• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 449.2KB
Покупки 2
Дата загрузки 15 Февраль 2024
Расширение docx
Категория Литература

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

794 Продаж

Tohir Malik hayoti va ijodi, hikoyalarining oʻziga xos jihatlari

naqshbandiylik g‘oyalarining u yoki bu qirralarining ifoda etilganiga guvoh bo‘lamiz. Xususan, fors-tojik mumtoz adabiyotida Fariduddin Attorning «Mantiq ut tayr», Shayx Sa’diyning «Bo‘ston», turkiy mumtoz adabiyotida Alisher Navoiyning «Lison ut tayr», «Mahbub ul qulub» singari asarlarida naqshbandiylik tariqati g‘oyalarining badiiy ifodasini ko‘ramiz. Bu xususiyatlarni XX asr ijodkorlatida ham his etishlik – badiiy poetika bilfn belgilanadi hamda ma’naviy manbaalarimiz boyishligidan dalolatdir. 3 Xulosa o rnida shuni aytish joizki, asarni tahlil etar ekanmiz, har bir satr,ʻ har bir jumla ostida keng va botiniy ma’no yashirin ekanligiga va shu bilan birga kinoyaviy va tanqidiy ruhning mohirona aks ettirilganligiga guvoh bo ldik.Inson umrining qanday o tishi va vafotidan keyingi borar joyini ʻ ʻ aniqlovchi kalit bu islom dinining asosi bo lmish - iymonning pokligi va ʻ vijdonning tozalaligidir. Shunisi xarakterliki, o tkir zehn egasi Tohir ʻ Malikning bu asarini o qimoq va tub mohiyatini tushunmoq uchun dastavval ʻ inson o z o zligini anglab yetmog i kerak. Ushbu ijod namunasi iymonini ʻ ʻ ʻ poklash umididagi insonlar uchun dasturilamal bo la oladi desak ham ʻ adashmagan bo lamiz. Biz esa iymonlashish umidida mazkur kitobni ʻ imkoniyatimiz doirasida tahlil qilmoqchi bo ldik. ʻ 3 Мухиддинов М. Комил инсон-адабиёт идеали.-Тошкент: Маънавият, 2005 й. 16 Ba zan mendan: “Asadbekday odamning hayotda bo lishiniʼ ʻ xohlarmidingiz?”, – deb so rashadi. Bu savolga javobim qat iy: yo q. U ʻ ʼ ʻ qanchalik mard bo lmasin, qanchalik jabrdiyda bo lmasin, jamiyatimizning ʻ ʻ bundaylardan holi bo lishini istardim. ʻ Asadbeklar bizning jamiyatimizda yashashga haqli emas! Tohir Malikning asari bo yicha suratga olingan Shaytanat seriali. ʻ Xayrulla Sa diyev va Yodgor Sa diyev (filmdagi bosh rol ishtirokchilari. ʼ ʼ 6 Diqqat qilinsa, “Nafsning kelajagi zulmdir, zulmning kelajagi esa xorlikdir” degan fikr asarning shiori deyish ham mumkin. Bu kabi asarlarni yozishdan maqsadim shaytanat olami, ya ni shaytonlarga tobe bo lgan jinoyat ʼ ʻ olami bilan yoshlarni tanishtirib, ularni bu yaramas yo ldan qaytarishga ʻ urinishdir. Boshqacha aytganda atrofimizda shunday qabih olam borligidan odamlarni ogoh etishdir. Bizning adabiyotimizda hali “qonundagi o g ri” deb ʻ ʻ atalmish jinoyatchilar olami bayoni berilmagan edi. Bu olamning shioriga 6 Aslanova Kh. Herat in Gadoiy’s poetry // UDC 82. Ученый XXI века. Международный научный журнал. Россия , 2019-№ 6-1 (53). - P.88-90. 22 qahramonning qaysi dardga uchraganini aniq aytmaydi. Uning kasalxonaga emas, balki aynan tabibga murojaat qilishidan shuni anglash mumkinki, aslida Asadbekning dardi jismoniy emas, ruhiydir. Uning e tiqodi, ishonchiʼ zaif tortgan. Lekin u tuzalishni istashi sababidangina Abdurahmon tabib davolashga rozilik bildiradi. Asadbek o z qilmishlari uchun juda og ir tovon to laydi. Deyarli har bir ʻ ʻ ʻ g alabasi ortidan o ziga aziz nimanidir qurbon berishga majbur bo ladi: qizi ʻ ʻ ʻ Zaynabning zo rlanishi, Jamshidning quvg ini, Mahmudning o limi, ʻ ʻ ʻ o g lining qo lida jon berishi… . ʻ ʻ ʻ Yozuvchi juda ko plab asarlar yozishiga qaramay, ulardan katta ʻ miqdorda gonorar olmagan. Kitob nashr etish chog idagi tuzilgan ʻ shartnomalarda ba zan kitoblarini hech qanday gonorarsiz ham chop etishga ʼ ruxsat bergan. Mashhur “Shaytanat” kitobini nashrga chiqarishda qiynalgan yozuvchi undan birinchi olgan puli 10 so m bo lganini aytadi. Tohir ʻ ʻ Malikning o zi bunday deb yozadi: “Ko pchilik qalam haqi bilan qiziqadi. ʻ ʻ Kaminani katta boylardan deb o ylashadi. “To g ri, millionerman, faqat pul ʻ ʻ ʻ bobida emas, muxlislarim ko pligi bo yicha millionerman, pul millioneri ʻ ʻ ertaga qashshoqlashib qolishi mumkin, muxlis millioneri hamisha baxtli- saodatli bo ladi”, — deyman. Bir kuni bozorda piyoz olmoqchi bo lib, ʻ ʻ savdolashsam, dehqon ajablanayapti. “ Shaytanat ”ning uchinchi kitobi ʼ ʼ chiqibdi, olgandirsiz pulni qoplab”, — dedi. “Ha, oldim, kitobning puli bir qop piyozga yetadi”, — dedim”. 2.2.Tohir Malikning "Tiriklik suvi" va “Alvido bolalik” asari hikoyasining o ziga xos jihatlari ʻ Tohir Malikning "Tiriklik suvi" asari ko pgina kitobxonlarni o ziga jalb ʻ ʻ qilgan asar hisoblanadi. Asar bugungi zamonamiz qahramoni bilan ochib 25 asarda har doim muhim hisoblangan “tarbiya” masalasiga e tibor qaratgan.ʼ Asar qahramonlari ayni psixologik o tish davrida bo lgan o smirlardir. Mana ʻ ʻ ʻ shu muhim paytda tarbiyasiga e tibor qaratilmagan yoshlar jinoyatning qaytib ʼ bo lmas olamiga kirib ketadi. Qamariddin bolaligi bo lmagan, hayotdan ʻ ʻ alamzada, odamlarga shubha bilan qaraydigan obraz egasi avvalo odamda nafrat tuyg usini uyg otadi, keyinroq esa o yga toldiradi. Asar voqealari ʻ ʻ ʻ markazida turuvchi bu bola yana bir necha go dakni ham botqoqqa tortib ʻ ketadi. Bu ma noda u aybdor. O zgalar taqdirida ham qora iz qoldirgan ʼ ʻ gunohkor. Jamiyatda ildiz olib ketgan poraxo rlik, boqibeg amlik kabi illatlar ʻ ʻ insonlar taqdirini qanchalik yomon tarafga o zgartirishini Keldiyorovlar ʻ oilasini qismatida ko rishimiz mumkin. Bolaga faqat moddiy ehtiyojlarini ʻ qondiribgina yaxshi tarbiya berib bo lmasligi asarda shu oila misolida yaqqol ʻ ochib berilgan. Chin ma noda ezgulik timsoli bo lgan qahramonlar ham bor. ʼ ʻ Masalan, Mayor Soliyev halol, to g risiz, o z ishini yaxshi biladigan, ʻ ʻ ʻ haqiqatdan yuz o girmaydigan, ahdida sodiq qoluvchi inson sifatida kitobxon ʻ mehrini qozonadi. 28 haromning mahbubi” [1.43]. Ko ringanidek, ushbu satrlarda kinoya nafasi ufurib turibdi, “haromningʻ mahbubi” jumlasi ajoyib o xshatish bo libgina qolmay, kinoyaviy xarakterga ʻ ʻ ham ega, xususan bu birikma orqali ijodkor haromdan tab tortmaydigan, bilaks, o zlari halollik, rostgo ylik, saxiylik haqida tinmasdan so zlaguvchi ʻ ʻ ʻ insonlarni kinoya va tanqidiy ruh bilan qoralaydi deyish mumkin. Kuzatishlarimiz davomida shunga amin bo ldikki, ushbu ijod namunasi ʻ to laqonli ravishda ko p yillik to plangan diniy bilim va islomiy hayot ʻ ʻ ʻ mushtarakligi asosida yaratilgan. Buni quyidagi namunadan ham sezish mumkin: “Yonarmish ho'lu quruq o rmonga ketganida o't. ʻ Faqat yonmas iymon egasi, Ibrohim alayhissalom singari” [1.48]. Bu namunadan shu ravshan bo ladiki, adib Payg ambarlar va ularning ʻ ʻ tarixiy qissalarini juda yaxshi bilgan. Islom dini arkonlaridan biri yaratuvchimiz Allohning yuborgan payg ambarlariga iymon keltirishdir. ʻ Quyida Paygambar Ibrohim alayhissalom xususida ma lumot keltirsak. ʼ Ibrohim alayhissalom — Qur onda nomi zikr etilgan payg ambarlardan biri, ʼ ʻ o zidan keyin o tgan barcha payg ambarlarning bobokaloni, arablar va ʻ ʻ ʻ yahudiylarning umumiy ajdodi. Allohning chin do sti (xalilullox), imom, ʻ siddiq va hanif deb ta riflanadi. Yahudiy-xristian diniy adabiyotlarida ʼ Avraam nomi bilan ma lum. Bobilda tavallud topgan. Yolg iz Allohga ibodat ʼ ʻ qilgan. Otasi Ozor va qavmlarni ham ana shunga da vat qilgan. Ular ʼ bilan bahslashgan, ammo ishontirolmagach, otasi va qavmlari sig inib yurgan ʻ hamma butlarni sindirib tashlagan. Shu sababli uni yondirib yubormoqchi bo ladilar. Ammo u Alloh irodasi bilan olovdan sog -salomat chiqqanligi ʻ ʻ Qur oni Karimda bayon qilingan. Ushbu ma lumotlarni mukammal bilgan ʼ ʼ adib buni ushbu qisqa satrda keng ma noda ta rif etadi. [2.] ʼ ʼ 14 Tohir Malikdan bosh qahramon Asadbekning salbiy yoki ijobiy qahramon ekani, kitobxonlar uni yoqtirib qolgani to g risida, shuningdek,ʻ ʻ asar haqida yozuvchining munosabati so ralganda quyidagicha javob beradi: ʻ “…kitobni o qigan odam Asadbekni yaxshi ko rishi mumkin emas. Kitobda ʻ ʻ uning barcha illatlari berilgan. Kinoda esa bironta kamchiligi yo q, go yo ʻ ʻ farishta! Farzandlariga “Asadbek” deb ism qo yayotganlar ham kinodan ʻ ilhomlanishgan. Kitobdagi Asadbek, shubhasiz, salbiy odam. To g ri, uning ʻ ʻ ayrim mardliklari ham bor. Lekin odam o ldirgan yoki o ldirishga hukm ʻ ʻ etuvchini yaxshi kishi deya olamizmi? Ba zilarga Asadbek yaxshi ʼ ko rinayotganday tuyulishi ham mumkindir. Lekin bu, menimcha, aldamchi ʻ tuyg u. Diqqat qilaylik: aslida biz Asadbekni yaxshi ko rmaymiz, boshiga ʻ ʻ kulfatlar yog ilayotgani uchun unga achinayapmiz. Boshiga nima uchun ʻ kulfat do llari yog ilayapti? Bunga Jalilning gapi javob bo ladi: “Xudodan ʻ ʻ ʻ qaytibdi!”. Hali Zaynab tug ilmasidan oldin qizi xo rlangan mushtipar ona ʻ ʻ ularni qarg agan edi, eslaysizmi? “Dunyo shaytonning do koni, undan bir ʻ ʻ narsa oldingmi, shayton haqini undirib olmagunicha tinchimaydi”. Asadbek shaytonning do konidan ko p narsa olgan edi, yillar o tib, qizining nomusi va ʻ ʻ ʻ bir o g lining joni bilan haq to ladi. Dunyoda hech qanday zulm jazosiz ʻ ʻ ʻ qolmaydi. Men bu satrlarni atay beshinchi kitobda takrorladim. Avvallari ijobiy qahramon farishta kabi tasvirlanardi. Holbuki, hayotda butunlay yaxshi odam ham, butunlay yomon odam ham yo q. Yaxshining oz ʻ bo lsa-da, yomon xulqlari, yomonning oz bo lsa-da, yaxshi ishlari bo lishi ʻ ʻ ʻ tabiiy. Asadbek va uning atrofidagilar, yuqorida aytganimday, jinoyatchi, zulmkor bo lib tug ilmagan edilar. Ularni o tmish jamiyatning adolatsizligi ʻ ʻ ʻ shu holga soldi. Asardagi asosiy g oyalardan biri ham shu. Asadbek guruhini ʻ o tmishning adolatsiz tuzumi tug dirgan “alamzadalar to dasi” desak ham ʻ ʻ ʻ bo ladi. ʻ 21 tortib olinmagan arqondan tepaga chiqib keladi. Chunki, necha asr oldin tayyorlangan xizirob hali ham o z kuchini yo qotmagan edi.ʻ ʻ Xulosa qilib shuni aytishim muminki, Tohir Malik o tkir qalam sohibi ʻ bo lishi bilan birga yaxshi kitobxon va tarixchidir. Bu hikoya Ibn Sinoning ʻ "Tib qonunlari" asarida ham keltirib o tilgan. Adib bu ma lumotni olib ʻ ʼ sayqallab,ishlov berib yangi bir hikoya yarata oldi, asar ham o z muhlislarini ʻ topdi desak adashmaymiz. Tohir Malik ijodini daryoga qiyoslash mumkin chunki uni qancha ko p o rgansang shuncha yangi qirralari ochilib boradi. ʻ ʻ Bu kabi qirralarni tushunish uchun asarni bir marta o qish kifoya qilmaydi. ʻ Qayta-qayta o qish insonga huzur bag ishlaydi. Eng yaqin do stimiz ʻ ʻ ʻ kitobdir. Faqat undan ilm izlaylik. 7 “Alvido bolalik” asari “Alvido bolalik” kitobi Tohir Malik qalamiga mansub bo lib, unda ʻ o tgan asr hayoti, ayniqsa, bolalarning ko ngilni bo shatadigan taqdiri haqida ʻ ʻ ʻ gap boradi. Har bir kitobxon mutolaa davomida qahramonlarning qismatiga achinadi, rahmi keladi. Asarning bosh qahramonlari: maktabdagi eng ko zga ʻ ko ringan aqlli yigit Asror va uning sinfdoshi, onasidan ayrilgan, otasining ʻ oyog i ishlamaydigan qiz Dildordir. Ularning beg araz muhabbati tasviri ʻ ʻ asosida boshlangan voqea asar so ngida Asrorning qotillik qilishi va o zini ʻ ʻ suvga otishi bilan yakunlanadi. Asrorning Qamariddin boshchiligidagi bezorilar to dasiga qo shilib qolishi, odam o ldirishiga olib kelgan sabablar ʻ ʻ ʻ ko rsatib beriladi. Shuningdek, Qamariddinning o g rilik ko chasiga kirib ʻ ʻ ʻ ʻ ketishining sabablari ochiqlab beriladi. Yozuvchi aytganidek, hech bir inson jinoyatchi bo lib tug ilmaydi. Ularning bu hayotiga nima sababchi? Albatta ʻ ʻ o sha davrning muhiti, ota-ona tarbiyasidir. “Alvido bolalik” asarini ham ʻ mashhur yozuvchining detektiv asarlar turkumiga qo shish mumkin. Adib ʻ 7 Aslanova Kh. Genre features of the first turkic divans and artistic composition of Gadoi divan // The Way of Science. International scientific journal. Volgograd, 2019-№ 5 (63). –P.33- 37. (Global Impact Factor 0.543). 27 ayrim tadqiqotlarda bir qadar sun’iylik hollari kuzatilishidan ham k о ‘z yumib b о ‘lmaydi. Jumladan, milliy roman genezisini g‘arb va rus romanchiligiga bog‘lash va modern roman tabiatini Xose Ortega-i-Gasset nazariyasi asosida ochishga urinishlar k о ‘zga tashlanmoqda. Vaholanki, har qanday “modern” hodisasi milliy tafakkurning yangilanishi asosida yuzaga keladi. Bu jarayonda birlamchilik mavqei hamisha Sharqona tafakkur tarzi tomonida b о ‘ladi. Tashqi ta’sir esa hamisha ikkilamchidir. 2 О ‘zbek romanlari ichki tabiatida paydo b о ‘lgan jiddiy о ‘zgarishlarni qiyosiy va qiyosiy-tipologik aspektda о ‘rganishni niyat qilgan ayrim adabiyotshunoslarimiz esa XX asr о ‘zbek romanchiligi hikoya tarzining jahon adabiyoti kontekstidagi о ‘rni va rolini belgilashda M.Baxtin, X.Ortega-i-Gasset, D.Dyurishin va V.Kojinovlar konsepsiyasigagina tayanadilar. Jumladan, О ‘.Xoshimov romanlarining hikoya tarzi va kompozision-uslubiy tarkibidagi о ‘ziga xosliklarni U.Folkner ijodi bilan qiyoslashga urinish hollarini uchratamiz.Shubhasiz, О ‘.Hoshimov izlanishlari jahon adabiyotida kechgan badiiy-estetik taraqqiyotga hamohang, muayyan qonuniyatlarga tayanuvchi jarayondir. Ammo “Ikki eshik orasi” asari arxitektonikasi va bayon tarzi U.Folknerning “Kogda ya umirala” asaridan k о ‘ra, 60-yillardan e’tiboran romanchiligimizda kechgan jiddiy shakliy- uslubiy izlanishlar bilan ham chambarchas bog‘liqdir. Jumladan, A.Muxtorning “Chinor” romanidan boshlanib, 80-yillarning ikkinchi yarmida yangi bosqichga k о ‘tarilgan taraqqiyot tendensiyalari, xususan hikoya tarzi va uslubiy yangilanishlarning transformasiyaga uchrashi hodisasini misol qilish mumkin. Binobarin, hali rus tiliga tarjimasi ham “Ikki eshik orasi” nashridan keyin amalga oshirilgan U.Folkner romanini qiyosga tortishdan k о ‘ra, uni yuqoridagi jarayonlar bag‘rida olib kuzatish mazkur roman mohiyatini kengroq inkishof qilish imkonini bergan b о ‘lar edi. 2 www.wikipedia.com 10 beriladi. Cho l, unda yashavchi aholining turmush tarzi, hayoti bilanʻ boshlanadi. Qahramonimiz Rustam harbiy xizmatdan qaytib biror bir ishni boshini tutmagan, oxir- oqibat ilon ovchilariga qo shilgan. Hikoya bugungi ʻ kun va o tmish ya ni 9-10 asrlar orasida bo lgan vaqt haqida so zlaydi. ʻ ʼ ʻ ʻ Bunda bosh qahramonlar Mahmud G aznaviy, Ibn Sino, Abu Saxl, Beruniy, ʼ Husaynlardir. Mahmud G aznaviy buyrug i bilan ular safarga yo l olishadi. ʼ ʻ ʼ Bu safarda ular butun boshli cho ldan o tib borishlari lozim edi. Hayot ʻ ʻ gardishi bilan cho l-u biyobonga tushib qolgan allomalar girdirobga uchrab ʻ bor-yo q safar anjomlaridan ajralib qolishadi. Yo lda sahro o rtasidagi bir ʻ ʻ ʻ yam-yashil yalanglikka uchrab ko zlariga ishonishmaydi. Bu yerda bir juvon ʻ va bir xasta onaxonga duch kelishadi. Ibn Sino xasta ayolni bu ahvolda ko rib chidab turolmay, yalanglikka bor giyohlardan va ilon po stidan ʻ ʻ xizirob tayyorlab ayolni davolaydi. Ibn Sino uxlaganda tushida ayol bilan bo lib o tgan voqealarni ko radi. Unda ayol faqat chaqaloqlarni qumga ʻ ʼ ʻ ko mardi, so nggi bora yonidagi juvonning bolasini qumga ko mgandi. ʻ ʻ ʻ Cho chib uyg onib ayoldan qilgan ishlarini so rab biladi. Cho rilarning ʻ ʻ ʻ ʻ farzand ko rishi man etilganligi uchun ham ayolning 6 farzandi qumga ʻ ko mib o ldirilganligini ma lum bo ladi. Farzandidan ayrilgan ayolga ʻ ʻ ʼ ʻ yonidagi juvonning ham farzandini o ldirish topshirilgani dars ustiga ʻ chipqon bo lgan desak adashmaymiz. Ayol yashashni istamasi, uni ʻ qutgarganlarida bu hayotda yana azob chekishidan xafa edi. Ilojini topa olmagan Ibn Sino va allomalar tayyorlagan xiziroblarini shu yerga ilon po stiga o rab, quduq tubiga tashlab ketishga majbur bo lishadi. Vaqt o tib ʻ ʻ ʻ ʻ qaytib kelgan Ibn Sino na bu yalanglikni va na quduq ostidagi Xizirobni topa oladi. Ammo, shuning o zi bilan ham ayolning joni saqlab qola oladi. ʻ Zamonamiz qahramoni ham shu quduqqa duch keladi va tubida yotgan jonsiz ilonni keraksiz deb tashlab ketadi. Ammo, ilonni o sha xizirobga tilini ʻ tegirganini ko rmay bu yerdan tepaga ko tariladi. Biroz vaqt o tgach ilon ʻ ʻ ʻ 26 zamonga ag darish mumkin emas. Chunki zamonni ham insonlar yaratadi.ʻ Demak bu achchiq qismat egalarining ayanchli taqdiriga zamon emas,zamondoshlar aybdor! Yaxshi insonlar ham bor,balki ular ko pdir ʻ ham. Lekin qaysidir ma noda kimdir qo rqoqlik qilgani uchun, kimdir ʼ ʻ loqaydlik qilgani uchun gunohkordir. Jamiyatda ildiz olib ketgan poraxo'rlik, boqibeg'amlik kabi illatlar insonlar taqdirini qanchalik yomon tarafga o'zgartirishini Keldiyorovlar oilasini qismatida ko'rishimiz mumkin. Bolaga faqat moddiy ehtiyojlarini qondirib yaxshi tarbiya berib bo lmasligi asarda shu oila misolida yaqqol ʻ ochib berilgan. Yaxshi chin ma noda ezgulik timsoli bo lgan qahramonlar ʼ ʻ ham bor qissada. Masalan,Mayor Soliyev halol, to'g'risiz, o'z ishini yaxshi biladigan, haqiqatdan yuz o'g'irmaydigan, ahdida sodiq qoluvchi inson sifatida kitobxon mehrini qozonadi. Ichkilik, giyohvandlikka o'xshash illatlar inson hayotini izdan chiqarishi aniq. Kitob so ngida ko pgina ʻ ʻ qahramonlar taqdiri mavhumligicha qoladi. Bu esa asarning qiymatini yanada oshiradi. Yaxshi kitobxon asarni o qib yakuniy nuqtani ham o zi ʻ ʻ qo yishi aniq. "Alvido, bolalik" asari xalqona, tushunarli tilda yozilgan. ʻ Qahramonlar o'rtasidagi suhbatlar sizga, menga juda tanish, sababi biz bu so'z va ibolarlarni deyarli har kuni foydalanamiz. Bu asar har qanday o quvchini o ylashga majbur qiladigan,hayot maktabi desam adashmasligim ʻ ʻ aniq...! 5 II.Bob.Tohir Malik hikoyalarining o ziga xos jihatlari ʻ 2.1.Tohir Malik “Shaytanat” kitobi haqida 5 Валихўжаев Б. Ўзбек адабиётшунослиги тарихи. – Тошкент: Ўзбекистон, 1993. 20 Kirish Mavzuning dolzarbligi: Tohir Malik XX asr boshlaridagi o zbekʻ ziyolilari faoliyatini o rganib, Abdulla Avloniy hayoti misolida “Savohil” ʻ (1987, avval “Qaldirg och” nomida nashr etilgan) romanini va Mirzakalon ʻ Ismoiliy xotirasiga atab “Ozod inson haqida qo shiq” (2008) qissasini yozdi. ʻ Bu mavzu keyinchalik “So nggi o q” (1990), “Ov” (1997) qissalarida davom ʻ ʻ etdi. “So nggi o q” asosida yetti qismli telefilm yaratildi. Uning ma naviyat ʻ ʻ ʼ masalalariga, axloqiy qadriyatlarga bag ishlangan “Bir ko cha, bir kecha” ʻ ʻ (1988), “Iblis devori” (2006), “Eng kichik jinoyat” (2007) asarlari ham kitobxonlarga manzur bo ldi. “Iblis devori” asosida badiiy film suratga ʻ olindi. Adib insonning ma naviy-ruhiy olamini tadqiq etishga ko p e tibor ʼ ʻ ʼ qaratdi. Buning samarasi o laroq “Jinoyatning uzun yo li” (2001), “Ayovsiz ʻ ʻ ilon” (2009), “Aql va Oqil” (2010), “Kelinlar daftariga” (2010), “Tilingni asra”, “Mehmon tuyg ular” ma rifiy asarlari hamda uch kitobdan iborat ʻ ʼ “Odamiylik mulki” (2012) asari dunyoga keldi. Tohir Malikning yana “Alvido… bolalik” (1989), 5 kitobdan iborat “Shaytanat” (1994,1995,1997,2001,2011), “Murdalar gapirmaydi” (1994), “Yomonlikdan yiroq bo ling” (2001), “Talvasa” (2007), “Tilla kalamush” ʻ (2007), “Voy, onajonim” (2009), “Sohilsiz dengiz”, “Padarkush” (2011), “Samum” (1-2 kitob, 2012–2013), “Charxpalak”, “Halovat”, “Shaytanatning jin ko chalari”, “Nomus”, “Kuyov bola, sizga aytar so zim bor” (2012), 12 ʻ ʻ jildli “Tanlangan asarlar“, Munojot” (2013), “Umidlar dashti”, “Umidimiz yulduzlariga” (2014), “Po rtanali ummonda suzar hayot qayig i (1-2 kitob, ʻ ʻ 2015) kabi roman, qissa, hikoyalar, badealar kitoblari nashr etildi. Kurs ishining maqsadi : O’quvchilarni Tohir Malik hayoti va ijodi bilan tanishtirish Kurs ishining vazifasi : Tohir Malik asarlarining badiiy falsafiy tahlil qilish 2 Sharq mumtoz adabiyotida islom dinining g‘oyaviy, badiiy, mavzu va mohiyat jihatidan aks etishi turli davrlarda turlicha daraja va yo‘nalishda amalga oshirilgan. Xususan, islom g‘oyalarining, shariat asoslarining badiiy adabiyotda aks etishini Turkiston piri Xoja Ahmad Yassaviy ijodi misolida olib qaralsa, o‘ziga xoslik bilan birga fikr va badiiy ifodada ko‘zga tashlanadi. Yassaviy tariqatining to‘rt asosi - shariat, tariqat, ma’rifat, haqiqat singari bosqichlarining Xoja Ahmad Yassaviy «Devoni hikmat»ida aks etganining guvohi bo‘lamiz. Davr o‘tishi bilan islom aqidalariga bo‘lgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri qarashlar ham o‘zgarib, takomillashib bordi. Ahmad Yassaviy yashagan (XI asrning ikkinchi yarmi) davrdan ancha vaqt o‘tib XV asrdan boshlab islom dunyosida yana bir oqim - naqshbandiylik tariqati yuzaga keladi. XIV asrdan keyin O‘rta Osiyoda mashhur bo‘lgan naqshbandiylik tariqati g‘oyalari to hanuz o‘zining ahamiyatini saqlab qolgan. Ahmad Yassaviy asos solgan Yassaviyya tariqatida to‘rtta bosqich mavjudligi hammaga ayon. Xojagon tariqatida esa sakkiz rashha amal qiladi. Bular: birinchi rashha - «Xush dar dam», ikkinchisi - «Nazar bar qadam», u с hinchisi - «Safar dar vatan», to‘rtinchisi - «Xilvat dar anjuman», beshinchisi – «Yodkard», oltinchisi – «Bozgasht», ettinchisi – «Nigohdosht», sakkizinchisi – «Yoddosht». Yuqorida sanab o‘tilgan rashhalarning har birida ma’lum vazifalar, shartlar belgilab qo‘yilga’ ‘n bo‘lib, tariqat yo‘liga kirgan solik shu bosqich talablaridan o‘tishi lozim. Islom dinining muqaddas manbalari – Qur’oni karim va Hadisi shariflar asosida yuzaga kelgan naqshbandiylik tariqati rashhalari faqatgina diniy doirada, diniy shaklda qolib ketmaydi. Bu tariqatning juda ko‘p g‘oyalari badiiy adabiyotda ham aks eta boshlaydi. Jumladan, Sharq mumtoz adabiyotining forsiy va turkiy tillarda yaratilgan qator badiiy asarlarida 15 Kurs ishining ob'ekti: Tohir Malikning "Alvido bolalik" qissasida o smir bolalarning taqdirlari tahliliʻ Kurs ishining predmeti: Tohir Malikning "Tiriklik suvi" va “Alvido bolalik” asari hikoyasining o ziga xos jihatlari ʻ Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 3 qaramasdan, “Shaytanat” o zida haqqoniylik kasb etadi. U yaxshilik vaʻ yovuzlik haqidagi klassik kurashni yangi bosqichga olib chiqadi. Uning qahramonlari biz o rgangan mutlaq yaxshi va mutlaq yomon obrazlar ʻ ramkasidan tashqarida tura oladi. Shu sababdan biz Asadbek, Elchin, Mahmud yoki boshqalarga aniq ta rif bera olmaymiz. Voqealar lahza sayin ʼ hech kutilmagan yo nalishda o zgarib boradi, bu esa kitobxonni oxiriga qadar ʻ ʻ kitobda ushlab turadi. Asadbek personaji voqealar rivoji davomida o zida bir ʻ paytlar yo qotilgan insoniy qiyofani qayta tiklab boradi. Bu uning o ng qo li, ʻ ʻ ʻ hech qanaqa ifloslikdan qaytmaydigan Kesakpolvondan tobora uzoqlashib, o z hokimiyatini sadoqatli va nisbatan adolatli Chuvrindiga qoldirishga qaror ʻ qilganida ilk bor namoyon bo ladi. ʻ Kesakpolvon hokimiyat va kuchning qora tomoniga o zini sotgan ʻ qahramon sifatida gavdalanadi. U haqiqat Shaytanatdagi jallod — bu uning o zi cho tal olib turadigan odamlarning uyiga bostirib kirib, begunoh qizlarini ʻ ʻ zo rlab ketishida, narkotikdek zahri qotilni savdosini qo llashda ham aniq ʻ ʻ ko rinadi. Mahmud esa Asadbekka intihoga qadar sodiq qoladi, o z o limini ʻ ʻ ʻ sezsa ham vijdoni va Bek akasining qaroriga qarshi bormaydi. Uning falokatli o limida ham Shaytanat ko proq aybdordir. Zero, bu olam ʻ ʻ yaxshilikni o zida mavjud qila olmaydi. ʻ Romanda Asadbekning fe li fleshbeklar orqali yaxshi tasvirlanadi. ʼ Misol, uning yuziga “xalq dushmani o g li” deya sinfdoshlari tupurgan. ʻ ʻ Asadbek — qalbida dunyoga va uning adolatsizligiga nisbatan mislsiz nafrat uyg ongan bolakay. Uning hayotdagi bo lajak qilmishlarining asosiy ʻ ʻ motivi ham bolalik travmalariga uzviy bog liq. Asarda Tohir Malik kontrast ʻ usuldan ustalik bilan foydalangan. Ya ni garchi Shaytanatdagi ifloslik va ʼ shahvoniy nafsni yashirmay ochiqlasa-da, deyarli har bir bobni muqaddas so zlar va turli ibratli hadis va oyatlar bilan boshlaydi. Jumladan, ʻ Asadbekning o ladigan kasallikka chalingani aytilsa-da, muallif o quvchiga ʻ ʻ 24 yetovidagi zulmkorlar mamlakati deb atab, “ehtiyot bo’ling, jigarlarim, bu ko’chaga yaqin yo’lamang. Boshi berk bu ko’chaning adog’ida faqatgina azob topasiz,” demoq niyatida yozdim" O ylaymanki "Alvido bolalik"asariʻ ham mana shu niyatning davomi sifatida yozilgan. Bu shunday asarki o qigan kitobxon o yga to ladi. G am-tashvish hammada bor. Alloh bir ʻ ʻ ʻ ʻ insonga dardni, shu insonning yelkasi ko taradigan darajada beradi. O smir ʻ ʻ bir bola bu hayot tashvishini qanday yengib o tsin,unga o rgatuvchi ʻ ʻ yo q,hol-ahvol so rguvchi yo q, yelkadosh bo lish o rniga o z yukini ham ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ bolaning gardaniga osadigan loqayd va beaqil ota-onalar, ustozlar xattoki butun bir jamiyat bor xolos. Hayot va hayol orasida farq ko p. Hayolda ʻ hamma narsa bo lishi mumkin, ammo oxirida barchasi yaxshilik bilan yakun ʻ topadi. Ertaklarda, dostonlarda,kinolarda umuman olganda baxtli yakun barchasida. Ammo hayotda dard sira tugamaydi. Baxtli yakun bo lmaydi. ʻ Bir-birini quvib o tayotgan kunlar yangidan yangi muammolarni yetaklab ʻ keladi. Faqat shukr va sabr qilishni bilgan insongina baxtning ta mini his ʼ qiladi. "Alvido bolalik"asaridagi bolalarning hech biriga yaxshi o rnak ʻ uchramadi, ular qaytib bo lmas yo llarga kirishdi . Asar fojiali tarzda yakun ʻ ʻ topdi. Bu hayolot emas,bu hayot achchiq hayot. Mana shuning uchun ham uni hayotiy asar, hayotning bir parchasi desak mubolag a bo lmaydi.Asarni ʻ ʻ asosan, maktab yoshidagi kitobxonlarga tavsiya qilgan bo'lardim. O'ziga tengqur yoshlarning taqdiriga befarq bo lmasdan,ular to g risida fikr ʻ ʻ ʻ yuritishi, ularning dardini his qilishi,hayolan ularga to g ri yo lni ko rsatishi ʻ ʻ ʻ ʻ kitobxonlarga yaxshi tarbiya maktabi bo lishi aniq . Asror, Salim va Dilfuza ʻ singari murg'ak qalblar egalari vaziyat, zamon,davr qurbonlaridir. Ular xato yo lni o zlari istab tanlashmadi, ularni muhit shu botqoqqa itardi. Asrorning ʻ ʻ aqilli,ilg or, ijodkor o quvchi ekanligini hisobga olsak, uning bu tubsizlikka ʻ ʻ kirib ketishi butun bir tuzum uchun ham katta yo qotishdir. Bir qarashda ʻ Asror xavas qilsa arzigulik o quvchi, ammo u birgina "Baxtli bolalik"haqida ʻ 18 Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati:ʻ 1. Toxir Malik. Nasf kishanlari. T.: "Yangi asr avlodi", 2018. 2. www.wikipedia.com 3. Мухиддинов М. Комил инсон-адабиёт идеали.-Тошкент: Маънавият, 2005 й. 4. Баракаев Х. Тасаввуф ва Хожа Аҳрори Валий. – Самарқанд: Суғдиёна, 1997. 5. Валихўжаев Б. Ўзбек адабиётшунослиги тарихи. – Тошкент: Ўзбекистон, 1993. 6. Aslanova Kh . Herat in Gadoiy’s poetry // UDC 82. Ученый XXI века. Международный научный журнал. Россия , 2019-№ 6-1 (53). - P.88- 90. 7. Aslanova Kh. Genre features of the first turkic divans and artistic composition of Gadoi divan // The Way of Science. International scientific journal. Volgograd, 2019-№ 5 (63). –P.33-37. (Global Impact Factor 0.543). Qo’shimcha adabiyotlar 1. XX asr o zbek hikoyalar antologiyasi. Toshkent. 2013- yil . ʻ 2. Abu Ali ibn Sino "Tib qonunlari. 3. Ziyo.Net. WWW. 4. Bahodir Karimov "Ruhiyat alifbosi" Toshkent 2017-yil 30 nasridan, shuningdek, adabiyotimizning porloq sahifasi b о ‘lgan jadid adabiyotidan ajralgan hodisa emas. 1.2. Yozuvchi Tohir Malikning “Nafs kishanlari” asari badiiy va falsafiy tahlili Adabiyot, unda yoritilajak har bir muammoli masala, xoh katta, xoh kichik bo‘lsin, atroflicha o‘rganish va tadqiq etish bugungi kunda dolzarb ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, asos-o‘zagini islomiy qadriyatlar tashkil etgan Sharq mumtoz adabiyotini bugungi kunda yangich а qarashlar, haqqoniy yondoshuvlar asosida tekshirish, o‘rganish kelajak yosh avlodni tarbiyalash borasida muhim yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. Ma lumki, har bir inson o zining qisqa muddatlik umrida ko plab fikrlarʼ ʻ ʻ qarama-qarshiliklariga duch keladi. Bunday vaziyatlar xoh u butun bir yurt boshlig'i bo lsin, xoh yetuk ziyoli inson, xoh oddiy xammol, har birida ʻ uchrashi mumkin. Xususan, serqirra ijodkor, o tkir qalam sohibi Tohir Malik ʻ ham shu kabi o y kechinmalarni boshidan o tkazgan va ularni qog ozga ʻ ʻ ʻ tushirgan.Yozuvchi o zining “Nafs kishanlari” nomli asarida ushbu ʻ kechinmalarni aks ettirgan. Mazkur to plamdagi fikr va qarashlar aynan bir ʻ mavzu doirasida emas. Lekin u mazmuniy jihatdan bir-biriga bog liq. Izoh ʻ joizki, asarning tub mazmuni inson iymonini kemiruvchi nafsning ofatlari xususidadir. Shu o rinda asardagi bir parchani keltirsak: ʻ “Shirin dunyoning shirin tillari Aqlsiz aqlimning aqlini oldi. Va... kula-kula lahadga kuzatib qoldi” [1.5]. Ushbu parchada inson tug ilganidan boshlab hayoti davomida bu omonat ʻ dunyoda o tkinchi ne matlarga ishonib, xoyu havasga berilishi tufayli o z ʻ ʼ ʻ o zligini yo qotishi va shu tariqa, iymonining kuchsizlanishiga sabab bo ladi. ʻ ʻ ʻ 12 1.3. Tohir Malikning "Alvido bolalik" qissasida o smirʻ bolalarning taqdirlari tahlili Hech o ylab ko rgânmisiz bolalik qachon yakun topadi? Siz o z ʻ ʻ ʻ bolaligingizga qachon alvido degansiz, yoki hali ham bolamisiz? Ba zi ʼ insonlar aqlini tanidimi ulg ayadi, ba zi insonlar bo lsa umrining ʻ ʼ ʻ so nggigacha bola bo lib qoladi. Yana bir toifa odamlar o z vaqtida ʻ ʻ ʻ bola,o smir,yosh, o rta yosh bo lib havas qilarli darajada keksayishadi. Men ʻ ʻ ʻ hozir jismoniy ulg ayish haqida emas manan ulg ayish haqida ʻ ʻ aytmoqchiman. Bu uch toifa insonlar ichida fikrimcha eng qiyini bolaligi bo lmagan, go daklikdan hayot tashvishlariga qorishib ketgan,o z umr ʻ ʻ ʻ yo lini o zi tanlay olmaydigan, hattoki orzu qilishdan ham qo rqadigan, ʻ ʻ ʻ bolalik so zini baxt so zi bilan bog lay olmaydigan insonlar bo lsa ajabmas. ʻ ʻ ʻ ʻ Atoqli adib o zbek qissasiga fantastik janrni olib kirgan Tohir Malik ʻ o'zining "Shaytanat" asari bilan deyarli barcha o'zbek va jahon xonadonlariga kirib borgan, xalqimiz ma'naviy kamolotiga o'z hissasini qo'shgan yozuvchidir. Uning detektiv usulda yozilgan asarlari, shubxasiz, yoshlari orasida eng ko'p o'qiladigan kitoblardir. Shu o'rinda "Alvido, bolalik" asarini ham mashhur yozuvchining detektiv asarlar turkumiga qo'shish mumkin. Adib asarda har doim muhim hisoblangan "tarbiya" masalasiga e'tibor qaratgan. Asar qahramonlari ayni psixologik o'tish davrida bo'lgan o'smirlardir. Mana shu muhim paytda tarbiyasiga e'tibor qaratilmagan yoshlar jinoyotning qaytib bo'lmas olamiga kirib ketishadi.Tohir Malik shunday deydi: “Men o’smirlar va yoshlarning jinoyat ko’chasiga kirib qolayolganlariga befarq qarab turolmayman. Bolalar axloq tuzatish koloniyalariga har borganimda yuragim eziladi. Ozod, erkin yashab, hunar o’rganadigan bolalar bu yerga qanday tushib qoldilar?! Nahot jinoyat olami ularga jozibali ko’rinsa?! Men jinoyat olamini ,,Shaytanat”, ya’ni shaytonlar 17 Tohir Malik hayoti va ijodi , hikoyalarining o ziga xos jihatlariʻ Mundarija: Tohir Malik hayoti va ijodi, hikoyalarining o ziga xos jihatlari ʻ ............................... 1 Mundarija: .................................................................................................................. 1 Kirish ......................................................................................................................... 2 I.Bob.Tohir Malik asarlarining badiiy falsafiy tahlili ................................................ 4 1.1. Tohir Malik hayoti va ijodi. ................................................................................ 4 1.2.Yozuvchi Tohir Malikning “Nafs kishanlari” asari badiiy va falsafiy tahlili ........................................................................................................................ 12 1.3.Tohir Malikning "Alvido bolalik" qissasida o smir bolalarning taqdirlari ʻ tahlili ........................................................................................................................ 17 II.Bob.Tohir Malik hikoyalarining o ziga xos jihatlari ʻ ........................................... 20 2.1.Tohir Malik “Shaytanat” kitobi haqida .............................................................. 20 2.2.Tohir Malikning "Tiriklik suvi" va “Alvido bolalik” asari hikoyasining o ziga xos jihatlari ʻ ................................................................................................... 25 Xulosa ...................................................................................................................... 29 Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati: ʻ ......................................................................... 30 1 tamomlab, hozirgi Milliy universitetning kechki jurnalistika fakultetiga о ‘qishga kirdi. Kunduzi qurilishda duradgor, g‘isht teruvchi b о ‘lib ishladi. 1965 yili maktabda kimyo laboratoriyasida ishladi. Kunduzgi ish, kechki о ‘qish ijodga salbiy ta’sir qilmadi. О ‘qishdan qaytganda, tunlari ijod bilan shug‘ullanishda davom etdi. Ustoztog‘aning: “ О ‘zing yaxshi bilmagan narsani yozma”, “Boshqalar yurgan y о ‘ldan yurma, ijodda о ‘z s о ‘qmog‘ingni top”, degan ikki о ‘gitiga amal qildi. 1 Bolalar uchun hikoyalar yozib, shu y о ‘lda badiiy ijod sirlarini о ‘rgangan Tohir Malik о ‘zbek adabiyotida kam e’tibor berilgan fantastika janriga aynan talabalik yillari q о ‘l urdi va bir qator asarlir bilan kitobxonlar e’tiborni о ‘ziga tortdi. Uning talabalik yillari yozilgan “Hikmat afandining о ‘limi” asari о ‘zbek adabiyotida fantastika y о ‘nalishida yozilgan birinchi qissa sanaladi. Shundan s о ‘ng uning bu y о ‘nalishdagi bir qator hikoyalari, “Falak”, “Somon y о ‘li elchilari”, “Tiriklik suvi”, “Zaharli g‘ubor” (keyinroq “Vasvasa” nomi bilan qayta ishlangan) qissalari, “Devona” romani (dastlab “Chorrahada qolgan odamlar” nomida nashr etilgan) “Qora farishta” kitobi e’lon qilindi va bu asarlar rus hamda chet tillarga tarjima qilindi. Adib 20-asr avvalidagi о ‘zbek ziyolilari hayoti va faoliyatini о ‘rganib, Abdulla Avloniy hayoti misolida “Savohil” (avval “Qaldirg‘och” nomida nashr etilgan) romanini va Mirzakalon Ismoiliy xotirasiga atab “Ozod inson haqida q о ‘shiq” hujjatli qissasini yozdi. Bu mavzu keyinchalik “S о ‘nggi о ‘q”, “Ov” qissalarida davom etdi. “S о ‘nggi о ‘q” asosida yetti qismli telefilm yaratildi. Uning ma’naviy boylik masalalariga bag‘ishlangan “Bir k о ‘cha, bir kecha”, “Iblis devori”, “Eng kichik jinoyat” asarlari ham kitobxonlarga manzur b о ‘ldi. “Iblis devori” asosida badiiy film suratga olindi. Adib insonning ma’naviy-ruhiy olamini tadqiq etishga k о ‘p e’tibor qaratdi va buning oqibati о ‘laroq “Jinoyatning uzun y о ‘li”, “Kelinlar 1 Toxir Malik. Nasf kishanlari. T.: "Yangi asr avlodi", 2018. 6 Xulosa “Badiiy adabiyot bilan diniy ilm birlashmas ekan,   biz hali ko‘p adashib yuramiz. Badiiy adabiyotdagi bu adashishlar yoshlarni ancha noumid qilib qo‘yishi mumkin”. “Tarixiy asar yozish uchun tarixning o‘zini bilish yetarli emas.   O‘sha tarixning ruhiga ham kirish kerak. Islomni yaxshi bilish kerak. Aks holda asar qahramoni 5 rakaat namoz o‘qiydi. Bir muallif o‘lgan ayolning dafn marosimini tasvirlabdi. Qabristonda o‘sha ayol haqida: “Falonchi opamiz qanday odam edilar?” deb so‘rashadi. Baraka topgur, ayol kishi dafn marosimida bunday so‘ralmaydi. Chunki janozaga erkaklar boradi. Aksariyati marhumani ko‘rmagan, bilmaydi. Qanday qilib o‘sha ayol haqida guvohlik berish mumkin?” Yoshlar tarbiyasiga oid asarlari inobatga olinib, yozuvchiga “Maorif fidoyisi” unvoni berilgan. Shuningdek, Prezident Islom Karimov farmoni bilan “Do stlik” ordeni va “O zbekiston xalq yozuvchisi” faxriy unvoni bilanʻ ʻ taqdirlangan. Yozuvchi Tohir Malik 2019-yil 16-may kuni 72 yoshida vafot etadi. Tohir Malik shifoxonada bo lgan, oshqozon kasalligi bilan bog liq og ir ʻ ʻ ʻ jarrohlik amaliyotidan so ng o ziga kelmagan. ʻ ʻ U Toshkentning Shayxontohur tumanidagi “Shayx Zayniddin” qabristoniga dafn etiladi. 29 Bugun muayyan shaklu shamoyil kasb etib, adabiy y о ‘nalishlari anchagina muayyanlashgan yaqin yigirma besh yillik о ‘zbek romanlarida milliy-adabiy an’analarning qayta b о ‘y k о ‘rsatishi hamda ilg‘or jahon romanchilik maktablarining samarali ta’siri kuzatiladi. Darhaqiqat, romanchiligimizga 80-yillardan e’tiboran hayotga yangicha tafakkur bilan yondashuvchi о ‘zgacha uslub kirib keldi. Lirizm о ‘rnini izchil realizm, romantik sentamentallikni birmuncha qat’iyat egalladi. Roviy timsoliga e’tibor ortdi. 90-yillardan e’tiboran qahramonlarga b о ‘lgan munosabatda murakkabliklar k о ‘zga tashlana boshladi. Bularning aksariyati о ‘tgan asrning 20-30- yillari an’analariga u qadar t о ‘g‘ri kelmaydi. Chunki endilikda romanlarimizda xalq taqdiri qahramon taqdiri y о ‘sinida aks eta boshladi. Nosirlarda anchagina jur’atlilik va qat’iyat, olamga ma’rifatli g‘oya bilan qarashga intilish paydo b о ‘ldi. Roman poetikasida asotirlar, afsona va rivoyatlar katta о ‘rin tutib, kompozisiya tarkibiga singib keta boshladi. Hatto parallel majoziy y о ‘nalishni tashkil etib, roman matnida mustaqil va tugal о ‘rin tutdi. Ularning adabiy-badiiy funksiyasida о ‘zgarishlar sodir b о ‘ldi. Natijada, k о ‘plab yangi k о ‘rinishdagi: tarixiy-konseptual, tarixiy-polifonik, tarixiy-biografik, mistik-fantastik singari romanlar paydo b о ‘ldi. Shuning uchun b о ‘lsa kerak, adabiyotshunosligimizda keyingi yillarda yaratilayotgan о ‘zbek romanlaridagi G‘arb va jahon romanchiligi an’analariga ergashish hollarini kuzatish tamoyili ustuvor b о ‘lmoqda. Albatta, о ‘zbek romanining F.Kafka, A.Kamyu, J.Joys, U.Folkner, G.G.Markes, X.Xesse, F.M.Dostoyevskiy va boshqa о ‘nlab vakillari ijodiga qiyosan о ‘rganilishini mutlaqo ijobiy hol sifatida baholamoq lozim. Shuningdek, biz M.Baxtin, Y.Borev, Xose Ortega-i-Gasset, Z.Freyd, E.Fromm singari adabiyotshunosu estetlarning nazariy qarashlari asosida tahlilu tadqiq etish an’anasi shakllanayotganligi kabi “ergashish” va о ‘zlashtirish jarayonini ham zinhor inkor etmoqchi emasmiz.Ayni paytda, 9 Holbuki, inson shu tariqa umr kechirar ekan, u har qanday tubanlikka ham qo l urishi mumkin.Yana bir misrada esa shunday deyiladi: “Kutyapti intiq,ʻ Kimnidir Jahannamning olov gullari” Ushbu jumla yuqoridagi misraning mantiqiy davomi deyish mumkin. Bundan ko rinib turibdiki, har birimiz ʻ iymonsiz, Alloh amrini unutib o z burchimiz, vazifalarimizni ado etmas ʻ ekanmiz kuni kelib, jahannamning otash olovida yonmog'imiz aniq. Shu o rinda, ijodkorning badiiy so z qudratini naqadar go zal ifoda etganini ta rif ʻ ʻ ʻ ʼ etmoq kerak: olov gullar, bu o ta ma noli va ajib o xshatish desak ʻ ʼ ʻ adashmagan bo lamiz. Bu yozuvchining naqadar mahoratli ijodkor ʻ ekanligining yana bir isboti deyish mumkin. Navbatdagi misrada esa yozuvchining tanqidiy tahlil qila olgan va jumladan, o'xshatishdan mohirona foydalangan desak xato qilmagan bo lamiz: ʻ “Oppoq dasturxon erur Ka'ba - kimdir kiradir kirlangan kirlarin to kmoqlik uchun ʻ so ng... yana bemalol kirlanish uchun” [1.6]. ʻ Yuqorida ta’kidlab o tilganidek, ushbu satrlarda holatni tanqidiy ʻ baholash g oyat mohirona amalga oshirilgan.Yozuvchi qalamga olgan ushbu ʻ holat anchayin achinarli hol. Negaki, hozirgi bizni o rab turgan olamda ʻ qanchadan qancha soxta iymon keltiruvchilarni uchratish mumkin. Ularning aqidasi bo yicha Allohning uyi bo lmish Ka'baga qilgan tashrifi ularning ʻ ʻ qilgan razilliklarini yuvib yuboradi, nainki, avvalo inson o z qalbini, ʻ vijdonini doimo har qayerda, har bir amalda pok tutmog i joiz.Muallif ham ʻ bu satrlar orqali ularning qilgan ko zbo yamachiliklari to g ri emasligini ʻ ʻ ʻ ʻ aytib o tadi. ʻ Adib kinoya va mubolag alardan har bir asarida, xususan ushbu falsafiy ʻ o ylarida ham mahorat bilan foydalangan desak mubolag a bo lmaydi: ʻ ʻ ʻ “Halollikdan doston to qiydi ʻ 13 e tibor bering: “Dunyoda o g ridan boshqa hech kim inson taqdirini hal qilishʼ ʻ ʻ huquqiga ega emas!” Mana shunday zulm olamini biz bilishimiz kerakmi? Albatta, kerak. Farzandlarimizni bu olam ta siridan himoya qilishimiz uchun ʼ ham kerak. Men shunday bo lar degan maqsadda qo lga qalam olgan edim. ʻ ʻ Agar biron-bir asar tarbiyaga xizmat qilmas ekan, yozuvchining urinishlari zoye ketibdi deb hisoblayman. “Qozonga yaqin yursang, qorasi yuqadi…” degan maqol bor. Shaytonlar olamini o sha qora qozon deb tasavvur qilaylik. ʻ Bu qora qozon ko zga ko rinmaydi. Shunday ekan, unga yaqinlashish, ʻ ʻ qorasini yuqtirish xavfi bor. Aziz yoshlarimizni bu xavfdan kim ogoh etishi kerak? “Dolg ali zamon, adolatsiz jamiyat, og ir ijtimoiy muhit tufayli boshiga ʻ ʻ hayotning turli sinovlari, ayanchli ko rguliklari tinimsiz yog ilsa-da, insoniy ʻ ʻ fazilatlaridan batamom mosuvo bo lmagan, qalbida or-nomusni saqlab ʻ qolgani bilan kitobxonlarning sevimli qahramoniga aylanib ulgurgan Asadbekning hayotida sodir bo ladigan voqea va hodisalar mana shu besh ʻ qismlik to plamda o z nihoyasiga yetadi. Qahramonlarning shaxsiyati va ʻ ʻ ularning turmush tarzi, xarakter xususiyati, ijtimoiy turmush tarzi bilan bog liq keskin va shu bilan bir qatorda kitobxonlar uchun qiziqarli bo lgan ʻ ʻ voqeliklar rivoji o tkir syujetli “Shaytanat” asarining asosini tashkil etadi. ʻ “Shaytanat” to plamining birinchi qismi “Qasos”, ikkinchi qismi “Non ʻ bergan jon olmaydi”, uchinchi qismi “Semirgan chumoli”, to rtinchi qismi ʻ “Oqqush qo shig i”, beshinchi qismi “Azozil do koni” deb nomlandi. ʻ ʻ ʻ Qismlarning har biri alohida nomlangani va har bir qism alohida kitob sifatida nashr etilgani ham kitobxonlar uchun ayni muddaodir. “Umr qismat dedim, balki peshonamga yozilgani, Xudo urgan Shaytanatning shaytonlari chiqdi yo ldan”. ʻ O z vaqtida o zbek adabiyotiga kriminal drama janrini muvafaqqiyatli ʻ ʻ olib kirgan asar “Shaytanat”dir. Barcha badiiy to qimalari va bo yoqlarga ʻ ʻ 23 “Taqdir taqozosi bilan tog‘amning uylarida tug‘ilibman, yozuvchilik ehtimol menga о ‘shandayoq “yuqqan”dir”, deb eslaydi Tohir Malik. B о ‘lajak yozuvchi barcha tengdoshlari kabi urushdan keyingi qiyinchiliklarni boshidan kechirdi. T о ‘yib non yemaslik, uysizlik, ijarama- ijara k о ‘chib yurishlar... Bular – bolalik xotiralari. U dars tayyorlab о ‘tirgan akalari, opalari yonida о ‘tirib, maktabga bormay turiboq savodini chiqardi. Shuning uchun ham uni olti yoshida K о ‘kcha dahasidagi 40-maktabga о ‘qishga berdilar. Ukaning о ‘qishga qiziqishini bilgan akalari va opalari unga bajonidil yordam berishardi. Katta aka – Botir о ‘zining birinchi stipendiyasiga “Mard yigit” degan kitob sotib olib, ukasiga sovg‘a qildi (Tohir Malikning bir necha ming nushani tashkil etuvchi boy kutubxonasi bor. 1954 yilda sovg‘a qilingan “Mard yigit” uning eng e’zozli kitobi hisoblanadi).1950 yilning oxirida Mirzakalon Ismoiliy “xalq dushmani” degan tuhmat bilan qamaldi. “Kechasi uyg‘onib ketib qarasam, ayam rahmatli qora chiroq nurida d о ‘ppi tikib о ‘tiribdilar,deb eslaydi Tohir Malik,- Q о ‘llari ishda-yu, k о ‘zlarida yosh. “Nega yig‘layapsiz?” deb s о ‘radim. Javob bermadilar. Sababini yillar о ‘tib bildim. Tog‘amning “xalq dushmani” emasligi ma’lum b о ‘lib, “oqlanib” chiqqanlarida ikkinchi sinfda о ‘qirdim. Dastlabki mashqlarim о ‘shanda boshlangan. Ammo dastlabki mashqlarimni tog‘amga k о ‘rsatishga ch о ‘chir edim...1958 yilda Mirzakalon Ismoiliyning “Farg‘ona tong otguncha” romani nashr etilib, shuhrat qozondi. Shu kezlari bolalar ijod uyidagi adabiy t о ‘garakda Tohir dastlabki hikoyalarini о ‘qib berardi. О ‘zbek bolalar adabiyotining yirik namoyondalari Quddus Muhammadiy, keyinroq Qudrat Hikmat boshqargan bu t о ‘garakni Tohir Malik “ijod maktabim”, deb tilga oladi. T о ‘garakdagi muhokamalarda yaxshi baho olgan uning hikoyalari “Gulxan” jurnaliga tavsiya etildi va nashr etildi. Shu bois yozuvchi “Men 1960 yil iyun oyida tug‘ilganman”, deb hazil qiladi. Maktabni 1963 yilda 5 k о ‘chaga yaqin y о ‘lamang. Boshi berk bu k о ‘chaning adog‘ida faqatgina azobli, xorli о ‘lim topasiz”, demoq niyatida yozdim. Yozganlarimni ogohlantirish, deb qabul qilishlaringizni istardim”.“Alvido, bolalik” sahnalashtirilib, Yosh tomoshabinlar teatrida 600 martadan ziyod о ‘ynaldi va hanuz namoyish etilyapti. Shuningdek, Andijon, Sirdaryo, Qashqardaryo teatrlarida ham sahnalashtirildi. Tohir Malik tarjimachilik sohasida ham qalam tebratgan. Karlo Gotssi, Lev Tolstoy, Fyodor Dostoyevskiy, Vladimir Ikskul, Chingiz Aytmatov, Ahiyor Hakimov va turk hamda bulg‘or adiblari asarlarini о ‘zbek tiliga tarjima qilgan. Adib kinodramaturgiya sohasida ham barakali ijod qildi. О ‘z asarlari asosida suratga olingan filmlar ssenariylarini yozish bilan birga “Akademiya”, “ О ‘rgimchak t о ‘ri” badiiy filmlari hamda “Amir Temir davri adabiyoti”, “Sohilsiz dengiz”, “Moshtabib”, “Varaxsha”, “Zulmat saltanati” hujjatli filmlar ssenariylarini yozdi.Tohir Malik tahririyatlardagi faoliyatini talabalik yillari boshlagan. Hozir “Tong yulduzi” deb nomlanuvchi bolalar gazetasida adabiy hodim, b о ‘lim boshlig‘i vazifasida ishladi.Universitetdagi о ‘qishi yakunlangach, harbiy xizmatda b о ‘ldi. S о ‘ng respublika radiosida, “CH о ‘lpon” va G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyotlarda, “Guliston”, “Sharq yulduzi”, “Yoshlik” jurnallarida b о ‘lim boshlig‘i, mas’ul kotib, Bosh muharrir lavozimlarida ishladi. Keyingi о ‘n besh davomida Ichki ishlar vazirligi Akademiyasida о ‘zbek tilidan dars beradi. Yozuvchining bir qator asarlari kitobxonlar orasida о ‘tkazilgan s о ‘rov asosida turli yillarda yillik mukofotlar bilan, xususan G‘afur G‘ulom nomidagi mukofotlar bilan taqdirlangan. Yoshlar tarbiyasiga oid asarlari inobatga olinib “Maorif fidoyisi” unvoni berilgan. Shuningdek, О ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmoni bilan “D о ‘stlik” ordeni va “ О ‘zbekiston xalq yozuvchisi” faxriy unvoni bilan taqdirlangan. 8 I.Bob.Tohir Malik asarlarining badiiy falsafiy tahlili 1.1. Tohir Malik hayoti va ijodi. 1920 yili Marg‘ilon hunarmandlarining oqsoqoli Hobil Mirsoli о ‘g‘li xufton namozidan chiqqan paytida, shunday masjid ostonasida otib о ‘ldirildi. Bu fojia uning о ‘smir yoshidagi о ‘g‘li Abdumalikka og‘ir ta’sir qildi. Avval Farg‘onaga ketib, harbiy maktabga о ‘qishga kirdi. S о ‘ng Toshkentga, mahalliy millat farzandlari uchun ochilgan zobitlar о ‘qishiga keldi.Xuddi shu yillari Mirzakalon ismli yigitcha ham Toshkentga, Erlar bilim yurtiga о ‘qishga keldi. Keyinchalik “Mirzakalon Ismoiliy” nomi bilan mashhur b о ‘lgan bu yigitcha Andijonning Buloqboshi qishlog‘iga tug‘ilgan, s о ‘ng yetimlik ozoriga chidolmay О ‘shdagi xolalarinikiga qochib kelgan, О ‘shda savod chiqargach, ilm istagida poytaxt sari otlangan edi. Keyingi yili singlisi Sanobarni ham Toshkentga olib keldi. Sanobar Qizlar bilim yurtida о ‘qiy boshladi. Abdumalik yosh zobitlar tashkil etgan havasorlik t о ‘garagida, Sanobar esa b о ‘lajak muallimalar qatorida san’at t о ‘garagida qatnashishar edi. Ikkovlari ham dutorni yaxshi chalar edilar. Ikki yosh havasmand san’atkorlar k о ‘rigida tanishdilar va oqibatda oila qurdilar. Abdumalik Hobil о ‘g‘li mashhur sarkarda Mirkomil Mirsharopov boshqargan О ‘zbek diviziyasida Sobir Rahimov kabi zobitlar bilan xizmat qildi. О ‘sha paytda poytaxt Samarqandda edi. Abdumalik bilan Sanobarning t о ‘ng‘ich farzandlari Samarqandda tug‘ildi. Ular besh farzand k о ‘rdilar. Kenjalari Tohir urushdan keyin, 1946 yilning oxirida Toshkentda tug‘ildi. Harbiylar hamisha k о ‘chib yurishgani sababli ularning о ‘z uylari b о ‘lmagan edi. 1945- 1947 yillarda Mirzakalon Ismoiliy Berlinda xizmat qilgani uchun oilasini k о ‘chirib ketgan, uning uyida singlisi oilasi bilan vaqtincha yashagan edi. 4 insho yozishga ham qo li bormaydigan darajada baxtsiz edi. U o ziga o ziʻ ʻ ʻ shunday savol beradi: "Xo sh inshoda nima deb yozay, kechagi voqeani yo ʻ bo lmasa otam bilan to yma-to y yurishimni? Otamning o yinchi xotinga ʻ ʻ ʻ ʻ suykalishinimi? Ming la'nat!" Salim- oilaviy sharoit natijasida adolatsiz jamiyatda g o r fikrlari bilan osongina sodda bir qurbon, jinoyatchi, eng ʻ ʻ achinarlisi yosh bola. Dilfuza shubxasiz nima qilganini anglab yetishga ham ulgurmagan,to g ri noto g rini farqlay olmaydigan murg ak go dak. Ikki ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ oyog i qirqib tashlangan otasining injiqliklari,onasiz qolishning azobini ʻ ko tarsinmi bu yosh qiz yoki hayotda o ziga tog ri yo l izlasinmi? ʻ ʻ ʻ ʻ 4 Qamariddin bolaligi bo lmagan, hayotdan alamzada,odamlarga shubxa ʻ bilan qaraydigan bu obraz egasi avvalo odamda nafrat tuyg usini uyg otadi, ʻ ʻ keyinroq esa o yga toldiradi. Asar voqealari markazida turuvchi bu bola o zi ʻ ʻ qo shib yana bir necha go dakni ham botqoqqa tortib ketadi. Bu ma noda u ʻ ʻ ʼ aybdor. O zgalar taqdirida ham qora iz qoldirgan gunohkor.Ammo uni shu ʻ tubsizlikka yo naltirganlar bor, shunday insonlardan biri uning "g amxo r" ʻ ʻ ʻ onasidir. Ona so zidan so ng yomon tarif aytish mumkinmi? ʻ ʻ - Hozir qo limga miltiq berib qo yishsa-yu darvozadan otam bilan onam ʻ ʻ kirib kelishsa, shartta otardim.Ana undan keyin o zimni ham otib yuborishsa ʻ mayli.Yo q avval sud bo lishi kerak. Sudda gapirishim shart "Bolasini ʻ ʻ tashlab ketgan ota-onaning jazosi shu" deyman "Tirik yetimlar, hammangiz ablah ota-onalaringizni topib,otib yuboring. Yolg on gaplar to qib, ularni ʻ ʻ yaxshi odam qilib ko rsatmang bir-birlaringizga. Ayamay otib tashlang!" ʻ deyman. "Tirik yetimlarga miltiq bering deyman!" deyman! Ana shundan keyin meni otishsa ham mayli". Qamariddinning mana shu so zlarning o zi kitobxonni chuqur o yga ʻ ʻ ʻ toldiradi. Inson yomon bo lib tug ilmaydi. O ylab ko ring a kim yoshligida ʻ ʻ ʻ ʻ yovuz bo laman,qamalasan,qotil bo laman deb niyyat qiladi? Hamma aybni ʻ ʻ 4 Баракаев Х. Тасаввуф ва Хожа Аҳрори Валий. – Самарқанд: Суғдиёна, 1997. 19 Zotan, adibning aksariyat qahramonlari tiynatida о ‘ziga xos bir valiylik mavjud b о ‘lib, ular olam va inson muammolari, yashashning ma’no- maqsadi haqida о ‘ylaydigan BUTUN ODAMlar. Ularning ifodasi esa, atayin qidirib topilgan shaklbozlik b о ‘lmay, olamiy tafakkurga hamohang yuksak mezonlarda fikrlashga moyil yozuvchi dunyoqarashi, hayotsevar ruhining asar yozilayotgan onlardagi kayfiyat-hollariga uyg‘unlashuvi manzaralaridir. О ‘zbek romani qay bir jihati: (milliy kolorit, milliy ruh, о ‘zbakiy tasavvur tarzimizga xos ruhiy murakkabliklarning u yoxud bu qirralarini aks ettirish yoxud shaxsni murakkab tizim sifatida qalamga olishi, til, arxitektonika, fikr va tafakkurga asoslanishi va b.) dan olib qaralganida ham tom ma’nosi ila milliy hodisadir. Binobarin, zamonaviy romanchiligimizda kechayotgan uslubiy-struktural о ‘zgarishlarni N.V.Gogol, M.Bulgakov, F.Kafka yoki boshqa biron rus va G‘arb adabiyoti namoyandasi asarlari bilan qiyoslashda parallelliklarni kuzatishga e’tibor orttirilishi kerak.Nazarimizda, “ о ‘zbek adibining ta’sirlanishi”, “ijodiy о ‘zlashtirishi”ga urg‘u berish istiqbolsiz y о ‘ldir. U yoxud bu asarning jahon adabiyotidagi qandaydir analogi mavjudligini aniqlash va ularni о ‘zaro chog‘ishtirish shu asarning “z о ‘r”ligini emas, aksincha taqlid samarasi о ‘laroq bunyod b о ‘lganligini k о ‘rsatadi. О ‘z ijodiy uslubi, sozi va ovoziga ega b о ‘lish, birinchi navbatda, taqlid bosqichidan yuksalishdir. Turli estetik nuqtai nazarlar avvalambor yozuvchi dunyoqarashida t о ‘qnashib, milliy asosda transformasiyaga uchraydi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, rivoyat, afsona, she’riy parchalar, fantastik makon va reallikning qorishuvi, qahramonlar qiyofasining evrilishi, kinoyaviy mazmunning kuchayishi singari о ‘nlab belgilar, avvalambor, Sharqona asoslardan suv ichadi. G‘arb asosini Sharq ruhi bilan tutashtirmagan munaqqid milliy romanlarimizni baholash mezonlarida adashishi muqarrar. Zotan, hozirgi romanchiligimiz taraqqiyotining sarchashmalari Sharqona tafakkurdan, xalq og‘zaki ijodi va qadimgi о ‘zbek 11 daftariga”, “Halol nima-yu, harom nima”, “Ayovsiz ilon”, “Aql va Oqil”, “Tilingni asra”, “Mehmon tuyg‘ular” (bu mavzu bir necha marta qayta t о ‘ldirilib, “Iymonlashish umidi”, “Tosh qalblarga nazar solinmas” nomlarida nashr etildi) ma’rifiy asarlari hamda uch kitobdan iborat “Odamiylik mulki” risolasi yozildi. Tohir Malik ijodida detektiv tarzi alohida ahamiyat kasb etadi. Adib bu y о ‘nalishga asos soluvchilardan biridir. “Alvido, bolalik” va “Charxpalak” qissalari kitobxonlar tomonidan yaxshi kutib olinib, yillik mukofot bilan taqdirlangach, u “Shaytanat” romani ustida ish boshladi. Asarning t о ‘rt kitobi о ‘n besh yil davomida yozilib, k о ‘p nushada nashr etildi va yigirma qismli film ishlandi. Yozuvchi asarga nuqta q о ‘yish erta deb hisoblab, 2011 yilda asarning beshinchi kitobini nashr ettirdi. Bu orada uning “Murdalar gapirmaydilar”, “ О ‘lim uchburchagi”, “Talvasa” kabi asarlari yozildi.Yozuvchi asarlarini о ‘qigan kitobxon tasvirlangan eng yomon odamdan ham butkul nafratlanmaydi, aksincha, qismatiga achinadi. Nega shunday? Chunki yozuvchi insonlarni, ularning ichki kechinmalarini, ruhiyatlarini sinchiklab о ‘rganadi va kitobxonni ham mana shu ruhiyat olamiga olib kiradi. Uni shu holga solgan sabablarni tahlil qilishga va xulosa chiqarishga y о ‘naltiradi. “Alvido, bolalik” va “Talvasa” yozuvchi ijodida alohida о ‘rin tutadi. Asardagi asosiy g‘oya – hech kim jinoyatchi b о ‘lib tug‘ilmaydi, bolani atrof muhit, jamiyatdagi turli illatlar jinoyatchiga aylantiradi. “Men о ‘smirlar va yoshlarning jinoyat k о ‘chasiga kirib qolayotganiga befarq qarab turolmayman,-deydi adib.-Bolalar ahloq tuzatish koloniyalariga har borganimda yuragim eziladi. Ozod, erkin yashab, о ‘qib, hunar о ‘rganadigan yoshdagi bolalar bu yerga qanday tushib qoldilar?! Nahot jinoyat olami ularga jozibali k о ‘rinsa?! Men jinoyat olamini “Shaytanat”, ya’ni “shaytonlar yetovidagi zulmkorlar olami” deb atab, “Ehtiyot b о ‘ling, jigarlarim, bu 7

Tohir Malik hayoti va ijodi, hikoyalarining oʻziga xos jihatlari

Купить