohangi bilan uzviy bog‘langan. Ohang (intonatsiya) ovozning rang-barang tovlanishi: tinch boshla-nishi, ko‘tarilishi 41 murakkablashtiradi.Agar o‘quvchi gapda biror tinish belgisini qo‘ymagan bo‘lsa, demak, u shu tinish belgisining ishlatilishi bilan aloqador bo‘lgan punktuatsion qoidani bilmaydi yoki uni yaxshi o‘zlashtirmagan bo‘ladi.Agar o‘quvchi tinish belgisini ortiqcha qo‘ysa, u tinish belgisini asosiz qo‘yaverishiga odatlanib qo‘lgan bo‘ladi.O‘quvchilarning punktuatsion xatolarini tahlil qilishga bag‘ishlangan ish turlari juda foydalidir. Unda o‘quvchilarning punktuatsion xatolari ko‘rsatilibgina qolmay, uning sabablari ham tushuntiriladi, qoida va ta’riflar eslanadi, amaliy- ijodiy mashqlar bajartiriladi. Shundagina o‘quvchilar tinish belgilarini qo‘llashga ongli ravishda yondashadilar.Darsni ko‘rgazmali o‘quv qurollaridan foydalanib o‘tish punktuatsiyani o‘zlashtirishni yengillashtiradi. Punktuatsiya darslarini ko‘rgazmali qurollarning eng ko‘p qo‘llanadigan turi – jadval va sxemalar yordamida o‘tish mustahkamlash darslari uchun ham juda muhimdir.Tinish belgilari yozma matnni idrok etishda muhim rol o‘ynaydi. Keling, misolni olaylik - "Ijroni kechirish mumkin emas" iborasi, bu vergulning qayerdaligiga qarab ma'nosini o‘zgartiradi.To‘g‘ri qo‘yilgan tinish belgilari matn kimga yuborilganligi tushunarli bo‘lishining kafolatidir. Biroq, maktabni muvaffaqiyatli tugatgan biz ham tinish belgilarida ko‘pincha qiyinchiliklarga duch kelamiz. Bunday holga duch kelmaslik uchun tinish belgilari qoidalarini puxta o‘zlashtirish lozim .Tinish belgilari ham, imlo kabi, ma'lum bir til uchun qabul qilingan grafik tizimning bir qismidir va harfning so‘zlashuv mazmunini aniq va to‘liq ifoda etishi uchun alifbo harflari kabi tovush ma'nolari bilan mustahkam o‘rganilishi kerak. Tinish belgilari yozma nutqni rasmiylashtirishning muhim vositasidir, chunki ularning yordamida nutqning semantik bo‘linishi sodir bo‘ladi. Qoidalari har bir tilning fonetik va morfologik tuzilishiga asoslangan imlodan farqli o‘laroq, tinish belgilari asosan xalqaro ahamiyatga ega. Bundan tashqari, matnni o‘qish uchun so‘zlar orasidagi bo‘shliqlar, qizil chiziq (xat boshi) va boshqa grafikalar ishlatilishida e’tiborli bo‘lish lozim.Tinish belgilari o‘z vazifalariga ko‘ra ikki guruhga bo‘linadi: bo‘linish (ajratuvchi) va ekskritator.Tinish belgilarini ajratish o‘z ichiga oladi: nuqta, savol belgisi, undov belgisi, vergul, nuqta-vergul, ellipsis, yo‘g‘on ichak, chiziqcha. Ajratish belgilari, qoida tariqasida, bitta funktsional (vergul va 79 gapning ifoda maqsadiga ko‘ra so‘roq gap ekanligini bildiradi. Masalan: «Qayoqqa chekinasan? Bormi keraksiz yering? Ne uchun odam bo‘lding, Kelmasang dushmanga teng? Prof. A.N.Gvozdev «so‘roq belgisi lotincha (QUESTION (so‘roq ) so‘zining qisqarishidan kelib chiqqan» deb ko‘rsatadi: avval so‘roq ma’nosini ifodalash uchun bu so‘z qisqartirib (Q-O) qollangan; keyinchalik mazkur funksiyada shu so‘zning faqat bosh harfi ishlatilgan (Q); bundan hozirgi so‘roq belgisi (?) paydo bo‘lgan. 17 So‘roq belgisining o‘zbek tilida qo‘llana boshlashi XIX asrning oxirlariga to‘g‘ri keladi. Bu belgi o‘zbek tiliga rus tilidan kirgan. U 1885-yildagi bazi o‘zbekcha matnlarda uchraydi. “Turkiston viloyatining gazeti” sahifalarida 1900- yildan keyin muntazam qo‘llana boshlagan. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida so‘roq belgisining qo‘llanilishi quyidagicha: 1.Sof so‘roq ma’nosini anglatuvchi gaplar oxiriga qo‘yiladi. Bunday gaplar ikki xil shakllangan bo‘ladi: a) tarkibida so‘roq ni bildiruvchi grammatik vositalar; ishtirok etadi:–Endi ketib qolmaysizmi? Ha, nima, uyalasanmi, kap-katta qiz-a? (G. G.) b) tarkibida so‘roqni bildiruvchi grammatik vositalar ishtirok etmaydi: bundagi so‘roq ma’nosi yozuvda so‘roq belgisi orqali, o‘g‘zaki nutqda intonatsiya orqali bilinadi: Toygacha qolimni xam ushlatmayman deysiz chog‘i? (U.) So‘roq ni anglatuvchi gaplar to‘liq va to‘liqsiz gap shaklida bolganda ham, so‘roq belgisi qo‘llanadi:– Ustingizdan shikoyat tushdi.– Shikoyat? So‘roqni anglatuvchi gaplar sodda va qo‘shma gap shaklida bo‘lishi mumkin. Sodda gap shaklidagi so‘roq gaplarda taajjub, taxmin, chama, buyruq kabi ma’no ottenkalari ham ifodalanadi. Masalan:–Mening soatim to‘xtab qolibdi.– Soatim to‘xtab qolibdi? (A. Q.) _________________________ 17“Punktuatsiya. tinish belgilari va ularning qo‘llanilishi” Malika Obidova Zokirjon qizi , Yosh Tadqiqotchi Jurnali Qo‘shma gaplarda so‘roq ma’nosining ifodalanishi xiyla murakkab: qo‘shma gapni tashkil etuvchi barcha gaplardan (komponentlardan) so‘roq ma’nosi anglashiladi; qo‘shma gapni tashkil etuvchi bir gap so‘roq ma’nosini anglatib, 66 ketishiga sabab bo‘ladi: mazmun farqlaydi, gap qayta shakllanadi. Quyidagi gaplarning ohangini qiyoslaylik: Mustaqil O‘zbekiston- kelajagi porloq davlatdir. Mustaqil O‘zbekiston - kelajagi porloq davlatdir? Mustaqil O‘zbekiston - kelajagi porloq davlatdir! Mustaqil O‘zbekiston - kelajagi porloq davlatdir!... Bu gaplarning birinchisida xabar ohangi, ikkinchisida so‘roq, uchinchi va to‘rtinchi gaplarda esa his-hayajon, sevinch, mamnunlik ma’nolari ifodalangandir. Gaplardagi tire ishorasi esa ta’kid ma’nosini kuchaytiradi. Bunday mazmuniy munosabatlar og‘zaki nutqda intonatsiya yordamida nfodalanadi, yozma nutqda esa punktuatsion belgilar yordamida ko‘rsatiladi. Ko‘rinadiki, yozma matndagi ma’noni (maqsadni) tinish belgilari vositasida aniq tasavvur qilish mumkin . Punktuatsiya bilan ohang qanchalik yaqin bo‘lmasin, ular o‘ziga xosligi, qimmati jihatidan har xil baholanadi: ohang (gap ohangi) - birlamchi, material tushuncha; punktogrammalar (tinish belgilari) - hosila; ohangning mahsuli, uni aks ettiruvchi shartli simvollardir. O‘zbek tilida ham punktogrammalarni qo‘llashning o‘z asoslari va shartlari mavjud. Tinish belgilarining qo‘llanishida: Gap mazmuni e’tiborga olinadi. Ifodalanmoqchi bo‘lgan mazmun tugallangan bo‘lsa, nuqta, undov yoki so‘roq belgisi, uch nuqta qo‘yiladi: Gaplar orasidagi mazmuniy munosabatlarni ifodalashda ikki nuqta, tire, vergul yoki nuqtali vergul orqali ifodalanadi. Tugallanmagan yoki izohtalab tushunchalar ko‘p nuqta yoki qavslar orqali ifodalanadi. Gapning grammatik qurilishi ham tinish belgilarining ishlatilishini belgilab beradi. Masalan, ega bilan kesim orasida tire qo‘yilishi yoki qo‘yilmasligi ma’lum grammatik qoidalar asosida belgilanadi. 15 KIRISH O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev O‘qituvchi va murabbiylar kuniga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqida shunday deydi: “Bugun har bir o‘qituvchi va tarbiyachi, oliygoh domlasi ta‘lim va ilm-fan sohasidagi eng so‘nggi ijobiy yangiliklarni o‘quv jarayonlariga tatbiq eta oladigan, chuqur bilim va dunyoqarash egasi, bir so‘z bilan aytganda, zamonamiz va jamiyatimizning eng ilg‘or vakillari bo‘lishlari kerak”. Ma‘lumki, Ona tili va o‘qish savodxonligi fanini o‘qitishda asosiy e‘tibor o‘quvchida tilga doir to rtʻ ko nikma: o qib tushunish, tinglab tushunish, nutq so zlash va yozish hamda ʻ ʻ ʻ grammatik savodxonlikni shakllantirishga qaratiladi. 1 Yozuv madaniyatini shakllantirish va takomillashtirishda punktuatsiyaning - tinish belgilarining alohida ahamiyati bor. Tinish belgilari yozuvning boshqa vositalari (harflar, raqamlar, diakritik belgilar) hamda til birliklari (so‘zlar, morfemalar) bilan ko‘rsatish mumkin bo‘lmagan turlicha fikriy munosabatlarni, psixologik va intonatsion holatlarni ifodalashda ham favqulodda muhim ahamiyatga ega. Punktuatsiya tilning sintaktik qurilishi bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, yozma nutqni to‘g‘ri, ifodali, aniq bayon qilishda, uning uslubiy ravonligini, tez tushunilishini ta'minlashda benihoya zaruriy vositadir. Ilmiy manbalarda, o‘quv qo‘llanmalarida tinish belgilarining qo‘llanish usuli va tartibi punktuatsiyaning mantiqiy-grammatik, uslubiy va differensiatsiya (farqlash) tamoyillari asosida belgilanishi ta'kidlanadi. Bunda mantiqiy- grammatik tamoyil nutqning semantik-grammatik tomonini yozuvda to‘g‘ri ifodalashga qaratilgan bo‘lsa, differensiatsiya tamoyili asosidagi qoidalar tinish belgilarining qo‘sh holda qo‘llanishidagi tartibni, gapdagi murakkab mazmunni aniqlashtirish kerak bo‘lganda, ulardan foydalanish yo‘llarini belgilab beradi. Uslubiy tamoyil tinish belgilarining qo‘llanishini nutq uslublari asosida belgilashni nazarda tutadi, lekin bu unchalik to‘g‘ri emas, chunki muayyan bir uslubgagina ___________________________ 3 belgilari, ko‘pincha, yozuvchining sub’yektiv maqsadi, emotsional fikr ifodalash, uning ta’sirchanligini oshirish uchun qo‘llaniladi. Masalan, Yoz. Quyosh hamma yoqni qizdiradi. (O.) Yoz! Pishiqchilik, tokinchilikfasli! (U.) gaplarida “yoz” so‘zi orqali ikki yozuvchi ikki xil maqsadni ifodalash uchun foydalangan. Bu maqsadlar tinish belgilari (nuqta, undov belgisi) orqali ifodalangan. G„ovur bo‘lib ketdi: Xotin- qizlar zveno, brigadani udda qilolmaydimi! (A.Q.) gapida ritorik so‘roq bilan fikrning kuchli (emotsional) va davomli ekanligi ifodalangan. Bu maqsadlar undov belgisi va ko‘p nuqta orqali ifodalangan. Lekin bundan har bir yozuvchi tinish belgilaridan o‘z bilganicha, o‘z istagicha foydalana beradi, degan xulosa kelib chiqmaydi. Tinish belgilarining individual uslub talabiga ko‘ra qo‘llanilishi ham uslubiy tamoyilning umumiy me’yoriga bo‘ysinadi. Farqlovchi (differensial) tamoyil. Bu tamoyilga ko‘ra tinish belgilari yozuv texnikasi (shakli)ni farqlash uchun qo‘llanadi. Boshqacha aytganda, tinish belgilarining yozuv shakllariga bog‘liq holda odatdagidan farqli ishlatilishi farqlovchi tamoyil asosida yuz beradi. Ilmiy uslubda, jumla ichida so‘zlarni qisqartirishda iqtibos - sitatalarning manbasini ko‘rsatishda, havolalarda, kitob muqovalarida nashriyot nomi va nashr vaqtini ko‘rsatishda tinish belgilari mazkur tamoyilga asosan ishlatiladi. Masalan, kitob muqovasida tire (Toshkent - 2011 kabi), havolalarda vergul (G„afur G‘ulom. Tanlangan asarlar. - Toshkent, 1985 kabi) qo‘yiladi. Yozma nutqni ixchamlashtirishda, tinish belgilarining qo‘sha qo‘llanishini belgilashda bu tamoyil muhim ahamiyatga ega. Ba’zan muallif va uning asari, matbuot nomlari qisqartirilib, unda tinish belgisidan foydalaniladi: Navoiy - N.; Oybek - O.; Abdulla Qahhor - A.Q. Ko‘p hollarda farmon va qarorlarda tire har bir gap oldidan qo‘yilib, numerativlik vazifasini ham bajaradi, bunda ham farqlovchi tamoyilga asoslaniladi. Umuman, hozirgi o‘zbek tilida tinish belgilari uch tamoyil - logik-grammatik, uslubiy va farqlovchi tamoillar asosida qo‘llaniladi. Bulardan logik-grammatik 17 o‘zbek yozuvida XIX asrning 70-yillaridan boshlab ishlatila boshlangan. Tire quyidagi o‘rinlarda ishlatiladi: 1. Diologlarda har bir shaxs nutqini birini ikkinchisidan ajratish uchun qo‘yiladi. Kozimbekka Saida qaradi. Kozimbekning rangi bir ahvolda bo‘lsa kerak, qushi uchib deraza oldiga keldi. -Tinchlikmi? -Tinchlik, dedi Kozimbek o‘zini bosib,-Toshkentdan keldim… Saida taajjublanganday bo‘ldi. - Bilaman kecha kelgan edingiz… - Mashinani olib keldim… -Shunaqami… Qutlug‘ bo‘lsin! Qani? - Hovlida, qo‘lingiz bo‘shasa, bir bir aylantirib kelsam degan edim. -Rahmat... Biron soatda bo‘sharman. (A.Q.) 2. Bog‘lovchisiz qo‘llangan ot kesim bilan ega ortasida ishlatiladi. Til – millatning qalbi. Mehnating – boyliging. 3. Uyushiq bo‘laklardan keyin kelgan umumlashtiruvchi so‘zdan oldin keladi. O‘zbek, qirg‘iz, qozoq, turkman, tojik – barchamiz bitta yurtning farzandlarimiz. Payonsiz paxta dalalarining husni va barakasi, so‘lim bog‘larning sharbati va gullarning ming tovlangan ranglari – barchasi suv tufayli. (O.) 4. Muallif gapi bilan ko‘chirma gap orasida qo‘yiladi. ”Oddiylik axloqiy barkamolikning bosh shartidir”, - deb yozgan edi L.N.Tolstoy. 5. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarda ikkinchi gapning kesimi tushirilsa ishlatiladi. Olamni quyosh yoritadi , insonni – ilm. 6. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarda: Vataning tinch - sen tinch. (maqol) 7. Zid ma’noli bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar orasida: Vaqting ketdi – baxting ketdi. 8. Ko‘chirma konstruktsiyalarni chegaralash uchun: Hovli o‘rtasidagi yosh nihollar orasidagi bola Ma’rifat Hojining o‘g‘ilchasi bo‘lsa kerak - kapalak quvib yurardi. (“Sharq yulduzi”) 9. Kochirma gaplarda avtor gapini ajratish uchun: “Ko‘rdingizmi, Olimjon aka, - dedi oyqiz erga qarab ,- tabiat bizning 36 Demak, tinish belgilari "Yozma nutqning tushunilishini osonlashtirish uchun qo‘llaniladi” (Boduen de Kurtene) va uni oydinlashtiradi, aniqlik kiritadi. Tinish belgilarining o‘rinli qo‘llanmasligi ma’lum bir sintaktik qurilmaning ham mazmun, ham tuzilish jihatidan o‘zgarib ketishiga olib keladi. Masalan, ushbu gapda tinish belgisini o‘zgartirirish orqali ikki xil mazmunni farqlash mumkin: Afandi podshoga qarab: Siz ahmoq, odam emassiz, - dedi. Afandi podshoga qarab: Siz ahmoq odam emassiz, - dedi Birinchi holatda ahmoq so‘zidan keyin vergul qo‘yilsa, gap podshoning aqlliligi haqida emas, balki uning ham ahmoq, ham yomon odamligi haqida boradi. Ikkinchi holatda esa podshoning ahmoq odam emasligi, aqlliligi haqida gap boradi. Demak, ushbu gapda talaffuzda ohang, yozuvda tinish belgisi orqali ikki xil ma’no anglashilmoqda. Yoki quyidagi gapda ham tinish belgilari bilan bog‘liq turli holatlarni aniqlash mumkin: Ey tabib, qo‘y, boqma dardim bedavolardan biri (Muqimiy) gapida uch holat bor: qo‘y so‘zidan keyin vergul o‘qilmasa, “tabib” “qo‘yboqar”ga aylanadi; “dardim”dan keyin vergul qo‘yilsa, “dardim” “boqma”ga bog‘lanadi - kesim+to‘ldiruvchi (boqma dardimni) munosabati tug‘iladi; d) “boqma”dan keyin vergul qo‘yilsa, “ega+kesim" (dardim bedavolardan biri) munosabati ifodalanadi. Tinish belgilari yozuvning keyingi bosqichlarida shakllana boshlagan. Qadimgi yozuvlar piktografik (rasm yozuv), logografik (so‘z yozuv) shakllarida bo‘lganligi sababli tinish belgilariga ehtiyoj sezilmagan. O‘rta Osiyoning qadimgi yozuvlarida ham (oromiy, turkiy runik kabi) ajratuvchi belgilar saqlangan, ancha faol qo‘llanilgan, bularni shartli ravishda qadimgi yozuvlarga xos “punktuatsion” belgilar deyish mumkin. 11 Ey, O‘rta Osiyo, O‘rta Osiyo!!! Undov belgisi boshqa tinish belgilari bilan (vergul va ikki nuqtadan tashqari) birgalikda ham qo‘llanadi. Undov belgisi undov va buyruq gaplar oxiriga qo‘yiladi. Bunda mazkur gapning emotsional yoki qat’iy buyruq ma’nosiga ega ekanligini, tugallanganligini, boshqa gaplardan chegaralanish nuqtasini ko‘rsatadi. Bunday gaplar to‘lqinli intonatsiya bilan aytiladi. Undov belgisi o‘zbek tiliga rus tili orqali o‘tgan. U o‘zbekcha yozuvlarda XX asrning boshidan boshlab muntazam ravishda ishlatilgan. «Turkiston viloyatining gazeti»da 1901 yildan qo‘llana boshlagan. Prof. A. N. Gvozdev «undov belgisi latincha 1o (Lo) undov so‘zidan kelib chiqqan» deb ko‘rsatadi; lotincha l harfining nuqta bilan qo‘shiluvi asosida undov belgisi hosil bolgan. l + . = ! Hozirgi o‘zbek adabiy tilida undov belgisining qo‘llanish doirasi, funksiyasi kengayib bormoqda. Badiiy adabiyot, ilmiy-publisistik asarlar, gazeta va jurnallarda undov belgisi xilma-xil maqsadlarda qo‘llangan va u ishlatilgan gaplar ham semantik, ham struktur ham sintaktik jihatdan rang-barangdir. Undov belgisining, faqat undov gaplardagina emas, vokativ, ba’zan rominativ va so‘roq gap tiplarida ham qo‘llanilishi yuqoridagi fikrni tasdiqlaydi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida undov belgisining qo‘llanilishi quyidagicha: 1.Undov gaplar oxiriga qo‘yiladi. Bunday gaplar emotsionallikni anglatib, kuchli ko‘tariluvchan, tolqinli intonatsiya bilan aytiladi va ular leksik-grammatik, intonasion va struktura jihatdan turlicha bolishi mumkin: Sening xotirangni unutmas aslo, Mening yuraklarim, O‘rta Osiyo! (H. O.) 2.Vokativ gaplar emotsionallikka ega bo‘lsa, ular oxiriga undov belgisi qo‘yiladi: Hurmatli redaksiya! («Ozb.ovozi») 68 to‘xtalinadi. Tadqiqotlarga tayangan holda aytish mumkinki, dastlab qo‘llangan punktuatsion belgilar so‘zlarni va jumlalarni bir-biridan ajratish, og‘zaki nutq bilan bog‘liq bo‘lgan turli aksentema va melodikalarni ifodalash uchun qo‘llangan. Ular bugungi kunda tinish belgilari yordamida yuzaga keladigan semantik va grammatik ma’nolarni ifodalashga xizmat qilmagan. Punktuatsiya tinish belgilari haqidagi qoidalar yig‘indisi bo‘lib, u fikrni yozuvda to‘g‘ri ifodalashga va o‘zgalarning fikrini tog‘ri anglatishga yordam beradi.O‘zbek tilida o‘nta tinish belgisi bo‘lib shundan to‘rttasi nuqta,so‘roq,vergul va undov belgilari boshlang‘ich ta’limda tanishtiriladi. Maktabda punktuatsiya boshlang‘ich sinflarda o‘qitila boshlanib, 8-9-sinflarda muntazam o‘rgatiladi. Tinish belgilari bilan o‘quvchilarni tanishtirish savod o‘rgatish davridayoq boshlanib, keyingi sinflarda kuchaytirilib boriladi O‘qituvchi savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarga tinish belgilarini elemtar, o‘gizaki tushuntirish yo‘llari bilan shakllantira boshlaydi. Og‘zaki nutqda bir gapni ikkinchisidan pauza (to‘xtam) bilan ajratamiz (Har bir gapni talaffuz qilib ko‘rsatadi .Ona tili darslarida sintaksis bo‘limini o‘rgatish punktuatsiya bilan birgalikda olib boriladi.Punktuatsiyasiz sintaksisni o‘rganib bo‘lmaydi. Punktuatsiya o‘rgatish darak, so‘roq, buyruq, istak gaplar hamda his-hayajon gaplarga bog‘lab, ularda nuqta, so‘roq va undov belgilarini qo‘llashini tushuntirishdan boshlanadi. O‘quvchilar 2-sinfda „Gap" bo‘limi mavzularini o‘rganish jarayonida nuqta, so‘roq va undov belgisi haqida nazariy tushunchalar oladilar.3-sinfda esa tinish belgilari haqidagi nazariy tushunchalar chuqurlashtiriladi.Shu vaqtdan boshlab o‘quvchilar gap oxiriga tinish belgilari sintaktik asosda qo‘yilishini anglay boshlaydilar. „Darak gap" mavzusini o‘rganish bilan bog‘liq holda nuqta qo‘yilishi, „So‘roq gap" mavzusi bilan bog‘liq holda so‘roq belgisi va „Undov gap" mavzusini o‘rganish bilan bog‘liq holda undov belgisining qo‘yilishi o‘rgatiladi. Darak gaplar mazmuniga ko‘ra xabar beruvchi, tinch ohang bilan aytiluvchi gaplardir va bu xil gaplar oxirida nuqta qo‘yiladi.So‘roq gaplar biron narsa, voqea hodisa to‘g‘risida xabar berishni so‘ragan gaplardir.Undov gaplar mazmuniga 77 Gap ohangi asosida tinish belgilari qo‘yiladi. Undov, so‘roq belgisi, ko‘p nuqta va nuqta, tire tugallangan ohang bilan, vergul kichik to‘xtam bilan, nuqtali vergul, ikki nuqta, tire esa izoh ohangi bilan talaffuz qilinadi. Ma’lumki, yozma nutqda muayyan bir tinish belgisining qo‘llanish qoidalari ma’lum bir tamoyilga asoslanadi. O‘zbek tilidagi tinish belgilarining qo‘llanishtamoyillari tilshunos olimlar Sh.Shoabdurahmonov, G‘.Abdurahmonov, K.Nazarov, B.Egamberdiyevlar tomonidan asoslab berilgan. Hozirgi o‘zbek tilida tinish belgilarininig qo‘llanish tamoyillari: Logik-grammatik tamoyil. Bu tamoyil nutq mazmuni, tuzilishi, nutq intonatsiyasini o‘z ichiga oladi. Bu tamoyilga ko‘ra tinish belgilari nutqning logik- grammatik jihati bilan bog‘liq tarzda ishlatiladi. Masalan, xabar mazmunini anglatgan gapning oxirida nuqta, so‘roq mazmunini anglatgan gaplarning oxirida so‘roq, emotsiya (hayajon) ifodalangan gaplar oxirida undov belgilari ko‘proq nutq mazmuniga asoslanib qo‘yilgan bo‘ladi; kiritma qurilmalarning asosiy gap bilan zich bog‘langanlari qavs, sayoz, bo‘sh bog‘langanlari tire bilan ajratilish holatlari ko‘proq nutq tuzilishga asoslanadi: “Dod!” degan ovoz eshitildi. (O.) Qalandarov jon-jahdi bilan baqirdi: Yo‘qol!!! gaplarining birinchisidagi qo‘shtirnoq nutq tuzilishiga, ikkinchisidagi undov belgilari ohangga asoslanib qo‘yilgan. Uslubiy tamoyil. Bu prinsipga ko‘ra tinish belgilari nutq parchasining uslubiga bog‘liq holda qo‘llanadi. Uslubiy tamoyil keng ma’noda bo‘lib, yozuvchining individual uslubini ham o‘z ichiga oladi. Til taraqqiyoti, til uslublarining rivojlanishi nutqning ajralmas qismi bo‘lgan punktuatsiyaning taraqqiyotiga, uning qo‘llanish doirasining kengayishi yoki o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Masalan, badiiy asarlarda (dialogik nutqlarda) ixchamlik uchun personajlarning nutqlari tire bilan ajratiladi. Dramatik asarlarda esa nutq egalarining nomi keltirilganligidan, borligidan ularni tire bilan ajratishga ehtiyoj bo‘lmaydi yoki qo‘shtirnoq havola (sitata)larda qo‘yilib, badiiy asarlardagi ko‘chirma gaplarda qo‘llanilmaydi. Nutqning individual uslub shaklida tinish 16 2.Stilistik printsip . Bunda tinish bеlgilari nutq stillariga b o g`l i q holda ishlatiladi. Ma''lumi, gap shakllari xilma-xil bo‘lib, bu holat, asosan, nutq stillariga ko‘ra bеlgilanadi. Hozirgi kunda tillarning funktsional stillari rivojlanib, turmushda kеng qo‘llanilmoqda.Nutq stillarining kеng ko‘lamda rivojlanishi va turlixil janrlarda ko‘plab nashr ishlarining olib borilishi, kishilar madaniy saviyasi va savodxonligining oshishi, shu tufayli ularning nutqning u yoki u stilidan o‘z faoliyatlarida kеng foydalana olishlari, punktuatsiyaning tarqqiy etishiga olib kеladi va uning stilistik funktsiyasini kеngaytiradi. Stilistik printsip kеng ma'noda bo‘lib, punktuatsiya qoidalarining barcha nutq stillari uchun mushtarak bo‘lgan umumiy qonniyatlarni bеlgilaydi. Tishin bеlgilarining individual stiliga ko‘rv qo‘llanishi mazkur stilistik printsipning bir ko‘rinishi g`hisoblanadi. Stilistik printsip tinish bеlgilarining qo‘llanishidagi nutq stillariga xos umumiy holatlarni aniqlashda va konkrеt stilga doir tipik jihatlarni bеlgilashda muhim ahamiyatga egadir. Ma'lumki, ko‘p nuqta, vеrgul, nuqta, so‘roq va undov bеlgilari kabi tinish bеlgilarining qo‘llanilishi bircha yozuv stillarida dеyarli bir xildir. Nutq stillariga xos barcha yozma matnlarda dеyarlitirе bilan boshlanganligini ko‘ramiz. Ammo dramatik asarda har bir dialog (shaxsning so‘zi) tirе bilan boshlanmaydi. Bu holatdramatik asarlarda dialoglarning bеlgilashdagi uslubga ko‘ra bеlgilanadi: dramatik asardahar bir dialog aytuvchishaxs alohida-alohida ta'kidlangani uchun (dialogdan oldin shaxsning nomi kеltirilgan bo‘ladi) dialoglarni o‘zaro tirе bilan ajratishga ehtiyoj qolmaydi. Individual stilda tinish bеlgilari, asosan, turli sub'еktiv maqsadlar, emotsionallik uchun qo‘llanadi. Yoz. quyosh hamma yoqni qizdiradi. (O.) Yoz! Pishiqchilik – to‘kinlik fasli! (U) Ko‘rinadiki, yoz so‘zidan tashkil topgan bir sostavli gap orqali ikki yozuvchi ikki xil maqsadni, ikki xil munosabatni ifodalagan.Bu munosabatlar tinish bеlgilari (nuqta va undov) vositasida rеallashtirilgan, ya'ni yozuvchi tinish bеlgilaridan o‘z maqsadlariga muvofiq foydalanganlar. 57 1 Sh.Mirziyoyev Erkin va farovon, demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Toshkent -ʻ ―O zbekiston -2016. 56 b ʻ ‖ xoslangan tinish belgisi bo‘lmaydi. Zarurat tug‘ilganda, har qanday uslubda ham xohlagan tinish belgisidan foydalanish mumkin.Muayyan tildagi punktuatsiya an’analarining mustahkamlanishi va takomillashuvida taniqli yozuvchilarning ijodi hamda tinish belgilarining qo‘llanish qoidalarini umumlashtiruvchi va tartibga soluvchi tilshunoslar faoliyati katta ahamiyatga ega. Hozirgi o‘zbek punktuatsiyasining shakllanishi, rivoji, uning o‘rganilishi Fitrat, S.lbrohimov, H.G‘oziyev, O.Usmonov, G‘.Abdurahmonov, K.Nazarov va boshqa tilshunoslarning nomi bilan bog‘liq. Punktuatsiya masalalari bilan bevosita shug‘ullangan H.G‘oziyev («O‘zbek punktuatsiyasining tarixiy taraqqiyoti», 1969, 1979), G‘.Abdurahmonov («Punktuatsiya o‘qitish metodikasi», 1968), K.Nazarov («Tinish belgilari va yozma nutq», 1974; « O‘zbek tili punktuatsiyasi», 1976) laming asarlari nashr etilganiga ancha yillar bo‘ldi va ulardagi tinish belgilarining ishlatilishi haqidagi fikr-mulohazalar ham bir qadar o‘zgardi. Buning ustiga, «muallif punktuatsiyasi» tushunchasi, ya'ni muayyan muallif tomonidan tinish belgilarining amaldagi qoidalarga bo‘ysunmagan, unga rioya qilmagan holda individual qollash holatlari uchraydiki, bu ham keng o‘quvchilar ommasini chalkashtiradi, shubhalantiradi. Punktuatsiya yozma fikrni aniq va ravon, tushunarli va ifodali bayon qilishda muhim ahamiyatga egadir. Yozma nutqning ayrim leksik-garamatik vositakar bilan ifoda qilish mumkin bo‘lmagan tomonlarini ifoda qilishda Punktuatsiyaning ahamiyati yanada ortadi. Punktuatsiya tilshunoslikda uch ma’noda qo‘llanadi: tinish belgilari sistemasi va ularninq qo‘llanish qoidalari haqidagi bilim: tinish belgilarining qo‘llanishi haqidagi qoidalar to‘plami: tinish belgilari. Umuman, Punktuatsiyaning tekshirish obekti tinish belgilaridir. Punktuatsiya grafika va orfografiya, sintaksis, intonatsiya bilan uzviy aloqadordir. 4 I BOB. O‘ZBEK PUNKTUATSIYASI KELIB CHIQISH, TARAQQIYOTI VA ILMIY ASOSLARI 1.1. O‘zbek punktuatsiyasi tarixi va uning davrlashtirilishi “Punktuatsiya” so‘zi lotincha “punctum”, yani“nuqta”, “o‘rin, joy”tushunchalarini anglatadi. "Punktuatsiya” tilshunoslikning tinish belgilari haqidagi bo‘limi bo‘lib, unda tinish belgilari (punktogramma)ning qo‘llanish qoidalari o‘rganiladi. Punktuatsiya tilshunoslikda nutq oqimidagi intonatsion-prosodik to‘xtamlarni, yozuvda ifodalanadigan shartli belgilar yig‘indisini (tinish belgilarini) anglatadi. Punktuatsiya yozuv tizimining grafika va orfografiya bilan bir qatorda turadigan uchinchi komponentidir. Tilshunoslikda punktuatsiya termini quyidagi ma’nolarni anglatadi: 1) tilshunoslikning bir bo‘limi, u tinish belgilari tizimini, ularning ishlatilish qonun- qoidalarini o‘rganadi; 2) punktuatsiya qoidalari yig‘indisi; 3) tinish belgilari. Tinish belgilari punktogramma deb ham yuritiladi. Punktogramma muayyan yozuv tizimi (grafika)ning uzviy qismi bo‘lib, yozma nutqning ayrim yozuv belgilari (masalan, raqamlar, harflar, diakritik va transkripsion belgilar kabi) bilan ifodalash mumkin bo‘lmagan tomonlarini aniq belgilashda muhim ahamiyatga egadir. Tinish belgilari yozma nutqni to‘g‘ri, ifodali, mantiqiy bayon qilishda, uni ixchamlashda, gap qismlarining o‘zaro logik-grammatik munosabatlarini ko‘rsatishda muhim grafik vosita sifatida ishlatiladi. Punktuatsiya, bir tomondan, yozuvchiga o‘z yozma nutqini aniq, to‘g‘ri va ifodali bayon etish imkoniyatini bersa, ikkinchi tomondan, o‘quvchiga muayyan matndagi fikrni yozuvchi bayon etganidek, yozuvchining maqsadiga muvofiq tushuna olish imkoniyatini yaratadi. 10 oladi hamda o‘quvchilarning fanlar asoslari bo‘yicha muntazam bilim olishlarini, ularda bilim o‘zlashtirish ehtiyojlari, asosiy o‘quv-ilmiy va umummadaniy bilimlarni, milliy va umumbashariy qadriyatlarga asoslangan ma’naviy-axloqiy fazilatlarni mehnat ko‘nikmalarini, ijodiy fikrlash va atrof-muhitga ongli munosabatda bo‘lish va kasb tanlashni shakllantiradi”. Kelajagimiz bo‘lgan yosh avlod bilim egallashda boshlang‘ich ta’limda ona tili fanlarni chuqur, ongli tarzda o‘zlashtirishlari muhim sanaladi. Shunday ekan, bugungi kun talablaridan kelib chiqqan holda boshlang‘ich ta’limdagi fanlarni o‘tishda jahon andozalariga mos va xos bo‘lgan o‘qitish usullaridan foydalanish muhimdir. Kurs ishi uchun tanlangan mavzu ana shu jihati bilan ahamiyatlidir. Bugungi kunda o‘qituvchilik kasbiga nihoyatda yuksak mas’uliyatlar qo‘yilmoqda, chunki biz o‘qituvchi-murabbiylar qo‘liga farzandlarimiz taqdirini ishonib topshiramiz.Shu jihatdan tanlangan mavzu hozirgi vaqtda olib borilayotgan ta’lim-tarbiya ishlarining eng dolzarb mavzularidan sanaladi. Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi. Ushbu ishni foydalanilgan adabiyotlari. Ona tili darslarida tinish belgilariga doir bilimlarni shakllantirish metodikasiga doir ilk ma`lumotlar Karima Qosimova, Safo Matjonov, Xolida G‘ulomova, Sharofat Yo‘ldosheva va Sharofjon Sariyevlar muallifligidagi “Ona tili o‘qitish metodikasi”, Nosirov P. “O‘zbek nutq madaniyati, Nurmonov A., Sobirov.A.,Qosimova N. “Hozirgi o‘zbek adabiy tili”,G‘ulomova .X,Yo‘ldoshevaSh., Mamatova G.,Boqiyeva.H. “Husnixat va uni o‘qitish metodikasi”, Azimova Iroda,mavlonova Klaraxon,Quronov Sa’dullo Quronov, Shokir Tursun. Ona tili va o‘qish savodxonligi. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 1-sinfi uchun darslik, Iroda Azimova, Klaraxon Mavlonova, Sa’dullo Quronov, Shokir Tursun. Ona tili va o‘qish savodxonligi. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 2-sinfi uchun darslik ,Ikromova.R, G‘ulova.X, Yo‘ldoshev.Sh. “Ona tili” Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 4-sinfi uchun darslik, Matchonov S. va boshq. O‘qish kitobi (4-sinf uchun darslik), G‘afforova. 6 20. “O‘zbek ilmiy tilshunosligi holati” Fazliddin Galiyevich Sharipov, Azizbek Rustamovich Mamatqulov , Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021 IV. INTERNET MANBALAR www.arxiv.uz www.lex.uz www.ziyo.uz “ Tillar va maktabgacha ta’lim ” yo‘nalishi “ O‘zbek tili va adabiyoti ” 21/1-guruh talabasi Sirojiddinova Kumush Xusniddin qizining “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fanidan “TINISH BELGILARI” mavzusidagi kurs ishiga TAQRIZ 83 barcha tinish belgilari "o‘qiladi" (A.M.Peshkovskiy), deyilgan fikrlar ham tinish belgilari to‘g‘ri qo‘yilgan normal matnlarga nisbatan aytilgandir. Punktuatsiyaning grafik va orfografiya bilan munosabati. Punktutsiya yozuvning ajralmas bir qismi va grafik sistеmalardan bo‘lganligi uchun harflar sistеmasi (alfavit) va yozuv sistеmasi – grafika bilan chqin aloqadadir. Arfb grafikasi sistеmasidagi qadimgi o‘zbеk yozuvida tinish bеlgilari va bosh g`arflar bo‘lmagan. Shuningdеk, arab yozuida so‘zlar va intеrval vositasida , va boshqa bеlgi vositasida biri ikkinchisidan ajratilmagan. Kеyinchalik, XIX asrnnig II yarmidan boshlab turmush talabi, hayotiy ehtiyoj va oshqa yozuvlarningta'siri natijasida arab grafikasidagi o‘zbеk yozuvida ham tinish bеlgilari qo‘llanila boshladi 1 0 . Punktuatsiya va orfografiya bir-biriga aloqador va bog`liq bo‘lishiga qaramayo‘zaro farqlanadi. Orfografiya so‘zlarning to‘g`ri yozilishi haqidagi qonun-qridalarni o‘rgatib, morfologiya bilan bohlansa, puntuatsiya gaplarning to‘g`ri tuzilishi va ularning fikrning aniq ifodalanishi uchun xizmat qilib, nutqning sintaktik qurilishi bilan bеvosita bog`lanadi. Bu ikki soha orasidagi dialеktal aloqaning kеng va chuqur o‘rganilishi, birinchidan punuktuatsiya va orfografiya qoidalariningilmiy jihatdan ruxta, amaliy jihatdan qulay bo‘lishini, ikkinchidan, punuktuatsiya orfografiya sohasidagi ba'zi qiyinchiliklarningbartaraf qilinishi va savodxonlikni oshirishda katta ahamiyat kasb etadi. Punktuatsiya va sintaksis. Punktuatsiya – sintaksis bilan uzviy aloqador. Punktuatsiya qoidalari mazkur tilning sistеmatik qonuniyatlari, normalari asosida talqin etiladi. Punktuatsiya qoidalarini sintaksis qurilishiga bog`lab bayon qilishning, shu asosda bеlgilashning o‘z ilmiy-mеtodik printsiplari va usullari mavjud. Matnning gaplarga bo‘linishi, gapning tuzilish jihatidan muayyan sintaktik qismlarga ajratilish qoidalari aosiy punktuatsiya qoidalir hisoblanadi. Shuning uchun punktuatsiya – yozuv tilining uch asosiy elеmеnti (grafika, 1 0 G`ulomov A. O`zbеk tili punktuatsiyasii. “O`qituvchi” nashriyoti. Toshkеnt 1992. 8-b. 43 __________________________________ 6.Ikromova R, G‘ulova X, Yo‘ldoshev Sh. “Ona tili” Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 4-sinfi uchun darslik.Toshkent.”O‘qituvchi” nashriyot 2020-yil. 7.G‘afforovaT ,ShodmonovE, G‘ulomova X “Ona tili” Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 1-sinfi uchun darslik.Toshkent.”Sharq” nashriyot 2019-yil.ona tili 8. Undov so‘zlar his-hayajon bilan aytilsa, ulardan so‘ng vergul qo‘yiladi. Ey, menga bir minutga qarab qo‘ying. 9. Ko‘chirma gap darak, buyruq gap bo‘lsa, undan so‘ng vergul qo‘yiladi. “Inson qalbi javohirlardek toza, pok bo‘lmog‘i lozim”, deb aytgan edi Abu Rayhon Beruniy. Qavs. Qavs o‘zbek yozuvida XIX asrning oxirgi choragidan boshlab ishlatila boshlangan. Dastlab “Turkiston viloyatining gazeti”da 1873-yilda ishlatilgan. O‘zbek tilida quyidagilar qavsga olinadi: 1. Kiritma gaplar: Men mulla akani (Muqumiyni shunday atardilar) bohavoroq deb supachaga boshlab keldim. (Uyg‘un) 2. Remarkalar: Sodiq. Qizarib ketgan ekanman , qarang, aka, mingboshini ham (Bo‘ripolvonga kalla solib ko‘rsatmoqchi bo‘lib yoqasidan oladi, u qo‘rqib dodlab yuboradi) mana shunday kalla qilib cho‘ziltirmoqchi edim-u, nomardlar orqadan kelib qo‘limni bog‘lab qoldilar. (Nazir Safarov) 3. Sitata yoki misolning manbayi: Badantarbiya bilan mo‘tadil va o‘z vaqtida shug‘ullanuvchi kishi kasalliklarning davosiga muhtoj bo‘lmaydi. (Abu Ali Ibn Sino) 4. Izoh ma’nosidagi so‘z yoki so‘z birikmalari: Yashasin jonajon mustaqil O‘zbekistonimiz (Farg‘ona viloyatining yirik tumani) qishloq xo‘jaligi maxsulotlarini yetishtirishda katta muvoffaqiyatlarga erishmoqda. Lingvistika (til haqidagi fan) tez rivojlanib boryapti. 5. Matbuotda ilmiy asarlarda uchraydigan boshi 3-betda, davomi bor kabi iboralar ham qavs ichiga olinadi. 6. Shaxs, joy, asar, hodisa va shu kabilarning ikki xil varianti berilsa , ulardan biri qavsga olinadi. “Qutadg‘u bilig” (“Baxt keltiruvchi bilim”) 7. Sitatalarda gumon, anglashilmovchilikni bildirish uchun qo‘llangan so‘roq belgisi ham qavs ichiga olinadi. (So‘roq belgisining qo‘llanishiga qarang.) 32 Tinish belgilarining gap oxirida qo‘llanilishi bo‘limida nuqta, so‘roq, undov va ko‘p nuqta belgilarining qo‘llanish holatlari misollar asosida izohlanadi. Tinish belgilarining gap ichida qo‘llanilishi bo‘limida esa vergul, nuqtali vergul, tire, ikki nuqta, qavs, qo‘shtirnoq kabi belgilarning ishlatilish holatlariga to‘xtalinadi. 1.2. Tinish belgilariga oid dastlabki manbalar Ma’lumki, yozma nutq komunikativlik vazifasi jihatdan kishilik jamiyati hayotida muhim ahamiyatga ega sanaladi. Bu jarayon “uch qism birligidan iborat: grafika, orfografiya, punktuatsiya” [G‘oziyev, 1979: 3]. Bundan kelib chiqadiki, punktuatsiya ham jamiyat hayoti va taraqqiyotida yozma nutqning bir qismi sifatida asosiy o‘rin kasb etadi. Hozirgi o‘zbek tilshunosligida tinish belgilari muammolari, uning tarixiytadrijiy me’yorlari bo‘yicha bir qancha ishlar olib borilgan bo‘lib, ularda hozirgi o‘zbek punktuatsiyasini turlicha davrlashtirish masalalarini ko‘rishimiz mumkin. Hozirgi zamon o‘zbek tilshunosligida badiiy asar leksikasining semantikfunksional imkoniyatlari, lingvopoetik xususiyatlari va ularning leksik-stilistik aspektda o‘rganilishiga doir ko‘plab tadqiqotlar olib borilgan. Bundan tashqari, ijodkor leksik vositalar orasidan funksional hamda emotsional-ekspressiv bo‘yoq ifodalovchi, shuningdek, badiiy nutq doirasida chegaralangan, turli poetik qisqartmalar va neologizmlar, ushbu nutqqa xos bo‘laklarning mutanosibligini ta’minlash maqsadida foydalanilgan okkazional so‘zlarnigina qo‘llaydi. O‘zbek badiiy adabiyoti tilini o‘rganishga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqot ishlarini xarakteri jihatidan uchga bo‘lish mumkin: 1. Badiiy adabiyot tilini o‘rganishning umumiy masalalariga doir ishlar. 2. Badiiy asar tilini lingvistik aspektda o‘ganishga doir ishlar. 3. Badiiy asar tilini adabiyotshunoslik aspektida o‘ganishga doir ishlar [Umurqulov, 1990: 4]. Yozuv tarixiga e’tibor qaratilganda, dastlabki qo‘llangan tinish belgilari matndagi jumlalarni ajratish, to‘xtash o‘rinlarini belgilash uchungina ishlatilgan. Ular “yozuvdan keyin paydo bo‘lgan va ijtimoiy vazifa ifodalagach, yozuvning tarkibiy qismiga aylangan. Eng qadimgi yozuvlar ko‘proq piktografik yoki logografik (alohida shakllar, belgilar 24 orqali fikr ifodalash) shaklda bo‘lganligi sababli tinish belgilariga ehtiyoj sezilmagan”Dastlabki tinish belgilari yozuv tarkibida semantik va grammatik funksiyalar bajarish uchun qo‘llanmas-da, lekin ma’lum darajada jumlalarning intonatsion sifatlarini o‘zida aks ettirgan. O‘z navbatida, tinish belgilarining og‘zaki nutqda namoyon bo‘lishi, albatta, ohang kabi murakkab prosodik hodisa bilan uzviy bog‘liq. Jahon tilshunosligida punktuatsion belgilarning shakllanish tarixi va evolyutsiyasiga nazar tashlanganda, dastlab tinish belgilarining prototiplari sifatida bo‘shliq (interval)lar tanlangan. Xususan, “qadimgi yunonlar antik davrda so‘zlarni bo‘shliqlar bilan ajratib, jumlalarning boshinini katta harf bilan yozishni qo‘llaganlar”. Tinish belgilari oraliq masofani ifodalashdan tashqari, oddiy belgilar, shuningdek, ba'zi tipografik belgilarni anglash, o‘qish va tushunish, kerakli o‘rinlarda sukut qilish hamda ovoz chiqarib o‘qish kabi so‘zlardagi turli aksentema va melodikalar bilan uyg‘unlashgan. Tinish belgilari - muayyan tilda yozma nutqni to g ri, ifodali, mantiqli bayon qilishda, uni ixchamlashda, yozmaʻ ʻ nutq qismlari (gap bo laklari)ning o zaro mantiqiy grammatik munosabatlarini ʻ ʻ ko rsatish uchun xizmat qiladigan muhim grafik vositalar. Tinish belgilari ʻ markaziy, asosiy belgilar tizimiga (harflar va tinish belgilari) mansub bo lib, u ʻ qo shimcha, yordamchi belgilar tizimidan (raqamlar, turli fanlarga oid ilmiy ʻ belgilar, bosmaxona belgilari) ma lum jihatlari bilan farq qiladi. Tinish belgilari ʼ ning yozuvda qo llanishi o ziga xos tizimga ega. Bu tizim — tinish belgilari ʻ ʻ miqdori, qo yilish tartibi va qo llanish prinsiplari yig indisi — punktuatsiyani ʻ ʻ ʻ vujudga keltiradi. Bular yozuvning boshqa vositalari (harflar, raqamlar, diakritik belgilar) xamda til birliklari (so zlar, morfemalar) bilan ko rsatish mumkin ʻ ʻ bo lmagan turlicha fikriy munosabatlar va psixologik holatlarni ifodalashda ham ʻ muhim ahamiyatga ega bo lib, yozma nutqning tushunilishini osonlashtiradi. ʻ Tinish belgilari ning asosiy vazifasi nutqning mazmuniy bo linishini ko rsatish, ʻ ʻ shuningdek, uning sintaktik tuzilishi va intonatsion jihatini aniqlashga yordam berishdir. Punktuatsiya – ijtimoiy hodisa davrlar o‘tishi yozuv madaniyatining o‘sishi bilan punktuatsiya ham o‘zgarib takomillashib bordi. Davrlar o‘tishi, yozuvning taraqqiysi va yozuv madaniyatining o‘sishi bilan punktuatsiya ham 25 2.2. O‘zbek punktuatsiyasining asos va tamoyillari O‘zbek tilida ham punktogrammalarni qo‘llashning o‘z asoslari va shartlari mavjud. Tinish belgilarining qo‘llanishida: 1) gapning tuzilishi, 2) mazmuni, 3) ohangi asos qilib olinadi. Tinish belgilarining o‘rni va vazifasini belgilashda mana shu uch xil hodisa alohida-alohida emas, balki ularning bir bugunligi nazarda tutiladi. Chunki bular o‘zaro bog‘langan bir hodisaning uch tomoni – uch xususiyatidir. Nutqning tuzilishi, mazmuni, ohangi o‘zaro zich bog‘langan bo‘lib, har qanday gapda shu uch xususiyat mujassamlashgan bo‘ladi. Masalan, Opalar, singillar! Bu savollar majlisda berilsin! (A.Q.) gapi: 1) tuzilishi jihatidan sodda, 2) buyruq bilan birga emotsiya, murojaat ifodalangan, unda gap bilan grammatik bog‘lanmagan so‘zlar (opalar, singillar) bor, 3) ko‘ta-riluvchi ohangi ohangga ega. Punktuatsiya asoslaridan kelib chiqib, tinish belgilari qo‘llashning quyidagi asoslarini ko‘rsatamiz: 1. Logik-grammatik asos. Bunga ko‘ra, tinish belgilari gap mazmuni, tuzilishi va ohangi nazarda tutilgan holda, shulardan kelib chiqib qo‘llaniladi. Masalan, xabar mazmunini anglatgan gapning oxirida nuqta, so‘roq mazmunini anglatgan gaplarning oxirida so‘roq, emotsiya (hayajon) ifodalangan gaplar oxirida undov belgilari ko‘proq nutq mazmuniga asoslanib qo‘yilgan bo‘ladi; kiritma qurilmalarning asosiy gap bilan zich bog‘langanlari qavs, sayoz, bo‘sh bog‘langanlari tire bilan ajratilish holatlari ko‘proq nutq tuzilishga asoslanadi: "Dod!" degan ovoz eshitildi. (O.) Qalandarov jonjahdi bilan baqirdi: Yuqol!!! gaplarining birinchisidagi qo‘shtirnoq nutq tuzilishiga, ikkinchisidagi undov belgilari ohangga asoslanib qo‘yilgan. 2. Uslubiy asos. Bu prinsipga ko‘ra, tinish belgilari nutq uslubining talabidan kelib chiqib qo‘yiladi. Til taraqqiyoti, til uslublarining rivojlanishi nutqning ajralmas qismi bo‘lgan punktuatsiyaning taraqqiyotiga, uning qo‘llanish doirasining kengayishi yoki o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Masalan, badiiy asarlarda (dialogik nutqlarda) ixchamlik uchun personajlarning nutqlari tire bilan ajratiladi. Dramatik asarlarda 52 Punktuatsiya printsipi tinish bеlgilarining qanday usul va tartibda qo‘llanilishini ko‘rsatadi. Shuning uchun tinish bеlgilarining qo‘llanishidagi barcha qonun-qoida va tartiblar punktuatsiya printsiplari asosida bеlgilanadi; punktuatsiya printsiplari tinish bеlgilarining ma'lum asosiy usullar zaminida sistеmalashuvini ta'minlaydi 13 4 1 . Hozirgi o‘zbеk tilida tinish bеlgilarining qo‘llanishiga doir quyidagi printsiplarni ko‘rsatish mumkin: 1.Logik-grammatik tomonini aks ettiradi: bundatinish bеlgilari gapning (nutqning) mazmuniy, tuzilish va intonatsion jihatlariga bog`liq holda qo‘llanadi. Shuning uchun logik-grammatik printsip quyidagilarga asoslanadi: 1)nutq mazmuniga. Bunda tinish bеlgilarining gap mazmuniga bog`liq holda qo‘llanishi tushuniladi. So‘roq ma'nosini anglatsa, bunday gaplar oxiriga so‘roq bеlgisi qo‘yiladi: Kimning iltimosi bu? Nima gap o‘zi? Gap xabar ma'nosini anglatsa, uning oxiriga nuqta, buyruq yoki turli xil emotsional munosabatlar ifodalansa, undov bеlgisiundov bеlgisi qo‘yiladi. Yo‘q! Bu iflosni otgan mеn bo‘laman!(Yashin) Tinish bеlgilari nutqning ma'no jihatiga ko‘ra ishlatilganda, ular bir gapdagi yoki gaplar orasidagi mazmuniy munosabatni, shuningdеk, gap bo‘laklarining va gapdagi ayrim qismlarning ham o‘zaro mazmuniy munosabatini ifodalash uchun xizmat qiladi. qiyoslang It xuradi – karvon o‘tadi. Baxtimizga, bugun tеlfonda ovoz juda yaxshi eshitildi. (P.Qodirov) 2)nutq tuzilishi. Bunda tinish bеlgilarining gap strukturasiga bog`liq holda ishlatilishi tushuniladi. Ma'lumki, gaplar tuzilish jihatidan bir nеcha turli. Shuningdеk, gapni tashkil etuvchi vositalar (gapning tarkibiy qismlari) bir-biri bilan turlicha munosabatda bo‘ladi. Bu munosabatlar yozuvda tinish bеlgilari vositasida aks ettiriladi. Masalan, kiritma, konstruktsiyalarning ayrimlari asosiy gap bilan zich bog`langan bo‘lsa, ba'zilari kuchsizroq bog`langan bo‘ladi.Shunga ko‘ra ular birinchi holatda asosiy gapdan qavs bilan (qo‘sh qavs – ikki qavs bilan), ikkinchi holatda tirе bilan (qo‘sh tirе – ikki tirе bilan) ajratiladi 1 4 . 4 13 G`ulomov A. O`zbеk tili punktuatsiyasii. “O`qituvchi” nashriyoti. Toshkеnt 1992. 41-b. 1 4 G`ulomov A. O`zbеk tili punktuatsiyasii. “O`qituvchi” nashriyoti. Toshkеnt 1992. 15-b. 55 MUNDARIJA: KIRISH…………………………………………………………………………….5 I BOB. O‘ZBEK PUNKTUATSIYASI KELIB CHIQISH, TARAQQIYOTI VA ILMIY ASOSLARI 1.1. O‘zbek punktuatsiyasi tarixi va uning davrlashtirilishi…………………….11 1.2. Tinish belgilariga oid dastlabki manbalar………………………………….25 1.3. Tinish belgilarning qo‘llanish tamoyillari………………………………….28 II BOB O‘ZBEK PUNKTUATSIYASINING KELIB CHIQISH I 2.1. Punktuatsiyaning tilshunoslikning sohalari bilan aloqasi …………………….40 2.2. O‘zbek punktuatsiyasining asos va tamoyillari ……………………………….53 2.3.Hozirgi o‘zbek tilida tinish belgilari to‘rt jihatdan qo‘llanish o‘rni, ishlatilish usuli, tuzilishi va vazifasi........................................................................................60 XULOSA………………………………………………………………………....74 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..82 2 2.Yakka va qo‘sha holda qo‘llanuvchilar. Bu tip tinish belgilar, yakka holatda (alohida-alohida, mustaqil) qo‘llanilishi bilan birga, qo‘sha holatda ham qo‘llana oladi. Tinish belgilari qo‘sha qo‘llanganda ikki va undan ortiq tinish belgi bir o‘rinda ketma-ket birgalikda) ishlatiladi. Bular qo‘sha qollanganda: a) o‘z shaklini to‘liq saqlaydi (so‘roq + undov tipida: ?!); b) o‘z shaklini o‘zgartiradi (qo‘shtirnoq va qavs kabi); v) bir tinish belgisi ikkinchisining hisobiga qisqaradi (vergul va ko‘p nuqta qo‘sha qo‘llanganda, vergul qisqaradi); g) bir belgining o‘zi takrorlanadi (undov belgisi kabi). Tinish belgilari tuzilishi, tarkibi jihatidan bir xil emas. Tinish belgilari tuzilish jihatidan ikkiga ajraladi: 1. Bir elementli tinish belgilari: vergul, tire. 2. Ko‘p elementli tinish belgilari: a)ikki elementli tinish belgilari: ikki nusta, nuqtali vergul, so‘roq , undov va qavs; b)uch elementli tinish belgilari: ko‘p nuqta; v)to‘rt elementli tinish belgilari: qo‘shtirnoq. Buni o‘z mohiyatiga ko‘ra «juft elementli» yoki «qo‘sh elementli» tinish belgisi deb ham yuritish mumkin. Bir elemementli tinish belgilari tarkibi jihatidan qismlarga ajralmaydi. Ular shartli bir belgidan (bir grafik shakldan) iborat bo‘ladi. Ularni o‘z mohiyatiga ko‘ra sodda tinish belgilari deb yuritiladi. Ko‘p elementli tinish belgilari birdan ortiq tinish belgilarining birikuvidan tashkil topadi. Bularni qo‘shma yoki tarkibli tinish belgilari deyiladi. Ko‘p elementli tinish belgilari tarixan ikki va undan ortiq shartli belgidan (shakldan) tashkil topgan bo‘lib, hozirgi kunda bir grafik belgi sifatida qaraladi. Masalan: ikki nuqta nuqtaning vertikal usuldagi kombinasiyasi asosida (ikkita nuqtaning birikuvi zaminida) vujudga kelgan, yani [:]; ko‘p nuqta nuqtaning gorizontal usuldagi kombinasiyasi asosida (uchta nuqtaning birikuvi 61 T, E. Shodmonov, X. G‘ulomova. “Ona tili” Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 1-sinfi uchun darslik, K. Qosimova, S. Fuzailov, A. Ne’matova. “Ona tili” Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 2-sinfi uchun darslik, Fuzailov.S, Xudoyberganova. M,Yo‘ldasheva. Sh.“Ona tili” Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 3-sinfi uchun darslik, R.Ikromova, X. G‘ulomova, SH. Yo‘ldosheva, D.Shodmonqulova. “Ona tili” Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 4-sinfi uchun darslik, Mahmudov N., Madvaliyev A., Mahkamov N. Punktuatsiya - fikrni yozma mukammal ifodalash vositasi. O‘zbek tili va adabiyoti, O‘zbek punktuatsiyasining asosiy qoidalari, Ahmedova N. O‘zbek orfografiyasi va punktuatsiyasi asoslari, Jamolxonov H.Hozirgi o‘zbek adabiy tili.kitobida uchraydi. Ushbu qo‘llanmada boshlang‘ich sinflarda tinish belgilarini qo‘llash va o‘rgatish haqida ilk namunalar o‘rganilib tahlil qilinadi. Tinish belgilaridan ongli to‘g‘ri qo‘llashga o‘rgatish. Boshlang‘ich sinflar uchun ona tili darslarida qo‘llaniladigan tinish belgilarini mustahkamlash diktant olish, ko‘rgazmalilik, nazorat ishlari haqida tahlil qilinadi. O‘zbekiston Respublikasining ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishida ta‘limning ustivor yo‘nalish ekanligi haqidagi g‘oyalar, mazkur mavzuga oid yetuk mutaxassis olimlar qarashlari, sohani isloh qilishga qaratilgan me‘yoriy hujjatlar, istiqboli rejalar o‘rganildi. Har bir tinish belgisini qo‘llanilish qoidalari, qo‘llanilish o‘rni haqida bilimlar tahlil qilinadi.Ko‘rinadiki, ona tili darsida tinish belgilarini o‘rgatish metodikasiga oid bo‘lgan tahlillar talaygina. Ushbu kurs ishi ana shu sohadagi masalalarni o‘rganishga bag‘ishlangan. Kurs ishi mavzusining maqsadi: ona tili darslarida tinish belgilarini o‘rgatish orqali og‘izaki va yozma nutq boyligini oshirish, imlo qoidalariga, davlat ta’lim standartlari talablariga javob beradigan, adabiy-estetik tafakkurini kamol toptirish hamda o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga o‘rgatishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari :ona tili darslari orqali o‘quvchilarning davlat ta`lim standarti talablari bo‘yicha o‘zlashtirishlari ko‘zda tutilgan o‘quv-biluv, ko‘nikma- malakalari hamda bilimlarni puxta egallashlariga yo‘l ochiladi. 7 5.Fuzailov S, XudoyberganovaM, Yo‘ldashevaSh. “Ona tili” Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 3-sinfi uchun darslik. Toshkent.”O‘qituvchi” nashriyoti 2016-yil Tinish belgilarining qo‘llanilishi Nuqta. Nuqtaning yozuv belgisi sifatida ishlatilishi qadimgi arab manbalariga borib taqaladi. U o‘zbek tilida tinish belgisi sifatida XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab ishlatila boshlangan. Nuqta o‘zbek tilida quyidagi o‘rinlarda ishlatiladi: 1. His-hayajonsiz aytilgan darak gap oxirida: Og‘irliklarni engmoq mardning ishi. (P.T) 2. Tinch oxang bilan aytilgan buyruq gaplar oxirida: Avval o‘yla, keyin so‘yla. (Maqol) 3. Atov gaplardan keyin: Bahor. Daraxtlar endi kurtak yoza boshlagan palla. 4. Shaxsning ismi, otasining ismi qisqartirilganda yozuv texnikasiga ko‘ra nuqta qo‘yiladi: A.Qahhor, Sh. Rashidov, A.S. Pushkin va boshqalar. 5. Nashriyot ishlarida , lug‘at va ma’lumotnomalarda shartli ravishda qisqartirilgan ayrim so‘zlarning birinchi harfi yoki bo‘g‘inidan so‘ng:va sh.k. (shu kabilar), s.t. (so‘zlashuv tilida) 6. Ba’zi bir hollarda yil, oy, kunni ifodalovchi raqamlardan so‘ng ham nuqta qo‘yilishi kuzatiladi: 21.03.2010. 7. Butunning qismlarini sanash uchun qo‘llanilgan arab raqamlaridan so‘ng ham nuqta ishlatilishi mumkin. Tovushlar quyidagi turlarga bo‘linadi: 1.Unli tovushlar. 2.Undosh tovushlar. So‘roq belgisi .So‘roq belgisining kelib chiqishini lotincha question – so‘roq so‘ziga olib borib taqaydilar. So‘roq ma’nosida mazkur so‘zning birinchi harfi “Q” ishlatila boshlagan, keyinchalik uning shakli hozirgi “?” holatga kelib qolgan, o‘zbekcha matnlarda 1885-yildan boshlab uchraydi. 1900-yildan so‘ng muntazam ishlatila boshlangan. 29 qisqartirilgan so‘zlarni to‘liq yozsak, nuqtani ishlatishga hech qanday ehtiyoj qo‘lmaydi. Ko‘rinadiki, nuqtaning gap o‘rtasida qo‘llanilishi yordamchi, qo‘shimcha mohiyatga ega bo‘lib, uning bunday qo‘llanilishi yozuv texnikasi, yozuv usuli bilan bog‘liq. So‘roq va undov belgilarining ham gap o‘rtasida qo‘llanilishi yuqoridagi kabi o‘zgacha xususiyatga ega bo‘ladi. 15 Vergul gap boshida yoki gap oxirida qo‘llanmaydi, doim gap ichida ishlatiladi. Shuning uchun u gap o‘rtasida qo‘llanuvchi tinish belgisi sanaladi. Hozirgi o‘zbek tilida vergulning qo‘llanish doirasi va funksiyasi kengaygan. O‘rin jihatidan aralash qo‘llanuvchi tinish belgilariga ikki nuqta, nuqtali vergul, qo‘shtirnoq, qavs, tirelar kiradi. Bular gapning boshida, o‘rtasida va oxirida ham qo‘llanadi. Ular o‘z ichida quyidagicha gruppalanadi: a) gap boshida va o‘rtasida qo‘llanuvchilar; tire; b) gap oxirida va o‘rtasida qo‘llanuvchilar: ikki nuqta, nuqtali vergul; v) gap boshida, o‘rtasida va oxirida qollanuvsilar: qo‘shtirnoq, qavs, ko‘p nuqta. Aralash holda qo‘llanuvchi tinish belgilarining vazifasi joyga nisbatan ham har xildir. Masalan, tire gap boshida kelganda gaplarni bir-biridan ajratish uchun, gap o‘rtasida kelganda esa gap yoki gap bo‘laklarining turli sintaktik munosabatini ko‘rsatish uchun qo‘llanadi. Ko‘p tuqta gap oxirida kelganda fikrning davomi borligini, gap o‘rtasida kelganda fikrning uzilganligi yoki har xil emotsional holatni, gap boshida kelganda esa mazkur gapning qisqartirilganligim bildiradi. 16 Qo‘shtirnoq, qavs, ikki nuqta ham yuqoridagi aralash qo‘llanuvchi tinish belgilari singari xususiyatlarga ega. Tinish belgilariga qo‘llanish usuli jihatidan ____________________________ 15.O‘zbek punktuatsiyasining asosiy qoidalari. Toshkent:Fan 2015-yil. 16.Ahmedova N. O‘zbek orfografiyasi va punktuatsiyasi asoslari. Toshkent, 2016-yil. xarakteristika berilganda, ularning qanday holatda va tartibda qo‘yilishi hisobga olinadi. Tinish belgilari qo‘llanish usuliga ko‘ra quyidagicha guruhlanadi: 1.Yakka holda qo‘llanuvchilar. Bunga faqat ikki nuqta kiradi. 60 Vergul o‘zbek yozuvida XX asrdan qo‘llana boshladi. «Turkiston viloyatining gazeti» sahifalarida 1901 yildan, Toshkentda nashr etilgan «Taraqqiy» gazetasida esa 1906 yildan boshlab ishlatilgani ma’lum. Vergul eng qadimgi tinish belgilaridan bo‘lib, o‘zining uzoq tarixiga ega: u G‘arbiy Evropa yozuvlarida XV asrdan tinish belgisi sifatida qo‘llana boshlagan. Vergul eng ko‘p qo‘llanuvchi va eng ko‘p funksiyani bajaruvchi tinish belgilaridan hisoblanadi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida vergulning qo‘llanish doirasi, funksiyasi kengayib bormoqda. Gapning uyushiq bo‘laklari - sanash intonatsiyasi bilan aytilib, og‘zaki nutqda biri ikkinchisidaya qisqa pauza bilan ajralib turadi. Bunday holat yozuvda vergul bilan ko‘rsatiladi. Vergul uyushiq bo‘laklarda qo‘llanganda, quyidagi holatlarni ko‘rish mumkin: 1. Bog‘lovchisiz birikkan uyushiq bo‘laklar o‘zaro vergul bilan ajratiladi. Masalan: Maktabimizda geografiya, tarix, adabiyot, ona tili kabinetlari tashkil etildi. 2. Uyushiq bulaklarda birinchi va ikkinchi uyushiq bo‘lak teng bog‘lovchi (asosan va) orqali birikkanda, qolganlari vergul vositasida ajralgan bo‘ladi: Pul va gazlama, choy, sovun, gugurt kabi zarur narsalarni shirkat davlatdan olib, kambag‘allarga tarqatarmish. (H. Gulom) 3. Uyushiq bo‘laklarda oxirgi ikki uyushiq bolak teng bog‘lovchi vositasida birikkanda, ular orasiga vergul qoyilmaydi Qolgan bo‘laklar esa o‘zaro vergul bilan «birikkan» bo‘ladi: Narigi qirgoqdagi mevazorlarda o‘rik, olcha olma va shaftolilar qiyg‘os gullab yotibdi. (H. Gulom) 4. Uyushiq bo‘laklar juft holatda bo‘lsa, har bir juftlikdagi uyushiq bo‘laklar teng bog‘lovchi ishtirokida bog‘lanadi, juftliklar esa o‘zaro vergul bilan ajratiladi: ...yozadi yo qo‘l qo‘yadi, bir buyuradi yo yalinadi, koyiydi yo maqtaydi. (Oybek) 70 1917-yildan keyingi davr o‘zbek punktuatsiyasi. Bu davrda tinish belgilarining qo‘llanishi muayyan tartibga solinadi, o‘zbek punktuatsiyasi grafikaning alohida bir bo‘limi sifatida o‘rganila boshlanadi. 2 Xususan, 1920-yillardan keyin barcha turkiy tillar bilan birga, o‘zbek grafikasining rivojida, xususan, orfografik va punktuatsion qoidalarning ishlanishida o‘zgarishlar ro‘y berdi. O‘zbek tiliga ko‘pgina tinish belgilari (so‘roq, undov, qo‘shtirnoq, ko‘p nuqta kabi) kiritirildi. Punktuatsiya tilshunoslikning grafika sohasi bilan zich bog‘langan. Ma’lumki, grafika muayyan tilning yozuv tizimini, yozuvda ishlatiladigan barcha belgilar yig‘indisini o‘rganuvchi soha. Tinish belgilari punktuatsiyaning o‘rganish birligi bo‘lsa-da, yozuv birligi sifatida grafikaning ham tarkibiy qismidir. Grafika tinish belgilaridan tashqari, harf, raqam, diakritik va transkripsion belgi kabilarni ham o‘z ichiga oladi. Demak, punktogrammalar (tinish belgilari) muayyan yozuv tizimining yordamchi, ayni paytda, zarur qismi bo‘lgan shartli belgilar yig‘indisidir. Punktuatsiya orfografiya bilan aloqador. Bu ikki bo‘lim yozuvning ikki komponenti sifatida to‘g‘ri yozish va to‘g‘ri fikr ifodalash qonun-qoidalarini o‘rganadi. Orfografiya so‘zlarning to‘g‘ri yozilishini o‘rgansa, punktuatsiya gap turlari, gap qismlari orasida tinish belgilarining to‘g‘ri ishlatilishini o‘rganadi. Masalan, so‘roq, undov, nuqta kabi tinish belgilaridan so‘ng gapning bosh harf bilan, ikki nuqta, nuqtali vergullardan keyin gapning ko‘pincha kichik harf bilan yozilish holatlari punktuatsiya bilan orfografiyaning aloqadorligini ko‘rsatuvchi omildir. Bundan tashqari, savodxonlikni oshirishda orfografiya qanchalik ahamiyatga ega bo‘lsa, punktuatsiya ham shuncha ahamiyatga egadir. Orfografiya ham, punktuatsiya ham grafik vositalar yig‘indisi bo‘lib, yozuvni to‘g‘ri ifodalash haqidagi ta’limotdir. 3 ________________________ 2.Nurmonov A, Sobirov A, Qosimova N.“ Hozirgi o‘zbek adabiy tili”. Toshkent “Ilm ziyo” – 2015- yil. 3.QosimovaKarima, Matchonov Safo,G‘ulomova Xolida, Yo‘ldosheva Sharofat, Sariyev Sharoljon. “Ona tili o‘qitish metodikasi”.BoshIang‘ich ta ’lim fakulteti talabalari uchun darslik.Toshkent “Nosir” nashriyoti 2009-yil. 13 qanday intonatsiya bilan aytilgani o‘quvchiga noma'lum bo‘ladi. O‘quvchi yozma matnda qanday pauzalar bor yoki yo‘qligini, intonatsiya qanday ekanligini qisman tinish bеlgilari orqali bilishi mumkin 1 1 . Xullas, punktuatsiya va intonatsiya ikki xil nutq turiga xos mustaqil katеgoriyalar bo‘lib, bir-biriga tеng kеlmaydi. Punktuatsiya va intonatsiya munosabati alohida tеkshirish ob'еkti bo‘lib, ekspеrimеntal o‘rganishni talab etadi. Tinish bеlgilari punktuatsiyada maxsus o‘rganiladi. Tinish bеlgilarining miqdori, qo‘llanish o‘rinlari, ma'no va funktsiyalari, o‘ziga xos xususiyatlari va yozuvning boshqa maxsus bеlgilardan farqi, klassifikatsion va qo‘yilish usullari kabi qator masalalar punktuatsiyala tеkshiriladi. Yozuv bеlgilari kеng ma'noda tipografik blgilarni ham o‘z ichiga oladi. Shuning uchun yozuv bеlgilarini o‘z xaraktеri va funktsiyasi jihatdan ikki guruhga ajratish mumkin:a)tinish bеlgilari (punktuatsion bеlgilar) b) qo‘shimcha bеlgtlar (tipografik bеlgilar). Qo‘shimcha bеlgilar – tipografik bеlgilarga abzats, intеrval, kursiv, havola va yulduzcha tipidagi turli ishoralar kiritiladi. Hozirgi yozuvimizda ikki tipdagi bеlgilar sistеmasi mavjud: a) markaziy, asosiy bеlgilar sistеmasi (harflar va tinish bеlgilari); b) qo‘shimcha, yordamchi bеlgilar sistеmasi raqamlar, turli fanlarga oid imloviy bеlgilar, tipografqiya bеlgilari va boshqalar). Dеmak, tinish bеlgilari punktuatsiyaning tеkshirish prеdmеti bo‘lib, hozirgi yozuv sistеmasida markaziy, asosiy sistеmalardan birini tashkil etadi. Tinish bеlgilarining yozuvning barcha turlari va stillarida birdеk qo‘llanishi, bir tomondan, bularning yordamchi bеlgilar sistеmasidan farqlanishini ko‘rsatsa, ikkinchi tomondan, markaziy bеlgilar sistеmasiga kirishini taqozo etadi. Tinish bеlgilari har bir til grafik sistеmasini tarkibiy qismi hisoblanadi. Tinish bеlgilari yozuv nutqini tushunarli va maqsadga muvofiq bayon qilishda, gap 1 11 G`ulomov A. O`zbеk tili punktuatsiyasii. “O`qituvchi” nashriyoti. Toshkеnt 1992. 14-b. 47 nuqta qo‘sh qo‘llanganda, vergul qisqaradi); g) bir belgining o‘zi (mas., undov belgisi) takrorlanadi. Tinish belgilarining tuzilish jihatidan tasnifi. Tinish belgilari tuzilish jihatidan ikkiga ajraladi: Bir elementli tinish belgilari: vergul, nuqta, tire. Ko‘p elementli tinish belgilari: ikki elementli tinish belgilari: ikki nuqta, nuqtali vergul, so‘roq, undov va qavs; uch elementli tinish belgilari: ko‘p nuqta; d) to‘rt elementli tinish belgilari: qo‘shtirnoq. Buni o‘z mohiyatiga ko‘ra “juft elementli” yoki “qo‘sh elementli” tinish belgisi deb ham yuritish mumkin. Bir elementli tinish belgilari tarkibi jihatidan qismlarga ajralmaydi. Ular shartli bir belgidan (bir grafik shakldan) iborat bo‘ladi. Ularni o‘z mohiyatiga ko‘ra sodda tinish belgilari deb yuritiladi. Ko‘p elementli tinish belgilari birdan ortiq tinish belgilarining birikuvidan tashkil topadi. Bularni qo‘shma yoki tarkibli tinish belgilari deyiladi. Ko‘p elementli tinish belgilari tarixan ikki va undan ortiq shartli belgidan (shakldan) tashkil topgan bo‘lib, hozirgi kunda bir grafik belgi sifatida qaraladi. Masalan: ikki nuqta nuqtaning vertikal usuldagi kombinatsiyasi asosida (ikkita nuqtaning birikuvi zaminida) vujudga kelgan, ya’ni [:]; ko‘p nuqta nuqtaning gorizontal usuldagi kombinatsiyasi asosida (uchta nuqtaning birikuvi zaminida) paydo bo‘lgan, ya’ni [...]; nuqtali vergul nuqta va vergulning qo‘shiluvi asosida tug‘ilgan, ya’ni [;]. Bunda vergul va nuqta ustma-ust qo‘yilgan. Qavs ham ikki elementdan iborat bo‘lib, uning birinchisi “ochiluvchi qavs”, ikkinchisi 22 Mavzuning dolzarbligi:________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ______________________________________________________________ Kurs ishining tarkibiy qismlari va uning yoritilishi: __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Kurs ishining kamchiliklari: __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ _______________________________________________________________ _______________________________________________________________ Taqrizchining yakuniy xulosasi: __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Taqrizchi: ____________________________________ ___________________ (ilmiy darajasi, unvoni F.I.SH.) (imzo) “___” ___________ 2023-y. “ Tillar va maktabgacha ta’lim ” yo‘nalishi “ O‘zbek tili va adabiyoti ” 21/1-guruh talabasi Sirojiddinova Kumush Xusniddin qizining “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fanidan “TINISH BELGILARI” mavzusidagi kurs ishiga XULOSASI 84 qismlarining o‘zaro logik-grammatik munosabatlarini ko‘rsatishi muhim yozuv vositasi sifatida ishlatiladi 1 2 . Tinish bеlgilarinnig yozuvda ishlatilishi o‘z sistеmasiga ega. Bu sistеma – tinish – tinish bеlgilari miqdori, qo‘yilish tartibi va qo‘llanish qonun-qoidalari yig`indisi – punktuatsiyani vujudga kеltiradi. Bular yozuvning boshqa vositalari harflar, raqamlar, diakritik bеlgilar hamda til vositalari so‘zlar, morfеmalar bilan ko‘rsatish mumkin bo‘lmagan turlicha fikriy munosabatlar va psixologik holatlarni ifodalashda ham ahamiyatga ega. Tinish bеlgilari yozma nutqning mazmuniy, grammatik, intonatsion munosabatlarini ko‘rsatuvchi, sintaktik bo‘linishni bеlgilovchi stilistik ravonligini ta'minlovchi vositadir. Hozirgi kunda punktuatsiyaning roli ortib, uning funktsiyasi va qo‘llanish doirasi kеngayib bormoqda.Punktuatsiyaning yozma nutqni ifodalashdagi rolini aniqlash nutq madaniyatining, ayniqsa, yozma nutq madaniyatining dolzarb masalalarini hal qilish bilan chambarchas bog`liqdir.Chunki tinish bеlgilarining qo‘llanilishi kishilar ijtimoiy faoliyatida aloqa-aralashuv formasi bo‘lgan yozma ntqdan ajratgan holda tasavvur qilish mumkin emas. Tinish bеlgilarining yozma nutqdagi rolini quyidagicha umumlashtirish mumkin: 1.Tinish bеlgilari va gap s еmantikasi. Tinish bеlgilari gapdagi mazmunni (ma'noni, fikrni) aniq ifodalash uchun xizmat qiladi: «Sho‘rim qursin... Shahodat! Kеl!» Birinchi gapda his-hayajon, ikkinchisida undov, uchinchisida buyruq ma'nolari ifodalangan. Tinish bеlgilari, gapga xos umumiy sеmantik munosabatlarni ifodalabgina qolmay, gap qismlariga mos mazmuniy munosabatlarni ham bildiradi: Bolamga yana bir til tеgdir – soqolingni bittalab yulaman, och arvoh.! (O.) It hurar – karvon o‘tar. (Maqol) 1 2 G`ulomov A. O`zbеk tili punktuatsiyasii. “O`qituvchi” nashriyoti. Toshkеnt 1992. 15-b. 48 orfografiya va punktuatsiya)dan biri. Har bir tinish bеlgisining qo‘llanish o‘rni va tartibi bеlgilashda mazkur tilning barcha grammatik-sintaktik xususiyatlari hisobga olinadi. Yozma matndagi har bir tinish bеlgisi muayyan sintaktik hodisani aks ettiradi.Ular yozuvdagi fikriy munosabatlarni ko‘rsatuvchi sеmantik-sintaktik signal sifatida tasavvur qilinadi. Shunga ko‘ra, punktuatsiya qoidalari yozma matnning grammatik, struktural va intonatsion jihatlarini analiz qilish asosida izohlanadi. Punktuatsiya sintaksis bilan mustahkam aloqada bo‘lib, punktuatsiya printsiplari, punktuatsion sistеma sintaktik qo‘rilishga asoslanadi. Biror gap yo‘qki, unda hеch qanday tinish bеlgisi ishlatilmagan bo‘lsin. Har qanday gapda tinish bеlgilaridan birortasi albatta ishlatiladi. Punktuatsiya yozma matn uchun muhim zaruriy vositalardan bo‘lib, matnni gaplarga ajratadi va gapning har qanday turida bir sostavli gaplardan boshlab, murakkab qo‘shma gaplar tarkibida ham ishlatiladi. Masalan, Bahor! (Bir sostavli gap). Bu do‘stlikda, g`araz va soxtalik yo‘q, chunki do‘stlikning muhtasham saroyini bir chiroq yoridaji, chunki bu do‘stlikning tog` va tuproqlarini bir quyosh isitadi, chunki bu do‘stlikning hamma daryolarida ham obi hayot oqadi (H.O.) (murakkab qo‘shma gap). Punktuatsiya gapning sеmantik, grammatik va intonatsion holatlarini, sintaktik bo‘linishi bеlgilovchi ko‘rsatkichdir. Punktuatsiyaning sintaksis bilan uzviy aloqadorligi tinish bеlgilarining gapda bajargan asosiy vazifasida yanada yaqqol ko‘rinadi. Punktuatsion normalarning puxta va mukammal bilish ko‘p jihatdan sintaktik qurilish va sintaktik katеgoriyalarning chuqur va ilmiy asosda o‘rganilishiga bog`liq. Shuningdеk, o‘z navbatida, punktuatsiya ayrim sintaktik hodisalarga aniqlik kiritishga yordam bеradi.Masalan, gap boshida kеlgan undalmalardan so‘ng vеrgul yoki undov bеlgisi qo‘yish traditsiyaga aylangan. Aslida, undov bеlgisi bilan ajratilgan undalmalar undalmalikdan chiqadi – vokativ yoki undash gapga aylanadi. Chunki undov bеlgisining har vaqt gap oxiridp qo‘yilishi va ma'lum tipdagi va ma'nodagi tugallangan intonatsiyani bildirishi shundan dalolat bеradi. 44 Vergul gap boshida yoki gap oxirida qo‘llanmaydi, doim gap ichida ishlatiladi. Shuning uchun u gap o‘rtasida qo‘llanuvchi tinish belgisi sanaladi. O‘rin jihatidan aralash qo‘llanuvchi tinish belgilariga ikki nuqta, nuqtali vergul, qo‘shtirnoq, qavs, tire, ko‘p nuqta kiradi. Bular gapning boshida, o‘rtasida va oxirida ham qo‘llanadi. Ular o‘z ichida quyidagicha guruhlanadi: gap boshida va o‘rtasida qo‘llanuvchilar: tire; gap oxirida va o‘rtasida qo‘llanuvchilar: ikki nuqta, nuqtali vergul; v) gap boshida, o‘rtasida va oxirida qo‘llanuvsilar: qo‘shtirnoq, qavs, ko‘p nuqta. Aralash holda qo‘llanuvchi tinish belgilarining vazifasi joyga nisbatan ham har xildir. Masalan, tire gap boshida kelganda gaplarni bir-biridan ajratish uchun, gap o‘rtasida kelganda esa gap yoki gap bo‘laklarining turli sintaktik munosabatini ko‘rsatish uchun qo‘llanadi. Ko‘p nuqta gap oxirida kelganda fikrning davomi borligini, gap o‘rtasida kelganda fikrning uzilganligi yoki har xil emotsional holatni, gap boshida kelganda esa mazkur gapning qisqartirilganligini bildiradi. Tinish belgilarining qo‘llanish usuliga ko‘ra tasnifi Qo‘llanish usuliga ko‘ra tinish belgilari quyidagicha guruhlanadi: Yakka holda qo‘llanuvchilar. Bunga faqat ikki nuqta kiradi Yakka va qo‘sh holda qo‘llanuvchilar. Bu tinish belgilari yakka holda (alohida-alohida, mustaqil) qo‘llanishi bilan birga, qo‘sh holatda ham qo‘llana oladi. Tinish belgilari qo‘sh qo‘llanganda ikki va undan ortiq tinish belgisi bir o‘rinda ketma-ket (birgalikda) ishlatiladi. Bular qo‘sh qo‘llanganda: a) o‘z shaklini to‘liq saqlaydi (so‘roq+undov tipida: ?! ); b) o‘z shaklini o‘zgartiradi (qo‘shtirnoq va qavs kabi); d) bir tinish belgisi ikkinchisining hisobiga qisqaradi (vergul va ko‘p 21 Uyushiq undalmalar sanash intonatsiyasi bilan aytiladi, ular orasiga vergul qo‘yiladi: Talabalar, o‘quvchilar, paxta terimiga marhamat! Agar undov so‘z undalmadan oldin kelsa, ular o‘zaro vergul bilan ajratiladi. (Ba’zan ularning har biri undov belgisi bilan ham ajratilishi mumkin, bunda alohida vokativ gap hosil bo‘ladi.) Masalan: – O, bechora, hali ishga kirolmabdi- da,– deyishdan nariga o‘tishmaydi. E, Elmurod, sen dunyoga kelib nimalar ko‘rding? (P. Tursun) Kirish konstruksiyalar uch xil: so‘z, so‘z birikmasi (ibora) va gap shaklida qo‘llanadi va so‘zlovchining aytilayotgan fikrga munosabatini bildiradi. Ular o‘zi kiritilgan asosiy gap bilan grammatik jihatdan bog‘lanmaydi, qisqa pauza, past ohang, nisbatan tez tempda aytilishi bilan asosiy gapdan ajralib turadi. Misollar: Nihoyat, Oyqiz Jalolovga tikilib, qat’iy fikrini aytdi. XULOSA. Yozuv madaniyatini shakllantirish va takomillashtirishda punktuatsiyaning - tinish belgilarining alohida ahamiyati bor. Tinish belgilari yozuvning boshqa vositalari (harflar, raqamlar, diakritik belgilar) hamda til birliklari (so‘zlar, morfemalar) bilan ko‘rsatish mumkin bo‘lmagan turlicha fikriy munosabatlarni, 72 4.Ravishdosh, sifatdosh, oborotlar, shart fе'lli konstruktsiyalar o‘zidan kеyingi yoki oldingi so‘zdan alohida ohang bilan pauza bilan ajratib talaffuz etilmaydi. Yozuvda esa vеrgul bilan ajratilavеradi. 5.Gap o‘rtasida va oxirida kеlgan undalmalarda pauza, ohang – intonatsiya uncha sеzilmaydi, ammo yozuvda doim vеrgul bilan ajratiladi: Ha, bir musht urdim, o‘rtoq polkovnik, ikki mushtni ko‘tara olmas ekan. (A.q.) Sеnda nima yumush bo‘lsin, Ra'no (A.qodiriy) Shuningdеk, undalma bilan birga qo‘llangan e, ey, eh, o, o‘, voy, hoy kabi undov so‘zlar ham alohida intonatsiya bilan ajratilmaydi, yozuvda esa vеrgul vositasida ajratiladi: Ey, quyoshli rеspublikam, sеn Sharq mash'ali, Orombaxshdir quchoqlaring, totli, nash'ali. (g`ayratiy) 6.Bog`lovchilar va nisbiy so‘zlar vositasida munosabatga kirishgan ajratilgan bo‘laklardan kеyin hеch qanday pauza bo‘lmaydi. Lеkin vеrgul bilan ajratiladi: Shunaqa qilib, nazar qilingan ikki qiz eshonzodaga, ya'ni Nu'monjonga qoldi (A.q.) 7.Bahor kеlib, gullar ochildi. quyosh chiqib, kunlar isidi. Suv kеldi – nur kеldi. Aytsa – albatta boraman. Eshityapman – gapiravеring tipidagi bog`lovchisiz qo‘shma gaplarda birinchi komponеntdan kеyingi pauza uncha sеzilmaydi, lеkin bunday o‘rinlarda ham tinish bеlgisi qo‘yiladi. 8.Sodda gaplarda kеsim ot bilan ifodalanganda va bog`lama olganda egadan kеyingi pauza sеzilmaydi, biroq yozuvda tirе qo‘yiladi: Gazеta – ommaga! 9.Gap ichida kеlgan sitatalar, ko‘chirma nuqtalar turli tipdagi nomlar, ko‘chma ma'nodagi so‘zlar so‘zlashuvda alohida ohang, pauza va intonatsiya bilan aytilmaydi, lеkin yozuvda qo‘shtirnoq bilan ajratilib ko‘rsatiladi: “Bu kalitni o‘zingiz oling-da, mеning boshimni qotirmang”, - dеsa tutoqib kеtmaysiz-mi? (Mushtum) Dеmak, yozma matndagi tinish bеlgilari shu o‘rinda intonatsion munosabatning qanday ekanligini aniqlashga yordam bеradi. Shuning uchun tinish bеlgilari qo‘yilgan o‘rinlarda intonatsiyaning qaydarajada ekanligini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Chunki matndagi gaplarni yozish jarayonida ularning 46 (kulminatsiyasi), pasayishi, susayishi, tinishi (uzilishi); tempi: tez va sekinligi, osoyishtaligi; sifati: cho‘ziq, qisqaligi, kuchli va kuchsizligi; davriy va davomliligi, takrorlanishi kabilarda ko‘rinadi. Ohang juda murakkab bo‘lib, urg‘u, pauzalar, melodika kabilar uning komponentlari hisoblanadi. Ohang gap mazmun-mundarijasining ajralmas qismi: usiz gap shakllanmaydi, gapning kommunikativ (aloqa-aralashuv) vazifasini ohang boshqaradi. Ohangning o‘zgarishi gapning mazmun va tuzilish jihatidan o‘zgarib ketishiga sabab bo‘ladi: mazmun farqlaydi, gap qayta shakllanadi. Quyidagi gaplarning ohangini qiyos-laylik: 1. Turg‘un ukam vrach bo‘ldi . 2. Turg‘un, ukam, vrach bo‘ldi. 3. Turg‘un – ukam vrach bo‘ldi. 4. Turg‘un, ukam vrach bo‘ldi. 1-gapda Turg‘un bilan ukam o‘rtasida pauza yo‘q: Turg‘un – aniq-lovchi, ukam – ega; 2-gapda Turg‘un bilan ukam sanash ohangi bilan aytiladi: uyushiq egalar; 3-gapda "ukam" gapga nisbatan sal tez va pasayuvchi ohang bilan aytiladi: ajratilgan bo‘lak; 4-gapda Turg‘un so‘zi murojaat ohangi bilan gapdan ajratilib, biroz pauza qilinadi: undalma. Siz bor, men bor qurilmasi ohangning o‘zgarishi tufayli uyushiq bog‘lovchisiz qo‘shma gap ( Siz bor, men bor va boshqalar bor kabi); sabab ergash gapli qo‘shma gapga sinonim bo‘lgan bog‘lovchisiz qo‘shma gap ( Siz bor – men bor // Siz borligingiz tufayli men bor ) kabi shakllarda shakllanishi mumkin. Punktuatsiya bilan ohang qanchalik yaqin bo‘lmasin, ular o‘ziga xosligi, qimmati jihatidan har xil baholanadi: ohang (gap ohangi) – birlamchi, material tushuncha; punktogrammalar (tinish belgilari) – hosila; ohangning mahsuli, uni aks ettiruvchi shartli simvollardir. Punktogrammalar ohang ohangga qarab qo‘yiladi. Matn har bir gapning mazmun va grammatik, intonatsion xususiyatlaridan kelib chiqib o‘qila-di. Punktogrammalarning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri qo‘yilganligini gap mazmuni boshqaradi, "Tinish belgilariga rioya qilib o‘qish" iborasi ham, "Deyarli 42 zaminida) paydo bo‘lgan, yani [...]; nuqtali vergul nuqta va vergulning qo‘shiluvi asosida tugilgan, yani [;]. Bunda vergul va nuqta ustma-ust qo‘yilgan. Qavs ham ikki elementdan iborat bo‘lib, uning birinchisi «ochiluvchi qavs», ikkinchisi «yopiluvchi qavs» deb yuritiladi. «Yopiluvchi qavs» ba’zan «yarim qavs» ham deyiladi va nomerativlarni bildiruvchi raqam hamda harflardan so‘ng qo‘llanadi. So‘roq , undov va qo‘shtirnoqlarning tarkibi yanada murakkabroq. So‘roq belgisi ham, undov belgisi ham ikki elementdan iborat. Tinish belgilari, o‘z funksiyasiga ko‘ra, uch guruhga bo‘linadi: 1.Chegaralovchi tinish belgilari. Bular yozma matndagi ayrim qismlarning leksik- semantik farqlanishi va ajralishini, grammatik-uslubiy chegaralanishini ularning boshlanish va tugallanish nuqtasini hamda o‘rinlashuv doirasini korsatadi. Bunga qo‘shtirnoq, qavs (qosh qavs) kabi tinish belgilari kiradi. 2.Ayiruvchi tinish belgilari. Bular yozma matnlarni yoki ularning qismlarini bir- biridan ajratishi muayyan qismning tugallanishini ko‘rsatish uchun xizmat qiladi: bunday ajratish logik-grammatik jihatdan bo‘ladi. Bularga nuqta, so‘roq , undov, nuqtali vergul kiradi. 3.Murakkab funksiyali tinish belgilari. Bular yozma matn qismlarini o‘rni bilan ham ajratish, ham chegaralash, bazan ham biriktirish vazifalarini bajaradi. Nuqta – eng qadimgi va eng ko‘p qo‘llanuvchi tinish belgilaridan biri. Nuqta yozuv belgisi sifatida arabcha matnlarda Abdul Malik xalifaligi (hijriy I asr) davrlaridan qo‘llana boshlagan. Lekin qadimgi yozuvlardagi nuqta tom ma’nodagi tinish belgisi sifatida emas, umuman, yozuv belgisi sifatida qo‘llangan va turli vazifalarni bajarib, turli xil maqsadlarda ishlatilgan. Keyinchalik, XIX asrning II yarmidan boshlab, tinish belgisi sifatida ishlatilgan. Nuqtaning asosiy vazifasi xabar ma’nosini anglatuvchi muayyan bir fikrning (gapning) tugallanganligini korsatishdir. Bundan tashqari, nuqta shu gapdagi dalil, hodisani konstatasiya qiluvchi ma’no borligini ham anglatadi; bu jihatdan u ma’noni farqlovchi vosita 62 Ko‘p nuqta Ko‘p nuqta XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab o‘zbekcha matnlarda ishlatila boshlangan. 1876-yildan „Turkiston viloyatining gazeti”da muntazam qo‘llangan. Ko‘p nuqta quyidagi hollarda ishlatiladi: 1. Mazmunan tugallanmagan gaplar oxirida: Karim. Ha, shunday… Jiyaning Salimjonni ham uning quruq oqsoqol mardikorlikka haydatdi. Etti oy bo‘ldi. Na xat bor, na habar… Buning ustiga kampir ham qazo qildi. O‘sha katakday hovlini qarzga o‘tkazib… Mana shunday… Bolangdan aylanay, Rahimboy , (yig‘lab ketmonni ko‘rsatdi) ana shu hol, ana shu kun… O‘zingdan ahvol so‘ray? (Nazir Safarov) 2. Sitata yoki olingan misollardagi ayrim so‘z va gaplarning tushirib qoldirilganligini ko‘rsatish uchun ko‘p nuqta qo‘yiladi. „Rus tili - eng boy tillardan biri…” “Rus tili shunchaki o‘rganishga ham … undagi adabiyotlarni o‘qish uchun ham o‘rgansa arziydigan tildir…” (F.Engles ) 3. Kuchli hayajonni, emotsionallikni bildiruvchi undov so‘zlardan keyin ko‘p nuqta qo‘yiladi: To‘raxanov. Oh… Honim bilsangiz edi yuragimda yonayotgan g‘azab o‘tini… (Nazir Safarov ) 4. “O‘zbek tili” darsliklarida o‘rganilayotgan ma’lum harf (tovush), affiks yoki so‘z tushirib qoldirilganda ko‘p nuqta qo‘yiladi. 191- mashq. Nuqtalar o‘rniga mos keladigan so‘zlarni qo‘yib ko‘chiring. Issiq…, yosh-…, sabzi-…da boshqalar. 5. Fikr bo‘lib-bo‘lib ifoda qilinsa yoki duduqlanib aytilsa qo‘yiladi. Muhammadiyor yolg‘iz: - Turkistonda birinchi m...m...m...artaba tia...t...t...tr, - dedi-da , fikrg‘a to‘ldi. ( A.Cho‘lpon) 6. Suhbatdoshning gapi javobsiz qoldirilsa qo‘yiladi. - Manavi dub eshiklaringizni yelkamda tashib kelganman. Tushundingizmi? 34 - ... - Tushundingizmi, deyapman? (X.Sultonov) Ikki nuqta. Ikki nuqta o‘zbek yozuvida XIX asrning oxiri va XX asrning boshlaridan e’tiboran ishlatila boshlangan. Ikki nuqta quyidagi o‘rinlarda ishlatiladi: 1.Shaklan tugallangan , lekin mazmunan keyingisi birinchisining uzviy davomi sanalgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarda ishlatiladi. Mehmon rost aytadi:odamning himmati qilgan ishidan bilinadi. (M.G.) Oltmishga kirib bildim: umrim bekorga o‘tmabdi, odamlarga kerakli ekanman, hayotda iz qoldiribman. (A.Qahhor) 2. Umumlashtiru vchi bo‘lak uyshuq bo‘laklardan oldin kelganda: O‘zbekiston Respublikasining Davlat ramzlari: Davlat bayrog‘i, Davlat gerbi va Davlat madhiyasi milliy iftixorimiz , sharaf va shonimiz sanaladi. 3. Muallif gapi ko‘chirma gapdan oldin kelganda: Rus halqining atoqli lashkarboshisi Suvorov shunday degan edi: “Son bilan emas, mahorat bilan jang qiladilar”. 4. Nutq ichida masalan , misol, chunonchi, mavzu, reja, qaror qilindi kabi so‘zlardan so‘ng qo‘yiladi. Masalan: maktab, kollej va zavodlar qurildi. Mavzu:A.navoiyning ”Farhod va Shirin”dostoni. 5. Uslubiy ravonlikni , muxtasarlikni ta’minlash maqsadida turli xil rasmiy ma’lumotlarda, nashr ishlarida ayrim so‘zlardan keyin qo‘yiladi. Toshkentda ”Mustaqil O‘zbekiston: falsafa va huquqning dolzarb masalalari” mavzusida uchinchi an’anaviy respublika ilmiy-nazariy konferensiyasi bo‘lib o‘tdi. 6. Sport musobaqalarida raqiblar o‘rtasidagi hisobni ifodalash uchun olingan ochkolar yoki kiritilgan gollarning nisbatini belgilashda qo‘llanadi. ”Andijon” va ”Paxtakor” jamoalari orasidagi o‘yin durang natija bilan tugadi – 2:2 Tire .Tireni amaliyotga rus yozuvchisi N.M.Karamzin (XVIII asr) kiritgan. U 35 nasihat, ogohlantirish, davat kabi emotsional ma’nolarni ifodalashi mumkin. Masalan: Tark etma nazokatni, xulqingga jafo qilma, Izzatni berib elga, behuda safo qilma. 3. Remarka tipidagi gaplar oxiriga ham nuqta qo‘yiladi. Malumki remarkalarda pyesadagi voqealarning tavsifi, personajlarning vaziyati, ichki kesinmalari beriladi. Bu jihatdan remarkalardagi mazmun darak gapdagi mazmunga o‘xshash bo‘ladi. Masalan: - Xalqimga, ijodimga! (Keta boshlaydi.) Xayr, shahanshoh! (Yo‘lida davom etadi. Xamma bosh egib turgan joyida qotib qoladi. Tashqaridan Navoiyni olqishlagan halqning ovozlari eshitiladi.) 4. Numerativlar bilan sanab ko‘rsatilgan gaplar oxiriga (agar ular o‘zidan oldingi va keyingi gaplar yoki numerativlar bilan izohlanmasa) qo‘yiladi. Masalan: .... quyidagi o‘rtoqlar ―”Shuxrat” ordeni bilan taqdirlansin: 1. Kenjaboev Toshmat – ―”Umid” fermer xo‘jaligi rahbari. 2. Ashuraliev Oybek – “22-Parpashabof” nomli m.f.y. raisi. 5. Bir necha mustaqil (bir-biri bilan semantik – grammatik bog‘lanmagan) darak gaplardan tashkil topgan yirik sarlavhalar oxiriga nuqta qo‘yiladi. Bunda nuqta gaplarni o‘zaro ajratish uchun xizmat qiladi. Nuqtaning bundagi vazifasi ko‘proq nuqtali vergulning vazifasiga o‘xshab ketadi. 6. Bazan izoh mazunini anglatuvchi gaplar oxiriga qo‘yiladi. Bu holat, asosan, badiiy asarlarda uchraydi. Masalan: Xolmurodni boshlab kirgan Ergash bu erdagi “ajoyibotlarni” tushuntirdi. – Mana bularni ― “vanna” deyiladi; mana buni esa ― “titan” deyiladi.... Nuqtaning bunday o‘rinlarda qo‘llanishi baddiy ulubga xos bo‘lib, uslubiy tamoyilga ko‘ra belgilanadi. 7. Raqamlar yoki harflar bilan ko‘rsatilgan numirativlardan so‘ng nuqta qo‘yiladi. Bunda numiratidan keyingi gaplar mustaqillikka ega bolishi shart. (Agar bunday 64 Hozirgi o‘zbek tilida tinish belgilari tort jihatdan qo‘llanish o‘rni, ishlatilish usuli, tuzilishi va vazifasi jihatidan tasnif qilinadi. Tinish belgilari qo‘llanish o‘rniga ko‘ra uch katta guruhga bolinadi: 1. Gap oxirida qo‘llanuvchi tinish belgilari. 2. Gap ichida qo‘llanuvchi tinish belgilari. 3. Aralash holda qo‘llanuvchi tinish belgilari Gap oxirida qo‘llanuvchi tinish belgilariga nuqta, so‘roq va undov belgilari kiritiladi. Gap oxirida qo‘llanuvchi tinish belgilari quyidagi umumiy xususiyatlarga ega: 1) gapning tugallanganligini ko‘rsatadi; 2) gapda qanday mazmun-ma’no ifodalanganligini bildiradi; 3) gapning tugallanish chegarasini, mazkur gapning keyingi gapdan ajralishini ko‘rsatadi; 4) ular gap oxiridan boshqa o‘rinlarda ishlatilganda boshqa vazifa bajaradi va ayrim maqsadlar uchun ishlatiladi. Oxiriga nuqta, so‘roq va undov belgilari qo‘yilgan gaplar bir tarkibli va ikki tarkibli, to‘liq va to‘liqsiz, tasdiq va inkor, sodda va qo‘shma, ko‘chirma va o‘zlashtirma gap formalarida bo‘ladi. Gap oxirida qo‘llanuvchi tinish belgilari, umumiy va o‘xshash xususiyatlarga ega bo‘lishiga qaramay, muayyan gapda qanday semantik munosabat (ma’no) ifodalanayotganligini bildirishi jihatidan o‘zaro farqlanadi: nuqta mazkur gapdan xabar mazmuni, so‘roq belgisi gapdan so‘roq ma’nosi, undov belgisi esa gapdan buyruq, tashviq, emossiya kabi ma’nolar anglashilishini ko‘rsatadi. Demak, gap oxirida qo‘llanuvchi tinish belgilarining bir-biridan farqlanishi ularning qanday ma’no uchun qo‘llanilishiga va shakliga ko‘ra belgilanadi. Nuqta, so‘roq va undov belgilari bazan gap o‘rtasida ham ishlatiladi. Biroq bunda ular yuqoridagi asosiy funksiyani bajarmay, boshqa maqsad (vazifa) uchun qo‘llaniladi. Masalan, Yozuvchi M. T. Oybek o‘zbek adabiyotining yirik namoyandasi gapida nuqta gap o‘rtasida kelib, so‘zning qisqarganligini korsatish uchun ishlatilgan. Bu yerda u sintaktik funksiya bajarmaydi. Agar misoldagi 59 Gaplar tarkibiy jihatdan murakkab bo‘lib, uning qismlari orasidagi lеksik- grammatikmunosabat ham har xil bo‘lishi mumkin. Bunday holatlarda ham sintaktik munosabat, ulardagi ma'no va ma'no ottеnkalari tinish bеlgilari vositasida aniqlanadi. Tinish bеlgilari nutq strukturasiga ko‘ra qo‘llanilganda, quyidagi maqsadlarda ishlatiladi: a) uyushiq bo‘laklar munosabatini ko‘rsatish uchun; b) kirish kiritma konstruktsiyalarni asosiy gapdan ajratib ko‘rsatish uchun; d) gapdagi undov so‘z, tasdiq va inkorbildiruvchi so‘zlarning asosiy gapdagi o‘rni va lеksik-grammatik xususiyatlarini ko‘rsatish uchu;n е) ajralgan bo‘laklarni asosiy gapdan ayrish uchun; j) qo‘shma gap qimslarini ajratish, chеgaralash uchun va boshqalar. 3)nutq intonatsiyasiga. Bunda tinish bеlgilari gap intonatsiyasiga muvofiq ishlatilishi anglashiladi. Intonatsiya sintaktik munosabatni ifodalovchi, gapni shakllantiruvchi, asosiy grammatik vositalardan biri bo‘lib, tinish bеlgilarining qo‘llanishi, o‘z navbatida intonatsiyaga ham bog`liq. Masalan, Yuring, Ochil, o‘quv zaliga borib birpas Bеgimovni o‘qiymiz (ular ko‘p fanlarni o‘qituvchining nomi bilan atab, o‘rgangan edilar). Intonaqiya nutq ohangiga, tеmp, pauza kabi hodisalarni o‘z ichiga oladi. Tinish bеlgilarining gap ohangi, gapdagi emotsionallik va gapdagi pauzalar asosida qo‘yilishi intonatsiyaga bog`likligini ko‘rsatadi. Masalan, gapning uyushiq bo‘laklari sanash intonatsiyasi bilan aytiladi, bundagi sanash intonatsiyasi uyushiq bo‘laklarning bir-biridan qisqa pauzalar orqali talaffuz etilishidan tug`iladi. Nutqning mazmuniy, tuzilish va intonatsionjihatlari o‘zaro zich bog`liq bo‘lib, nutqning har qanday parchasida gapda shu un xususiyat mujassamlashgan bo‘ladi. Shu jihatdan quyidagi gapni tеkshirib ko‘raylik: Xo‘p, soat oltiga еtib boraman (A.qvhhor) .Bu gapdagi mazmuniy jihat xabarni anglatish voqеani konstatatsiya qilish, b) tarkibiy jihat; sodda gap shaklida, tarkibda gap bo‘laklari bilan sintaktik aloqaga kirishmaydigan tasdiq ma'nosini anglatuvchi so‘z () xo‘p bor; d intonatsion jihat pasayuvchi intonatsiya – darak intonatsiyasi bilan aytiladi, tasdiq bildiruvchi so‘z, qisqa pauza bilan asosiy gapdan ajratib talaffuz etiladi. 56 -Xanjarimiz qonsirag‘on! (A.Qodiriy) 7. His-hayajon bilan aytilgan so‘roq, shuningdek , ritorik so‘roq gaplardan so‘ng qo‘yiladi. Kimdir seni kutsa, kimnidir sen ham sog‘insang, qanday baxt bu! (O‘.Hoshimov) 6 Vergul Vergul tinish belgisi sifatida G‘arbiy Yevropada XV asrdan boshlab ishlatila boshlangan. O‘zbekcha matnlarda XX asr boshlaridan boshlab uchraydi. Vergul quyidagi o‘rinlarda qo‘llanadi: 1. Bog‘lovchisiz, sanash ohangi bilan uyushgan bo‘laklar o‘zaro vergul bilan ajratiladi. Kelajak yorqin va eng go‘zaldir. Uni sevingiz, unga intilingiz, uning uchun ishlangiz , uni yaqinlashtiringiz . (Chernishevskiy) 2. Undalmalar vergul bilan ajratiladi. Xotirjam bo‘ling, otaxon, maqsadingizga yetasiz. (H.G‘.) 3. Kirish so‘z va kirish birikmalardan so‘ng vergul qo‘yiladi. Ilmsiz, ma’rifatsiz yangi turmush qurib bo‘lmaydi, albatta. (H.G‘.) Forobiyning yozishicha, inson jamiyatda, o‘zaro munosabatlarda voyaga yetadi. 4. Tasdiq, ta’kid yoki inkorni bildiruvchi so‘zlar gap boshida kelganda vergul bilan ajratiladi. Ha, cho‘ponlar kam uyqu bo‘ladi. (Sh.R.) Xo‘p, soat beshlarda etib boraman. Yo‘q, to‘yni hali boshlaganimiz yoq. (A.Q.) 5. Ajratilgan bo‘laklar vergul bilan ajratiladi. Ko‘kda, daraxtlar ustida, g‘uj-g‘uj yulduzlar yonadi. (O) Onaga, eng ulug‘ zotga, ehtirom chinakam insoniylik sanaladi. 7 6. Qo‘shma gap komponentlari vergul bilan ajratiladi. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni tashkil qilgan sodda gaplar orasida ishlatiladi. Do‘sting mingta bo‘lsa ham oz, dushmaning bitta bo‘lsa ham ko‘p. 7. Bo‘g‘langan qo‘shma gaplarda ham vergul ishlatiladi. Darhaqiqat, bo‘ron kuchli, ammo dehqonlar undan kuchli. (Sh. P.) Yo biz boraylik , yo siz keling. 31 ikkinchisi (yoki boshqalari) shu ma’noni ifodalamaydi; ergash gapli qo‘shma gaplarda esa so‘roq ma’nosi bosh gapda bo‘lishi mumkin va aksincha; ergash gap so‘roq ma’nosini anglatganda, ko‘pincha bosh gapdan so‘ng qo‘llanadi. Bunday holatlarda ham gap oxiriga so‘roq belgisi qo‘yiladi. Masalan: Axir har borganingizda, pochchangiz quruq qo‘ymas? (A.Q.) Qanday uxlar, oyli tun qizning, Yuragiga hayajon solsa? 2. Taqrizlarda yoki sitatalarda biron so‘z yoki jumla noaniqlik, gumon va anglashilmovchilikni bildirsa, bunday so‘z va jumladan so‘ng so‘roq belgisi qavsga o‘ralgan holda qo‘yiladi. Masalan: «Onaning bokira siynasida (?) gavdalangan...», kampir ozining sodda tafakkuri, o‘tmish ongi (?) bilan, tilidagi o‘zbekcha joziba (?) bilan esda qoladi. 3.So‘roq gap tipidagi sarlavhalardan keyin so‘roq belgisi qo‘yiladi: Inglizlar qanday salomlashadi? 4.Kim, nima, qaysi, qanaqa, qanday qilib, nima qildi kabi so‘z va so‘z birikmalari so‘roq ma’nosi uchun ishtatilsa, ulardan so‘ng so‘roq belgisi qo‘yiladi. Masalan: Ega kim?, nima?, kimlar?, nimalar? kabi so‘roqlarga javob bo‘ladi. Undov belgisi gap oxirida qo‘llanuvchi tinish belgilariga kiradi. Undov belgisi, o‘z tuzilishiga ko‘ra ikki elementli tinish belgisidir. Undov belgisi badiiy asarlarda (ayniqsa, poeziyada, lirik asarlarda) ko‘p qo‘llanadi: yozma nutqdagi turli tuyg‘ular, holatlar, har xil emotsionalliklarni ifodalashda undov belgisining roli katta. SHuning uchun bo‘lsa kerak, lirik shoir Uyg‘unning asarlarida undov belgisi boshqa shoir va yozuvchilarnyng asarlariga nisbatan ko‘p qo‘llangan. Hozirgi o‘zbek tilida undov belgisi takroriy, oddiy va murakkab qo‘sha (birgalikda) qo‘llanish xususiyatiga ega: undov belgisi bir o‘rinda uch martagacha takroriy qo‘sha qo‘llana oladi. Masalan: Seni unutolmas yuragim aslo, 67 3.Diffеrеntsiatsiya printsipi. Bu printsipga ko‘ra, tinish bеlgilari yozuv tеxnikasini farqlash, tinish bеlgilarining qo‘shq qo‘llanishidagi tartib va sistеmani bеlgilash, gapdagi murakkab mazmunni konrеtlashtirish uchun qo‘llanadi. Shuningdеk, tinish bеlgilarining o‘z shaklini o‘zgartirgan holda qo‘llanishi ham mumkin. Ba'zan jumla boshida yokmi oxirida ikki qo‘shtirnoqning barobar ishlatilishi zarur bo‘lib qoladi va bu ikki tinish bеlgisi ham barobar ishlatiladi. Agar ikki qavsning birgalikda ishlatilishi lozim bo‘lsa, ularning birinchisi katta qavs shaklida, ikkinchisi esa odatdagidеk ishlatiladi: Iki komanda [“Paxtakor” (Toshkеnt) – “qayrat” (Olma-ota)] o‘rtasidagi uchrashuv maydon egalarining g`alabasi bilan tugadi. qavsning ikki xil shaklda ishlatilishi tasodifiy hodisa emas, bu bilan yozma nutqning stilistik ravonligi, o‘zaro aloqador qismlarning chеgarasi, sintaktik munosabatlari aniq ko‘rsatiladi. Ilmiy stildan, jumla ichida so‘zlarni qisqartirishda, sitatalarning manbaini ko‘rsatishda, havolalarda, kitob muqovalarida nashriyot nomi va nashr vaqtini ko‘rsatishda tinish bеlgilari diffеrеntsiatsiya printsipiga asosan ishlatiladi. Masalan: Toshkеnt – 1995 yoki T., 1995; “Fan” nashriyoti, Toshkеnt – 1998 yoki “Fan” nashr, T., 1998. Misollardan ko‘rinadiki, so‘zlar qisqartilimaganda faqat tirе ishlatilsa, ular qisqartirilganda faqat tirеni o‘rniga ikki tinish bеlgisi – nuqta va vеrgul qo‘yiladi. Dеmak, tinish bеlgilarining yozuv formalariga bog`liq holda odatdagidan farqli ishlatilishi diffеrеntsiatsiya printsipiga asoslanadi. 2.3.Hozirgi o‘zbek tilida tinish belgilari tort jihatdan qo‘llanish o‘rni, ishlatilish usuli, tuzilishi va vazifasi 58 rivojlanishida omil bo‘ldi. Rossiya va u orqali boshqa Yevropa xalqlari bilan bo‘lgan turli xil madaniy aloqalar yozuvda ham o‘z ifodasini topadi. 2. XIX asrning II yarmida O‘rta Osiyoda poligrafiyaning vujudga kelishi: bosmaxonalar, nashriyotlarning paydo bo‘lishi, kitob, gazeta, jurnallarning nashr etilishi, o‘zbek adabiy tilining matbuot tili darajasiga ko‘tarilishi yozuv madaniyatini, savodxonlikni – tinish belgilari qo‘llash ilmini shakllantirdi. Bunda 1917 yildan muntazam ravishda ikki tilda (ruscha va o‘zbekcha) nashr etilgan " Turkiston viloyatining gazeti " ham muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. 3. Bu davrda tarjimachilik ishlari juda ravojlandi. Rus tilidan o‘zbek tiliga qilingan tarjima matnlarda, tabiiyki, tinish belgilari o‘zbekcha nushaga ham o‘tdi. 4. Turkiy tillar, turkiy yozuvlar tadqiq qilina boshlandi: ilmiy asar-lar, grammatik qo‘llanmalar paydo bo‘ldi. Turkologlar tomonidan tahlil qilingan o‘zbekcha matnlarda ham tinish belgilari qo‘llanila boshlandi. Bu holat keyinchalik o‘zbek yozuvida an'anaga aylandi. Shunday qilib, XX asr boshlarida o‘zbek punktuatsiyasi shakllanib yetdi. Xususan, 1920 yillardan keyin barcha turkiy tillar bilan birga, o‘zbek grafikasining rivojida , xususan, orfografik va punktuatsion qoida-larning ishlanishida o‘zgarishlar ro‘y berdi. O‘zbek tiliga ko‘pgina tinish belgilari (so‘roq, undov, qo‘shtirnoq, ko‘p nuqta kabi) kiritirildi. Punktuatsiya tilshunoslikning grafika sohasi bilan zich bog‘langan. Ma'lumki, grafika muayyan tilning yozuv tizimini bir butun holda, barcha belgilar yig‘indisini o‘rganuvchi soha, Shulardan tinish belgilar punktuatsiya tomonidan o‘rganilishidan qat'i nazar, keng ma'noda punktogrammalar ham grafikaning tarkibiy qismidir. Grafika tinish belgilaridan tashqari, raqamli, diakritik va tarnskripsion belgili kabi yozuvlarni ham o‘z ichiga oladi. Shunday bo‘lsa ham, punktuatsiya o‘z o‘rganish ob'yekti va vazifasi jihatidan grafikadan, yozuvning boshqa – belgili shakllaridan ajralib turadi. Demak, grammalar (tinish belgilar) muayyan yozuv tizimining yordamchi, ayni paytda, zarur qimsi bo‘lgan shartli belgilar yig‘indisidir. 40 KURS ISHI MAVZU: “TINISH BELGILARI” 1 Kurs ishi mavzusining ilmiy-amaliy ahamiyati: Ona tili darslarida mashq va matnlarda tinish belgilarini o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarni tinish belgilariga doir bilimlarni shakllantirishning ahamiyati kattadir.Ona tili darslari orqali o‘quvchilarning davlat ta`lim standarti talablari bo‘yicha o‘zlashtirishlari ko‘zda tutilgan o‘quv-biluv, ko‘nikma- malakalari hamda bilimlarni puxta egallashlariga yo‘l ochiladi. O‘quvchilarning tinish belgilarini puxta o‘zlashtirishlarini, tinish belgilarini ongli ravishda tahlil qila olishlarini ta`minlash. Kurs ishning tuzilishi: mazkur kurs ishikirish, 2 bob, 4 fasl, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar majmuasidan iborat. 9 Mavzuning dolzarbligi:________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Kurs ishining tarkibiy qismlari va uning yoritilishi: ____________________________________________________________ __________________________________________________________________ ______ ____________________________________________________________ Kurs ishining rasmiylashtirilishi: __________________________________________________________________ ______________________________________________________________ Ilmiy rahbarning yakuniy xulosasi: __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Ilmiy rahbari: _______________________________ ___________________ (ilmiy darajasi, unvoni F.I.SH.) (imzo) “___” ___________ 2023-y. 85 So‘roq belgisi quyidagi o‘rinlarda ishlatiladi: 1. So‘roq gaplarning oxirida: Shuncha qurilishni qachon qilishdi? Qanday ulgurishdi? (I.R) 2. Kim, nima, qanday, qachon, qanday qilib, nima qildi kabi so‘z va iboralar so‘roq ma’nosida ishlatilsa, ulardan so‘ng so‘roq belgisi qo‘yiladi. Ega kim?, nima?, qaer? so‘roqlaridan biriga javob bo‘ladi. 3. Gap yoki matn ichidagi birorta so‘z yoki jumla mujmal, noaniq, tushunarsiz bo‘lsa, undan so‘ng qavs ichiga “toping” ma’nosida qo‘yiladi. Abdulla Qodiriyning “O‘tkan kunlar” qissasida (?) o‘zbek xalqining yaqin o‘tmishi haqida hikoya qilinadi . Undov belgisi. Undov belgisi o‘zbek tiliga rus tilidan o‘tgan. Mutaxassislarning fikricha u lotincha lo – undov so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, unga nuqta (.) ning qo‘shilishidan hosil bo‘lgan. Undov belgisi quyidagi o‘rinlarda qo‘llanadi: 1. Kuchli his-hayajon bilan aytilgan gaplar oxirida qo‘yiladi. Chindan ham poyonsiz cho‘lda hayot tantana qildi! (Sh.P.) 2. Buyurish, yalinish, istak, xohish va shu kabi ma’nolarni ifodalovchi gaplarning oxirida ham ishlatiladi. Qahramonim, arslonim, mehribonim, bo‘l omon! (H.O.) 3. Bo‘laklarga ajralmaydigan gaplar emotsionallikka ega bo‘lganda, ulardan so‘ng undov belgisi qo‘yiladi. Siz chakana mehnat qilmadingiz. Qoyil! Nogoh katta darvoza tomondan tanish ovoz yangradi: - Ermat aka! 4. Gap boshida kelib , his-hayajon bilan aytilgan undalmalardan so‘ng undov belgisi qo‘yiladi. Onajonlarim! Nechuk shamol uchirdi? (A.Q) 5. Ha, yo‘q, xo‘p, uzr, mayli, xayr, salom kabi so‘z gaplar hayajon bilan aytilsa, ulardan so‘ng qo‘yiladi. - Balli-balli! – dedi Rahim va Sharifga qarab im qoqdi. -Yo‘q! Borolmayman, - dedi qayrilib. (A.Qodiriy) 6. Aytilishi lozim bo‘lgan fikr o‘ta kuchli his-hayajon bilan aytilsa, ketma-ket uchta belgi qo‘yiladi. - Chiqar buni jallod!!! Jallodlar harakatlandilar. 30 Bulardan tire gap boshida va o‘rtasida; ikki nuqta, nuqtali vergul gap o‘rtasida va oxirida ; qo‘shtirnoq, qavs, ko‘p nuqta gap boshida, o‘rtasida va oxirida qo‘llanadi. 4 Tinish belgilari qo‘llash usuliga ko‘ra ikkiga bo‘linadi : 1.Yakka holda qo‘llanuvchi tinish belgilari. 2.Yakka va qo‘sha qo‘llanuvchi tinish belgilari. Yakka holda qo‘llanuvchi tinish belgilari yakka va qo‘sha qo‘llanadi. O‘zbek yozuvida uslubiy aniqlik, ravonlik hamda turli xil leksik-grammatik ma’nolarni ifodalash uchun tinish belgilarini qo‘shaloq qo‘llash hollari ham uchrab turadi. 1 1.His-hayajon bilan aytilgan so‘roq gaplar oxirida so‘roq va undov belgilari ketma- ket qo‘yiladi. - Axir, ablah, - dedi Yunus, - birovning uyiga oyog‘ingni artmasdan kirgani ibo qilasan, nega havoni bulg‘atgani ibo qilmaysan?! (A.Qahhor) 2. So‘roq va undov gaplar kuchli his-hayajon bilan aytilsa , ketma-ket ikkita yoki uchta bir xil belgi qo‘yilishi mumkin. Ey, purviqor tog‘lar! Nega jimsiz, nega!!! ( Cho‘lpon) 3. So‘roq va undov mazmunini bildirgan gaplarda fikr tugallanmay qolsa, mazkur belgilardan so‘ng ikki nuqta qo‘yiladi. “Ertaga! – deya xotirjam dilidan o‘tkazdi va birdan to‘xtadi – xo‘sh, ertaga nima bo‘ladi?..” (N.Qilichev) 4.Muallif gapi va ko‘chirma gaplar o‘rtasida tinish belgilari ketma-ket ishlatilishi mumkin. “Adabiyot hunar, uni kasbga aylantirib olgan yozuvchi olmaga tushgan qurtdan farq qilmaydi”, deb yozgan edi A. Qahhor. 5 Tinish belgilari tuzilishiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi: 1.Bir elementli tinish belgilari. 2.Ko‘p elementli tinish belgilari. Bir elementli tinish belgilariga vergul, tire, nuqta kiradi. Qolgan tinish belgilari ko‘p elementlidir. ________________ 4.QosimovaK, FuzailovS, Ne’matova A. “Ona tili” Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 2-sinfi uchun darslik. .Toshkent ”Cho‘lpon” nomigadi nashriyoti 2018-yil 28 8.Ikromova R, G‘ulomova X, Yo‘ldoshev Sh. “Ona tili” Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 4-sinfi uchun darslik.Toshkent.”O‘qituvchi” nashriyot 2020-yil. 9.Matchonov S. va boshq. O‘qish kitobi (4-sinf uchun darslik). Toshkent.Yangiyo‘l poligraf servis, 2017-yil. 10.G‘afforovaT ,ShodmonovE, G‘ulomova X “Ona tili” Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 1-sinfi uchun darslik.Toshkent.”Sharq” nashriyot 2019-yil.ona tili 11.QosimovaK, FuzailovS, Ne’matova A. “Ona tili” Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 2-sinfi uchun darslik. .Toshkent ”Cho‘lpon” nomigadi nashriyoti 2018-yil 12. Fuzailov S, XudoyberganovaM, Yo‘ldasheva Sh. “Ona tili” Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 3-sinfi uchun darslik. Toshkent.”O‘qituvchi” nashriyoti 2016-yil 13.Ikromova R, G‘ulomovaX, Yo‘ldosheva Sh, Shodmonqulova D.“Ona tili” Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 4-sinfi uchun darslik. Toshkent.”O‘qituvchi” nashriyoti.2020-yil. 14.Mahmudov N., Madvaliyev A., Mahkamov N. Punktuatsiya - fikrni yozma mukammal ifodalash vositasi. O‘zbek tili va adabiyoti. 2015-yil. 15. O‘zbek punktuatsiyasining asosiy qoidalari. Toshkent:Fan 2015-yil. 16.Ahmedova N. O‘zbek orfografiyasi va punktuatsiyasi asoslari. Toshkent, 2016- yil. 17. Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili.Toshkent, 2013-yil. 18.Jamolxonov X, Sapaev Q. Imlo muammolari .Toshkent, 2007-yil. III. JURNAL VA GAZETADAGI MAQOLALAR 19. “Punktuatsiya. tinish belgilari va ularning qo‘llanilishi” Malika Obidova Zokirjon qizi , Yosh Tadqiqotchi Jurnali 82 esa nutq egalarining nomi keltirilgan-ligidan, borligidan ularni tire bilan ajratishga extiyoj bo‘lmaydi yoki qo‘shtirnoq havola (sitata)larda qo‘yilib, badiiy asarlardagi ko‘chirma gaplarda qo‘llanilmaydi. Nutqning individual uslub shaklida tinish belgilari, ko‘pincha, yozuvchining sub'yektiv maqsadi, emotsional fikr ifodalash , uning ta'sirchanligini oshirish uchun qo‘llaniladi. Masalan, Yoz. Quyosh hamma yoqni qizdiradi. (O.) Yoz! Pishiqchilik, to‘kinchilik fasli! (U.) gaplarida "yoz" so‘zi orqali ikki yozuvchi ikki xil maqsadni ifodalash uchun foydalangan. Bu maqsadlar tinish belgilari (nuqta, undov belgisi) orqali ifodalangan. G‘ovur bo‘lib ketdi: Xotin-qizlar zveno, brigadani udda qilolmaydimi! (A.Q.) gapida ritorik so‘roq bilan fikrning kuchli (emotsional) va davomli ekanligi ifodalangan. Bu maqsadlar undov belgisi va ko‘p nuqta orqali ifodalangan. Lekin bundan har bir yozuvchi tinish belgilaridan o‘z bilganicha, o‘z istagicha foydalana beradi, degan xulosa kelib chiqmaydi. Tinish belgilarining individual uslub talabiga ko‘ra qo‘llanilishi ham uslubiy tamoyilning umumiy me'yoriga bo‘ysinadi. 3. Farqlovchi (differensial) asos. Bu tamoyilga ko‘ra tinish belgi-lari yozuv texnikasi (shakli)ni farqlash uchun qo‘llanadi. Boshqacha aytganda, tinish belgilarining yozuv shakllariga bog‘liq holda odatda-gidan farqli ishlatilishi farqlovchi tamoyil asosida yuz beradi. Ilmiy uslubda, jumla ichida so‘zlarni qisqartirishda iqtibos – sitatalarning manbaini ko‘rsatishda, havolalarda, kitob muqovalarida nashriyot nomi va nashr vaqtini ko‘rsatishda tinish belgilari mazkur tamoyilga asosan ishlatiladi. Masalan, kitob muqovasida tire (Toshkent – 2011 kabi), havolalarda vergul (G‘afur G‘ulom, Tanlangan asarlar, Toshkent, 1985 kabi) qo‘yiladi. Ba'zan muallif va uning asari, matbuot nomlari qisqartirilib, unda tinish belgisidan foydalaniladi: Navoiy – N.; Oybek – O.; Abdulla Qahhor – A.Q. Ko‘p hollarda farmon va qarorlarda tire har bir gap oldidan qo‘yilib, numerativlik vazifasini ham bajaradi, bunda ham farqlovchi tamoyilga asoslaniladi. Umuman, hozirgi o‘zbek tilida tinish belgilari uch tamoyil – logik-grammatik, uslubiy va farqlovchi tamoillar asosida qo‘llaniladi. Bulardan logik-grammatik 53 O‘rta Osiyoda arab yozuvi qo‘llanila boshlangandan keyin bunday maxsus belgilar ishlatilmagan. Demak, XIX asrning 2-yarmigacha arab grafikasidagi o‘zbek yozuvida tinish belgilari bo‘lmagan. O‘zbek punktuatsiya tarixi, asosan, XIX asrning 2-yarmidan keyin boshlanganki, buning obyektiv va subyektiv tarixiy sabablari bor: XIX asrning 2-yarmida O‘rta Osiyoning Rossiya tomonidan istilo qilinishi O‘rta Osiyo xalqlari madaniyatining, jumladan, o‘zbek xalqi madaniyatining rivojlanishida omil bo‘ldi. Rossiya va u orqali boshqa Yevropa xalqlari bilan bo‘lgan turli madaniy aloqalar yozuvda ham o‘z ifodasini topadi. XIX asrning 2-yarmida O‘rta Osiyoda poligrafiyaning vujudga kelishi: bosmaxonalar, nashriyotlarning paydo bo‘lishi, kitob, gazeta, jurnallarning nashr etilishi, o‘zbek adabiy tilining matbuot tili darajasiga ko‘tarilishi yozuv madaniyatini, savodxonlikni - tinish belgilari qo‘llash ilmini shakllantirdi. Bunda 1917-yildan muntazam ravishda ikki tilda (ruscha va o‘zbekcha) nashr etilgan “Turkiston viloyatining gazeti” ham muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu davrda tarjimachilik ishlari juda ravojlandi. Rus tilidan o‘zbek tiliga qilingan tarjima matnlarda, tabiiyki, tinish belgilari o‘zbekcha nusxaga ham o‘tdi. Turkiy tillar, turkiy yozuvlar tadqiq qilina boshlandi: ilmiy asarlar, grammatik qo‘llanmalar paydo bo‘ldi. Turkologlar tomonidan tahlil qilingan o‘zbekcha matnlarda ham tinish belgilari qo‘llanila boshlandi. Bu holat keyinchalik o‘zbek yozuvida an’anaga aylandi. Shunday qilib, XX asr boshlarida o‘zbek punktuatsiyasi shakllanib yetdi. O‘zbek punktuatsiyasi taraqqiyotining muhim davrlari: XIX asrning 2-yarmidan 1917-yilga qadar bo‘lgan davr. Bu davr o‘zbek yozuvida tinish belgilarining qo‘llana boshlashi, ularni qo‘llashning odat tusiga kirishi hamda o‘zbek punktuatsiyasining shakllanishi bilan xarakterlanadi. 12 8. [ ] ko‘rinishidagi qavsdan foydalanish hollari ham ko‘p uchraydi. Egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda shah [a] ri, o‘r [i] ni, sing [i] lisi so‘zlaridagi “a”, “i” tovushlari qoidaga ko‘ra tushiriladi. Nuqtali vergul .Nuqtali vergul o‘zbek yozuvida 1885-yildan boshlab uchraydi. Nuqtali vergul quyidagi hollarda qo‘llanadi: 1. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar tarkibidagi sodda gaplar mazmun jihatidan tugal fikrni anglatib , bir-biriga yaqin bo‘lmagan hollarda: Pavel noto‘g‘ri soliq solinayotganligi va ishdan nuqul zavod foyda qilajagini tushuntirib berdi; ular ikkovi ham qovoqlari soliq chiqib ketdilar. (M.G.) 2. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap tarkibiga kirgan sodda gaplardagi voqealar bir-biriga qiyoslanganda. Ish kuchini elga berma, yerga ber ; jamg‘armani selga berma, elga ber! 3. Raqam yoki harflar bilan ifodalangan numerativdagi gaplar oxirigi bandidan tashqari har bir bandi oxirida nuqtali vergul qo‘yiladi. Hozirgi asosiy vazifamiz quyidagilar: a) ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarda berilgan bilimlarni puxta egallash; b) ko‘rsatilgan adabiyotlar bilan o‘z vaqtida tanishib borish ; v) jamoat ishlarida faol qatnashish; g) imtihon va sinovlarini muvoffaqiyatli topshirish. 4. Uyushiq bo‘laklar guruhlanib, o‘zaro vergullar yordamida bir-biridan ajratilganda , har bir guruhni anglatuvchi so‘zdan keyin nuqtali vergul qo‘yiladi. Gerb rangli tasvirda bo‘lib, Humo qushi kumushrangda; quyosh, boshoqlar, paxta chanog‘i va “O‘zbekiston” degan yozuv tillarangda ; g‘o‘za shoxlari va barglari, vodiylar yashil rangda; tog‘lar havorangda; chanoqdagi paxta , daryolar, yarimoy va yulduz oq rangda berilgan. 5. Murakkab qo‘shma gap qismlari nuqtali vergul bilan ajratiladi: Er ko‘karmas, el yasharmas Bo‘lmasa ko‘k tomchisi; Qanday olsin she’rni shoir Bo‘lmasa ilhomchisi? (A.To‘qay) 33 1 . Bo‘lmaydimi Sobir, tеz gapir! - Opa, bo‘lmas, jonim, gapim – bir ! - Yo mеni dе, yoki Omonni? - Nеtay, tikdim yo‘lida jonni ! (H.O.) 2.Yaxshidan ot qolar, yomondan – dod. (Maqol) Tirе birinchi misolda suhbatdoshlarning gapini o‘zaro ajratib ko‘rsatish uchun, ikkinchi gapda qo‘shma gapning kеyingi komponеntda tushib qolgan so‘z qolarning o‘rnini qoplash uchun qo‘llanilgan. Tinish bеlgilari gap, gapdagi ayrim qismlarning boshlanish va tugallanish chеgarasini, ba'zan so‘zyoki iboralarning muayyan matnda o‘zga ma'noda qo‘llanganligini ifodalash uchun ishlatiladi. Tinish bеlgilari o‘z xususiyatlariga ko‘ra bir sistеma va katеgoriyani tashkil etadi va yozuvning boshqa bеlgilaridan farqlanadi. Shuning uchun yozuvda ishlatiladigan har qanday b е lgilarni tinish b е lgilari d е b qarash mumkin emas.. Tinish b е lgilarining o‘ziga xos xususiyatlari: 1.Punktuatsion sist е maga kiruvchi har bir tinish b е lgisi ijtimoiy-sotsial funktsiyani bajaradi. Yozuvning asosini tashkil etuvchi harflar kabi tinish b е lgilari milliy yozuvning tarkibiy, ajralmasqismi bo‘lib, umumyozuv, umumnorma xarakt е riga ega; har bir tinish b е lgisi yozuvning qaysi turida qo‘llanilmasin, baribir asosiy ma'noni ifodalaydi hamda bird е k tushuniladi. 2.Tinish b е lgilarining qo‘llanishi nutqning ifoda maqsadi, s е mantik- grammatik strukturasi bilan bog`liq bo‘ladi. Yozuvni qanday maqsadni ifodalamoqchi bo‘lsa, tinish b е lgilarini shu maqsadga muvofiq tanlaydi va qo‘llaydi. Gullar ochildi? Bahor k е ldimi? kabi gaplarda so‘roq ma'nosi borligi, yozuvchining maqsadi o‘ziga noma'lum narsani so‘rash orqali ekanligi shu gaplar oxiridagi punkt е malar ya'ni so‘roq b е lgilaridan ochiq bilinadi. 3.Tinish b е lgilarining ishlatilishi grammatik (sintaktik) qonuniyatga asoslanadi. Chunki ularningasosiy funktsiyalaridan birimatnni gaplarga ajratish va bir gap ichidagi aloqador qismlar munosabatini to‘g`ri ta'minlashdir. 50 belgilarining amaldagi qoidalarga bo‘ysunmagan, unga rioya qilmagan holda individual qo‘llash holatlari uchraydiki, bu ham keng o‘ quvchilar ommasini chalkashtiradi, shubhalantiradi. Punktuatsiya – yozuv oynasi. Yozuv orqali ifodalangan har bir gapning mazmuni, ma’no turlari va sintaktik qismlari orasidagi turli munosabatlarni aniqlashda punktuatsiyaning o‘rni muhimdir. Punktuatsiya yozuvchi va o‘quvchi(kitobxon) o‘rtasidagi ijtimoiy aloqa aralashuvni ta’minlashda ham muhimdir 1.3. Tinish belgilarning qo‘llanish tamoyillari. O‘zbek tili punktuatsiyasining tamoyillari quyidagilardir: 1. Logik-grammatik tamoyil. Bu tamoyilda tinish belgilarining qo‘llanishi nutqning mazmuni , tuzilishi, intonatsiyasi bilan bog‘liq. 2. Stilistik tamoyil. Bunda tinish belgilarining qo‘llanishi nutq stili bilan aloqador bo‘ladi. 3. Differensiya tamoyili. Bu tamoyilda tinish belgilarining qo‘llanishi yozuv texnikasi (formasi)ni aniqlash (differensiya qilish) bilan bog‘liq. Tinish belgilarining qo‘sh qo‘llanish sistemasi (masalan boshida yoki oxirida ikki qo‘shtirnoqning barobar qo‘llanishi) ham shu tamoyilga a’loqador. O‘zbek tilida tinish belgilari quyidagi xususiyatlari asosida klassifikatsiya qilinadi : 1. Qo‘llanish o‘rniga ko‘ra. 2. Qo‘llanish usuliga ko‘ra. 3. Tuzilishiga ko‘ra. Tinish belgilari qo‘llanish o‘rniga ko‘ra uchga bo‘linadi: 1.Gap oxirida qo‘llanuvchi tinish belgilari. 2.Gap ichida qo‘llanuvchi tinish belgilari. 3.Aralash holda qo‘llanuvchi tinish belgilari. Gap oxirida qo‘llanuvchi tinish belgilariga nuqta, so‘roq va undov belgilari kiradi. Gap ichida qo‘llanuvchi tinish belgilariga vergul kiradi. Aralash holda qo‘llanuvchi tinish belgilariga ikki nuqta, nuqtali vergul , qo‘shtirnoq, qavs, tire, ko‘p nuqtalar kiradi. 27 Qo‘llanish o‘rniga ko‘ratinish belgilari uch guruhga ajratiladi: Gap oxirida qo‘llanuvchi tinish belgilari. Gap ichida qo‘llanuvchi tinish belgilari. Aralash holda qo‘llanuvchi tinish belgilari. Gap oxirida qo‘llanuvchi tinish belgilari: nuqta (.), so‘roq belgisi (?), undov belgisi (!). Bu belgilar quyidagi holatlarga ishora qiladi: a) gapning (fikrning) tugallanganligiga; b) gapda qanday mazmun-ma’no ifodalanganiga; d) gapning tugallanish chegarasiga, keyingi gapdan ajralishiga. Ular ba’zan gap oxiridan boshqa o‘rinlarda ham ishlatiladi. Bunday paytda bu belgilar boshqa vazifa bajaradi, maqsad ham har xil bo‘ladi. Nuqta, so‘roq va undov belgilari ba’zan gap o‘rtasida ham ishlatiladi. Biroq bunda ular yuqoridagi asosiy funksiyani bajarmay, boshqa maqsad (vazifa) uchun qo‘llaniladi. Masalan, Z.M.Bobur - o‘zbek adabiyotida memuar asar muallifidir gapida nuqta gap o‘rtasida kelib, so‘zning qisqarganligini ko‘rsatish uchun ishlatilgan. Bu o‘rinda u sintaktik vazifa bajarmaydi. Agar gapdagi qisqartirilgan so‘zlarni to‘liq yozsak, nuqtani ishlatishga hech qanday ehtiyoj qolmaydi. Ko‘rinadiki, nuqtaning gap o‘rtasida qo‘llanishi yordamchi, qo‘shimcha mohiyatga ega bo‘lib, uning bunday qo‘llanishi yozuvchining maqsadi bilan bog‘liq. So‘roq va undov belgilarining ham gap o‘rtasida qo‘llanishi yuqoridagi kabi o‘zgacha xususiyatga ega bo‘ladi. Oxiriga nuqta, so‘roq va undov belgilari qo‘yilgan gaplar bir tarkibli va ikki tarkibli, to‘liq va to‘liqsiz, tasdiq va inkor, sodda va qo‘shma, ko‘chirma va o‘zlashtirma gap shakllarida bo‘ladi. Tinish belgilarining gap oxirida qo‘llanishi shu gapning mazmuniga ham ishoradir: nuqta xabar-darak mazmunli gaplarga, so‘roq belgisi so‘roq mazmunli gaplarga, undov belgisi esa buyruq, tashviq, emotsiya ifodalovchi gaplarga ishora qiladi. 20 o‘zgarib, takomillashib boradi. Yozuvda dastlab qo‘llanilgan tinish belgilarning qo‘yilish o‘rni, usuli, vazifalari hozirgidek aniq va murakkab bo‘lmagan. Masalan, dastlab yulduzcha va romba tipidagi 10 dan ortiq ishoralar nuqta o‘rnida ishlatilgan. XIX asrning oxiriga kelib, yozuvda hozirgi nuqtaning qo‘llanilishi qat’iylashgach, ular nuqtalikdan chiqqan. Demak davr talabiga bog‘liq holda punktuatsion sistema o‘zgarib boradi, mukammallashadi. Shuningdek, punktuatsiya va punktuatsion sistema tillararo har xildir. Punktuatsiya ayrim xalqlar yozuvida oldinroq ayrimlarida esa nisbatan keyinroq paydo bo‘lgan. Masalan, ingliz tili punktuatsion sistemasida o‘n ikkita tinish belgi bor. Ularda apostrof va defislar ham tinish belgi sanaladi. O‘zbek tilida esa 10ta tinish belgi mavjud. Punktuatsion sistema rus yozuvida XVIII asrda, o‘zbek yozuvida esa XIX asrning ikkinchi yarmidan keyin vujudga kelgan. Hozirgi o zbek yozuvida tinishʻ belgilari soni 10 ta: nuqta, so roq belgisi, undov belgisi, vergul, qavs, tire, ko p ʻ ʻ nuqta, nuqtali vergul, qo shtirnoq. Ularning aksariyati 19-asr 2-yarmida ayrim gaz ʻ va toshbosma kitoblarning nashr etilishi bilan paydo bo lgan. Tinish belgilari ʻ yozma nutqni to‘g‘ri, ifodali, mantiqiy bayon qilishda, uni ixchamlashda, gap qismlarining o‘zaro logik-gramatik munosabatlarini ko‘rsatishda muhim grafik vosita sifatida ishlatiladi. Punktuatsiya, bir tomondan yozuvchiga o‘z yozma nutqini aniq, to‘g‘ri va ifodali bayon etish imkoniyatini bersa, ikkinchi tomondan, o‘quvchiga muayyan matndagi fikrni yozuvchi bayon etganidek, yozuvchining maqsadiga muvofiq tushuna olish imkoniyatini yaratadi. Hozirgi o‘zbek punktuatsiyasining shakllanishi, rivoji, uning o‘rganilishi Fitrat, S.Ibrohimov, H.G‘oziev, O.Usmonov, G‘.Abdurahmonov, K.Nazarov va boshqa tilshunoslarning nomi bilan bog‘liq. Punktuatsiya masalalari bilan bevosita shug‘ullangan H.G‘oziev («O‘zbek punktuatsiyasining tarixiy taraqqiyoti», 1969, 1979), G‘.Abdurahmonov («Punktuatsiya o‘qitish metodikasi», 1968), K.Nazarov («Tinish belgilari va yozma nutq», 1974; «O‘zbek tili punktuatsiyasi», 1976)larning asarlari nashr etilganiga ancha yillar bo‘ldi va ulardagi tinish belgilarining ishlatilishi haqidagi fikr-mulohazalar ham bir qadar o‘zgardi. Buning ustiga, «muallif punktuatsiyasi», ya'ni muayyan muallif tomonidan tinish 26 tamoyil yetakchi bo‘lib, keyingi ikki tamoyil shunga asoslanadi - yordamchi tamoyil. Tinish belgilari quyidagi vazifalarni ado etishi lozim: ijtimoiy-sotsial vazifa bajarishi; vazifasi gapning semantik-grammatik jihati bilan bog‘liq bo‘lishi; v) qo‘llanishi grammatik qonuniyatga asoslanishi; d) o‘z grafik shakliga, qo‘llanish tizimiga ega bo‘lishi lozim. XX asrning boshlarida Turkistonda o‘zbek tilshunosligini rivojlantirish, maktablar uchun darsliklar yaratish, izchil ta’limni yo‘lga qo‘yish dolzarb masalalardan biriga aylangan va bu holat o‘zbek ma’rifatparvarlari tomonidan anglab yetilgan edi. Xuddi shu sharoitda birinchilardan bo‘lib tilshunos olim Ashurali Zohiriy ona tili darsligi va turli o‘quv kitoblarini yaratdi. Ayniqsa, olim maktablarda ona tilida to‘g‘ri yozishni o‘rgatish uchun zarur darsliklar yo‘qligini inobatga olgan holda o‘zbek tilida birinchi bor “Imlo” darsligini yaratib (1916-yil), o‘zbek punktuatsiyasiga tamal toshini qo‘ydi. Boshlang‘ich maktablarning to‘rtinchi sinflari uchun mo‘ljallangan bu darslik o‘zbek adabiy tili qonun- qoidalarini belgilashda, tilning taraqqiyot yo‘nalishlarini aniqlashda tilshunoslar uchun tayanch qo‘llanma vazifani o‘tadi. Fitrat A.Zohiriyni o‘zbek imlosi va tili ustida ish olib borgan ilk tadqiqotchi sifatida e’tirof etgan. A.Zohiriyning “Imlo”si o‘zbek orfografiyasi va punktuatsiyasi bo‘yicha dastlabki ilmiy-metodik qo‘llanmadir. Uning 3-qismi tinish belgilarining qo‘llanishi qoidalariga bag‘ishlangan bo‘lib, “Xatlar orasida rioyasi lozim ishorat va vaqf alomatlari” deb sarlavha qo‘yilgan.10 Muallif bu bo‘limda tinish belgilarining yozuvda qo‘llanishi va qanday holatlarda qo‘yilishi haqida mulohaza yuritadi. 18 “yopiluvchi qavs” deb yuritiladi. “Yopiluvchi qavs” ba’zan “yarim qavs” ham deyiladi va numerativlarni bildiruvchi raqam hamda harflardan so‘ng qo‘llanadi. So‘roq, undov va qo‘shtirnoqlarning tarkibi yanada murakkabroq. So‘roq belgisi ham, undov belgisi ham ikki elementdan iborat. Ma’lumki, “undov belgisi lotincha lo - undov so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, unga nuqta (.) ning qo‘shilishidan hosil bo‘lgan”. Tinish belgilarining vazifasiga ko‘ra tasnifi. Tinish belgilari, o‘z vazifasiga ko‘ra, uch guruhga bo‘linadi: Chegaralovchi tinish belgilari. Bular yozma matndagi ayrim qismlarning leksik-semantik farqlanishi va ajralishini, grammatik-uslubiy chegaralanishini ularning boshlanish va tugallanish nuqtasini hamda o‘rinlashuv doirasini ko‘rsatadi. Bunga qo‘shtirnoq, qavs (qo‘sh qavs) kabi tinish belgilari kiradi. Ayiruvchi tinish belgilari. Bular yozma matnlarni yoki ularning qismlarini bir-biridan ajratish va muayyan qismning tugallanishini ko‘rsatish uchun xizmat qiladi: bunday ajratish logik-grammatik jihatdan bo‘ladi. Bularga nuqta, so‘roq, undov, nuqtali vergul kiradi. Murakkab vazifali tinish belgilari. Bular yozma matn qismlarini o‘rni bilan ham ajratish, ham chegaralash, ba’zan ham biriktirish vazifalarini bajaradi. a) “ajratish + biriktirish” vazifasini bajaruvchilar (ikki nuqta); b) “ajratish + chegaralash + biriktirish” vazifasini bajaruvchilar (vergul, tire); d) fikrning bo‘linishi, qisqarishni va turli emotsiyalarni bildiruvchilar (ko‘p nuqta) . “O‘zbek tili va adabiyoti” jumalida tilshunos olimlar prof. N.Mahmudov, katta ilmiy xodimlar A.Madvaliyev, N.Mahkamov tomonidan chiqarilgan “O‘zbek tili punktuatsiyasining asosiy qoidalari”da tinish belgilari 2 turga ajratilgan holda yoritiladi: 23 gaplar biri ikkinchisiga bog‘liq, mazmunan tobe bolsa, unda numirativni ko‘rsatuvchi raqam yoki harfdan so‘ng yarim qavs qo‘yiladi.) 8. Bosh harflar yoki bo‘g‘inlar bilan ko‘rsatilgan shartli qisqartmalardan so‘ng ham nuqta qo‘yiladi. Bunday shartli qisqartmalarni ayrim tashkilotlarning nomini bildiruvchi qisqartma so‘zlardan farqlash kerak. Qisqartma so‘zlar umumqoidaga muvofiq bo‘lib, ularning nuqtasiz yozilishi qoidalashgan bo‘ladi; shartli qisqartmalar esa individual uslub bilan bog‘liq, yozuv texnikasi usuliga ko‘ra qo‘llanadi. Masalan: Alisher Navoiy - A. Navoiy, Aleksandr Sergeevich Pushkin - A.S.Pushkin kabi. 9. Sitataning manbaini ko‘rsatuvchi kiritmalar matn ichida yoki havolada berilsa va manbada muallif asarning nomi, asarning nashri, beti to‘liq korsatilsa, bunda muallif nomidan so‘ng va oxirgi so‘zdan keyin nuqta qo‘yiladi. Masalan: «Har narsadan oliy yurt va xalq baxti!» (Uyg‘u n. «Vafo».) Yoki havola (snoska) da: A.Olimjon. Tanlangan asarlar, O‘zdavnashr, T., 1951 yil, 5-bet. 10.Matematikada nuqta ko‘paytiruv alomati (ishorasi, belgisi) sifatida qo‘llanadi. Bunda u ikki raqam o‘rtasiga qo‘yilib, ko‘paytirish belgisini bildiradi: 2-2=4 (2X2=4), 3-3=9 (3x3 = 9) kabi. Bazan nuqta murakkab sonlarni (raqamlarni) sinflarga bo‘lib ko‘rsatish uchun ham ishlatiladi. Bunda murakkab (ko‘p xonali) sonlarni o‘qish osonlashadi, metodik izchillik, qulaylik vujudga keladi: 4.400.000 tonna «oq oltin». 11.Ba’zan nuqta sanalarda kun, oy va yillarni ajratish uchun ishlatiladi. Bu davlat xujjatlarida, ayrim yozuvchilarning asarlarida uchraydi. Masalan: 5. XII. 2010 (5 dekabr, 2010 yil), 20.03.2010 (20 mart, 2010 yil). So‘roq belgisi gap oxirida qo‘llanuvchi asosiy belgilardan hisoblanadi. Bu belgi mazmunidan so‘roq anglashilgan gaplar oxiriga qo‘yiladi; shu gapning tugallanish nuqtasini, uning boshqa gaplardan ajralish chegarasini ko‘rsatadi va mazkur 65

Tinish belgilari

Купить