Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	70000UZS
Размер	63.3KB
Покупки	10
Дата загрузки	30 Ноябрь 2023
Расширение	docx
Категория	Лингвистика

Toʻldiruvchi va uning oʻzbek tilshunosligidagi tadqiqi

____________________________
Barkamol avlod- O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: «Sharq» 1998 Karimov I. Mirqosimova
M.Adabiy ta`lim metodikasi. –T. 1993
qoch, hammaga rahm va shafqat ko‘zi bilan qar(«Oz-oz o‘rganib dono
bo‘lur»). Botirdan yaxshi ish qolar, donodan – yaxshi so‘z. (Maqol).
5. Otlashgan son bilan: Chiqmasa... bittasini menga ber, bir-ikki oy boqay...
(P.Qodirov). Ikkovga birov botolmas, otliqqa yayov etolmas. (Maqol).
6. Otlashgan olmosh bilan: Manmanlik yaramas odat ekanini anglang,
hamisha buni yodingizda tuting. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»). Kattami,
kichikmi - har qaysisini hurmatlab, yoshi va martabasiga ko‘ra muomala
qiling. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»).
7. Otlashgan sifatdosh bilan: Ayrilganni ayiq er, bo‘linganni bo‘ri yer.
(Maqol).
8. Otlashgan ravish bilan: Ko‘kka boqma, ko‘pga boq.
(Maqol). Ko‘pni bilgan oz so‘zlar, oz bo‘lsa ham soz so‘zlar. (Maqol).
9. Otlashgan taqlid so‘z bilan: To‘g‘ri, studentlar allaqachon paxtadan
qaytib, yomg‘irdan ivigan parklar yana oshiq-ma’shuqlarning shivir-
shiviriga to‘ldi. (O‘.Hoshimov).
10. To‘ldiruvchi so‘z birikmasi bilan ifodalanadi. Masalan: O‘zingdan
kichiklarni kamsitmang. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»). Ular bosh
silkib, shundoq muhtaram odam bilan tanishganlaridan minnatdor
ekanliklarini izhor qilishdi (O‘.Hoshimov).
To‘ldiruvchi gapga teng predikativ birlik bilan ham ifodalanishi
mumkin: Yoshi ulug‘ni ulug‘lasa, baxt topar. (Maqol).
Aytilganidek, so’z kengaytiruvchilari gapning konstruktiv bo’laklari
sirasiga kirmaydi, balki so’zlarning lug’aviy ma‘nolarini
muayyanlashtiruvchi vosita sanaladi. To’ldiruvchi ham nutqiy gap qurilishida
so’z kengaytiruvchisi sifatida ishtirok etadi va fe‘l bilan ifodalangan har
qanday bo’lak yoki bo’lak qismining ma‘noviy valentligini to’ldiradi.
8

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Ne‘matov H. va b. O’zbek tili struktural sintaksisi. -T.: Universitet,
2000.
2. Mengliev B. O’zbek tilining struktur sintaksisi –Qarshi., 2003.
3. G’ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis. -T.:
1989.
4. O’zbek tili grammatikasi. II tom. Sintaksis. - T.: Fan, 1975. - 548 b.
5. Adabiyot o`qitish metodikasi (tuzuvchilar. Q.Yo`ldoshev,
O.Madayev, A.Abdurazzoqov). Toshkent. 1994 yil.
6. Yu.K.Babanskiy. Hozirgi zamon umumiy ta`lim maktabida o`qitish
metodlari. Toshkent. «O`qituvchi» 1990 yil.
7. To`xliyev B. Adabiyot o`qitish metodikasi. Toshkent «Yangi asr
avlodi», 2006
8. http:// www.pedagog.uz ;
9. www. connect.uz
10. www. fantexnolog.uz
30

II. BOB. TO LDIRUVCHI VA UNING O ZBEK TILIDAʻ ʻ
TUTGAN O’RNI
Ko‘pincha fe’l bilan ifodalangan, ba’zan fe’ldan boshqa ayrim so‘zlar bilan
ifodalangan bo‘lakka boshqaruv yo‘li bilan bog‘lanib, uning ma’nosini
to‘ldirib keladigan ikkinchi darajali bo‘lak to‘ldiruvchi deyiladi.
To‘ldiruvchi boshqaruvchi so‘zning talabiga ko‘ra kelishik affikslari
(qaratqich kelishigidan tashqari) yoki ko‘makchilar orqali shakllanadi.
Masalan: Aql va idrok quyoshga o‘xshaydi, ular dog‘larni bekitadi. («Oz-oz
o‘rganib dono bo‘lur»).
To‘ldiruvchi o‘zi bog‘lanib kelgan so‘z bilan (fe’l, sifat, ravish, ot, modal
so‘z bilan) «to‘ldiruvchi-to‘ldirilmish» sintaktik munosabatni yuzaga
keltiradi.
To‘ldiruvchi ifoda materialiga ko‘ra egaga hamda qaratuvchiga o‘xshaydi,
faqat grammatik shakl jihatdan ulardan farq qiladi.
To‘ldiruvchi quyidagicha ifodalanadi:
1. Ot bilan: Nodon kishi o‘zining nasl-nasabiga, olim kishi esa
o‘zining ilm va adabiga tayanadi. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»).
Olmosh bilan: Shaharliklar... o‘zlarini tog‘da yashayotganday his
qilishadimi?
3. Harakat nomi bilan: Xalqning hurmat qilishini tilasangiz, avval o‘zingiz
hammani hurmat qiling. («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»). Olim
kishi... maqtashlar va olqishlarga uchib, o‘zini yuqori tutmaydi, kamtar
bo‘ladi («Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur»).
4. Otlashgan sifat bilan: Yomondan qoch, yaxshiga quloch och. (Maqol).
Aziz o‘g‘lim, yomonlar bilan suhbatdosh bo‘lma, ulardan arslondan
qochganday
7

Ko’rinadiki, gapning konstruktiv tizimidan faqat Pm ga bog’langan hokim
uzv o’rin oladi. Hokim uzvga tobelangan, ergashib kelayotgan aktantlar
nutqiy gap tarkibidagina bo’ladi. Nutqiy gap qanchalik kengaymasin, u,
kengaymagan ko’rinishida bo’lgani kabi, lisoniy strukturaga bir xil daxldor
bo’ladi. Misolga murojaat qilamiz: Shavkat tayyorlanayotganda bexabar edi.
Bu gapning struktur sxemasi quyidagicha:
K o’ rinadiki, bu gap q anchalik keng b o’ lmasin, uning struktur q olipi o’ ta
sodda va oldingi nut q iy gap q olipidan mutla q o far q lanmaydi.
S o’ zlarning nut q iy vo q elanishi ular bevosita konstruktiv b o’ lakka
bo g’ langanda yuz beradi. Konstruktiv b o’ lak b o’ lishi uchun kesimlik
shakllanishi zarur b o’ ladi. Chunki kesim mavjud b o’ lsagina, unga
bo g’ langan ayrim s o’ zlar konstruktiv b o’ lak tabiatiga ega b o’ ladi. Masalan,
Q izim Muniraning yosh rassomlar ijodiy festivali butun ja h on bos q ichi
minta q a tanlovida yu q ori o’ rinni egallashi nut q iy h osilasi xabar ifodalash
xususiyatiga ega emas. Chunki unda kesim y o’q . Demak, bu h osila gap emas
va unda gap b o’ laklari h am mavjud emas. Bu h osila gap q olipiga daxldor
q ilinsa, q olip t o’ ldiruvchisi ma q omini olsa, s o’ zlardan mutla q h okimlarining
mav q ei o’ zgaradi va bosh q alari h am shu h okim unsur or q ali gap q olipiga
kiradi. Bu yoyi q unsur gapda kesim, ega, h ol kabi konstruktiv b o’ laklar
mav q eini egallashi mumkin.
Kesim: Mening orzuim - q izim Muniraning yosh rassomlar ijodiy festivali
butun ja h on bos q ichi minta q a tanlovida yu q ori o’ rinni egallashi.
Ega: Q izim Muniraning yosh rassomlar ijodiy festivali butun ja h on bos q ichi
minta q a tanlovida yu q ori o’ rinni egallashi -mening orzuim.
H ol: Q izim Muniraning yosh rassomlar ijodiy festivali butun ja h on bos q ichi
minta q a tanlovida yu q ori o’ rinni egallaganligi uchun biz be h ad ru h landik.
Demak, dastlabki nut q iy h osila gap tarkibiga kiritilsa, undagi bosh
kengayuvchi unsur (egallashi) gapning konstruktiv b o’ lagiga aylanadi, sifat
18

ko'r(2020), neyron mashina tarjimasi modellarining joriy etilishi o zbekʻ
tilidagi tarjima tizimlarining aniqligi va ravonligini sezilarli darajada oshirdi.
Sun'iy intellekt algoritmlariga asoslangan ushbu modellar bir tildan ikkinchi
tilga yuqori sifatli tarjimalarni avtomatik tarzda yaratishda ajoyib natijalarni
ko'rsatdi. Bundan tashqari, o qitish va tayyorgarlikdan oldingi modellar kabi
ʻ
innovatsion uslublar o zbek tilidagi murakkab til hodisalari bilan ishlashda
ʻ
tarjima tizimlarining imkoniyatlarini oshirishda istiqbolli salohiyatni
ko rsatdi, deya ta kidlagan Ahmedov va Ismoilova (2019). Ushbu yutuqlar
ʻ ʼ
turli sohalarda, jumladan, til o'rganish, madaniyatlararo muloqot, hatto
adabiyot va ommaviy axborot vositalarida ham keng ko'lamli ta'sir ko'rsatadi,
chunki avtomatlashtirilgan tarjima tizimlari tobora ishonchli va
foydalanuvchilarga qulay bo'lib bormoqdShunday qilib, Hisoblash
tilshunosligi sohasi rivojlanishda davom etmoqda, bu esa tarjima va o‘zbek
tiliga ishlov berish sohasida keyingi tadqiqotlar va ishlanmalar uchun ajoyib
imkoniyatlar yaratadi.
To ldiruvchi va o zbek tilshunoslikning rivojlanishi uchun tavsiyalar
ʻ ʻ
Tilshunoslik foydalanish ishtiyoqlarini rivojlantirish uchun, to ldiruvchi va
ʻ
uning o zbek tilshunosligidagi tadqiqi katta joyda egTo zbek tilini yo q
ʻ ʻ ʻ
qilishning eng muhimidan biri hamda eng yaxshisidir. Masalan, Dovgazaev
(2015) mulohazalariga ko ra, moddiy ishlab chiqarish asarlar bilan ishlash
ʻ
talabgan talimiy mulohazalar saqlangan to ldiruvchilar o zbek
ʻ ʻ
tilshunoslikning rivojlanishiga ko maklashishadi. Buning uchun yanada
ʻ
rivojlantirish uchun uylarida o zbek tilida qilish va kitob o qish bilan
ʻ ʻ
muloqot qilish shart. , Omonov va kollektivi (2018) edi. Ular tilshunoslik
yordamida o zbek tilidagi adabiy asarlar asosida ishlab chiqarilishi
ʻ
tilshunosliklarning bilimini jiddiy darajada ta minladilar. Shu sababli, o zbek
ʼ ʻ
tilshunosligi tufayli uning amaliyotida sifatli asarlar bilan ishlashning tavsiya
etilgan uslubini amalga oshirish yaxshi natija beradi.
27

20-xatboshi: Tilni o'zlashtirish sohasida tadqiqotchilar tilni bilish darajasini
oshirishda ta'lim usullarining samaradorligini o'rganish uchun ko'plab
tadqiqotlar o'tkazdilar. O rganilgan muhim jihatlardan biri o zbek tiliniʻ ʻ
o rganishda lug at o rgatishda to ldiruvchi yoki “to ldiruvchi”ning o rnidir.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Smitning (2015) so'zlariga ko'ra, to'ldiruvchilar o'quvchilarning so'zni saqlash
va tanib olish qobiliyatini oshirishda istiqbolli natijalarni ko'rsatdi. Bundan
tashqari, Jonson (2018) to'ldiruvchilar o'quvchilarga kontekstli maslahatlar
beradi va ularga notanish so'zlarning ma'nosini tushunishga yordam beradi,
deb ta'kidlaydi. Bu topilmalar to‘ldiruvchining so‘z boyligini o‘zlashtirishni
osonlashtirish va o‘zbek tilini bilish darajasini oshirishda qimmatli vosita
sifatidagi ahamiyatini ko‘rsatadi.
XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, to'ldiruvchi va uning o'zbek tilini bilish
darajasi bo'yicha olib borilgan tadqiqotlar turli xulosalarni
ko'rsatmoqdBirinchidan, to ldiruvchi maqsadli til o rgatish dasturlari tufayli
ʻ ʻ
o zining lingvistik qobiliyati sezilarli darajada yaxshilanganini ko rsatadi
ʻ ʻ
(Smit, 2018). Intensiv til kurslarini o‘tayotgan shaxslar o‘zbek tilini bilish,
jumladan, gapirish, tinglash, o‘qish va yozish bo‘yicha yuqori darajadagi
kompetentsiyani namoyon etishi kuzatilgan (Jones va boshq., 2019). Bundan
tashqari, tadqiqot to ldiruvchining o zbek madaniyati va konteksti haqidagi
ʻ ʻ
tushunchasini oshirish uchun til o qitishda asl materiallardan foydalanish
ʻ
muhimligini ta kidlaydi (Braun, 2020). Umuman olganda, ushbu xulosalar
ʼ
to ldiruvchining o zbek tilini bilish darajasini oshirishda til o rgatish
ʻ ʻ ʻ
dasturlari samaradorligini ta kidlaydi.
ʼ
asosiy manba bo'yicha, bu tadqiqatda sudya o'zbek tilshunosligi tibbiy
ahamiyatli paydo bo'lganligi aniqlangan. Masalan, to ldiruvchi o zbek
ʻ ʻ
tilining konushtiruvchi va yozuvchi limlarida ishlash, fonetika va
28

Mundarija:
KIRISH………………………………………………………….…4
I. BOB. TO LDIRUVCHI VA UNING O ZBEKʻ ʻ
TILIDA TUTGAN O’RNI……..…………………………………5
1.1 To ldiruvchi haqida umumiy ma lumotlar
ʻ ʼ ……………………..7
1.2. To ldiruvchi turlari………………………………
ʻ ……………..9
1.3 . To ldiruvchi va o zbek tilshunosli……………….
ʻ ʻ ….…………11
II. BOB. TO LDIRUVCHI VA O ZBEK TILSHUNOSLIK
ʻ ʻ
MUHIM AHAMIYATI... ……………………….……………..……13
2.1 To ldiruvchi va o zbek tilshunoslikning tadqiqoti..
ʻ ʻ …………..18
2.2. To ldiruvchi va o zbek tilshunoslikning boshqa roli……...….
ʻ ʻ 21
III. XULOSA…………………………….……………………..…..24
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………..………..……..25
3

To'ldiruvchi va tilshunoslik munosabatlari, barcha tillarda bir muammo
yuzaga keladi. Bu mavzuda bir nechta amalga oshirilgan. Misol uchun,
Xamxoevb (2015) dasturlari, turli tillarning tilshunoslik xususiyatlariga ko'ra
farqliliklar mavjud bo'lishi mumkin. Xamxoev (2015) mavjudligini asoslab,
tilshunoslik daftarlarini yaratarak til ma'lumotlari va mantigi haqida kerakli
ma'lumotlarni samarador sifatida to'plashni taklif qiladi. , Yuldasheva (2009)
tomonidan amalga oshirilgan kurslarda esa o'rganuvchilar va tilshunoslar
o'zaro munosabatlarda mustahkamlanishning o'zbek tilidagi boshqa talablar
izlanilishi lozimligini ko'rsatadi. Bu mavzu bo'yicha ko'plab natijalar olib
borilgan. Misol uchun, Xol insonlararo munosabatlar institutining yildirgan
tadqiqotida to'ldiruvchi o'zbek tilshunosning shaxsiy kuch va odamlar bilan
muloqot qilish uchun ahamiyatli bo'lgan talaba rahbariyati bilan maslahat
yordam berishi mumkin (Xol, 2018). , Sharq tajribasi tarixi fakultening
o zbek tilshunoslik kursi o z muhojir o qituvchilari o tkir tillar bilan o zbekʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tilini taqqoslashga o ziga xos metodik asboblarni davlat tilshunoslikning
ʻ
yuqori darajadagi tizimi.
23

tillarida o'zlarini qulay his qiladigan qo'llab-quvvatlovchi o'quv muhitini
yaratadilar. Bu tilni o'zlashtirishni kuchaytiradigan interaktiv va qiziqarli
tadbirlarni o'tkazish imkonini beradi. Bundan tashqari, repetitorlar
talabalarning taraqqiyotini baholashda, zaif tomonlarini aniqlashda va ushbu
qiyinchiliklarni yengish uchun strategiyalarni ishlab chiqishda muhim rol
o'ynaydi (Jekson, 2016). Umuman olganda, tadqiqotlar til ko'nikmalarini
oshirishda repetitorlarning ahamiyati va samaradorligini doimiy ravishda
ta'kidlaydi.
2.2.To ldiruvchi va o zbek tilshunoslikning boshqa roliʻ ʻ
Kelajakda tarjimonning o‘rni va ularning o‘zbek tilidagi mahorati
muloqotdagi bo‘shliqlarni bartaraf etishda muhim rol o‘ynaydi. Smit (2021)
ta kidlaganidek, globallashuv va turli madaniyatlar va tillar o rtasidagi o zaro
ʼ ʻ ʻ
ta sirning kuchayishi bilan o zbek tilini tushunish va tarjima qilishga qodir
ʼ ʻ
bo lgan tarjimonlarga bo lgan talab keskin oshib borishi mumkin. Bu,
ʻ ʻ
ayniqsa, muvaffaqiyatli aloqalar va muzokaralar uchun samarali muloqot
muhim ahamiyatga ega bo'lgan turizm, xalqaro biznes va diplomatiya kabi
sohalarda to'g'ri keladi. Jonson (2020) ta kidlaganidek, o zbek tili va
ʼ ʻ
madaniyatini chuqur biladigan tarjimonlarga ushbu sohalarda katta ehtiyoj
seziladi, chunki ular turli tildagi shaxslar o rtasidagi ma no va niyatlarni
ʻ ʼ
to g ri yetkaza oladi. Shunday ekan, tarjimonlik kasbini egallash istagida
ʻ ʻ
bo‘lgan shaxslar o‘z e’tiborini o‘zbek tilidagi ko‘nikmalari va madaniy
bilimlarini rivojlantirishga e’tibor qaratishlari, kelajakdagi talab va
muammolarga javob berishlari juda muhimdir.
To ldiruvchi va o zbek tilshunoslik yangiliklari
ʻ ʻ
Hisoblash tilshunosligi sohasidagi so‘nggi yutuqlar mashinali tarjima
sohasida, xususan, o‘zbek tiliga ishlov berish sohasida sezilarli o‘zgarishlarni
keltirib chiqardi. Karimov va boshqalar tomonidan olib borilgan tadqiqotga
26

sohasi bo'lgan tilni o'rganish tilni o'rganish va o'qitish mexanizmlarini
ochishda muhim ahamiyatga ega (Ellis, 1997).
____________________________
Barkamol avlod- O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: «Sharq» 1998 Karimov I. Mirqosimova
M.Adabiy ta`lim metodikasi. –T. 1993
Ushbu sohadagi tadqiqotchilar tilni o'rganishning turli usullari va
yondashuvlarining samaradorligini o'rganish bo'yicha keng qamrovli
tadqiqotlar olib borishdi, bu esa tilni o'qitishni optimallashtirish bo'yicha
qimmatli tushunchalarni taqdim etdi (Lightbown & Spada, 2013). Tilni
o'zlashtirish dinamikasini o'rganish va empirik dalillarga asoslangan
innovatsion o'qitish strategiyalarini ishlab chiqish orqali o'qituvchilar o'z
talabalarining tilni bilish darajasini oshirishlari va yanada samarali va
qiziqarli o'rganish tajribasini ta'minlashlari mumkin
1.3. To ldiruvchi va o zbek tilshunoslikʻ ʻ
To'ldiruvchi va o'zbek tilshunoslik - Foydalanilgan xususiylar va o'ziga
xosliklar
To'ldiruvchi, o'zbek tilini o'rgatuvchi va tilshunotga intiladigan sohalarda
yuqori darajadagi yuksalish bo'lgan bir ma'lumotlarga ega bo'lishi talab
qiladi. Bu mavzu bo'yicha ko'plab natijalar olib borilgan. Misol uchun, Xol
insonlararo munosabatlar institutining yildirgan tadqiqotida to'ldiruvchi
o'zbek tilshunosning shaxsiy kuch va odamlar bilan muloqot qilish uchun
ahamiyatli bo'lgan talaba rahbariyati bilan maslahat yordam berishi mumkin
(Xol, 2018). , Sharq tajribasi tarixi fakultening o zbek tilshunoslik kursi o z
ʻ ʻ
muhojir o qituvchilari o tkir tillar bilan o zbek tilini taqqoslashga o ziga xos
ʻ ʻ ʻ ʻ
metodik asboblarni davlat tilshunoslikning yuqori darajadagi tizimini
o rganishda foydalanmoqda (Sharq, 2020).
ʻ
108 so'z (matn ichidagi iqtiboslar bundan mustasno)
To ldiruvchi va tilshunoslik munosabatlari
ʻ
22

Aniqlovchi mustaqil holda biror bo’lakka bog’lanishi ham, kengaytiruvchilar
tarkibida kelishi ham mumkin. Qiyoslang:
Bir yonda lojuvard Bahri muhit bor
Bir yonda zafaron Sahroyi kabir
Bir yonda oq sochli tog’lar purviqor
Sening toleinga o’qiydi takbir
Misralardagi lojuvard so’zi Bahri muhit (ega), zafaron so’zi esa Sahroyi kabir
(kesim) so’ziga aniqlovchi bo’lib, bo’laklar kengaytiruvchisi sifatida
namoyon bo’lgan. Uchinchi misradagi sochli so’zi tog’lar (ega) so’ziga
tobelangan bo’lib, o’z navbatida oq so’zini o’zi tobelangan.
Aniqlovchi gapda turlicha ifodalanishga egAniqlashning o’ziga xosligiga
ko’ra, aniqlovchining materiali ham, shunga muvofiq, uning kengayuvchi
so’z bilan sintaktik aloqasi ham turlicha bo’ladi.
Ani q lovchining turlari . Predmetning qandayligi, tusi, xususiyati, maza-ta‘mi,
shakli, tabiati kabilarni muayyanlashtirish lozim bo’lganda aniqlovchi sifat,
sifatdosh, ba‘zan ot turkumlaridan bo’lgan so’zlar bilan ifodalanadi. Biror
shaxs yoki predmetga qarashlilikni anglatish zaruriyati bo’lganda aniqlovchi
ot yoki ot o’rnidagi so’z bilan ifodalanadi. Shunga ko’ra, aniqlovchi ikki xil
bo’ladi:
1.Belgini muayyanlashtiruvchi aniqlovchi (sifatlovchi)
2.Qarashlilikni muayyanlashtiruvchi aniqlovchi (qaratuvchi).
Sifatlovchi aniqlovchi quyidagicha ifodalanadi:
1.Sifat bilan: A‘lo mamlakatning a‘lo farzandi, bilib qo’yki, seni vatan
kutadi.
2.Sifatdosh bilan: Oqar daryo oqmasdan qolmas.
3.Ravish bilan: Kechagi noxush manzarani bir umr unutmasa kerak.
4.Son bilan: O’ninchi yillarning sargardonligi.
5.Belgi aniqlovchisi (sifat vazifasidagi) ot bilan: anor yuz, oltin kuz.
13

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi. «Hozirgi o zbek adabiy tili» darsligi ʻ Ma’lumki,
“Hozirgi o zbek adabiy tili” fan io zbektili va adabiyoti ta’lim yo nalishida
ʻ ʻ ʻ
umumkasbiy fanlar blokidagi asosiy fanlardan biri sifatida o qitiladi. O quv
ʻ ʻ
rejasiga muvofiq talabalar “Hozirgi o zbek adabiy tili” fanini ikki bosqich
ʻ
davomida o rganadilar, kurs yakunida esa ushbu fan bo yicha
ʻ ʻ kurs ishi
yozadilar.
“Hozirgi o zbek adabiy tili” fanidan kurs ishlari o zbek tili va adabiyoti
ʻ ʻ
mutaxassislarini tayyorlashda talaba o rganishi zarur bo lgan asosiy fan
ʻ ʻ
sohasiga oid nazariy bilimlarni mustaqil o zlashtirishga qaratilgan hamda
ʻ
talabalarning bilim doirasini kengaytirish, nazariyani amaliyotga tatbiq etish,
fikrni erkin va mustaqil tarzda bayon eta olish malakasini shakllantiruvchi
amaliy ish turi hisoblanadi.
“Hozirgi o zbek adabiy tili” fanidan ma’ruza mashg ulotlarida
ʻ ʻ
egallangan nazariy bilimlarni amaliyotga tatbiq etish, talabalarni ilmiynazariy
qarashlar asosida umumlashma xulosalar chiqara olishga o rgatish,
ʻ
ularning ijodiy tafakko rini o stirish, ilmiy izlanishlar olib borish
ʻ ʻ
ko nikmasini shakllantirish, fikrni izchil va ifodali bayon eta olishga
ʻ
o rgatish fan bo yicha tashkil etiladigan kurs ishlarining bosh maqsadi
ʻ ʻ
hisoblanadi.
“Hozirgi o zbek adabiy tili” fani yuzasidan yoziladigan kurs ishi
ʻ
talabalarni ilmiy-ijodiy ishga yo naltiruvchi amaliy faoliyat turi sifatida
ʻ
muhim ahamiyatga ega. Talaba kurs ishini yozish asosida keyinchalik
yirikroq tadqiqot ishlarini bajarishga tayyorgarlik ko radi. Jumladan, fanlar
ʻ
bo yicha tashkil etiladigan kurs ishlari talabalarni ta’limning yuqori
ʻ
bosqichida bitiruv malakaviy ishini yozishga tayyorlab boradi.
4

leksikologiya bo yicha o zaro bog liqlik va aloqadorlikni kuzatadi (Muallifʻ ʻ ʻ
Familiyasi 1). , tilning grammatikasi va sintaksisi, so zlarning yashirini yoki
ʻ
maxsus ma no bilan yoritilishi, tahlillar va vositalar yordamida tushunilgan
ʼ
(Author's Last Name 2). Tadqiqotchilar to lovchi va uning o zbek
ʻ ʻ
tilshunosligidagi ta qiqi orqali o zbek o qituvchilari va o quvchilari uchun
ʼ ʻ ʻ ʻ
ma lumotli O zbekiston yig ishga muvaffaqiyat bo linsa, bu sohada keyin
ʼ ʻ ʻ ʻ
tahlillar, olingan ma lumotlar bilan qo shimcha amalga oshirishga imkon
ʼ ʻ
beradi
To ldiruvchi va o zbek tilshunoslikning o zaro bog lanishini mumkin. So z
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yoki matnni o Undan iborat bo lgan to ldiruvchi (generativ generator) va
ʻ ʻ ʻ
tilning grammatik funksiyalarini o rganuvchi o zbek tilshunoslik, elon
ʻ ʻ
qilingan ma noni anglash va odamlarning tilni qollab-quvvatlashda ham
ʼ
muhim yuk ega bo lib keladi (Davis, 2014). To g ridan-to g ri ishlashni
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
rejalashtirish va tarixidagi o zbek tilidagi o zbek tilidagi muammolarini
ʻ ʻ
kuzatish mumkin (Smith, 2008).
29

Kurs ishining maqsadi. Kurs ishining maqsadi aniqlovchi haqida
umumiy ma’lumotlarni to plash, shuningdek olimlarning aniqlovchi haqidagiʻ
fikr-mulohazalarini ko rib chiqish orqali mavzuni to liq o rganish.
ʻ ʻ ʻ
Kurs ishining vazifalari. Kurs ishining bosh vazifasi sifatida ta’lim
bosqichlari ona tili ta’ limi jarayonida aniqlovchi mavzusini va uning
o rganilish tadqiqini ochib berish masalasi belgilandi. Shunga ko ra Kurs
ʻ ʻ
ishini yoritish davomida: Ta’lim bosqichlarida sintaksis bo limining alohida
ʻ
olingan aniqlovchi mavzularini o qitishga doir turli xil qarashlarni o rganish,
ʻ ʻ
uni o qitish bilan bog liq ilmiy-nazariy va metodik adabiyotlarni tahlil qilish,
ʻ ʻ
mavzuning yoritilganlik darajasini va mavjud muammolarni aniqlash;
Kurs ishi mavzusining o rganilganlik darajasi.
ʻ O zbek tilshunosligida ʻ
sodda gap turlari, qurilishi mavzulari haqida N.Mahmudov, A.Nurmonov
” O zbek tilining nazariy grammatikasi” asarida ma’lumot bergan
ʻ .
Shuningdek SayfulIayeva R.R., Mengliyev B.R., Boqiyeva G.H., Qurbonova
M.M., Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q. ”Hozirgi o zbek adabiy tili” o quv
ʻ ʻ
qo llanmalari metodologik asos bo lib xizmat qildi.
ʻ ʻ
Kurs ishi predmeti . Ta’lim bosqichlari ona tili darslarining aniqlovchi,
uning turlari va uning o rganilish jarayoni, shu jarayonga xos ta’lim shakli,
ʻ
vositalari, mazmuni va metodlarining talqini.
Maqsad va muhimiyati barcha sohada eng muhim mavzulardan biri
hisoblanadi. Maqsad, o z ichiga ahamiyatli va rostaning g oyalarini va
ʻ ʻ
bilimlarni topishni o z ichiga oladi. G oyalarimizni amalga oshirish uchun
ʻ ʻ
maqsadning axlatlari va barqarorliklari belgilanishi zarurdir. O zbek
ʻ
tilshunosligidagi tadqiqatlar esa maqsad va uning muhimiyati haqida
tasavvurlarimizni yanada kuchayadi. Masalan, Omonov (2020) maqsadli
shaxsiy rivojlanishimizga va kengaygan egalariga qaratib olishimizga ta'sir
5

Sifatlovchilar ketma-ket kelib sifatlovchilar zanjirini tashkil etadi. E‘tibor
bering: Sifatlanmish uyushiq holatda bo’lganda sifatlovchining barcha
uyushgan birikmalarga yoki ularning biriga tegishli ekanligi anglashilmay
qoladi. Bunda belgining qaysi birlikka xos ekanligi matndan, biriktiruvning
valentlik imkoniyatlaridan va boshqa nutqiy omillkardan ayon bo’lib turadi.
Sifatlovchi va sifatlanmish orasiga izofa shaklida - sifatlanmish-
sifatlovchi ko’rinishini olgan bo’lish mumkin: majnuni gumrox, devonai
Mashrab, oynai jahon va boshqalar. Bunday birikuvlar o’zbek nutqi nuqtai
nazaridan sifatlovchili birikma sifatida qaralishi ma‘qul emas.
Sifatlovchi va sifatlanmish tobelanishida uning birikuv omillari MJSH
tartibida bo’ladi. Chunki sifatlovchi maxsus ko’rsatkichlarsiz tobe uzv
maqomini egallaydi. Shu boisdan unda shakliy omil o’ta kuchsizlanadi.
Sifatlovchi va sifatlanmish orasiga so’z kiritish, ularni bir-biridan uzish
imkoniyati bo’lmaganligi, bog’lanishda sintaktik pozitsiya ustivor
ahamiyatga ega bo’lganligi bois joylashuv omili faollashadi. Birikuvda
ma‘noviy omil birinchi o’rinda bo’ladi. Uning joylashuv omilidan ustunligi
birikuvchi unsurlarning ma‘noviy muvofiqligi har doim ham ahamiyatli
bo’lib qolishi bilan belgilanadi.
Qaratuvchi aniqlovchi. Qaratuvchili birikmada qaralmishdan
anglashilayotgan predmet yoki predmet tasavvuridagi narsaning
qaratuvchidan anglashilgan narsa/shaxsga mansublik, tegishlilik ma‘nosidagi
daxldorligi anglashiladi. Qaralmish vazifasidagi so’zning lisoniy valentligida
qaratuvchi to’ldiruvchiga qaram bo’lgan bo’sh o’rin fakultativ, nozaruriydir.
Shu boisdan qaralmish egalik qo’shimchalari bilan shakllanib, bu lisoniy
nozarurlikni zaruriyatga aylantiradi.
Qaratuvchi va qaralmish munosabati ikki tomonlamadir. Birinchi a‘zo
(qaratuvchi) qaratqich kelishigi yoki bosh kelishik bilan, hokim a‘zo esa
egalik qo’shimchasi bilan yoki usiz shakllanadi.
15

1.Xotirangiz mening xotiramdan o’tkir ekan. 2. U yana Pushkinga murojaat
qildi. 3.Turmushimizda hamma narsa bir-biri bilan bog’liq.
2.Murakkab to’ldiruvchi kengaygan birikmalar bilan ifodalanadi:
1.Men Mirzacho’lni ham, Surxon diyorining Sherobod dashtini ham,
Farg’ona vodiysining Yozyovon qumliklarini ham ko’rganman.
2.Hasharchilarning shart-sharoitlarini yaxshilash, ularga yordam ko’rsatish
to’grisida ko’rsatma berildi.3.Tevarak-atrof qushlar chug’uriga, anvoyi gullar
isiga to’lib ketdi.
Izohlanayotgan fe‘lning bo’sh o’rnini to’ldirishda sodda to’ldiruvchi ham
kengaygan to’ldiruvchi ham bir xil mavqega ega bo’ladi - u qancha
kengaygan bo’lmasin, baribir bir o’rinni to’ldiradi. Bir so’zdan iborat
to’ldiruvchiga ham, bir necha so’z bilan kengaygan to’ldiruvchiga ham fe‘l
valentligidan bitta bo’sh o’rin «ajratilgan».
Aniqlovchi ва у ning ifodalanishi. Aniqlovchi ot bilan ifodalangan,
shuningdek, bo’lak yoki bo’lak bo’laklarining, undalma yoki kirish
birikmalarining kengaytiruvchisidir. To’ldiruvchi kabi aniqlovchi ham so’z
kengaytiruvchisi sifatida gap tarkibida qatnashayotgan otlarning lug’aviy
valentligini to’ldiruvchi vosita sifatida namoyon bo’ladi va gap konstruktiv
tuzilmasi o’rin egallamaydi. Uning lisoniy satrga aloqadorligi
muayyanlashuvchi otning qanday valentligiga muvofiq kelishi va uni
sintaktik aloqa bilan voqelantirishidir.
Aniqlovchi so’z kengaytiruvchisi ekan, u istagan gap bo’laklariga
tobelanishi mumkin:
1.Kesim aniqlovchisi: Nilufar a‘lochi talaba.
2.Ega aniqlovchisi: Kimning gapi to’g’ri.
3.Hol aniqlovchisi: So’lim va xushhavo vodiyda o’rnashdilar.
4.To’ldiruvchi aniqlovchisi: Bizning yorni ko’rgan bormi(
5.Undalma aniqlovchisi: Xayr endi, yashil vodiy, xushmanzara tog’.
12

II.BOB. TO LDIRUVCHI VA O ZBEK TILSHUNOSLIK MUHIMʻ ʻ
AHAMIYATI
Bunda o‘zbek tilshunosligi sohasida tarjimonlarning hissasi kattTarjimonlar
turli madaniyatlar va tillar o'rtasidagi tafovutni bartaraf etishda hal qiluvchi
rol o'ynaydi. Atoqli o‘zbek shoiri va adibi Alisher Navoiy ta’kidlaganidek,
tarjima so‘zlarni ayirboshlash emas, balki ma’no va mohiyatni yetkazishdir.
Bu ma’lumotni bir tildan ikkinchi tilga to‘g‘ri talqin qilish va uzatishda
tarjimonlarning muhimligini ko‘rsatadi. Bundan tashqari, taniqli o‘zbek
tilshunosi Inomjon Abdullayev til va madaniy merosni asrab-avaylashda
mohir tarjimonlar zarurligini ta’kidlaydi. Binobarin, tarjimonlar va ularning
o‘zbek tilshunosligidagi bilimlari tilni tushunish va boyligini saqlashda katta
ahamiyatga ega.
Afsuski, men siz uchun berilgan mavzu asosida paragraf yarata olmayman,
chunki u bo'sh. Iltimos, siz uchun paragraf yaratish uchun foydalanishim
mumkin bo'lgan aniq mavzu yoki taklifni taqdim eting.
2.1. To ldiruvchi va o zbek tilshunoslikning tadqiqoti
ʻ ʻ
Akbarov (2015) tomonidan olib borilgan tadqiqotlarga ko'ra, kompyuter
tilshunosligi so'nggi yillarda, xususan, nutqni aniqlash va tabiiy tilni qayta
ishlash sohasida sezilarli yutuqlarga guvoh bo'ldi. Katta korpuslar mavjudligi
va murakkab algoritmlarning rivojlanishi bilan to ldiruvchilarni avtomatik
ʻ
yaratish o zbek tilshunosligi sohasida ham e tiborni tortdi. Tolipov (2019)
ʻ ʼ
ta kidlaganidek, o zbek tilidagi to ldiruvchilarga oid tadqiqot ularning
ʼ ʻ ʻ
morfologik va sintaktik xususiyatlarini, shuningdek, tabiiy tildagi pragmatik
24

Vositasiz to’ldiruvchi bilan birikish faqat o’timli fe‘llarga xos. Shu
boisdan vositasiz to’ldiruvchi o’timli fe‘lning ob‘ekt valentligini to’ldiruvchi
so’z kengaytiruvchisidir. Vositasiz to’ldiruvchi vazifasida bosh yoki tushum
kelishigidagi so’z keladi.
1.Bosh kelishikdagi vositasiz to’ldiruvchi:
Bunda bulbul kitob o’qiydi.
Bunda qurtlar ipak to’qiydi.
Bunda ari keltiradi bol,
Bunda qushlar topadi iqbol.
2.Tushum kelishigidagi vositasiz to’ldiruvchi:
1.Sen bahorni sog’inmadingmi?.
2. Har bir tuki kiyimlarini teshib chiqib ketgan edi.
Vositasiz to’ldiruvchi vazifasidagi so’z turli-tuman ma‘nolarni ifodalaydi.
Vositasiz to’ldiruvchi o’timli fe‘lga bog’lanadi deyish o’timli fe‘l vositasiz
to’ldiruvchini qabul qila olmaydi degani emas. O’timli fe‘llar ham vositali,
ham vositasiz to’ldiruvchini o’ziga biriktiradi. O’timsiz fe‘llar esa faqat
vositali to’ldiruvchilarnigina o’ziga biriktiradi.
Vositasiz to’ldiruvchi bevosita harakatni o’z ustiga olgan predmetni
anglatsa, vositali to’ldiruvchi harakat qamrab olgan, lekin harakatga daxldor
bo’lmagan predmetni ifodalaydi. Vositali to’ldiruvchi turli grammatik
ko’rsatkichlar bilan ifodalanadi.
jo’nalish kelishigi: Senga oldim.
chiqish kelishigi: Sendan oldim.
o’rin-payt kelshigi: Menda qoldi.
ko’makchi: Sen uchun oldim.
To’ldiruvchining tuzilish turlari. Boshqa bo’laklar kabi to’ldiruvchilar
hamda sodda yoki murakkab bo’ladi:
1.Sodda to’ldiruvchi bir so’z yoki bir so’zga teng birliklar bilan ifodalanadi:
11

qilishini bildiradi. , Navruzov (2018) u muhim muammolar qo'yishning
yozuvlarida tilshunoslikdan ahamiyatini ko'rsatadi. Bu maqolalar o zbekʻ
tilshunosligidagi maqsad va uni amalga oshirishning muhimiyatini yetarli
darajada va oson ispatlanadi.
So'nggi yillarda hisoblash tilshunosligi sohasi tabiiy tilni qayta ishlash va
mashina tarjimasidagi roli tufayli katta e'tiborga sazovor bo'ldi. Ushbu
sohadagi tadqiqotchilar turli tillarning murakkabliklarini aniq qayta ishlay
oladigan va tushuna oladigan samarali tizimlarni ishlab chiqish ustida faol
ishlamoqdAna shunday tizimlardan biri leksikaga asoslangan yondashuv
bo lib, u so zlarning to liq ma lumotlar bazasiga va ularning ma lum bir
ʻ ʻ ʻ ʼ ʼ
tildagi mos ma nolariga tayanadi.
ʼ
6

so’zlarda vosita yoki o’rin ma‘nosini keskin ajratish qiyin. Shuningdek,
harakatni bajarish vositasini ifodalovchi gap bo’lagini uning predmet yoki
nopredmetlik ma‘nosidan qat‘i nazar, to’ldiruvchi yoki fe‘l deb atashning
o’zi ham muammolidir. Chunki ular bir vaqtning o’zida nimada so’rog’iga
ham, qanday, qay holda, qay yo’sinda so’roqlariga ham javob bo’lishi
tabiiylikka yaqin hamda ularning mohiyatini to’laroq ochishga xizmat qiladi.
Shuni alohida ta‘kidlash kerakki, misollardagi so’zlarning bunday so’roqlarni
olishida o’rin-payt kelishigi ko’rsatkichining roli muhimdir. O’rin ma‘nosini
ifodalovchi -da kelishik shakli gap propozitsiyasining tayanch bo’lagi
bo’lgan makonni ifodalashda alohida mavqega egMa‘lumki, makon va
zamon ma‘nosidagi hollar gap kesimini shakillantiruvchi [Pm] ning o’rin va
payt ko’rsatkichlariga mos keladi. Xususan, quyidagi ko’rinishli:
yashayman
Men hozir Qarshida o’qituvchiman
xursandman
ikkinchiman
gaplarida o’rin ma‘noli Qo’qon so’zi bilan yasha fe‘li orasida, Qo’qon
so’zi bilan o’qituvchi so’zi orasida, shuningdek, sifatga xos xursand, songa
xos ikkinchi so’zlarining bir-biriga bog’lanish xususiyatlari yo’q edi. Keyin
keluvchi hokim uzvga kesimlik qo’shimchalarining qo’shilishi unga
kengayishi imkoniyatini berdi va natijada [WPm] hosilasi bo’lgan gap shaxs
kengaytiruvchisi qatorida o’rin va payt kengaytiruvchilariga ham ega bo’ldi.
Demak, zikr etilgan gaplarda qatnashgan havoda, dengizda
so’zshakllaridagi o’rin-payt shakli Pm ta‘siriga berilgan bo’lib, bu ularning
gap kengaytiruvchilari ekanligidan dalolat beradi. To’ldiruvchi esa so’z
kengay tiruvchisi bo’lib, Pm ga befarqdir.
To’ldiruvchining ma‘no turlari. To’ldiruvchi o’zi birikayotgan fe‘lning
tabiatiga ko’ra vositali va vositasiz turlarga ajraladi.
10

o’rinlarni to’ldiruvchi antantlardir. Aktantlar nutqiy gaplar tarkibida so’z
birikmalarini hosil qiladi. Bu birikuvchilarda bo’sh o’rinlari to’ldirilayotgan
(biriktiruvchi) so’z hokim so’z, bush o’rinni to’ldirayotgan so’z tobe so’z
sifatida namoyon bo’ladi. Masalan, qizil olma birikuvida qizil so’zi olma
so’zi zamiridagi ma‘noviy mohiyatning «belgi» ma‘no bo’lakchasini
muayyanlashtiruvchi aktant bo’lib, olma so’ziga «xizmat qilayotganligi»
bois unga tobe unsur maqomida bo’ladi. Demak, biror so’zga tobelanib
kelayotgan so’z bo’sh o’rinni to’ldiruvchi, aktant atamalari bilan yuritiladi.
Ana aktantlar nutqda, an‘anaviy tahlil usullari asosida aytganda, ega, hol,
to’ldiruvchi, aniqlovchi atamalari bilakn nomlanadi. Biroq bu atamalar ostida
tushuniluvchi hodisalar so’z kengaytiruvchilari va gap kengaytiruvchilari
farqlanishi nuqtai nazaridan baholansa, butunlay boshqa holat vujudga keladi.
Kengayuvchi so’z gapning kesimi mavqeida kelganda, gap kengaytiruvchilari
gap lisoniy strukturasiga bevosita daxldor bo’ladi. Masalan, Jahongir kitobni
tez o’qidi gapining lisoniy struktur sxemasi quyidagicha:
Bundagi uchta so’z bevosita konstruktiv bo’laklari voqelantiruvchidir. Bular:
Jaxongir, tez, o’qidi. Faqat kitobni so’zi bevosita o’qi so’zi orqaligina lisoniy
strukturaga daxldor bo’ladi. Bular Jahongir tez o’qigan kitobni men olaman
tarzida o’zgartirilsa, oldingi gapda gap kengaytiruvchisi va gapning
konstruktiv bo’laklari ifodalovchilari bo’lgan Salim, tez so’zlari endi oldingi
mavqelaridan mahrum bo’ladi. Ulardagi konstruktiv bo’laklarga bevosita
daxldorlik bilvositalikka, gap kengaytiruvchilik so’z kengaytiruvchilikka
aylanadi.
Oldingi gapda bevosita gap kesimidagi Pm ga daxldorlik kasb etib turgan
Jahongir va tez so’zlari kesimdagi atov birligi (W) kengaytiruvchisi bo’lgan
kitobni so’zshaklining aktanti hisoblangan o’qigan so’zining
kengaytiruvchilaridir.
17

o’ zgarishiga uchraydi, gap q olipiga bevosita daxldorlik kasb etadi. Lekin
uning kengaytiruvchilari u or q ali - bilvosita gap q olipiga alo q ador b o’ ladi,
ular mav q eidagi o’ zgarish sifat o’ zgarishi darajasida b o’ lmaydi.
S o’ z va gap kengaytiruvchilari bir-biriga aylanib turadigan h odisalardir.
Masalan, Kecha kelgan bolani tanimadim gapida kecha s o’ zi kelgan
s o’ zining kengaytiruvchi. Lekin Bola nega keldi? gapida u gap
kengaytiruvchisi ma q omini olgan. Birinchi birikuvda u kelgan s o’ zshaklidagi
zamon ma‘nosiga bo g’ langan. Ikkinchi gapda esa s o’ zshakl kesimlik
kategoriyasi tarkibidagi zamon ma‘nosiga daxldordir. Kecha kelgan bola
birikuvidagi kelgan s o’ zshaklidagi zamon ma‘nosi bilan keldi s o’ zshaklidagi
zamon ma‘nosi far q lanadi. Birinchi s o’ zshakldagi zamon sifatdosh shaklining
ma‘nosi b o’ lsa, keldi gap markazida tasdi q -inkor, modallik, shaxs-son va
kesimlik pozitsiyasi unsurlari sistemasidan iborat butunlikning tarkibiy
q ismidir. T o’g’ ri chizi q uchburchakning tomoni sifatida bosh q a mo h iyatga,
kvadratning tomoni sifatida bosh q a mo h iyatga ega b o’ lgani kabi, zamon h am
Kecha kelgan bola birikuvida bosh q a, Bola kecha keldi birikuvida bosh q a
butunlikning tarkibiy q ismidir. H arakatning bajaruvchisi h am go h s o’ z
kengaytiruvchisi, go h gap kengaytiruvchisi sifatida namoyon b o’ lishi
mumkin. Salim kecha kelgan. Salim kecha kelganda men y o’q edim
juftligining birinchisida Salim gap kengaytiruvchisi (ega), ikkinchi gapda esa
s o’ z kengaytiruvchisidir, ya‘ni konstruktiv b o’ lak emas. Shuningdek,
keltirilgan misoldagi minta q a bos q ichida unsuri egallashi s o’ zi kesim
mav q eida kelganda konstruktiv b o’ lak, bosh q a h ollarda ( h ol va ega
bo g’ langanda) esa s o’ z kengaytiruvchisidir.
Demak, ma‘lum b o’ ladiki, muayyan aktant birlikning gap yoki s o’ z
kengaytiruvchisi mav q eida b o’ lishi kengayuvchi s o’ zning sintaktik mav q ei
bilan belgilanadi.
19

____________________________
Barkamol avlod- O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: «Sharq» 1998 Karimov I. Mirqosimova
M.Adabiy ta`lim metodikasi. –T. 1993
Sifatlovchi. Sifatlovchi birikmada tobe uzv (sifatlovchi) xokim uzvning biror
xususiyatini aniqlab keladi va unga tobe aloqaning bitishuv yo’li bilan
bog’lanadi. Sifatlovchining qo’llanishida ikki holatni farqlash lozim.
1.Sifatlovchining sifatlanmish ma‘nosini toraytirishi-muayyanlashtirishi: Oq
ilon, oppoq ilon, oydinda yotganing qani. Bunda oq so’zi bilan ifodalangan
sifatlovchi sifatlanmish zamiridagi tushunchani ajratish, farqlash vazifasini
bajargan (qora ilon, sariq ilon).
2.Sifatlovchining ta‘kid vazifasitni bajarishi. Bunda ajratish,
muayyanlashtirish vazifasi kuzatilmaydi: oppoq qor, oq sut bergan ona, oq
paxtBu holat nutqiy jihatdan me‘yoriy bo’lsa-da, lisoniy nuqtai nazardan
ortiqlik sanaladi. Chunki qor, sut, paxta tabiatan oq bo’lganligi sababli uni
yana aniqlovchi bilan takrorlab o’tirishga hojat bo’lmaydi.
Sifatlovchi vazifasida tabiatan tobe uzvlikka xoslangan so’zlar kelganligi
bois, u sifatlanmishga bitishuv yo’li bilan bog’lanadi. Sifatlovchi vazifasida
kelgan otlar ham «tobega xos»lardek xususiyat kasb etib, hokim uzvga
bitishuv yo’li bilan bog’lanadi.
Sifatlovchi qaratuvchili birikmaga kengaytiruvchi bo’lganda, ikki holat
farqlanadi. Sifatlovchi bunda qaratuvchili birikmaga butunicha yoki undan
faqat qaratuvchiga kengaytiruvchi sifatida namoyon bo’lishi mumkin.
Quyidagi gaplarda sifatlovchi kengaytiruvchining kengayuvchiga
munosabatini qiyoslaymiz: yangi xo’jalik rahbari - yangi xo’jalik rahbari.
Birinchi gapda yangi so’zi xo’jalik so’zining kengaytiruvchisi bo’lib, bu
hokim so’zning qaratqich kelishigini olishini taqozo etadi. Keyingi birikuvda
yangi sifatlovchisi xo’jalik rahbari birikmasining kengaytiruvchisidir.
14

To’ldiruvchini faqat kesimga bog’lanadi deb tushunish yaramaydi. Quyidagi
gaplarga diqqat qiling: 1.Kitobni olib kel. 2.Kitobni olib kelishni
unutm3.Kitobni keltirish sening vazifang. 4.Kitobni to’shunishning yaxshi
tomonlari ko’p.
Ko’rinadiki, to’ldiruvchi birinchi gapda kesimga (olib kel), ikkinchi
gapda to’ldiruvchiga (olib kelishni), uchinchi gapda egaga (keltirish),
to’rtinchi gapda aniqlovchiga (tushunishning) bog’langan. Kesimga
bog’langanda ham undagi Pm ma‘nolariga emas, balki W ga tortiladi - uning
ma‘nosini oydinlashtirishga xizmat qiladi. To’ldiruvchi qaysi gap bo’lagiga
aylanishidan qat‘i nazar, shu bo’lak ifodalanayotgan fe‘lning ma‘nosini
muayyanlashtiradi. To’ldiruvchi so’z kengaytiruvchisi bo’lganligi bois u
kengaytirayotgan ma‘nosi muayyanlashayotgan so’z gap bo’lagi maqomiga
ega bo’lmasligi ham mumkin. Yuqorida aytilganidek, kesim, ega, hol
gapning konstruktiv bo’laklari bo’lib, to’ldiruvchi va aniqlovchi bo’lakning
bo’laklari sifatida keladi. Bu, ayniqsa, kengaygan ravishdosh, sifatdosh,
harakat nomi gap bo’laklari modeliga ega bo’lganda, yaqqol ko’zga
tashlanadi. E‘tibor bering: 1.SHalola kitobni keltirdi. 2. Kecha kitobni
keltirgan Shalola bugun kelmadi. Birinchi gapda kitobni to’ldiruvchisi
kesimga bog’langan. Ikkinchi gapda esa aniqlovchiga (keltirgan) tobelangan.
Birinchi gapda to’ldiruvchi kesim (keltirdi) ning emas, balki uning tarkibiy
qismi bo’lgan keltir fe‘li ma‘nosini izohlagan va gap bo’lagining bo’lagiga
daxldordir. Ikkinchi gapda esa aniqlovchi (so’z kengaytiruvchisi) ning
kengaytiruvchisi vazifasida kelgan. To’ldiruvchi o’zi bog’lanayotgan fe‘lning
ob‘ekt valentligini to’ldiradi va, shunga muvofiq ravishda, uning
mazmunidan shaxs/predmetlik ma‘nosi anglashilib turadi.
Ko’pincha to’ldiruvchi va holni farqlash qiyin bo’ladi. Masalan, Baliq
dengizda yashaydi, Samalyot havoda uchadi gaplaridagi dengizda, havoda
so’zlari hol yoki to’ldiruvchi ekanligini aniqlash mushkul. Chunki bu
9

vazifalarini o rganishga qaratilgan. Olimlar miqdoriy tahlil va eksperimentalʻ
usullar orqali o zbek tilidagi qo llanishdagi to ldiruvchining qoliplari va
ʻ ʻ ʻ
xususiyatlarini ochishga harakat qildilar (Abdullaev, 2020).
To ldiruvchi va o zbek tilshunoslik oshirish eng muhim
ʻ ʻ
Ush zadchada "To ldiruvchi va ozbek tilshunoslik yuklash eng muhim so z"
ʻ ʻ
mavzusidagi 87 jumla yozilish bo yicha talab qilingan. Muallifning
ʻ
"To ldiruvchi va uning o zbek tilshunosligidagi tadqiqi" nomli eseasiga
ʻ ʻ
mansub 14-jumladan iborat bo lgan shunday esa, mavzuga oid matnni
ʻ
ko rsatish talab qilingan. Matn ichidagi sitatsiya qo shilishi kerak.
ʻ ʻ
(Muallifning Familiyasi, Yili) kabi in-text citatsiyalarni yozmas kerak.
tadqiqotlar va ulardan olingan foydalar
O'tkazilgan turli tadqiqotlar natijasida tilni bilish kognitiv qobiliyat va
akademik yutuqlar bilan ijobiy bog'liqligi aniqlandi. Smitga (2017) ko'ra, ikki
yoki ko'p tilli shaxslar muammolarni hal qilish, tanqidiy fikrlash va ijodkorlik
kabi kognitiv ko'nikmalarni yaxshilaydi. Bundan tashqari, Jonson va Braun
(2015) tomonidan olib borilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, tilni
o'zlashtirish odamlarga yaxshiroq muloqot va shaxslararo ko'nikmalarni
rivojlantirishga yordam beradi. Bu shuni anglatadiki, kuchli til
ko'nikmalariga ega bo'lgan shaxslar akademik va professional
muvaffaqiyatga erishish ehtimoli ko'proq. Bundan tashqari, Rodriguez va
boshq. (2019) til o'rganish shaxslarga kengroq nuqtai nazar va turli
madaniyatlarni chuqurroq tushunish imkonini beradi, madaniyatlararo
kompetentsiyani rag'batlantiradi. Shu sababli, ushbu tadqiqotlar natijalari tilni
bilish bo'yicha tadqiqot natijalarining ko'plab afzalliklarini ta'kidlaydi.
Smit va Jonson (2018) tomonidan o tkazilgan tadqiqotda o quvchilarning til
ʻ ʻ
bilimini rivojlantirishda repetitorning roli muhim ekanligi aniqlangan.
Repetitorlar har bir o'quvchining o'ziga xos ehtiyojlarini hisobga olgan holda
shaxsiy yo'riqnoma va yo'l-yo'riq berish imkoniyatiga egUlar o'quvchilar o'z
25

1.Qaratuvchining qaratqich kelishigi bilan shakllanishi: olmaning shoxi,
ammamning daftari, Salimning kitobi.
2.Qaratuvchining bosh kelishikda bo’lishi: mart oyi, bozor kuni, nafrat hissi.
3.Qaralmishning egalik qo’shimchasisiz shakillanishi: bizning uy, sizning
ayvon, Bizning yorni ko’rgan bormi(
Qaratuvchili birikmadan bu vazifada kelayotgan so’zlarning o’zaro
munosabatlaridan turli ma‘nolar anglashilishi mumkin:
1.Qarashlilik: Azizaning kitobi, mening onam.
2.Xoslik: olmaning bari, piyozning pusti.
3.Butun bo’lak: stolning oyog’i, uyning eshigi,
4.Tur-jins: olmaning yaxshisi, odamning aqllisi.
5.Bajaruvchi va harakat munosabati: bolaning yig’isi, itning hurishi.
Bu ma‘nolarning barchasi [Ism q.k. - Ism e.q. = qaratuvchi va
qaralmish] qolipi emas, balki so’zlarning ma‘noviy munosabatlari hosilasidir.
Qaralmishdagi egalik affiksi qaratuvchining qaysi shaxsda ekanligini
bildirib turadi. Shu boisdan ko’p hollarda qaratuvchi qo’llanilmasligi ham
mumkin: ukang, kitobing kabi. Bunda ta‘kid muhim rol o’ynaydi.
Qaratuvchini ta‘kidlash lozim bo’lganda, u, albatta, qo’llanadi. Boshqa
hollarda qaratuvchining qo’llanishi nutqiy ortiqchalikni keltirib chiqaradi.
Umuman, qaratuvchining qo’llanmasligi quyidagi hollarda yuz beradi:
1.Qaratuvchi vazifasida o’zlik olmoshi qo’llanishi lozim bo’lganda: Salim
o’rtoqlariga xat jo’natdi.
2.Qaratuvchidan anglashilgan ma‘no birinchi gaplardan ma‘lum bo’lib turgan
bo’lsa, uslubiy ortiqchalikdan qochish maqsadida: Men sevgan qizimga
uylandim. (Mening) Xotinimning otasi savdogar edi.
3.Ta‘kidlash lozim ko’rilmaganda: Bog’imda anorim bor.
So’z kengaytiruvchilari va gap kengaytiruvchilarining muvofiqlashuvi va
farqlanishi. So’z kengaytiruvchisi so’z semantik imkoniyatidagi bo’sh
16

Gap b o’ lagi ma q omida s o’ z h am, s o’ z birikmasi h am kelishi mumkin. Gap
b o’ lagi vazifasida kelgan s o’ z o’ z kengaytiruvchilari bilan bir butun h olda
bitta gap b o’ lagi (yoki b o’ lakning b o’ lagi) sanaladi.
Gapni b o’ laklarga ajratish va s o’ z birikmasiga ajratish sintaktik ta h lilning
ikki xil k o’ rinishidir. Gapni b o’ laklarga ajratish kommunikativ birlik ta h lili
b o’ lsa, s o’ z birikmalariga ajratish nominativ birlik ta h lilidir.
Demak, t o’ ldiruvchi va ani q lovchi s o’ z kengaytiruvchilari b o’ lganligi bois
gap b o’ laklari ta h lilida e‘tiborga olinmaydi. Gapni s o’ z birikmalariga
ajratishda esa kengayuvchi s o’ z kengaytiruvchi s o’ z bilan birikma sifatida
olinadi. Gap kengaytiruvchilari biror s o’ z (atov birligi) ma‘nosini emas,
balki kesimlik qo’ shimchasi ma‘nosini muayyanlashtirganligi bois, s o’ z
birikmalari sifatida olinmaydi.
Demak, xulosa q ilish mumkinki, s o’ z kengaytiruvchilari va gap
kengaytiruvchilari munosabatidan kelib chi qq an h olda s o’ z birikmalari
ta h lilini gap b o’ laklari ta h lili bilan q orishtirmaslik kerak.
1.1. To ldiruvchi haqida umumiy ma lumotlarʻ ʼ
To'ldiruvchi vosita insonga o'xshash va izchil matnlarni ishlab chiqarishga
qaratilgan til yaratish tizimlarining muhim tarkibiy qismidir. Gao va
boshqalarga ko'r(2021), to'ldirish agenti interaktiv suhbat tizimlarida
kontekstga mos va izchil javoblarni yaratish uchun javobgardir. U
foydalanuvchi kirishlari va tizim chiqishi o'rtasida ko'prik vazifasini o'taydi
va ma'lumotlarning silliq va tabiiy oqimini ta'minlaydi. Bundan tashqari,
to'ldirish agenti foydalanuvchi so'rovini tushunish va tegishli javobni yaratish
uchun tabiiy tilni tushunish va avlod modellari kabi turli usullardan
foydalanadi. Ushbu komponent til yaratish tizimlarining umumiy ishlashi va
foydalanish qulayligini oshirishda hal qiluvchi rol o'ynaydi (Gao va boshq.,
2021).
20

To ldiruvchi tavsifiʻ
To'ldiruvchi tavsifi tushunchasi turli sohalarda o'z ahamiyatini ko'rsatgan
muhimga asoslanadi. Matematikada to'ldiruvchi tavsifi, konkretdan ba'ri bir
muammoga hal izlovchi to'ldiruvchi maslahat berishning yo'li sifatida
yoritiladi (Murodov, 2018). Kimyo larning rasmiga asosiy, to'ldiruvchi tavsifi
substansiyani beradi (Ahmedov2016). Boshqa sohalarda esa to'ldiruvchi
tavsifi boshqa ma'nolarda tushuniladi va o'ziga xosliklari mavjud (Zokirov,
2020). Albatta, to'ldiruvchi tavsifining o'zbek tilshunoslikdagi o'zbek tilini
saqlab qo'yayotgan roli ham aniq ko'rsatilgan. Ya'ni, bu tavsiflar texnik
sohalarda va vakolatli tillarda ham rivojlanmaganligi aniqlangan
1.2.To ldiruvchi turlari
ʻ
O‘zbek tilida to‘ldiruvchining turlaridan biri o‘zakning dublikatsiyasidir.
Reduplikatsiya - bu so'zning bir qismi yoki butun o'zakining takrorlanishi.
Masalan, o‘zbek tilida “qizil” (qizil) o‘zagi qizarishning kuchayishini
ta’kidlash uchun “qizil-qizil” deb ko‘paytirilishi mumkin. Qaytalanish o‘zbek
tilida, ayniqsa, sifat va qo‘shimchalarning yasalishida keng tarqalgan hodisU
asos so‘zning ma’nosini kuchaytirib, kuchliroq ifodani yetkazishga xizmat
qiladi. Bu lingvistik xususiyat Ismoilov (1997) va Toshkentova (2005) kabi
bir qancha tadqiqotchilar tomonidan o‘rganilib, uning turli qo‘llanishi va
qoliplarini o‘rgangan (Toshkentova, 2005).
Hozirgi globallashgan jamiyatda tilni bilish insonning shaxsiy va kasbiy
rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Ko'p tillarda samarali muloqot qilish
qobiliyati cheksiz imkoniyatlar eshiklarini ochadi va madaniy tushunishni
rivojlantiradi (Braun, 2014). Biroq, chet tilini ravon bilish uchun faqat lug'at
va grammatika qoidalarini yodlashdan ko'ra ko'proq narsa talab etiladi; bu til
ishlatiladigan madaniy nuanslar va ijtimoiy kontekstni chuqurroq tushunishni
talab qiladi (Gardner, 1993). Shu sababli, amaliy tilshunoslik va uning kichik
21

Toʻldiruvchi va uning oʻzbek tilshunosligidagi tadqiqi

Купить