To'ldiruvchi va uning o'zbek tilshunosligidagi tadqiqi 2 - Лингвистика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	80000UZS
Размер	62.6KB
Покупки	0
Дата загрузки	01 Декабрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Лингвистика

Продавец

Gulsevar Normo'minova

Дата регистрации 01 Декабрь 2025

0 Продаж

To'ldiruvchi va uning o'zbek tilshunosligidagi tadqiqi 2

Купить

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA LIM, FAN VAʻ ʼ
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
UNIVERSITETI
FAKULTETI
FILOLOGIYA VA TILLARNI O QITISH: O ZBEK TILI YO NALISHI
ʻ ʻ ʻ
FAN: HOZIRGI O ZBEK ADABIY TILI
ʻ
KURS ISHI
MAVZU: TO LDIRUVCHI VA UNING O ZBEK TILSHUNOSLIGIDAGI
ʻ ʻ
TADQIQI
Bajardi:
Ilmiy rahbar:
TOSHKENT — 2025
1

MUNDARIJA:

KIRISH …………………………………………………………...............3
I BOB. TO LDIRUVCHINING NARAZIY ASOSLARI……………..5ʻ
1.1. To ldiruvchi tushunchasi va uning sintaktik tabiati.........................5
ʻ
1.2. To ldiruvchining grammatik shakllanishi………………………......7
ʻ
I bob yuzasidan xulosa………………………………………….….......14
II BOB. TO LDIRUVCHINING O ZBEK TILSHUNOSLIGIDA
ʻ ʻ
O RGANILISHI
ʻ ……........………...…………………………..……….15
2.1. O zbek sintsksisida to ldiruvchi tatqiqining tarixiy bosqichlari….15
ʻ ʻ
2.2. Yetakchi tilshunoslarining qarashlari……………………….….....25
II bob yuzasidan xulosa……………………………………….............33
UMUMIY XULOSA …………………………………………………..34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………………………35
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . “ Mamlakatimizda o zbek tilining davlat tili sifatidagiʻ
o rni va ahamiyatini oshirish, uni zamon talablari asosida rivojlantirish masalasini
ʻ
biz milliy o zligimizni anglash, millat ruhini saqlab qolish, yorug kelajagimizni
ʻ ʻ
ta minlashning eng muhim omili, deb bilamiz. Shu ezgu maqsad yo lidagi amaliy
ʼ ʻ
harakatlarimiz tufayli jamiyatimiz hayotida davlat tilining qo llanish doirasi tobora
ʻ
kengayib, u xalq dilining chinakam ko zgusiga aylanmoqda- deydi Prezidentimiz
ʻ
Shavkat Mirziyoyev.” 1

Til — inson tafakkurining eng asosiy ko rinishi, fikrning moddiy shaklga
ʻ
aylanish vositasi, jamiyatning borliqni anglash va uni bir avloddan boshqasiga
yetkazish mexanizmidir. Til tizimining eng muhim bo limlaridan biri sintaksis
ʻ
bo lib, u so zlarning o zaro munosabatini, gap tuzilishini, gap bo laklarining
ʻ ʻ ʻ ʻ
tarkibiy xususiyatlarini o rganadi. Gap bo laklari esa sintaksisning markaziy
ʻ ʻ
tushunchalaridan biri hisoblanadi. Ular ichida to ldiruvchi gapning ma no va
ʻ ʼ
grammatik tuzilishini to ldirish, predikatning talab qilgan valentligini amalga
ʻ
oshirish bilan ajralib turadi.
To ldiruvchi fe lning ichki semantik tuzilmasi bilan bevosita bog langan bo lib,
ʻ ʼ ʻ ʻ
gapning predmetga munosabatini ochib beradi. O zbek tilida to ldiruvchilar
ʻ ʻ
ko pincha kelishik qo shimchalari yordamida shakllanadi va fe lning boshqaruv
ʻ ʻ ʼ
xususiyatiga tayanadi. Shu bois to ldiruvchi masalasi uzoq yillar davomida o zbek
ʻ ʻ
tilshunosligining markazida turgan, turli davrlarda turli nazariy yondashuvlar
asosida o rganilgan.
ʻ
Zamonaviy o zbek tilshunosligida gap bo laklarini kognitiv, funksional, korpus
ʻ ʻ
metodlari asosida qayta ko rib chiqish jarayoni davom etmoqda. Ayniqsa, fe lning
ʻ ʼ
valentlik nazariyasi va argument tuzilmasi to ldiruvchini yangicha talqin qilishga
ʻ
imkon bermoqda. Shuning uchun to ldiruvchining hozirgi sintaksisdagi o rni,
ʻ ʻ
uning shakl va ma no xususiyatlarini tizimli o rganish dolzarb hisoblanadi.
ʼ ʻ
1
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning rasmiy veb-sayti –https://president.uz
ʻ
3

Kurs ishi mavzusining obyekti . O zbek tilining sintaktik tizimida muhimʻ
o rin egallovchi gap bo laklari, xususan to ldiruvchining sintaktik vazifasi va
ʻ ʻ ʻ
grammatik shakllari.
Kurs ishi mavzusining predmeti . To ldiruvchining grammatik turlari, uning
ʻ
fe l bilan munosabati, shakllanish ko rinishlari va o zbek sintaksisdagi o rni.
ʼ ʻ ʻ ʻ
O zbek tilining sintaktik tizimidagi to ldiruvchining grammatik, semantik va
ʻ ʻ
struktur xususiyatlari, uning gap tarkibida boshqa bo laklar bilan munosabati,
ʻ
shuningdek, o zbek tilshunosligida to ldiruvchining talqini va unga doir ilmiy
ʻ ʻ
qarashlar tizimidan iboratdir.
Kurs ishining maqsadi . To ldiruvchining o zbek tilidagi grammatik
ʻ ʻ
xususiyatlarini, shakllanish yo llarini va tilshunoslar tomonidan berilgan ilmiy
ʻ
talqinlarini mukammal tahlil qilish. To ldiruvchi tushunchasining o zbek tilidagi
ʻ ʻ
shakllanishi, grammatik xususiyatlari va ilmiy talqinini chuqur o rganish, uni
ʻ
zamonaviy lingvistik yondashuvlar asosida tahlil qilish.
Kurs ishi vazifalari. Ushbu kurs ishida qo‘yilgan maqsadga erishish uchun
oldimizga quyidagi vazifalarni belgilab olamiz:
—to ldiruvchining sintaktik tabiati va umumiy ta rifini yoritish;
ʻ ʼ
—to ldiruvchining grammatik shakllanish mexanizmlarini aniqlash;
ʻ
—to ldiruvchi haqidagi ilmiy qarashlarning shakllanish bosqichlarini o rganish;
ʻ ʻ
—o zbek tilshunoslarining to ldiruvchiga oid fikrlarini solishtirma tahlil qilish
ʻ ʻ
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi . Kurs ishi kirish; ikki bob, sakkiz paragraf,
xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, kurs ishining
umumiy 37 betini tashkil qiladi.
4

I BOB. TO LDIRUVCHINING NAZARIY ASOSLARIʻ
1.1. To ldiruvchi tushunchasi va uning sintaktik tabiati
ʻ
To ldiruvchi asosan kesimga boshqaruv usuli bilan bog lanib kimga? nimaga?
ʻ ʻ
kimdan? nimadan? kimni? nimani? kim bilan? nima bilan? kabi so roqlarga javob
ʻ
bo luvchi gap bo lagidir. To ldiruvchi(tilshunoslikda) — gapning ot yoki
ʻ ʻ ʻ
otlashgan so z bilan ifodalanadigan, harakatning obyekti bo lgan predmetni
ʻ ʻ
ko rsatib, asosan kesimga bog lanadigan bo lagi. U o zi bog langan so z (kesim)ga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
nisbatan grammatik tobe munosabatda bo ladi.
ʻ
Boshqaruvchi so zga bog lanish xarakteriga ko ra, to ldiruvchi 2 xil bo ladi;
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
vositasiz to ldiruvchi va vositali to ldiruvchi.
ʻ ʻ
Vositasiz to ldiruvchi
ʻ tushum kelishigidagi so z bilan ifodalanadi va harakat ʻ
bevosita yo naltirilgan obyektni ko rsatadi, o timli fe l kesimga bog lanib, kimni?
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
nimani? qayerni? so roqlariga javob beradi.
ʻ
Qiyoslang: Vali akasini ko rdi. Tushum kelishigi belgisiz ham qo llanishi
ʻ ʻ
mumkin; Karim kitob sotib oldi.
Vositali To ldiruvchi
ʻ jo nalish, chiqish va o rin-payt kelishiklaridagi so zlar ʻ ʻ ʻ
yoki ko makchi olgan so z bilan ifodalanib, harakat-holat bevosita
ʻ ʻ
yo naltirilmagan obyektni anglatadi.
ʻ
Maye: Akamga shaxmat o yini yoqadi; Bizdan do stlarga salom deng; Karim
ʻ ʻ
ruchka bilan yezdi.
To ldiruvchi kesimdan anglashilgan harakat-holat, belgi-xususiyat bilan
ʻ
bog langan predmetni bildirgani tufayli ot olmosh va otlashgan so zlar bilan
ʻ ʻ
ifodalanadi:
Ot : Men onamni juda ham yaxshi ko raman.
ʻ
Sifat : Yaxshi bilan yursang, yetarsan murodga.
Son : Ikkalasini tezda chaqirib kel.
Fe l
ʼ : Ko rganni eshitgan yengildi. ʻ
Ravish : Piyodalarga yo l bering.
ʻ
Olmosh : Hammangizni bayramga taklif qilaman.
5

To ldiruvchi doimo gapning kesimi bilan bog lanadi. Agar u bog langan so zʻ ʻ ʻ ʻ
kesim bilan shakllana olmagan bo lsa ana shu so z bilan birgalikda kesimga
ʻ ʻ
nisbatan bitta gap bo lagi vazifasida keladi. Bunday vaqtda u gapning emas
ʻ
bo lakning bo lagi bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
Masalan: Onamdan eshitgan gaplarni aytdim.
Bu gapda onamdan eshitgan gaplarni birikmasi nimalarni? so rog iga javob
ʻ ʻ
bo lib, kesimga bir butun holda bog lanadi. Bu birikmali to ldiruvchi o z ichida
ʻ ʻ ʻ ʻ
qismlarga bo linadi: onamdan eshitgan (qanday?) gap. Qanday? so rog iga javob
ʻ ʻ ʻ
bo luvchi onamdan eshitgan birikmali aniqlovchi o z ichida yana tarkibiy
ʻ ʻ
qismlarga bo linadi: onamdan (kimdan?) eshitgan.
ʻ
Shunday qilib to ldiruvchilar kesimga to g ridan to g ri bog lanish
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bog lanmasligiga ko ra ikki guruhga bo linadi:
ʻ ʻ ʻ
Mustaqil to ldiruvchilar;
ʻ
Nomustaqil to ldiruvchilar.
ʻ
Seni sog indim gapida kimni? so rog iga javob bo luvchi seni so zi nima qiladi?
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
so rog iga javob bo luvchi fe l kesimga tobe bog lanib kelyapti, shuning uchun bu
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
to ldiruvchi mustaqil to ldiruvchidir. Masalan:
ʻ ʻ
Dangasaning non yeyishini ko r. Bu gapda dangasaning non yeyishini birikmasi
ʻ
nimani? so rog iga javob bo lib, birikmali to ldiruvchi vazifasida kelyapti.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Birikmali gap bo lagi esa kimning? nimaning? so rog iga javob bo luvchi
ʻ ʻ ʻ ʻ
aniqlovchi va to ldiruvchilarni o z ichiga oladi. Bu bo lak tarkibidagi non bo lagi
ʻ ʻ ʻ ʻ
nomustaqil to ldiruvchi, ya ni bo lakning bo lagidir.
ʻ ʼ ʻ ʻ
To ldiruvchi hokim bo lakka kelishik qo shimchalari yoki ko makchilar
ʻ ʻ ʻ ʻ
yordamida bog lanadi. Tushum kelishigidagi to ldiruvchi doimo fe l orqali
ʻ ʻ ʼ
ifodalangan kesimga bog lanadi.
ʻ
Masalan: kitobni o qidim, she rni yodladim...
ʻ ʼ
“To ldiruvchi nutqiy gap qurilishida so z kengaytiruvchisi sifatida
ʻ ʻ
ishtirok etadi va fe l bilan ifodalangan har qanday bo lak yoki bo lak qismining
ʼ ʻ ʻ
ma noviy valentligini to ldiradi.”
ʼ ʻ 2
2
R.Sayfullayeva, Hozirgi o zbek adabiy tili.
ʻ 2010- yil
6

Asli to ldiruvchi – birikma turlaridan biri-ning tobe bo lagi, birikmaning ichki ʻ ʻ
bo lagi; bunda to ldiruvchi jumla tarkibida kesimdan boshqa vazifada kelgan
ʻ ʻ
sintaktik birlikka bog langan holda qatnashadi.
ʻ Gap kengayish tizimida
to ldiruvchining kengaytiruvchilik mavqeyi chegaralangan. U faqat so z
ʻ ʻ
kengaytiruvchisi bo la oladi.
ʻ
Тo ldiruvchi doimo gapning kesimi bilan bog lanadi. Agar u bog langan so z
ʻ ʻ ʻ ʻ
kesim bo lib shakllana olmagan bo lsa, ana shu so z bilan birgalikda kesimga
ʻ ʻ ʻ
nisbatan bitta gap bo lagi vazifasida keladi. Bunday vaqtda u gapning emas,
ʻ
bo lakning bo lagi bo ladi. Masalan, Onamdan eshitgan gaplarni aytdim. Bu yerda
ʻ ʻ ʻ
onamdan eshitgan gaplarni birikmasi nimalarni? so rog iga javob bo lib, kesimga
ʻ ʻ ʻ
bir butun holda bog lanadi. Bu birikmali to ldiruvchi o z ichida qismlarga
ʻ ʻ ʻ
bo linadi: onamdan eshitgan(qanday) gap. Qanday? so rog iga javob bo luvchi
ʻ ʻ ʻ ʻ
onamdan eshitgan birikmali aniqlovchi o z ichida yana tarkibiy qismlarga
ʻ
bo linadi: onamdan (kimdan?) eshitgan.
ʻ
Тo ldiruvchilar kesim bilan qanday bog lovchi vosita yordamida bog lanishiga
ʻ ʻ ʻ
ko ra ikki xil bo ladi:
ʻ ʻ
a) kelishikli to ldiruvchilar;
ʻ
b) ko makchili to ldiruvchilar.
ʻ ʻ
Masalan, sen bilan (kim bilan?) olam munavvar gapida sen bilan bo lagi
ʻ
ko‘makchili to ldiruvchi. Senga (kimga?) aytar gapim bor gapidagi senga bo lagi
ʻ ʻ
kelishikli to ldiruvchi sanaladi.
ʻ
Тushum kelishigi bilan shakllangan to ldiruvchilarda to ldiruvchi bilan u
ʻ ʻ
bog langan hokim bo lak yonma-yon turganda tushum kelishigi ifodalanmasligi
ʻ ʻ
mumkin, lekin uning borligi so rog idan va kesimning o timli fe l ekanligidan
ʻ ʻ ʻ ʼ
bilinib turadi.
Masalan, shoirlari g azal bitadi.
ʻ
To ldiruvchi o z hokim so zga odatda boshqaruv yo li bilan bog lanadigan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ikkinchi darajali bo laklar: to ldiruvchining kesim bilan bo lgan asosiy
ʻ ʻ ʻ
sintaktik munosabati boshqaruvdir. To ldiruvchi odatda kesimdan anglashilgan
ʻ
harakat, belgi o ziga yo nalgan, o tgan (shu harakatni o ziga qabul qilingan) yo
ʻ ʻ ʻ ʻ
7

shu harakatga qandaydir yo l bilan bog langan predmetni ko rsatadi. Demak,ʻ ʻ ʻ
to ldiruvchi ham predmetni ifodalovchi bo lakdir. Bu jihatdan uning ega bilan
ʻ ʻ
o xshashligi bor; biroq ega hokim holatdagi predmetni, to ldiruvchi esa tobe
ʻ ʻ
holatdagi predmetni bildiradi.
Bu hokim-tobelik ularning grammatik ifodalinishida ham o z ayrimligini
ʻ
ko rsatib turadi. Ega bosh kelishikdagi so z bo ldi, bu uning hokimligini
ʻ ʻ ʻ
bildiruvchi grammatik ko rsatkichdir. To ldiruvchi vosita kelishiklaridan biri
ʻ ʻ
(qaratqich kelishigi bundan mustasno) bilan yo ko makchilar bilan keladi, bular
ʻ
uning tobeligini ko rsatuvchi belgidir. To ldiruvchining qanday formada
ʻ ʻ
kelishi boshqaruvchi so zga bog liqdir: boshqaruv aloqasining xususiyati
ʻ ʻ
shundan iboratdir.
Anglashiladiki, subyekt ba predikat aloqasida subektning harakatiga qandaydir
yo l bilan bog langan predmetni-obektni ifodalovchi bo lak to ldiruvchidir.
ʻ ʻ ʻ ʻ
To ldiruvchi hokim holatdagi predmetning harakat yo holatining vujudga
ʻ
kelishida ishtirok etuvchi ikkinchi bir predmetni, tobe holatdagi predmetni
bildiradi.
Masalan: Biz paxtani mashina bilan teramiz gapini olaylik. Bunda: terim
ishining bolishi uchun dastlab bajaruvchi lozim. Bu bajaruvchi bizdir, shunga
ko ra u hokim holatdagi predmetdir. Terish otuvchi harakatni
ʻ
anglatganligidan, bu otish harakatiga mo ljal bo lgan predmet –obyekt
ʻ ʻ
paxtadir. Bu harakatning otishining vujudga chiqishida vosita bo lgan predmet
ʻ
mashinadir.

1.2. To ldiruvchining grammatik shakllanishi
ʻ
8

O zbek tilining sintaktik tizimida to ldiruvchi gapning ikkinchi darajali bo lagiʻ ʻ ʻ
sifatida muhim grammatik vazifani bajaradi. U harakat, holat yoki belgining qaysi
predmetga qaratilganligini bildiradi va odatda fe l bilan boshqaruv munosabatida
ʼ
keladi. To ldiruvchining grammatik shakllanish jarayoni uning sintaktik vazifasi,
ʻ
morfologik ko rinishi, bog lanish usullari hamda boshqaruvning turli modellari
ʻ ʻ
orqali tarkib topadi. Mazkur bo limda to ldiruvchining aynan grammatik
ʻ ʻ
(morfologik) shakllanishi, ya ni qanday ko rsatkichlar vositasida yuzaga chiqishi
ʼ ʻ
batafsil ko rib chiqiladi.
ʻ
To ldiruvchining grammatik shakllanishida boshqaruvning o rni.
ʻ ʻ
“To ldiruvchi ma lum bir hokim so zning talabiga ko ra shakllanadi. O zbek tilida
ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ
boshqaruvning fe l orqali amalga oshishi eng keng tarqalgan bo lib, to ldiruvchi
ʼ ʻ ʻ
ko pincha fe lning ma nosi bilan bevosita bog liq bo ladi. Masalan: kitobni
ʻ ʼ ʼ ʻ ʻ
o qimoq, odamlarga yordam bermoq, uyga kirib bormoq, ishdan kelmoq kabi
ʻ
birikmalarda to ldiruvchi fe l ma nosiga ko ra turli kelishiklarda shakllanadi.”
ʻ ʼ ʼ ʻ 3
Shu o rinda to ldiruvchini shakllantiruvchi asosiy grammatik vositalar kelishik
ʻ ʻ
qo shimchalari hisoblanadi.
ʻ
O zbek tilshunosligida to ldiruvchi odatda tushum, jo nalish, chiqish, o rin-
ʻ ʻ ʻ ʻ
payt, qaratqich va ayrim hollarda bosh kelishik shakllari orqali ifodalanadi.
Ularning har biri o z sintaktik vazifasiga ega bo lib, fe l bilan semantik
ʻ ʻ ʼ
bog lanishiga qarab qo llanadi.
ʻ ʻ To ldiruvchilar grammatik tomondan kelishik va ʻ
ko makchilar yordamida shakllanadi. O zbek tilshunosligida kelishiklar oltita
ʻ ʻ
bo lib, bular quyidagilardir:
ʻ
—bosh kelishik
—qaratqich kelishik -ning
—tushum kelishik -ni
—jo nalish kelishik -ga (-ka, -qa)
ʻ
—o rin-payt kelishik -da
ʻ
—chiqish kelishik -dan
Tushum kelishigidagi to ldiruvchi va uning shakllanishi.
ʻ
3
А.Нурмонов. Рзбек тилшунослиги тарихи. -Т., 2002, 61-bet
9

Tushum kelishigi (-ni) orqali shakllangan to ldiruvchi o zbek tilida eng faolʻ ʻ
qo llanadigan ko rinishdir. Bu shakl harakatning bevosita obyektini bildiradi.
ʻ ʻ
Masalan: uyini ko rdi, kitobni topdi, nonni yedi, masalani yechdi. Fe lning
ʻ ʼ
semantik mohiyati harakatning aynan qaysi predmetga qaratilganini talab qiladi.
Tushum kelishigida to ldiruvchining paydo bo lishi ikki jihatga bog liq:
ʻ ʻ ʻ
1. Fe lning ma nosi – o qimoq, ko rmoq, sevmoq, topmoq kabi fe llar bevosita
ʼ ʼ ʻ ʻ ʼ
obyekt talab qiladi.
2. Fe lning o timliligi – o timli fe llar har doim tushum kelishigidagi to ldiruvchi
ʼ ʻ ʻ ʼ ʻ
orqali ma no jihatidan to liq bo ladi.
ʼ ʻ ʻ
Masalan:
Men xatni yozdim – xatsiz mazmun to liq bo lmaydi.
ʻ ʻ
U filmni tomosha qildi – “filmni” birikma fe lning talabidir.
ʼ
Tushum kelishigi ko pincha aniq ma lumotga ega bo lgan, ya ni oldin tilga
ʻ ʼ ʻ ʼ
olingan yoki ma lum predmetni bildiradi.
ʼ
Jo nalish kelishigidagi to ldiruvchi.
ʻ ʻ
Jo nalish kelishigi (-ga, -ka, -qa) orqali shakllangan to ldiruvchi harakatning
ʻ ʻ
yo nalgan obyektini ko rsatadi. Bu kelishikda shakllangan to ldiruvchi ba zan
ʻ ʻ ʻ ʼ
bilvosita predmetni bildiradi, ya ni harakat to g ridan-to g ri emas, balki yo nalish
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
orqali amalga oshadi:
O qituvchiga savol berdim.
ʻ
Onasiga yordam berdi.
Shahariga qaytdi.
Jo nalish kelishigi ko proq transmissiv (biror narsa kimgadir yo naltirilishi)
ʻ ʻ ʻ
ma nosini ifodalovchi fe llar bilan birikadi: bermoq, yubormoq, aytmoq, maslahat
ʼ ʼ
bermoq, chaqirmoq va boshqalar.
Bu turdagi to ldiruvchida boshqaruv ikki qatlamli bo ladi:
ʻ ʻ
1. Fe lning semantik talabi – “aytmoq” har doim qabul qiluvchi shaxsni talab
ʼ
qiladi.
2. Kelishik ko rsatkichining o zi – “-ga” qo shimchasi yo nalish ma nosini beradi.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
Chiqish kelishigidagi to ldiruvchi.
ʻ
10

Chiqish kelishigida (-dan) shakllangan to ldiruvchi harakatning manbasi, kelibʻ
chiqish nuqtasi yoki sabab obyektini ifodalaydi. Masalan:
U do kondan qaytdi.
ʻ
Men undan qo rqaman.
ʻ
U kitobdan foydalandi.
Fe lning tabiati bu yerda ikki xil talabni bildiradi:
ʼ
1. Joydan harakatlanish – chiqmoq, kelmoq, qaytmoq.
2. Manbaga ishora qilish – foydalanmoq, olmoq, eshitmoq.
Chiqish kelishigidagi to ldiruvchi ko pincha bilvosita obyekt sifatida ko riladi,
ʻ ʻ ʻ
chunki harakat bevosita emas, balki bir punkt orqali o tadi yoki undan boshlanadi.
ʻ
O rin-payt kelishigida shakllangan to ldiruvchi
ʻ ʻ
O rin-payt kelishigi (-da) ba zan to ldiruvchi vazifasida kelib, harakatning amalga
ʻ ʼ ʻ
oshish makonini yoki vazifaga sabab bo lgan obyektni bildiradi:
ʻ
Mashg ulotda qatnashdim.
ʻ
Bu ishda tajribam kam.
U darsda matn o qidi.
ʻ
Bu kelishikdagi to ldiruvchi asosan mavjudlik, holat, da vo yoki qatnashish
ʻ ʼ
ma nolariga ega fe llar bilan birikadi. Bu jarayonda o rin-payt kelishigi semantik
ʼ ʼ ʻ
jihatdan “qaysi jarayonda?” savoliga javob beradi.
Qaratqich kelishigida to ldiruvchi
ʻ
Qaratqich kelishigi (-ning) ba zida to ldiruvchi vazifasida kelib, egalikdan tashqari
ʼ ʻ
kimga tegishli harakat, kimning harakatidan ta sirlanish, kimga oid xabar
ʼ
ma nolarini bildiradi:
ʼ
Uning ayblanishidan qo rqaman.
ʻ
Do stining so ziga ishonadi.
ʻ ʻ
Bu holat kam uchrasa-da, grammatik jihatdan to ldiruvchining bir shaklidir.
ʻ
Odatda abstrakt fe llar bilan birikadi: qo rq-, ishon-, shubhalan-, umid qil-,
ʼ ʻ
foydalan- kabi.
Bosh kelishikdagi to ldiruvchi
ʻ
11

O zbek tilida bosh kelishik shaklida to ldiruvchi ko pincha aniqlovchi rolida,ʻ ʻ ʻ
ya ni predmetning umumiy ma noda ifodalanishi orqali shakllanadi. Ayniqsa
ʼ ʼ
umumlashtiruvchi ma noli, mavhum predmetli fe llar bilan bog lanadi:
ʼ ʼ ʻ
U kitob o qidi.
ʻ
Men non yedim.
Talaba dars tayyorladi.
Bu o rinlarda bosh kelishik tushum kelishigiga yaqin funksiyani bajaradi,
ʻ
ammo predmet aniq emas, umumiy ma nodadir. Bunda boshqaruv ma noga
ʼ ʼ
asoslangan boshqaruv hisoblanadi.
To ldiruvchining yuklama vositalari bilan shakllanishi
ʻ
Ba zan to ldiruvchi yuklamalar orqali mustahkamlanadi:
ʼ ʻ
U kitobni ham o qidi.
ʻ
Men sizni-ku kutdim.
U do stini ham esladi.
ʻ
Bu yuklamalar to ldiruvchi ma nosini kuchaytiradi, biroq grammatik
ʻ ʼ
shakllanishning asosiy vositasi baribir kelishik qo shimchasi bo lib qoladi.
ʻ ʻ
Ergash gaplar orqali shakllanadigan to ldiruvchi
ʻ
Murakkab gaplarda to ldiruvchi faqat so z bilan emas, balki butun bir ergash
ʻ ʻ
gap orqali ham ifodalanishi mumkin:
U mening kelishimni kutdi.
Ular sen nima deganingni tushunishdi.
Men borishim kerakligini bildim.
Bu shakl fe lning talab qilgan obyektini butun bir mazmunli struktura bilan
ʼ
to ldiradi.To ldiruvchining formal qatorlari va grammatik muammolari
ʻ ʻ
Tilshunoslar to ldiruvchining grammatik shakllanishi masalasida ayrim fikrlar
ʻ
bilan bahs yuritadilar. Jumladan:
Tushum kelishigi har doim to ldiruvchini bildiradimi?
ʻ
Bosh kelishikdagi obyektni to ldiruvchi deb atash qanchalik asosli?
ʻ
Qaratqich kelishigidagi shakl to ldiruvchimi yoki boshqa bo lakmi?
ʻ ʻ
12

To ldiruvchi o zi birikayotgan fe lning tabiatiga ko ra vositali va vositasizʻ ʻ ʼ ʻ
turlarga ajraladi.
Vositasiz to ldiruvchi bilan birikish faqat o timli fe llarga xos.Shu boisdan
ʻ ʻ ʼ
vositasiz to ldiruvchi o timli fe lning obyekt valentligini to ldiruvchi so z
ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ
kengaytiruvchisidir. Vositasiz to ldiruvchi vazifasida bosh yoki tushum
ʻ
kelishigidagi so z keladi.
ʻ
1.Bosh kelishikdagi vositasiz to ldiruvchi:
ʻ
Bunda bulbul kitob o qiydi,
ʻ
Bunda qurtlar ipak to qiydi,
ʻ
Bunda ari keltiradi bol,
Bunda qushlar topadi iqbol.
2.Tushum kelishigidagi vositasiz to ldiruvchi:
ʻ
1. Sen bahorni sog inmadingmi?
ʻ
2.Har bir tuki kiyimlarini teshib chiqib ketgan edi.
“Vositasiz to ldiruvchi vazifasidagi so z turli-tuman ma nolarni ifodalaydi.
ʻ ʻ ʼ
Vositasiz to ldiruvchi o timli fe lga bog lanadi deyish o timli fe l vositasiz
ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ ʼ
to ldiruvchini qabul qila olmaydi degani emas. O timli fe llar ham vositali, ham
ʻ ʻ ʼ
vositasiz to ldiruvchini o ziga biriktiradi. O timsiz fe llar esa faqat vositali
ʻ ʻ ʻ ʼ
to ldiruvchilarnigina o ziga biriktiradi.”
ʻ ʻ 4
Vositasiz to ldiruvchi bevosita harakatni o z ustiga olgan predmetni anglatsa,
ʻ ʻ
vositali to ldiruvchi harakat qamrab olgan, lekin harakatga daxldor bo lmagan
ʻ ʻ
predmetni ifodalaydi. Vositali to ldiruvchi turli grammatik ko rsatkichlar bilan
ʻ ʻ
ifodalanadi.
Jo nalish kelishigi — Bu sovg ani
ʻ ʻ senga oldim.
O rin-payt kelishigi — Bu kitob kecha
ʻ menda qolgandi.
Chiqish kelishigi — Ustoz hamma talabaga o ntadan
ʻ olma berib chiqdi.
O zbek tilida to ldiruvchining shakllanishida kelishik qo shimchalari yetakchi
ʻ ʻ ʻ
rol o ynasa-da, ayrim hollarda to ldiruvchi ko makchi (postpozitsiya) vositasida
ʻ ʻ ʻ
ham ifodalanishi mumkin. Ko makchilar leksik ma noga ega bo lmagan, ammo
ʻ ʼ ʻ
4
А. Ғуломов. ''Феъл''. Т. 1954 йил, 68 —бет; АҲожиев. ''Феъл'' Тошкент — 1973 йи
13

sintaktik munosabatlarni kuchaytiradigan yoki aniq qilib beradigan yordamchi
birliklardir. Ular odatda ot yoki olmosh bilan birikib keladi va fe l bilan bog lanib,ʼ ʻ
to ldiruvchi vazifasini bajaradi.
ʻ
Ko makchi yordamida shakllangan to ldiruvchi asosan bilvosita obyektni
ʻ ʻ
bildiradi va harakatning yo nalishi, usuli, mazmuni yoki shaxsga bo lgan
ʻ ʻ
munosabatini aniqlashtiradi.
1. Ko makchilar bilan to ldiruvchining sintaktik aloqasi.
ʻ ʻ
Ko makchi ot bilan mustahkam birikma hosil qiladi va fe l bilan boshqaruv
ʻ ʼ
munosabatiga kirishadi. Masalan:
U haqida gapirdim.
Bu masala borasida fikr bildirdi.
U do stlari bilan uchrashdi.
ʻ
Men siz uchun ishlayman.
Bu misollarda “haqida”, “borasida”, “bilan”, “uchun” ko makchilari ot va fe l
ʻ ʼ
o rtasida semantik ko prik bo lib xizmat qilmoqda.
ʻ ʻ ʻ
2. Ma lum ko makchilar yordamida yuzaga keladigan to ldiruvchi turlari.
ʼ ʻ ʻ
a) “Haqida”, “to g risida”, “borasida” ko makchilari bilan shakllangan to ldiruvchi
ʻ ʻ ʻ ʻ
Bu turdagi ko makchilar obyektning mavzusini, harakatning kim yoki nima
ʻ
haqida ekanini bildiradi:
U kitob haqida ma ruza qildi.
ʼ
Men sizning gaplaringiz to g risida o yladim.
ʻ ʻ ʻ
Ular loyihaning kelajagi borasida fikrlashdi.
Bu shaklda to ldiruvchi odatda abstrakt obyektni bildiradi.
ʻ
b) “Uchun” ko makchisi bilan shakllanadigan to ldiruvchi
ʻ ʻ
Bu ko makchi maqsadni, yo naltirilgan harakat obyektini yoki manfaatdor shaxsni
ʻ ʻ
bildiradi:
Men seni uchun ishlayapman.
Bu sovg a onam uchun olindi.
ʻ
Ular bolalar uchun sharoit yaratdi.
14

Bu holatda to ldiruvchi mazmunan jo nalish kelishigiga yaqin, ammoʻ ʻ
ko makchi bilan shakllanadi.
ʻ
c) “Bilan” ko makchisi yordamida shakllanadigan to ldiruvchi
ʻ ʻ
“Bilan” ko makchisi odatda istak, birgalik va vosita ma nolarini bildiradi:
ʻ ʼ
U do sti bilan uchrashdi.
ʻ
Men siz bilan gaplashmoqchiman.
U bolg a bilan mix qoqdi.
ʻ
Bu turdagi to ldiruvchi kim bilan?, nima yordamida? savollariga javob bo ladi.
ʻ ʻ
d) “Kabi”, “singari”, “dek” ko makchilari bilan shakllangan to ldiruvchi
ʻ ʻ
Bu ko makchilar o xshatish, qiyoslash ma nosini bildiradi:
ʻ ʻ ʼ
U sher kabi jang qildi.
U qarg a dek qichqirdi.
ʻ
Ustozlarimiz ota-onamiz singari mehribon.
Bunday to ldiruvchi fe l bilan emas, balki butun harakat konsepsiyasi bilan
ʻ ʼ
bog lanadi.
ʻ
3. Ko makchilarning to ldiruvchi shakllanishidagi grammatik xususiyatlari.
ʻ ʻ
Ko makchi yordamida to ldiruvchi shakllanishi bir nechta grammatik belgiga ega:
ʻ ʻ
a) Ko makchi har doim ot bilan birikadi
ʻ
Ya ni ko makchi mustaqil holda qo llanmaydi va sintaktik munosabat faqat ot
ʼ ʻ ʻ
yoki otlashgan birlik orqali yuzaga keladi:
U men haqimda so z yuritdi.
ʻ
b) Ko makchi kelishik qo shimchasiga teng emas
ʻ ʻ
U to ldiruvchini grammatik tarzda emas, balki ko maklovchi sintaktik vosita
ʻ ʻ
sifatida shakllantiradi. Masalan:
“Kitob haqida gapirdim” — to ldiruvchi ko makchi bilan.
ʻ ʻ
“Kitobni gapirdim” — noto g ri (tushum kelishigi talab etmaydi).
ʻ ʻ
Bu mavjud farq ko makchining grammatik rolini alohida ko rsatadi.
ʻ ʻ
c) Ko makchi semantik aniqlikni kuchaytiradi
ʻ
Ko makchi qo llanmasa, mazmun noaniq bo lishi mumkin:
ʻ ʻ ʻ
U o yladi. (Nima haqida?)
ʻ
15

U kitob haqida o yladi. (Aniq to ldiruvchi.)ʻ ʻ
Demak, ko makchi to ldiruvchini kesim talabiga moslab aniqlashtiradi.
ʻ ʻ
4. Ko makchi bilan shakllangan to ldiruvchilarning gap tuzilishidagi o rni.
ʻ ʻ ʻ
Ko makchili to ldiruvchi gapda odatda kesimga yaqin joylashadi, chunki
ʻ ʻ
mazmuniy jihatdan uning talabiga bo ysunadi:
ʻ
Men bu mavzu haqida kecha o yladim.
ʻ
Ba zan ta kid maqsadida gap boshiga chiqarilishi ham mumkin:
ʼ ʼ
Bu masala haqida men ko p o yladim.
ʻ ʻ
Gap tuzilishidagi harakatchanligi ularning sintaktik erkinligini ko rsatadi.
ʻ
5. Ko makchilar orqali shakllangan to ldiruvchi va boshqa bo laklar orasidagi
ʻ ʻ ʻ
farqlar.
Ko makchilar yordamida shakllangan to ldiruvchini hol bilan adashtirmaslik
ʻ ʻ
lozim. Ba zi ko makchilar (bilan, kabi, singari) holni ham, to ldiruvchini ham
ʼ ʻ ʻ
shakllantirishi mumkin. Farq kesimning talabidadir:
U do sti bilan bordi. — “bilan” → hamrohlik holi
ʻ
U do sti bilan gaplashdi. — “bilan” → to ldiruvchi (gaplashmoq fe li birga
ʻ ʻ ʼ
bo ladigan subyekt talab qiladi)
ʻ
Ko makchilarning to ldiruvchi shakllanishiga ta sir etuvchi omillar
ʻ ʻ ʼ
Ko makchilar har doim til tizimidagi mustaqil sintaktik vazifani bajarmaydi.
ʻ
Ularning to ldiruvchi shakllanishiga ta siri bir necha asosiy omillarga bog liq:
ʻ ʼ ʻ
1) Kesimning semantik talabi.
To ldiruvchi shakllanishidagi eng asosiy omil — fe lning tabiati. Fe l qaysi
ʻ ʼ ʼ
ma noni bildirsa, unga mos ravishda ko makchi vositasida shakllangan
ʼ ʻ
to ldiruvchiga ehtiyoj tug iladi:
ʻ ʻ
O ylamoq — mavzu talab qiladi → kitob haqida o yladi.
ʻ ʻ
Gaplashmoq — hamroh shaxs talab qiladi → do sti bilan gaplashdi.
ʻ
Qayg urmoq — sabab obyekt talab qiladi → uning taqdiri haqida qayg urdi.
ʻ ʻ
2) Obyektning semantik turi.
16

To ldiruvchi turli obyekt turlariga ega bo lishi mumkin: aniq predmet, mavhumʻ ʻ
tushuncha, jarayon, sifat yoki voqea. Ko makchilar aynan mavhum obyektlarni
ʻ
aniqlik kiritish uchun xizmat qiladi:
hayot haqida, muammo borasida, fikr uchun, kelajak to g risida va boshqalar.
ʻ ʻ
3) Ma noni aniqlashtirish yoki ta kidlash zarurati.
ʼ ʼ
Ba zan to ldiruvchi kelishik shaklida ifodalanishi mumkin bo lsa ham, ko makchi
ʼ ʻ ʻ ʻ
qo llanishi mazmunni aniqroq yoki ta kidli qiladi:
ʻ ʼ
U seni o yladi → umumiy.
ʻ
U sen haqingda o yladi → aniq, chegaralangan semantika.
ʻ
7. Ko makchilar orqali shakllangan to ldiruvchilarning turlari.
ʻ ʻ
Ko makchili to ldiruvchilar harakatning ma nosiga ko ra turli guruhlarga
ʻ ʻ ʼ ʻ
bo linadi. Ularning funksional tahlili quyidagicha:
ʻ
1) Mavzu obyektini bildiruvchi to ldiruvchi.
ʻ
Bu turdagi to ldiruvchi harakatning qaysi mavzuga tegishli ekanini bildiradi:
ʻ
dunyo haqida gapirmoq
o qish borasida maslahatlashmoq
ʻ
sog liq to g risida fikr bildirmoq
ʻ ʻ ʻ
Bu obyektlar ko pincha mavhum bo lib, tushum kelishigi orqali ifodalanmaydi.
ʻ ʻ
2) Maqsad obyektini bildiruvchi to ldiruvchi.
ʻ
Fe lning maqsadga qaratilganligini ko rsatadi:
ʼ ʻ
bolalar uchun qilish
sana uchun tayyorgarlik ko rmoq
ʻ
ayni maqsad uchun ishlamoq
“Uchun” ko makchisi bu turda eng faol vosita hisoblanadi.
ʻ
3) Vosita obyektini bildiruvchi to ldiruvchi.
ʻ
Harakatning qanday vosita bilan amalga oshirilayotganini bildiradi:
qalam bilan yozmoq
pichoq bilan kesmoq
telefon bilan bog lanmoq
ʻ
17

Bu turdagi to ldiruvchi semantik jihatdan vosita holiga yaqin bo lsa-da, ayrimʻ ʻ
fe llar uni to ldiruvchi sifatida talab qiladi:
ʼ ʻ
telefon bilan gaplashmoq, bilan bo lmoq, u bilan ko rishmoq.
ʻ ʻ
4) Hamroh obyektni bildiruvchi to ldiruvchi.
ʻ
Birgalikda bajariladigan harakatlar bilan bog lanadi:
ʻ
do sti bilan yurmoq
ʻ
men bilan qolmoq
jamoadoshlar bilan uchrashmoq
Bu shakl ko pincha “bilan” ko makchisi orqali yuzaga keladi.
ʻ ʻ
5) O xshatish obyektini bildiruvchi to ldiruvchi
ʻ ʻ
Bu obyekt fe lni emas, balki harakatning uslubini yoki sifatini bildiradi:
ʼ
u sher kabi kurashdi
bola qushdek uchdi
u yashin singari yugurdi
Bu to ldiruvchilar bevosita fe l talabidan chiqmasa-da, harakatni semantik
ʻ ʼ
jihatdan to ldiradi.
ʻ
8. Ko makchili to ldiruvchilarning morfologik jihatlari.
ʻ ʻ
Ko makchilar kelishik qo shimchasidan farqli ravishda o zgarmas shaklga ega.
ʻ ʻ ʻ
Har qanday ot yoki olmosh ular bilan qo llanilishi mumkin. Masalan:
ʻ
men haqimda, sen haqingda, ular haqida
menga uchun emas, men uchun
kitob bilan, do sti bilan, ular bilan
ʻ
Bu o zgarmasligi sababli ko makchi har doim postpozitsiya vazifasida keladi.
ʻ ʻ
9. Ko makchi yordamida shakllangan to ldiruvchilarning boshqa tillar bilan qiyosi
ʻ ʻ
Turkiy tillarning aksarida ko makchilar orqali shakllanadigan to ldiruvchilar
ʻ ʻ
mavjud. Masalan:
Qozog iston tilida: sen turalı aytım (sen haqida gapirdim)
ʻ
Turk tilida: senin için çalışıyorum (sen uchun ishlayman)
Qirg iz tilida: kitép tuuraluu talashtı (kitob haqida bahslashdi)
ʻ
18

Bu qiyosiy tahlil o zbek tilidagi ko makchili to ldiruvchilar umum turkiyʻ ʻ ʻ
sintaktik xususiyatning bir qismi ekanini ko rsatadi.
ʻ
10. Ko makchili to ldiruvchilarning zamonaviy o zbek nutqidagi faoliyati.
ʻ ʻ ʻ
Hozirgi o zbek adabiy tili, matbuot, ilmiy uslub va og zaki nutqda
ʻ ʻ
ko makchilarning qo llanishi yanada kengayib bormoqda. Ayniqsa:
ʻ ʻ
“haqida”, “borasida”, “to g risida” kabi mavzu ko makchilari
ʻ ʻ ʻ
“uchun” maqsad ko makchisi
ʻ
“bilan” vosita va hamroh ko makchisi
ʻ
eng faol ko makchilar sirasiga kiradi. Bu jarayon to ldiruvchining
ʻ ʻ
shakllanishida kelishik va ko makchi vositalar bir-birini to ldiruvchi grammatik
ʻ ʻ
tizim ekanini ko rsatadi.
ʻ
To ldiruvchining shakllanishida morfologik omillar juda muhim. Ya ni
ʻ ʼ
to ldiruvchilar odatda kelishik qo shimchalari orqali yasaladi. Bunda fe lning
ʻ ʻ ʼ
boshqaruv xususiyati asosiy omil bo lib xizmat qiladi. Barcha fe llar ham tushum
ʻ ʼ
kelishigini boshqarmaydi; faqat o ziga xos semantik tuzilishga ega bo lgan fe llar
ʻ ʻ ʼ
tushumdagi to ldiruvchi talab qiladi. Masalan, “ko rmoq”, “bilmoq”, “o qimoq”,
ʻ ʻ ʻ
“yaxshi ko rmoq”, “eslamoq” kabi fe llar bevosita obyekt talab qiladi. Boshqa
ʻ ʼ
fe llar esa yo nalish, o rin-joy yoki chiqish kelishigida to ldiruvchilarni
ʼ ʻ ʻ ʻ
boshqaradi: ishga bor, uydan chiq, bog da o yna kabi.
ʻ ʻ
19

I bob yuzasidan xulosa
I bobda to ldiruvchining sintaktik tizimdagi o rni, uning mazmuniy vaʻ ʻ
grammatik xususiyatlari hamda o zbek tilshunosligida berilgan nazariy talqinlari
ʻ
batafsil tahlil qilindi. Avvalo, to ldiruvchi gapning ikkinchi darajali bo lagi sifatida
ʻ ʻ
harakatning obyektini yoki unga aloqador bo lgan predmetni ifodalashi ta kidlandi.
ʻ ʼ
To ldiruvchining mazmuniy tabiatini belgilab beruvchi asosiy omil fe lning
ʻ ʼ
valentlik xususiyati ekani, ya ni fe lning semantik va grammatik talabiga ko ra
ʼ ʼ ʻ
obyektning turli kelishiklarda namoyon bo lishi ilmiy manbalarga asoslanib
ʻ
yoritildi.
To ldiruvchi tushunchasiga berilgan ta riflarning turlicha talqin qilinishi,
ʻ ʼ
xususan, A. G ulomov, N. Mahmudov, A. Nurmonov, Sh. Rahmatullayev va
ʻ
boshqa tilshunoslarning yondashuvlari tahlil qilinib, ularning umumiy jihatlari
hamda farqli nuqtalari aniqlandi. Tadqiqotlar shuni ko rsatadiki, to ldiruvchi
ʻ ʻ
nafaqat obyekt ma nosini bildiradi, balki turli kelishik shakllari orqali harakatning
ʼ
manbai, yo nalishi, maqsadi, vositasi kabi keng qamrovli semantik munosabatlarni
ʻ
ifodalay oladi. Shunday qilib, to ldiruvchi gap mazmunini boyituvchi, harakatning
ʻ
to liq anglashini ta minlovchi muhim sintaktik birlik sifatida namoyon bo ladi.
ʻ ʼ ʻ
Bob davomida to ldiruvchining grammatik tahlili ham izchil ochib berildi.
ʻ
To ldiruvchining shakllanishida kelishik qo shimchalari, fe lning boshqaruv
ʻ ʻ ʼ
xususiyati, sintaktik munosabatlarning turi va gapning umumiy mazmuni hal
qiluvchi omillar ekani isbotlandi. Tushum kelishigidagi to ldiruvchi bevosita
ʻ
obyektni bildirsa, nisbiy to ldiruvchilar harakatga bevosita taalluqli bo lmagan,
ʻ ʻ
biroq uni to ldiruvchi ma nolarni ko rsatishi qayd etildi. Shuningdek, ayrim
ʻ ʼ ʻ
kelishik shakllarining hol bilan to ldiruvchi vazifasida kelishi semantik tahlil
ʻ
asosida izohlandi.
I bobda olib borilgan nazariy tahlillar o zbek tilida to ldiruvchining murakkab,
ʻ ʻ
ko p qirrali va keng semantik imkoniyatlarga ega bo lgan sintaktik birlik ekanligini
ʻ ʻ
ko rsatdi.
ʻ
20

II BOB. TO LDIRUVCHINING O ZBEK TILSHUNOSLIGIDAʻ ʻ
O RGANILISHI.
ʻ
2.1. O zbek sintaksisida to ldiruvchi tadqiqining tarixiy bosqichlari
ʻ ʻ
O zbek tili sintaksisi taraqqiyotida to ldiruvchi kategoriyasining shakllanishi va
ʻ ʻ
uning talqin qilinishi uzoq tarixiy jarayonni boshdan kechirgan. Dastlab
to ldiruvchi atama sifatida emas, balki gavdalangan sintaktik munosabat sifatida
ʻ
namoyon bo lgan. Qadimgi yodgorliklardan boshlab XIX asr oxirigacha turkiy
ʻ
tillarda to ldiruvchi mazmunini tashkil qiluvchi grammatik shakllar, boshqaruv
ʻ
munosabatlari va kelishik kategoriyasi tizimli rivojlanib bordi. Quyida XX
asrgacha bo lgan davrda to ldiruvchining o rganilishi uch tarixiy bosqichda
ʻ ʻ ʻ
batafsil yoritiladi.
1. Qadimgi turkiy davrda (VII–XII asrlar) to ldiruvchining shakllanishi
ʻ
Qadimgi turkiy til davri to ldiruvchining dastlabki shakllari real til faktlarida
ʻ
ko rinadigan, ammo alohida termin sifatida nomlanmagan davrdir. Bu davr
ʻ
yodgorliklarida to ldiruvchining grammatik tabiati, ayniqsa fe lning obyekt talab
ʻ ʼ
qilishi orqali namoyon bo ladi.
ʻ
1.1. O‘rxun-Enasoy bitiklarida to ldiruvchining ilk ko rinishlari
ʻ ʻ
VII–VIII asrlarga mansub O rxun yodgorliklari turkiy tillarning sintaktik tizimi
ʻ
haqida eng qadimiy dalillardan hisoblanadi. Unda to ldiruvchi vazifasida keluvchi
ʻ
birliklar quyidagi vositalar orqali qatnashgan:
1) Kelishik qo shimchalari yordamida
ʻ
Ayniqsa tushum kelishigi aniq obyekt bildiruvchi asosiy vosita bo lib xizmat
ʻ
qiladi:
“Kül tiginni bitidim” — tiginni – bevosita to ldiruvchi.
ʻ
Shuningdek, jo nalish (-ka, -ga) va chiqish (-din, -tin) kelishigi ham fe lning
ʻ ʼ
talabiga ko ra to ldiruvchi vazifasida qo llanadi.
ʻ ʻ ʻ
2) Postpozitsiyalar yordamida
Qadimgi turkiy tilda teg, üçün, birle, bilen kabi ko makchi so zlar keng ishlatilgan.
ʻ ʻ
Ular hozirgi tilimizdagi ko makchi vosita to ldiruvchilarning dastlabki
ʻ ʻ
ko rinishlaridir:
ʻ
21

“Begler birle kelti” — birle vositachilik ma nosini bildirgan.ʼ
3) Semantik va sintagmatik bog lanish asosida
ʻ
O sha davrdagi fe llar obyekt talabiga kuchli ega bo lgan. Masalan, “qurt-, bas-,
ʻ ʼ ʻ
tut-, ber-” kabi fe llar obyektni o ziga bog lab, to ldiruvchini fe lning ajralmas
ʼ ʻ ʻ ʻ ʼ
sintaktik birligi sifatida shakllantirgan.
Bu davrning eng muhim xususiyati shuki, to ldiruvchi hali nazariy kategoriya
ʻ
sifatida nomlanmagan bo lsa-da, uning grammatik mexanizmlari to liq shakllangan
ʻ ʻ
edi.
2. O rta asr turkiy manbalarda (XII–XVI asrlar)
ʻ
To ldiruvchining grammatik jihatdan mustahkamlanishi
ʻ
XII–XVI asrlar turkiy tillar taraqqiyotida adabiy tilning yuksalish davri bo lib,
ʻ
aynan shu davrda to ldiruvchining grammatik shakllari yanada takomillashgan. Bu
ʻ
jarayonda ikki markaziy manbaning roli katta bo lgan: Yusuf Xos Hojibning
ʻ
“Qutadg u bilig” asari va Mahmud Koshg ariyning “Devonu lug otit turk” asari.
ʻ ʻ ʻ
2.1. “Qutadg u bilig”da to ldiruvchi tizimi
ʻ ʻ
XI asr yodgorligi bo lgan “Qutadg u bilig” turkiy sintaksisning muhim manbasi
ʻ ʻ
sanaladi. Unda to ldiruvchi quyidagi xususiyatlar asosida shakllangan:
ʻ
1) Tushum kelishigi obyektning asosiy ko rsatkichi
ʻ
Asarda ko plab fe llar bevosita to ldiruvchi bilan keladi:
ʻ ʼ ʻ
Kitabnı o qıdı
ʻ
Elini tutqu tutti
2) Jo nalish va chiqish kelishiklari kasblangan funksiyaga ega
ʻ
Uqa barmaq — unga borish
Anda keldi — undan keldi
3) Ko makchilarning keng qo llanishi
ʻ ʻ
üçün, birle, tek kabi birliklar orqali hosil bo lgan ko makchi to ldiruvchilar ko plab
ʻ ʻ ʻ ʻ
uchraydi.
Shu bilan bu davrda to ldiruvchi fe lning sintaktik boshqaruvini aks ettiruvchi
ʻ ʼ
kategoriya sifatida yanada mustahkamlandi.
2.2. “Devonu lug otit turk”da to ldiruvchining lisoniy asoslari
ʻ ʻ
22

Mahmud Koshg ariy o z asarida turkiy tildagi kelishik tizimini batafsil izohlaydi.ʻ ʻ
Bu to ldiruvchining grammatik shakllanishi uchun juda muhim ilmiy asosdir.
ʻ
Tilshunosning qaydlaridan ma lum bo ladiki:
ʼ ʻ
– Tushum, jo nalish va chiqish kelishiklari qadimiy turkiy tilda obyekt ifodalovchi
ʻ
asosiy grammatik vosita bo lgan;
ʻ
– Postpozitsiyalar turkiy tillar sintaksisida eng qadimiy to ldiruvchi shakllaridan
ʻ
biri hisoblanadi;
– Fe llarning obyekt bilan mustahkam bog liqligi qadimgi turkiy gapning asosiy
ʼ ʻ
sintaktik xususiyatidir.
Bu davrda to ldiruvchining shakllanishi hozirgi o zbek tilidagi tizimning
ʻ ʻ
poydevorini yaratdi desak, xato bo lmaydi.
ʻ 3. Eski o zbek tili (Chig atoy tili) ʻ ʻ
davrida to ldiruvchi (XIV–XIX asrlar)
ʻ
To ldiruvchining boy uslubiy va grammatik tizimi
ʻ
XIV–XIX asrlarda shakllangan Chig atoy adabiy tili to ldiruvchi kategoriyasining
ʻ ʻ
yanada murakkablashgan davridir. Navoiy, Bobur, Atoyi, Lutfiy, Sakkokiy kabi
adiblar asarlarida to ldiruvchilar ko p turlarda qo llangan, uslubiy jihatdan boy
ʻ ʻ ʻ
talqinlar yaratgan.
3.1. Chig atoy tilida kelishik tizimining takomillashishi
ʻ
Bu davrda to ldiruvchi quyidagi vositalar orqali shakllandi:
ʻ
1) Tushum kelishigi (-ni, -nı, -niŋ)
Bevosita to ldiruvchining asosiy belgisi bo lib qoldi:
ʻ ʻ
Seni ko rdum
ʻ
Yuzingni ko rgach
ʻ
2) Jo nalish kelishigi (-ga, -ka)
ʻ
Ko pincha bilvosita to ldiruvchi sifatida ishladi:
ʻ ʻ
Ko ngluga yoqtim
ʻ
Yorga bording
3) Chiqish kelishigi (-din, -din)
Manba bildiruvchi to ldiruvchi vazifasi:
ʻ
Qadardin o tdim
ʻ
23

Ko zindin oqdi yoshʻ
4) Ko makchilar bilan to ldiruvchi
ʻ ʻ
uchun, birla/bilen, sari, dek, yanglig , ko ngül üçün kabi birliklar to ldiruvchining
ʻ ʻ ʻ
uslubiy imkoniyatini kengaytirdi.
3.2. Alisher Navoiy asarlarida to ldiruvchi tizimi
ʻ
Navoiy tilida to ldiruvchilar sintaktik va badiiy jihatdan eng mukammal darajada
ʻ
qo llangan:
ʻ
– Ko p bo yinli to ldiruvchi tizimi
ʻ ʻ ʻ
Bir fe l bir nechta obyekt talab qiladigan satrlar ko p uchraydi:
ʼ ʻ
Ko nglumni sizga berdim, dardingizni oldim.
ʻ
– Metaforik to ldiruvchilar
ʻ
Bunda obyekt ham majoziy, ham grammatik jihatdan murakkab bo ladi:
ʻ
Dil bog imni vayron ayladingiz.
ʻ
– Ko makchi to ldiruvchilar keng qo llangan
ʻ ʻ ʻ
Navoiy birla/bilen ko makchilaridan ko p foydalangan:
ʻ ʻ
Senga birla bo ldum andin so ng.
ʻ ʻ
Bu misollar Chig atoy tilida to ldiruvchining ham grammatik, ham badiiy jihatdan
ʻ ʻ
rivojlanganini ko rsatadi.
ʻ
4. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida jadidchilik davrida to ldiruvchining
ʻ
o rganilishi
ʻ
XX asrgacha bo lgan eng so nggi bosqich jadidchilik davri bo lib, bu davr o zbek
ʻ ʻ ʻ ʻ
grammatikasini ilmiy asoslashning boshlanish jarayonidir. Jadidlar tilga
yevropacha yondashuvni qaziy boshlagan, tilshunoslik terminlarini kiritgan va
grammatikani nazariy jihatdan asoslagan.
4.1. Munavvarqori, Avloniy, Behbudiy kabi ma rifatparvarlar qarashlari
ʼ
Ularning darsliklarida:
—gap bo laklari birinchi bor alohida bo lim sifatida berildi;
ʻ ʻ
—kelishiklar sintaktik vazifasi bilan izohlandi;
—fe lning obyekt talab qilishi “otning fe lga tobeligi” tarzida izohlana boshladi.
ʼ ʼ
24

Bu davrda to ldiruvchi hali mukammal ilmiy tizim sifatida shakllanmagan bo lsa-ʻ ʻ
da, uning asosiy belgilarining ilmiy nomlanishi boshlangan.
4.2. Arab, rus va turk grammatikalarining ta siri
ʼ
Jadid grammatikalarida to ldiruvchiga oid qarashlar uch manbaga asoslangan edi:
ʻ
Arab grammatikasi ta siri
ʼ
Arab tilidagi mas ul (obyekt) tushunchasi bevosita to ldiruvchi talqiniga mos
ʼ ʻ
kelgan.Rus tilshunosligining ta siri. Rus grammatika tizimidagi “dopolenie”
ʼ
termini o zbek sintaksisiga singib borgan.
ʻ
Turkiy tilshunoslik ta siri
ʼ
Turk grammatikasidagi nesne tushunchasi jadidlar qarashida uchraydi.
Shu bois 1910–1920 yillarda to ldiruvchi uch xil nom bilan uchraydi:
ʻ
maf ul
ʼ
dopolenie
to ldiruvchi
ʻ
Bu o zbek sintaksisida to ldiruvchining to liq ilmiy shakllanishi uchun zamin
ʻ ʻ ʻ
yaratdi. XX asrgacha bo lgan davrda to ldiruvchining tadqiqi uch asosiy bosqichni
ʻ ʻ
bosib o tdi:
ʻ
1. Qadimgi turkiy davr (VII–XII asrlar)
To ldiruvchi hali termin sifatida bo lmasa-da, grammatik jihatdan to liq
ʻ ʻ ʻ
shakllangan: kelishiklar, postpozitsiyalar, fe lning obyekt talabi asosiy vosita
ʼ
bo lgan.
ʻ
2. O rta asrlar (XII–XVI asrlar)
ʻ
“Qutadg u bilig” va “Devonu lug otit turk” tilida to ldiruvchining grammatik
ʻ ʻ ʻ
tizimi pishiq shaklga keldi; Chig atoy adabiy tilida esa uning badiiy-uslubiy
ʻ
imkoniyatlari kengaydi.
3. XIX – XX asr boshlaridagi jadidchilik davri
To ldiruvchi ilk bor grammatik termin sifatida qo llana boshlandi; kelishiklar va
ʻ ʻ
obyektning fe l bilan bog lanishi ilmiy izohlashga o tdi.
ʼ ʻ ʻ
O zbek tilshunosligida to ldiruvchi masalasi uzoq yillik ilmiy an analarga ega
ʻ ʻ ʼ
bo lib, uning shakllanishi, ma nosi va grammatik tabiati bir necha tarixiy
ʻ ʼ
25

bosqichlarda izchil o rganib borilgan. Grammatik fikrning taraqqiyot jarayonidaʻ
to ldiruvchiga bo lgan yondashuvlar, ta rif va tasniflar asta-sekin takomillashib,
ʻ ʻ ʼ
ayni paytda o zbek sintaksisining rivojlanish bosqichlarini ham aks ettiradi.
ʻ
1. Dastlabki bosqich: eski o zbek tili grammatik an analari (XVI–XIX asrlar)
ʻ ʼ
O zbek tilida sintaktik bo laklar, jumladan, to ldiruvchi haqida ilk fikrlar eski
ʻ ʻ ʻ
o zbek tili grammatik tavsiflarida uchraydi. Bu davrda tilshunoslik hali mustaqil
ʻ
ilm sifatida shakllanmagan bo lsa-da, turkiy til grammatikalarida:
ʻ
—kelishik qo shimchalari tizimi,
ʻ
—fe lning boshqaruv imkoniyatlari,
ʼ
—gap bo laklarining o zaro munosabati
ʻ ʻ
kabi masalalar muhim o rin egallagan. To ldiruvchi alohida termin sifatida
ʻ ʻ
nomlanmagan bo lsa-da, tushum, yo nalish, chiqish kelishiklarining vazifalari
ʻ ʻ
orqali obyekt ma noli bo laklar izohlangan.
ʼ ʻ
Masalan, Alisher Navoiy asarlaridagi grammatik izohlar, Mahmud Zamaxshariy
va boshqa turkiy filologlarning ishlari to ldiruvchi tabiati haqidagi ilk
ʻ
qarashlarning shakllanishiga ta sir ko rsatgan.
ʼ ʻ
2. Jadid grammatikasi davri (XX asr boshlarida)
XX asr boshlarida jadid ma rifatchilari tomonidan yaratilgan ilk o zbek
ʼ ʻ
grammatikalarida gap bo laklari ilk bor aniq tasniflanadi. Fitrat, Behbudiy,
ʻ
Tavallo, Munavvarqori kabi olimlar:
—sintaktik bo laklarni izohlash,ularning so roqlari va vazifalarini aniqlash,
ʻ ʻ
obyektni bildiruvchi birliklarni umumlashtirish yo lida muhim ishlar qildilar.
ʻ
“Fitratning “Sarf” va “Nahv” asarlarida kelishiklarning harakatga munosabatiga
alohida e tibor berilib, to ldiruvchining dastlabki nazariy asoslari shakllandi. Jadid
ʼ ʻ
grammatikalarida hozirgi "to ldiruvchi" tushunchasi “tushum” yoki “obyekt
ʻ
bo lagi” nomlari bilan ifodalangan.”
ʻ 5
3. Sovet davri o zbek tilshunosligi (1930–1990 yillar)
ʻ
Bu davr o zbek sintaksisi va to ldiruvchi tadqiqining eng faol va nazariy
ʻ ʻ
jihatdan pishgan bosqichi sanaladi. Tilshunoslar nafaqat gap bo laklarini tizimli
ʻ
5
С.Усмонов. Тил назариясининг баьзи бир масалалари. Узбек тили ва адабиёти. Ж. 1970
26

o rgandilar, balki ularning semantik, morfologik va sintaktik asoslarini ham chuqurʻ
tadqiq etdilar.
Asosiy tadqiqotchilar:
A. G ulomov – to ldiruvchi tushunchasini ilmiy asoslagan, kelishiklarning
ʻ ʻ
sintaktik vazifasini tahlil qilgan.
Sh. Rahmatullayev – sintaksisning ilmiy tasnifini ishlab chiqqan; boshqaruv
nazariyasini takomillashtirgan.
A. Abduhalimov, G . Asqarov, A. Nurmonov – to ldiruvchining semantik va
ʻ ʻ
struktur jihatlarini o rgangan.N. Mahmudov – zamonaviy sintaksisning nazariy
ʻ
asoslarini yaratgan olimlardan biri.
Bu davrda to ldiruvchi:obyekt ma nosidagi bo lak sifatida,grammatik
ʻ ʼ ʻ
boshqaruv asosida shakllanuvchi birlik,kelishik kategoriyalari bilan bog liq
ʻ
bo lgan sintaktik bo lak sifatida qat iy ta riflandi.
ʻ ʻ ʼ ʼ
To ldiruvchi ikki katta guruhga ajratildi: tushum kelishigidagi to ldiruvchi va
ʻ ʻ
nisbiy to ldiruvchi (yo nalish, chiqish, o rin-joy, qaratqich kelishiklari).
ʻ ʻ ʻ
4. Mustaqillik davri va zamonaviy lingvistika (1991–hozirga qadar)
Mustaqillik yillarida o zbek sintaksisi yangi ilmiy paradigmalarga asoslanib
ʻ
rivojlandi. Tilga milliy va funksional yondashuv kuchaydi. To ldiruvchi
ʻ
masalasi:valentlik nazariyasi,
kognitiv yondashuv,funksional-semantik tahlil,matn lingvistikasi
doirasida qayta ko rib chiqila boshladi.
ʻ
Zamonaviy tadqiqotchilar (N. Mahmudov, A. Nurmonov, Sh. Yusupova, O.
Abdullayev, M. To xtasunov va boshqalar) to ldiruvchini faqat sintaktik birlik
ʻ ʻ
emas, balki butun matnning semantik strukturasida o rin tutuvchi bo lak sifatida
ʻ ʻ
talqin qiladilar.
Bugungi kunda to ldiruvchining:semantik darajalari,fe lning valentlik
ʻ ʼ
doirasidagi roli,determinativ munosabatlar tarkibidagi o rni, kognitiv xarakteri
ʻ
kabi jihatlari ustida qator ilmiy ishlar olib borilmoqda.
O zbek tilining sintaktik tizimi ko p asrlik taraqqiyot jarayonida shakllangan
ʻ ʻ
bo lib, unda gap bo laklari, ularning o zaro munosabati, grammatik kategoriyalar
ʻ ʻ ʻ
27

va nutqiy birliklarning vazifalari bosqichma-bosqich aniqlanib borgan. Ana shu
bo laklar orasida to ldiruvchi alohida e tiborga ega. ʻ ʻ ʼ
To ldiruvchi tarixiy jihatdan turkiy tillarda muhim grammatik birlik sifatida
ʻ
qaralgan va har bir davr o z sintaktik qarashlari bilan uning mohiyatini yangicha
ʻ
talqin qilgan.
Ushbu bo limda to ldiruvchi masalasining o zbek sintaksisidagi tarixiy tadqiqi
ʻ ʻ ʻ
bosqichlari batafsil yoritiladi. Har bir bosqich o zining ilmiy yondashuvi,
ʻ
grammatik prinsipi va nazariy tahlil usullari bilan ajraladi.
1. Dastlabki davr: Turkiy grammatik tafakkurning boshlanishi (XI–XVI asrlar)
Turkiy tilshunoslikning qadimiy manbalarida to ldiruvchi tushunchasi bevosita
ʻ
“to ldiruvchi” termini sifatida qo llanmagan bo lsa-da, harakatning obyektini
ʻ ʻ ʻ
bildiruvchi birliklar alohida morfologik vositalar orqali tasvirlangan.
Mahmud Qoshg ariy (“Devonu lug otit turk”)
ʻ ʻ
Ushbu asarda turkiy so zlar va ularning qo llanishi misollar yordamida
ʻ ʻ
sharhlangan. Fe llarning kim? Nima? Kimga? Kimdan? kabi semantik so roqlarga
ʼ ʻ
bog lanishi keltirilgan. Bu esa keyingi to ldiruvchi tasavvurlarining ildizi
ʻ ʻ
hisoblanadi.
Yusuf Xos Hojib (“Qutadg u bilig”)
ʻ
Asarda kelishik qo shimchalarining funksiyasi ko rsatib o tiladi. Tushum va
ʻ ʻ ʻ
yo nalish kelishiklarining fe l bilan munosabati ko plab misollar orqali berilgan.
ʻ ʼ ʻ
Bu hol to ldiruvchi kategoriyasining dastlabki tizimli ko rinishlari sifatida
ʻ ʻ
qaraladi. Bu davrda to ldiruvchi termin sifatida mavjud bo lmasa-da, uning
ʻ ʻ
grammatik zaminlari — obyektni bildiruvchi kelishiklar, boshqaruv munosabati,
fe l-valentlik kabi tushunchalar shakllana boshlagan.
ʼ
2. Eski o zbek tili grammatik tavsiflari (XVI–XIX asrlar)
ʻ
Ushbu davrda turkiy tilni o rganuvchi grammatikalar va risolalarda gap
ʻ
bo laklari haqida dastlabki tasniflar uchraydi.
ʻ
Xususiyatlari:Tushum kelishigida kelgan birliklar ko pincha harakat obyektini
ʻ
bildirishi ta riflanadi.Qaratqich, yo nalish, chiqish kelishiklari ham obyektga yaqin
ʼ ʻ
semantik vazifalar uchun ishlatilgani qayd etilgan.
28

Grammatik terminlar hali hozirgi shaklga ega emas, ammo mazmunan
to ldiruvchi vazifasiga mos birliklar mavjud.ʻ
Bu davr o zbek sintaksisida to ldiruvchining shakllanishi va mazmuni uchun
ʻ ʻ
muhim tarixiy poydevor bo ldi.
ʻ
3. Jadid grammatikasi va yangi ilmiy yondashuvlar (XX asr boshlarida)
XX asr boshida jadidchilik harakati nafaqat ijtimoiy-ma rifiy, balki lingvistik
ʼ
yangilanishlarni ham boshlab berdi.
Fitratning “Nahv” va “Sarf” asarlari:
Gap bo laklarini birinchi bor tartibli ravishda tasnif qiladi.
ʻ
Obyekt ma nosidagi bo lakni fe lning talab qilishi bilan bog laydi.
ʼ ʻ ʼ ʻ
To ldiruvchi tushunchasi hali to liq shakllanmagan bo lsa-da, uning mazmunini
ʻ ʻ ʻ
ifodalovchi tahlillar uchraydi. Behbudiy, Munavvarqori, Hamza kabi jadid olimlar:
Turkiy sintaksisni arabcha nahv an analariga tayangan holda o rgandilar.
ʼ ʻ
To ldiruvchi bo lagi yo nalish (kimga?), tushum (kimni?), chiqish (nimadan?) kabi
ʻ ʻ ʻ
kelishiklar bilan aniqlanishi ta kidlandi.
ʼ
Bosqichning ahamiyati:Jadid grammatikasi o zbek sintaksisida to ldiruvchini
ʻ ʻ
mustaqil bo lak sifatida yoritishga asos yaratdi.
ʻ
4. Sovet davri o zbek sintaksisi: nazariy pishiq davr (1930–1990 yillar)
ʻ
Bu davr o zbek tilshunosligining eng sermahsul, ilmiy asoslangan bosqichi bo lib,
ʻ ʻ
to ldiruvchi shu yillarda mustaqil sintaktik birlik sifatida aniq talqin qilina
ʻ
boshladi.
4.1. A. G ulomov ishlari
ʻ
A. G ulomov o zbek sintaksisining asoschilaridan biri bo lib, to ldiruvchi
ʻ ʻ ʻ ʻ
haqida quyidagi muhim xulosalarni bergan:
to ldiruvchi harakatning bevosita yoki bilvosita obyektini bildiradi;
ʻ
fe lning boshqaruviga bog liq holda turli kelishiklarda keladi;
ʼ ʻ
tushum kelishigi obyektning eng aniq shaklidir;
nisbiy to ldiruvchilar semantik kenglikka ega va kontekstga qarab belgilanishi
ʻ
zarur. Uning ilmiy qarashlari bugungi kunda ham o z ahamiyatini yo qotmagan.
ʻ ʻ
4.2. Sh. Rahmatullayev
29

Sh. Rahmatullayev to ldiruvchining sintaktik-morfologik tabiatini chuqurʻ
o rgangan olimlardan biri. U:boshqaruv munosabatini to ldiruvchining asosiy
ʻ ʻ
belgisi deb biladi;kelishikning sintaktik vazifalarini aniqlashda fe lning semantik
ʼ
kuchini alohida ko rsatadi;to ldiruvchini turlarga ajratishda semantik asoslarni
ʻ ʻ
birinchi o ringa qo yadi.
ʻ ʻ
4.3. N. Mahmudov va A. Nurmonov
Ular o zbek sintaksisiga funksional yondashuvni olib kirgan
ʻ
bo lib:to ldiruvchini nutq jarayonidagi vazifasi, matndagi o rni, semantik yukiga
ʻ ʻ ʻ
ko ra baholaydilar;valentlik nazariyasiga tayangan holda har bir fe lning obyekt
ʻ ʼ
talabini aniqlashga e tibor qaratadilar.
ʼ
Sovet davri yakuni:
Bu davrda to ldiruvchi ilmiy jihatdan to liq shakllandi, tasniflandi va o zbek
ʻ ʻ ʻ
sintaksisining markaziy bo lagi sifatida qaraldi.
ʻ
5. Mustaqillik davri va zamonaviy lingvistika (1991–hozirga qadar)
Mustaqillikdan keyingi yillarda o zbek tilshunosligi xalqaro lingvistik
ʻ
yondashuvlarga tayanadigan bo ldi. Bu davr to ldiruvchining semantik, funksional
ʻ ʻ
va kognitiv jihatdan qayta tahlil etilishi bilan ajraladi.
5.1. Valentlik nazariyasi asosidagi tadqiqotlar
Fe lning valentlik imkoniyati asosiy o ringa chiqdi. Ya ni:
ʼ ʻ ʼ
har bir fe l qancha to ldiruvchi talab qilishini; obyektning qanday kelishikda
ʼ ʻ
kelishini;fe lning semantik roli nima ekanini aniqlash ilmiy tadqiqotlarda markaziy
ʼ
mavzu bo ldi.
ʻ
5.2. Kognitiv lingvistika ta siri
ʼ
To ldiruvchi endi faqat grammatik bo lak emas, balki: nutqning kognitiv modeli,
ʻ ʻ
gap mazmunining mantiqiy markazi, inson tafakkurining obyektga yo naltirilgan
ʻ
jarayoni sifatida ham tahlil qilinmoqda.
5.3. Matn va pragmatika doirasida tadqiq
Bugungi tadqiqotlarda to ldiruvchining: matn birligidagi vazifasi, kontekstga ko ra
ʻ ʻ
o zgarishi, yashirin (nol shaklli) to ldiruvchilar, pragmatik ahamiyati kabi jihatlari
ʻ ʻ
o rganilmoqda.
ʻ
30

O zbek sintaksisida to ldiruvchi tadqiqi bir necha bosqichlardan o tgan bo lib:ʻ ʻ ʻ ʻ
Qadimiy davr – obyekt tushunchasining shakllanishi.
1️⃣
Eski o zbek tili – kelishiklar asosida obyekt funksiyasining belgilanishi.
2️⃣ ʻ
Jadidlar – obyekt bo lagining dastlabki sintaktik shakllanishi.
3️⃣ ʻ
Sovet davri – to ldiruvchining ilmiy-nazariy asoslanishi va tasnifi.
4️⃣ ʻ
Mustaqillik davri – funksional, kognitiv va valentlik asosidagi keng qamrovli
5️⃣
tadqiq.
Shunday qilib, to ldiruvchi o zbek tilshunosligida tarixiy taraqqiyot davomida
ʻ ʻ
oddiy obyekt ma nosidagi bo lakdan murakkab semantik-sintaktik kategoriya
ʼ ʻ
darajasiga ko tarildi.
ʻ
2.2. Yetakchi tilshunoslarning qarashlari
Tilshunoslikda gapning sintaktik tarkibini o rganishda to ldiruvchi muhim o rin
ʻ ʻ ʻ
tutadi. U gapning ma nosini to liq ifodalashga xizmat qiladi va predikat bilan
ʼ ʻ
mustahkam bog lanadi. Tarixan yetakchi tilshunoslar to ldiruvchi tushunchasini
ʻ ʻ
turlicha talqin qilganlar. Quyida ular haqidagi qarashlar batafsil yoritilgan.
To ldiruvchi haqida zamonaviy tilshunoslikda bir qancha olimlar o z
ʻ ʻ
qarashlariga binoan ishlar olib borishgan. Ulardan:
“A.G ulomovning fikriga ko ra, to ldiruvchi gap tarkibida asosiy va bog lovchi
ʻ ʻ ʻ ʻ
o rindagi sintaktik birliklar orasidagi munosabatni ifodalaydi. U to ldiruvchini
ʻ ʻ
asosiy predikatga bog langan va uning ma nosini to ldiruvchi element sifatida
ʻ ʼ ʻ
tushunadi. G ulomov to ldiruvchini sintaksisning muhim komponenti sifatida
ʻ ʻ
ko rib, uning turli turlari (predikat, ot, sifat, raqam) bilan bog‘liq shakllarini tahlil
ʻ
qilgan.” 6
Misol: Men kitob o qidim. – bu yerda “kitob” – to ldiruvchi.
ʻ ʻ
A.G ulomovning fikricha, to ldiruvchi — bu gap tarkibida asosiy va bog lovchi
ʻ ʻ ʻ
o rindagi sintaktik birliklar orasidagi munosabatni ifodalaydigan elementdir. U
ʻ
to ldiruvchini predikatga bog langan va uning ma nosini to ldiruvchi element
ʻ ʻ ʼ ʻ
sifatida ko radi. Shu nuqtai nazardan, har bir to ldiruvchi gapning semantik
ʻ ʻ
tuzilishini shakllantiruvchi muhim komponent hisoblanadi.
6
Ғуломов А.Ғ.Дсқарова М.А.Ҳозирги замон ўзбек тили.Т.,1961.20 —бет.
31

G ulomov to ldiruvchilarni turlarga ajratadi:ʻ ʻ
Predikatga bog langan ot: Men kitob o qidim. – “kitob” – to ldiruvchi.
ʻ ʻ ʻ
Predikatga bog langan sifat: U yaxshi ishlaydi. – “yaxshi” – to ldiruvchi sifatida.
ʻ ʻ
Predikatga bog langan raqam yoki miqdor: U uchta olma sotib oldi. – “uchta
ʻ
olma” – to ldiruvchi.
ʻ
Sh. Rahmatullayevning qarashlari:
“Sh. Rahmatullayev to ldiruvchini semantik nuqtai nazardan tahlil qiladi. Uning
ʻ
fikricha, to ldiruvchi gapning ma nosini to liq ifodalashda asosiy vositadir. U
ʻ ʼ ʻ
predikatga bog langan barcha qo shimchalar va atamalarni to ldiruvchi sifatida
ʻ ʻ ʻ
ko rib, ular orqali gapning semantik strukturasi shakllanishini ko rsatadi.”
ʻ ʻ 7
Rahmatullayev to ldiruvchi va predikat o rtasidagi semantik compatibility
ʻ ʻ
(ma no uyg unligi)ga e tibor qaratadi. Masalan:
ʼ ʻ ʼ
U dars tayyorlaydi. – bu yerda “dars” to ldiruvchi sifatida predikat “tayyorlaydi”
ʻ
bilan semantik uyg unlikda ishlaydi.
ʻ
Shu bilan birga, Rahmatullayev to ldiruvchini gapning argumenti sifatida qaraydi,
ʻ
ya ni predikatning talab qiladigan elementlaridan biri deb hisoblaydi.
ʼ
B. Qo chqorov, M. Asqarova va N. Mahmudovning qarashlari.
ʻ
Qo chqorovning qarashlari:
ʻ
Qo chqorov to ldiruvchini sintaktik va morfologik jihatdan tahlil qiladi. U
ʻ ʻ
to ldiruvchilarni predikat bilan bog lanish darajasiga qarab ajratadi va ularni gap
ʻ ʻ
ichidagi roliga ko ra tasniflaydi.
ʻ
Masalan:
U maktabga bordi. – “maktabga” – joy ko rsatuvchi to ldiruvchi.
ʻ ʻ
U kitobni tez o qidi. – “kitobni” – predmet to ldiruvchi.
ʻ ʻ
Qo chqorov to ldiruvchi bilan qo shimcha o rtasidagi farqni ta kidlaydi:
ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
to ldiruvchi predikatning ma nosini to liq ochadi, qo shimcha esa gapga
ʻ ʼ ʻ ʻ
qo shimcha ma no beradi, masalan, sifat yoki holatni bildiradi.
ʻ ʼ
M. Asqarovaning qarashlari:
7
Sh . Rahmatullayev , Hozirgi adabiy o ʻ zbek tili . T . “ Universitet ”-2006
32

“Asqarova to ldiruvchini gapning ma no shakllanishida qatnashuvchi asosiyʻ ʼ
element deb hisoblaydi. U fikricha, to ldiruvchi gapning predikativ va
ʻ
argumentativ tuzilishini aniqlashda muhimdir. Shu sababli, har qanday tahlilda
to ldiruvchi elementlarni e tibordan chetda qoldirmaslik lozim.”
ʻ ʼ 8
Misol:
U yangi uy sotib oldi. – “yangi uy” – to ldiruvchi, predikatga semantik bog langan.
ʻ ʻ
N. Mahmudovning qarashlari:
“Mahmudov to ldiruvchi va qo shimcha o rtasidagi farqni aniq belgilaydi. Unga
ʻ ʻ ʻ
ko ra: To ldiruvchi predikatning ma nosini to liq ochadi: Men dars tayyorladim. –
ʻ ʻ ʼ ʻ
“dars” to ldiruvchi.Qo shimcha esa predikatning ma nosini kengaytiradi, unga
ʻ ʻ ʼ
sifat yoki holat ma nosi qo shadi: U darsni tez tayyorladi. – “tez” qo shimcha.
ʼ ʻ ʻ
Mahmudovning qarashlari tilshunoslikda sintaktik va semantik tahlilning muhim
asosini tashkil etadi.” 9
So nggi yillarda to ldiruvchi tadqiqi zamonaviy nazariyalar asosida
ʻ ʻ
rivojlanmoqda. Bu yondashuvlar orasida eng muhimlari:
1. Valentlik nazariyasi
Valentlik nazariyasiga ko ra, predikat o zida ma lum sonli argumentlarni “tortadi”.
ʻ ʻ ʼ
To ldiruvchi shular orasida bo lib, gapning semantik to liq shakllanishini
ʻ ʻ ʻ
ta minlaydi. Misol: U kitob o qidi. – predikat “o qidi” ikki argumentni talab qiladi:
ʼ ʻ ʻ
kim o qidi? nima o qidi? Bu yerda “kitob” to ldiruvchi sifatida ishlaydi.
ʻ ʻ ʻ
Valentlik nazariyasi tilshunoslarga gap tarkibidagi predikat-argument
munosabatlarini aniq ko rsatishga imkon beradi.
ʻ
2. Kognitiv sintaksis. Kognitiv sintaksis to ldiruvchini gapning ma nosi va
ʻ ʼ
tasavvur bilan bog liqligi orqali o rganadi. Bu yondashuvda to ldiruvchi gapni
ʻ ʻ ʻ
konseptual xaritada to ldiruvchi element sifatida joylashtiradi.
ʻ
Misol: U tez yugurdi. – “tez” kognitiv to ldiruvchi sifatida predikat “yugurdi”
ʻ
bilan semantik bog langan.
ʻ
.
8
A.Fуломов.M.Аскарова. Хозирги узбек адабий тили. 2-nashri,-T,1965,4-bet.
9
С.Усмонов. Тил назариясининг баьзи бир масалалари. Узбек тили ва адабиёти. Ж. 1970
33

II bob yuzasidan xulosa
Qadimgi davr tilshunosligida ham to ldiruvchi tushunchasi mavjud bo lgan.ʻ ʻ
O zbek tilining qadimgi manbalarida gap tarkibidagi asosiy va qo shimcha
ʻ ʻ
elementlar ajratilgan, ularning orasidagi bog lanishlar aniqlangan. Qadimgi
ʻ
tilshunoslar to ldiruvchini gapning predikativ tuzilishida muhim vosita sifatida
ʻ
ko rgan va u orqali gapning ma nosi to liq ifodalangan. Misol tariqasida, eski
ʻ ʼ ʻ
yozma manbalardagi gaplarda predikatga bog langan ot va sifat shakllari
ʻ
to ldiruvchi sifatida ishlatilgan.
ʻ
Zamonaviy tilshunoslikda esa to ldiruvchi tushunchasi yanada kengaytirilgan,
ʻ
uning sintaktik, semantik va argumentativ funksiyalari tahlil qilingan. G ulomov,
ʻ
Sh. Rahmatullayev, Qo chqorov, M. Asqarova va N. Mahmudov kabi yetakchi
ʻ
olimlar to ldiruvchini predikat bilan bog langan asosiy element sifatida o rganib, u
ʻ ʻ ʻ
gapning ma nosini to liq ochuvchi va strukturaviy jihatdan mustahkam bo lishini
ʼ ʻ ʻ
ta kidlagan.
ʼ
Zamonaviy nazariy yondashuvlar (valentlik nazariyasi, kognitiv sintaksis,
korpus lingvistika) to ldiruvchining faqat grammatik vosita emas, balki gapning
ʻ
semantik va konseptual mazmunini shakllantiruvchi muhim vosita ekanligini
ko rsatadi. Bu yondashuvlar tilshunoslarga gap tarkibidagi predikat-argument
ʻ
munosabatlarini yanada aniqroq tushunishga imkon beradi.
Shunday qilib, to ldiruvchi tushunchasi qadimgi davrdan zamonaviy
ʻ
tilshunoslikka qadar davom etib, tilning sintaksis va semantikasida doimiy
ahmiyatga ega bo lgan. U gapning predikatga bog lanishidan kelib chiqib, ma no
ʻ ʻ ʼ
va strukturani to liq shakllantiradi, shuningdek, til tadqiqotida nazariy va amaliy
ʻ
asos sifatida xizmat qiladi.

34

UMUMIY XULOSA
To ldiruvchining nazariy qarashlari bobida to ldiruvchi tushunchasi nazariyʻ ʻ
nuqtai nazardan tahlil qilindi. Tadqiqotlar shuni ko rsatdiki, to ldiruvchi gapning
ʻ ʻ
predikatga bog langan elementidir va uning semantik va sintaktik ma nosini to liq
ʻ ʼ ʻ
ifodalashda muhim rol o ynaydi. Bu bobda yetakchi nazariy yondashuvlar,
ʻ
jumladan, valentlik nazariyasi, kognitiv sintaksis va korpus lingvistika orqali
to ldiruvchining gap tarkibidagi funksiyasi tushuntirildi. Natijada, to ldiruvchi
ʻ ʻ
nafaqat grammatik vosita, balki gapning semantik va strukturaviy tuzilishini
shakllantiruvchi asosiy element ekanligi tasdiqlandi.
To ldiruvchining o zbek tilshunosligida o rganilishi bobida esa uning o zbek
ʻ ʻ ʻ ʻ
tilida tadqiq qilingan tarixi va olimlar tomonidan o rganilishi ko rsatildi. Qadimgi
ʻ ʻ
davrlardan boshlab to ldiruvchi gapning tuzilishida mavjud bo lgan va turli
ʻ ʻ
manbalarda qayd etilgan.
Zamonaviy o zbek tilshunosligida esa G ulomov, Sh. Rahmatullayev,
ʻ ʻ
Qo chqorov, M. Asqarova va N. Mahmudov kabi olimlar to ldiruvchining sintaktik
ʻ ʻ
va semantik jihatlarini tahlil qilgan, uning gapning predikativ va argumentativ
tuzilishidagi o rnini aniqlagan. Shu bilan birga, ularning tadqiqotlari
ʻ
to ldiruvchining qadimgi va zamonaviy nuqtai nazardan uzluksizligini ko rsatadi.
ʻ ʻ
Xulosa qilib aytganda, to ldiruvchi tushunchasi o zbek tilshunosligida qadimgi
ʻ ʻ
davrdan boshlab o rganilib kelayotgan, tilning sintaksis va semantikasida markaziy
ʻ
rol o ynaydigan elementdir. Nazariy qarashlar uning ma nosini va funksiyasini
ʻ ʼ
aniqlashga xizmat qilsa, o zbek tilshunosligi bo yicha olimlar uni amaliy nuqtai
ʻ ʻ
nazardan tadqiq qilgan. Shu bilan, to ldiruvchi tilshunoslikda nafaqat grammatik,
ʻ
balki semantik jihatdan ham muhim vosita ekanligi tasdiqlanadi.
35

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.Asosiy adabiyotlar
1. Abduazizov A. A. Hozirgi o zbek adabiy tili. – Toshkent: O qituvchi, 1992. –ʻ ʻ
240 b.
2. Abdullaeva M. S. Hozirgi o zbek adabiy tili sintaksisi. – Toshkent: TDPU
ʻ
nashriyoti, 2009. – 196 b.
3. Ahmadjonov A. O zbek tili grammatikasi: Morfologiya va sintaksis. –
ʻ
Toshkent: Fan va texnologiya, 2008. – 312 b.
4. Axmedova Z. Hozirgi o zbek tilida ega va kesim munosabatlari. – Toshkent:
ʻ
Fan, 2015. – 156 b.
5. Bozorov E. Hozirgi o zbek adabiy tili. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2016. –
ʻ
328 b.
6. G oziyev E. O zbek tilining grammatikasi. II qism: Sintaksis. – Toshkent:
ʻ ʻ
O zbekiston Milliy ensiklopediyasi, 2006. – 398 b.
ʻ
7. Jumaniyozova M. O zbek tilida gap bo laklari va ularning sintaktik tahlili. –
ʻ ʻ
Nukus: Bilim, 2009. – 178 b.
8. Karimov I. A. Yuksak ma naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma naviyat,
ʼ ʼ
2008. – 180 b.
9. Komilov N. Til va tafakkur. – Toshkent: O zbekiston, 2008. – 240 b.
ʻ
10. Mamarasulova M. Gap bo laklari va ularning matndagi ifoda vositalari. –
ʻ
Qarshi: Nasaf, 2019. – 184 b.
11. Mirvaliyeva D. O zbek tilining zamonaviy sintaksisi. – Toshkent: Iqtisod-
ʻ
Moliya, 2021. – 215 b.
12. Mirziyoyev Sh. M. Yuksak ma naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent:
ʼ
Ma naviyat, 2017. – 240 b.
ʼ
13. Normurodov D. Tilshunoslik asoslari. – Toshkent: O qituvchi, 2008. – 190 b.
ʻ
14. Norqulova M. Gap tuzilishi va gap bo laklari. – Samarqand: Zarafshon, 2017.
ʻ
– 167 b.
15. O rinboyev O. O zbek tilining nazariy sintaksisi. – Toshkent: Fan, 2005. – 310
ʻ ʻ
b.
36

16. Qodirova N. Hozirgi o zbek tilida ikkinchi darajali gap bo laklari. – Toshkent:ʻ ʻ
O qituvchi, 2001. – 200 b.
ʻ
17. Qoriyeva D. Gap bo laklarining semantik-sintaktik xususiyatlari. – Andijon:
ʻ
Andijon universiteti, 2013. – 132 b.
18. Rahmatullayev B. O zbek tili grammatikasi (Sintaksis). – Toshkent: Fan, 1973.
ʻ
– 250 b.
19. Rasulov A. Sintaksis nazariyasi asoslari. – Toshkent: Universitet, 2002. – 275
b.
20. Rustamov A. O zbek tili sintaksisi masalalari. – Toshkent: Fan, 1986. – 218 b.
ʻ
21. Soliyev A., Nishonova S. Hozirgi o zbek adabiy tili. Sintaksis. – Toshkent:
ʻ
Yangi asr avlodi, 2020. – 270 b.
22. Usmonov M. O zbek tilining nazariy grammatikasi. – Toshkent: Universitet,
ʻ
2012. – 356 b.
23. Yusupov Sh. Gap va uning tuzilishi. – Toshkent: TDPU nashriyoti, 2010. – 140
b.
Elektron manbalar.
1. O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning rasmiy veb-sayti
ʻ
– https://president.uz
2. O zbekiston Milliy ensiklopediyasi rasmiy sayti –
ʻ https://n.ziyouz.com
3. ZiyoNET ta lim portali —
ʼ https://ziyonet.uz
37

Kurs ishida to'ldiruvchining amaliy va nazariy jihatlari ko'rib chiqiladi.

Купить

Похожие документы
O'zbek tilshunosligida sotsiolingvistik tadqiqotlar
Fonetika va Fonologiya. Fonema va tovushning dialektik munosabati
Gapning grammatik kategoriyalari
Hol va uning o'zbek tilshunosligidagi tadqiqi 2
Hisob so’zlar