Tohiriylar davlati tarixi tarixshunosligi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	290.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	12 Март 2025
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

80 Продаж

Tohiriylar davlati tarixi tarixshunosligi

Купить

MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………………………………………………………………………………..……………..………. 3–5
I bob. Tohiriylar davlati tarixshunosligi g arb va fors-tojik olimlariʻ
asarlarida tadqiq etilishi ……………….…………………………………………………………………………........…………….. 6–14
II bob. Tohiriylar davri tarixini sovet va mustaqillik olimlari asarlarida
tadqiq etilishi …………………………………………………………………………………………………….………………….……….... 15–26
Xulosa …………………………………………………………………………………………………………………………………..……..……….. 27–29
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro yxati
ʻ ……………………………………..……...............……... 30-34

Kirish
Kurs ishi mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik yillarida tariximizga bo lganʻ
e’tibor hukumat darajasigacha ko tarildi desak aslo xato bo lmaydi. O zbekiston
ʻ ʻ ʻ
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 - yil 27 iyuldagi “O z FA tarix
ʻ
instituti faoliyatini takomillashtirish haqidagi” qaroridan so ng haqqoniy tarixni
ʻ
yaratish, bu jarayonda birlamchi manbalarga asosiy e’tibor berish, qo yilgan
ʻ
muammolarni soha mutaxassislari tomonidan hal etilishi, mavjud muammolar
yechimini ilmiy asoslash borasida anchagina ishlar amalga oshirildi.
IX-XIII asrlar - rivojlangan o rta asrlar bo lib, o zbek xalqi davlatchiligi
ʻ ʻ ʻ
tarixida turli sulolalarning boshqaruv usullari va ma’muriy tizimiga xos
qonuniyatlar hamda xususiyatlar rivoj topgan. Arab xalifaligi hududida mahalliy
xalqning hukmron ma’murlar zulmiga qarshi qo zg‘olonlari avj olgach, xalifalik
ʻ
o zlariga sodiq mahalliy zodagonlarni tobe’ yerlarni boshqarishga jalb qila
ʻ
boshladilar. Shu munosabat bilan Xurosondagi Tohiriylar xonadoni kuchayadi.
Sijiston (Seiston) hokimi Abdumuhammad Talxa ibn Abdulloh qo lida Husayn va
ʻ
Tohir degan farzandlari Hirot viloyatidagi Bushanj shahrini boshqarishgan.
Abbosiylar xalifaligi parchalanishi munosabati bilan Xuroson da tashkil
topgan davlat (806-873). Asoschisi - Tohir ibn Husayn . Xalifa Ma'munga Arab
xalifaligi taxtini egallashga yordam bergani uchun 821 yilda Tohir ibn Husayn
Xuroson va Movarounnahr ning noibi etib tayinlangan. U xalifalikdan mustaqil
bo lishga harakat qilgan. 822-yilda xutbadan xalifa nomi chiqartirib tashlangan.
ʻ
Shunday qilib, Xuroson va Movarounnahr boshqaruvi tohiriylar xonadoniga meros
bo lib qolgan. Tohir ibn Husaynning o g li Abul Abbos Abdulloh noibligi (828—
ʻ ʻ ʻ
844) davrida ma muriy markaz
ʼ Marv dan Nishopur shahriga ko chirilgan. ʻ
Tohiriylar davrida Somonxudot avlodlari Movarounnahr shaharlarida mahalliy
noib edilar. Tohiriylar ularni o zlariga tobe sifatida tan olganlar. Tohiriylar rasman
ʻ
o zlarini xalifaga tobe deb ko rsatsalarda amalda mutlaqo mustaqil ish yuritganlar.
ʻ ʻ
Ular dastavval siyosiy hokimiyatni mustahkamlashga va qishloq xo jaligini
ʻ
tartibga solishga harakat qilishgan.
2

Dehqonchilik vohalarining suv ta minotini yaxshilash uchun yangi kanallarʼ
qazilgan. Tohiriylar davlat boshqaruvi, fuqarolarga munosabat, ayniqsa, soliq
tartiblariga alohida ahamiyat berganlar. Mulkdor dehqonlarning jabr zulmidan,
og ir soliqlardan bezor bo lgan aholi mamlakatda tez-tez qo zg olon ko tarib
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
turgan. 9-asrning 60-yillarida Xurosonda g oziylar faolligida xalq qo zg oloni avj
ʻ ʻ ʻ
olib ketgan. 873-yilda Tohiriylar hukmronligi tugatilib, yangi Safforiylar
davlati tashkil topgan. Mamlakatda sodir bo lgan bunday siyosiy o zgarishdan
ʻ ʻ
so ng Movarounnahr Xurosondan ajralib o z mustaqilligini to la tiklab olish
ʻ ʻ ʻ
imkoniga ega bo lgan.
ʻ
Tohiriylar davlati tarixini o rganish turli davrlarda ayniqsa, sovet davri
ʻ
tarixchilari tomonidan amalga oshirilib borilib, bu davrda bir tomonlama sinfiylik
nuqtainazaridan yoritish avj oldi. Tohiriylar siyosiy tarixini qanday g‘oya,
mafkura, usullar vasitasida yoritilganligini tahlil etish va tatqiq etish tarixshunoslik
fani uchun juda muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari mustaqil O zbekistonda
ʻ
va xorij mamlakatlarda ushbu davrni yoritishdagi yutuq va kamchiliklarni tatqiq
etish ham muhimdir. Shu asnoda, Tohiriylar davlati tarixshunosligi o rganish kurs
ʻ
ishini dolzarbligini belgilaydi.
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi. Ushbu kurs ishining maqsadi:
- Tohiriylar davlati tarixi tarixshunosligi ni tarixshunoslik fanining eng
samarali va so ngi usullari yordamida ochib berish;
ʻ
- bu davr siyosiy hayotiga nisbatan turli davrlarda yashab ijod qilgan g‘arb
olimlari, sovet va mahalliy tarixchi-olimlar tomonidan amalga oshirilgan
tadqiqotlar, XX asr 20-yillaridan shu asrning 80-yillari oxirlarigacha qilingan
tadqiqotlar, mustaqillik yillarida amalga oshirilgan ishlar, ular tomonidan
bildirilgan fikr va mulohazalarini tatqiq etish va tahlil etish va shu orqali
tarixshunoslik fanining yanada rivojlanishiga hissa qo shish;
ʻ
- T ohiriylar davlati tarixi tarixshunosligi ni yoritib berishda biroz e’tibordan
chetda qolgan muammolarni topish va uni tarixchilar e’tiboriga havola etish
ishning asosiy maqsadlaridan biri hisoblanadi.
3

Mavzuning vazifalari Tohiriylar davlati tarixi tarixshunosligi ni turli tuzum va
jamiyatlarda qanday nuqtai-nazardan yoritilganligini o rganish, turli g‘oya vaʻ
mafkuralarning tarix fani taraqqiyotiga ijobiy va salbiy ta’sirini o rganish, bu davr
ʻ
siyosiy hayoiti tarixini yoritish ishlariga eng muhim darajada hissa qo shgan
ʻ
olimlarning tadqiqot ishlarini tahlil qilishdan iboratdir.
Tadqiqot obyekti. Kurs ishi obyektiga Tohiriylar davlati tarixi
tarixshunosligi ni aks ettirib bergan barcha birinchi darajali manbalar hamda
tarixchilarning voqea-hodisaga yondoshuvlari, Tohiriylar davlati siyosiy hayoti
tarixiga oid g‘arb olimlari, Sho rolar davrida, mustaqil O zbekistonda hamda
ʻ ʻ
xorijiy mamlakatlarda olib borilgan tadqiqot ishlari kiradi.
Davriy (xronologik) chegaralanishi. XX asr va XXI asr boshlarida, ya’ni
sovet imperiyasi va mustaqillik davrlarida Tohiriylar davlati tarixinini yoritib
borilishi qamrab oladi.
Masalaning tarixshunosligini tashkil etgan ishlar muammoviy-davriy
tamoyil asosida guruhlashtirildi:
1. G‘arb olimlari tomonidan yozilgan asarlar.
2. Sovet olimlarining tadqiqotlari;
3. Mahalliy tadqiqotchilar tomonidan yozilgan asarlar.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan
manba va adabiyotlar ro yxatidan iborat. Umumiy hajmi 34 betni tashkil etadi.
ʻ
4

I bob. Tohiriylar davlati tarixshunosligi g arb olimlari asarlarida tadqiqʻ
etilishi.
Ma’lumki, Xorun ar-Rashid (786-809) vafotidan keyin uning o rniga katta
ʻ
o g‘li Amin xalifa bo ldi. Xuroson noibi bo lib turgan uning kichik o g‘li Abdulla
ʻ ʻ ʻ ʻ
(keyin Ma’mun laqabini olgan) hokimiyat uchun kurashda Tohir yordamidan
foydalanadi. Tohir qo mondonligida qo shinlar Amin lashkarini tor-mor keltiradi.
ʻ ʻ
813 - yili Ma’mun Bag‘dodni egallagach, Tohirni sipahsolor etib iayinlaydi. 821-
yilda esa Tohir Xuroson viloyatiga noib bo ladi. 822 - yili Tohir o ldirilgach, uning
ʻ ʻ
o g‘li Talxa (822-828) hokim bo ldi. Undan keyin Tohirning ikkinchi o g‘li
ʻ ʻ ʻ
Abdulloh (824-844) taxtga o tirdi. 833 - yili Ma’mun vafot etgach, Abdulla o zini
ʻ ʻ
xalifalikdan mustaqil deb e’lon qildi.
Tohiriylar davri tarixini Т.Nyoldeke, E.Braun, V.Xeyd, B.Spuler,
E.D.Zamabur, К.E. Bosvort, R.N.Fray, M.Forstner, D.Surdel, G.Rotshteyn, J.Han,
Mongi Kaabi, G. Le Stranj, E.L.Daniel kabi taniqli g‘arb olimlari o z asarlarida
ʻ
yoritishgan. Shular orasida nemis olimi Т.Nyoldeke ning “ Sosoniylar davridagi
forslar va arablar tarixi. Tabariyning arab tilidagi yilnomasi tarjimasi “ nomli
monografiyasi 1
Tohiriylar Xurosoni ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma'naviy
hayotini birinchilar qatorida qisman yoritilgan. Uning tadqiqoti Tohiriylar sulolasi
haqidagi ilk ilmiy g‘oyalarni boyitishga katta hissa qo shdi. Unda yozma manbalar
ʻ
asosida Xurosonning tarixiy-geografik joylashuvi, aholining ijtimoiy holati,
Tohiriylar sulolasining yuksalishi va qulashi sabablari tavsiflangan. Biroq, uning
ishida dastlabki tahlil va tadqiqotchining mualliflik xulosasi deyarli berilmagan.
Ingliz olimi E.Braun o z asarida
ʻ 2
Tohiriylar davlati madaniy hayoti haqida
ma’lumot beruvchi birinchi darajali va tengi yo q manba hisoblanadi. E.Braun
ʻ
Tohiriylar davrida Eron, xususan, Xuroson hududida savdo-sotiq to g‘risida ayrim
ʻ
ma’lumotlar qoldiradi.
1
Neldeke Т . Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden. Aus der arabischen Chronik des Tabari
übersetzt , 1973.
2
Browne E.G. A Literary History of Persia. -Vol. I. From the Earliest Times until Firdawsi. -Cambridge,
1902.
5

Nemis olimi V.Heydning “O rta asrlarda Levant savdo tarixi” nomli tadqiqotʻ
ishida Tohiriylar davlatining iqtisodiy geografiyasi, shaharlar va qishloqlarning
savdo munosabatlari, bozorlari va karvonsaroylariga katta e’tibor berilgan 3
.
Shuningdek, nemis tarixchisi B.Spuler ning “Erta Islom davrida Eron. 633
yildan 1055 yilgacha Arab va Saljuqiylar istilosi o rtasidagi siyosat, madaniyat,
ʻ
ma'muriyat va ijtimoiy hayot” nomli kitobi qimmatli faktik ma’lumotlarga boyligi
bilan boshqa asarlardan ajralib turadi 4
. Eng muhimi uning asari boshqa manbalarga
nisbatan chalkashliklardan biroz holi bo lib undagi ko pgina ma’lumotlar aniq
ʻ ʻ
berilgan. Unda 822-yilda Tohir ibn Xusayn Ma’mun odamlari tomonidan
o ldirilishi, uning o rniga Talxa ibn Tohir (822-830 yy.) noib etib tayinlanishi.
ʻ ʻ
Buning sababi shunda ediki, xalifalik mahalliy hukmdorlarning kuchidan arablarga
qarshi qo zg‘olonlarni bostirishda foydalanar edi. Xuroson noibining muhim
ʻ
vazifalaridan biri esa o ziga qarashli hududlarda viloyat hokimlarini saylash
ʻ
bo lgan. Xususan, Tohir dastlabki somoniylar vakillarini Samarqand, Ustrushona,
ʻ
Farg‘ona va Shoshga hokim qilib tayinlagan.
Fransuz tilidagi manbalar qatoriga E.D.Zamabur ning “20 ta matnli bo lmagan
ʻ
shajaraviy jadvallar va 5ta xaritadan iborat islom tarixi bo yicha geneologiya va
ʻ
xronologiya” 5
nomli qo llanmasi kirib, unda Tohiriylar davlati asoschisi Tohir ibn
ʻ
Husaynning tarix sahnasiga kelishi, siyosiy munosabatlari to g‘risida bir talay
ʻ
ma’lumotlar mavjud. Tohiriylar abbosiylarga rasman tobe bo lganligi, amalda esa
ʻ
Xuroson va Movarounnahrni o z tasarrufiga olgan mazkur davlat mustaqil
ʻ
ekanligiga e’tibor qaratilgan. Tohir ibn Husaynning Ma’mun oldida mavqei
ustunligi, Tohiriylarning alohida davlat sifatida mavjud bo lishiga keng
ʻ
imkoniyatlar ochilgan edi.
E.D.Zamaburning yozishicha, Tohiriylar yuritgan siyosat Abul Abbos
Abdullohning topshirig‘i bilan Xurosonning bilimdon fikhshunoslari
dehqonchilikda suv manbalaridan foydalanish tartiblari, suv taqsimoti va uning
3
Heyd W. Histore du commerce du Levant du moyenage. -Leipzig, 1923. -T.l. -P.58-59.
4
Spuler B. Iran in fruhislamischer Zeit. Politik, Kultur, Verwaltung und offentliches Leben zwischen der arabischen
und der seldschukischen Erobemng 633 bis 1055. -Wiesbaden, 1952 (AWL Veroffentlichungen der Orientalischen
Komision, Bd. II).
5
Zambaur E. De. Manuel de Genealogie et de Chronologie pour I'Histoire de l'lslam avec 20 tableau
genealogiques hors texte et 5 cartes, Hanovre: Libraire Orientaliste Heinz Lafaire, 1927.
6

qonun-qoidalari haqida risola yozib ma’muriyatga taqdim etadilar. Bu risola iki asr
mobaynida suvdan foydalanishda dehqonlar o rtasida ko tarilgan munozaraliʻ ʻ
masalalarni hal etishda dasturul amal bo lib xizmat qiladi. Tohiriylar ayniqsa
ʻ
davlat boshqaruvi, fuqarolarga munosabat va soliq solish tartiblariga alohida
axamiyat beradilar.
Albatta, Tohiriylar davri bo yicha talaygina tadqiqotlar o tkazgan angliyalik
ʻ ʻ
olim bu К.E. Bosvort hisoblanadi. Uning “Seiston arablar hukmronligi ostida”,
“Tohiriylar va arab madaniyati”, “Tohiriylar va fors adabiyoti”, “Shahzodalarga
oid dastlabki islom ko zgusi: Tohir Zulminaynning o g‘li Abdullohga yo llagan
ʻ ʻ ʻ
maktubi”, “Tohiriylar va Safforiylar” 6
kabi asarlari muhim tarixiy manba
hisoblanadi. Bu asarlarda Tohiriylar davlati madaniyati, siyosati, savdo-iqtisodiy
munosabatlariga ta’rif berib o tilishi bilan birga, Tohiriylarning qo shni o lkalar va
ʻ ʻ ʻ
ko chmanchi aholi bilan bo ladigan savdo-sotiq munosabatlari hamda shu aloqalar
ʻ ʻ
amalga oshirilgan karvon yo llari to g‘risida qimmatli ma’lumotlar mavjud.
ʻ ʻ
Bosvortning “Seyiston arablar hukmronligi ostida” asarida tohiriylar sulolasi
vakili Abul Abbos Abdullahning Seyistonda horijitlar harakatini bostirishdagi say
harakati, shaharlar va shofe’ mazhabi vakillarini qo llab quvvatlashi,
ʻ soliq
tushumlarini o z nazorati ostiga olish bo yicha tegishli dastur
ʻ ʻ ishlab chiqlishi
haqida ma’lumot beradi. Muallifni yozishicha Abdulloh Seyistonni tobe etish
uchun dastlabki yurishlari mag‘lubiyat bilan yakunlangan, keyingi harbiy
yurishlarida Movarounnahrdan ittifoqchilari somoniylar xizmatidan foydalanadi.
Biroq, Seyiston viloyati hech qachon tinchlanmagan, bu tohiriylar xazinasini
bo shab ketishiga sabab bo ladi. Abdulloh hukmronligi davrida Seyistonda bir
ʻ ʻ
nechta qurg‘oqchilik, ochlik, qattiq qahraton qish va epidemiyalardan aziyat
chekadi. Shunga qaramay, aholini quvvatlash maqsadida 835-836-yillarda
Abdulloh Seyistondagi jabrlanganlarga 300 ming dirhamni tarqatishni buyuradi.
6
C. E. Bosworth, Sīstān under the Arabs , Rome, 1968; O’zi. “The
T Rāhirids and Arabic Culture,” Journal of Semitic
Studies 14, 1969a, pp. 45-79; Uning o’zi. “The
T Rāhirids and Persian Literature,” Iran 7, 1969b, pp. 103-6; o’zi. “An
Early Islamic Mirror for Princes:
T Rāhir Dhu l-Yaminain’s Epistle to his Son Abdallah,” ʿ JNES 29, 1970; o’zi. “The
T R
āhirids and SRaffārids,” Camb.Hist. Iran IV, 1975, pp. 90-135.
7

Bosvortning “Tohiriylar va arab madaniyati” 7
, “Tohiriylar va fors adabiyoti” 8
asarlarida tohiriylar sulolasi vakili Abul Abbos Abdulloh davrida ko pginaʻ
shoirlarga bir necha she'riy satrlar uchun 10000 yoki hatto 100 000 dirham
berganligini, umuman ilm va adabiyot vakillarini qo llab quvvatlanganligini
ʻ
yozadi. Qiziqarlisi, muallif Tohiriylar xazinasiga b irgina 844-yilda ulardan olingan
soliq miqdori 48 mln. dirxamni tashkil etganligini yozib, bu o sha davr sharoiti
ʻ
uchun mislsiz ekanligiga urg‘u beradi. Shuning uchun ham mamlakatning Seyiston
va boshqa viloyatlarida dehqon g‘alayonlari yuzaga kelib, kuchayib borgan.
“Shahzodalarga oid dastlabki islom ko zgusi: Tohir dul al-Yamiyniyning
ʻ
o g‘li Abdullohga yo llagan maktubi”
ʻ ʻ 9
asarida tarixchi-olim К.E. Bosvort
tomonidan berilgan ma’lumotlarga ko ra,
ʻ Tohir ibn Husayn o g‘li Abdullohga ʻ
shunday nasihat qilgan ekan: “Shuni bilgilki, boylik ko payib xazina to lib
ʻ ʻ
toshganda ham u daromad keltirmaydi. U fuqaro zarurati, ular haq-xuquqlarini ado
etishga, ularni tashvish va qarzlardan ozod etish uchun sarflangan taqdirdagina
ko payadi, ortib boradi. Bu bilan xalq ommasining e’tibori qozoniladi. SHu bilan
ʻ
xalq farovonligi ta’minlansa, bu hokimlarga zeb beradi, davrning emin-erkinligi
shu bo ladi, shuhrat va qudrat bag‘ishlaydi. Xalq ommasiga saxovat qo lini
ʻ ʻ
ochsang, boyliging ortadi, kuch-qudrat egasi bo lasan, qo shin saqlaysan va
ʻ ʻ
hammani o zingga maftun eta olasan”. Abdulloh ibn Tohir otasidan shunday pand-
ʻ
nasihatlar eshitadi va ko p jihatdan hukmronligi davrida mana shu qoidalarga amal
ʻ
qilgan. U dehqonlarning ahvolini tartibga soluvchi maxsus farmon chiqargan.
Farmonda jumladan shunday so zlar bor. “Alloh bizni dehqonlarning qo li bilan
ʻ ʻ
boqadi. Ularni og‘zi bilan bizni olqishlaydi va ularga ozor berishni taqiqlaydi.
Abdulloh ham otasi maslahatlarita amal qilib, mulkdorlar va davlat
ma’murlarining mehnatkash ziroatchilarga nisbatan ko rsatgan
ʻ
o zboshimchaliklarini iloji borisa chegaralashga harakat qiladi.
ʻ
К.E. Bosvortning fikricha Tohiriylar, garchi ular islomgacha bo lgan
ʻ
eronliklarning avlodlari bo lsada, ular o ta arablashgan urug‘ hisoblanib, o zlarini
ʻ ʻ ʻ
7
C. E. Bosworth “The
T Rāhirids and Arabic Culture,” Journal of Semitic Studies 14, 1969a, pp. 45-79.
8
Uning o’zi. “The
T Rāhirids and Persian Literature,” Iran 7, 1969b, pp. 103-6.
9
Uning o’zi. An Early Islamic Mirror for Princes:
T Rāhir Dhu l-Yaminain’s Epistle to his Son Abdallah, ʿ JNES 29,
1970, pp. 25-41
8

arablarning xuzaya qabilasiga bog‘lashgan. Bu an’anani Somoniylar ham qabul
qilishgan 10
.
Umuman, R.N.Fray, M.Forstner, D.Surdel kabi tarixchilarning deyarli
barchasida Tohiriylar davlati nafaqat Movarounnahr balki butun Musulmon
Sharqining eng taraqqiy qilgan, shaharlari ko p, dehqonchilik chorvachilik,ʻ
hunarmandchilik gullab-yashnagan, va, bu bilan bog‘liq ravishda savdo
munosabatlari juda rivojlangan hududlardan biri sifatida ko rsatib o tiladi. Ammo,
ʻ ʻ
bu iqtisodiy va madaniy yuksalish tohiriylarning tinimsiz bosqinchilik yurishlari
natijasida biroz to xtab qolgan. Bir oz vaqtgacha
ʻ Tohiriylar davlati shaharlari
vayrona ichida qoldi. Lekin shuni ta’kidlash kerakki, safforiylar qo zg‘oloni ham
ʻ
juda qadimdan shakllanib, rivojlanib kelayotgan shahar madaniyati taraqqiyotini
butunlay to xtatib qo ya olmadi.
ʻ ʻ
Tohiriylar davlati da mehnatkashlarining yaratuvchanlik mehnati tez orada,
iqtisod va madaniyat bilan bir qatorda, savdo markazlarining, ayniqsa uning
Movarounnahr va Xurosondagi shaharlarining o z qaddini tiklab olishga olib keldi.
ʻ
Keyingi nemis tarixchilardan G.Rotshteyn o z asarida
ʻ 11
Tohiriylar davlati da
shaharlar, ayniqsa, Nishopur shu davrning eng boy va iqtisodiy mavqei baland
hududlardan biri sifatida tilga olinadi. Tohiriylar davrida Somonxudot avlodlari
Movarounnahr shaharlarida mahalliy noib edilar. Tohiriylar ularni o zlariga tobe
ʻ
sifatida tan olganlar. Tohiriylar rasman o zlarini xalifaga tobe deb ko rsatsalarda
ʻ ʻ
amalda mutlaqo mustaqil ish yuritganlar. Ular dastavval siyosiy hokimiyatni
mustahkamlashga va qishloq xo jaligi. ni tartibga solishga harakat qilishgan.
ʻ
Dehqonchilik vohalarining suv ta’minotini yaxshilash uchun yangi kanallar
qazilgan. Tohiriylar davlat boshqaruvi, fuqarolarga munosabat, ayniqsa, soliq
tartiblariga alohida ahamiyat berganlar. Ammo, mulkdor dehqonlarning
jabrzulmidan, og‘ir soliqlardan bezor bo lgan
ʻ aholi mamlakatda tez-tez qo zg‘olon ʻ
ko tarib turgan. Shu bilan birga tarixiy manbada ba’zi qarama-qarshi olimlar
ʻ
10
Uning o’zi. The Heritage of rulership in early Islamic Iran and the search for dynastic connections with the past,
in: Iran, XI, London, 1973, pp. 54, 56.
11
G. Rothstein, “Zu aš-Šābušti’s Bericht über die
T Rāhiriden,” in Orientalistische Studien: Theodor Nöldeke zum
Siebzigsten Geburtstag , ed. C. Bezold, Giessen, 1906, I, pp. 155-70.
9

o rtasida Safforiylargacha bo lgan davrda savdo shaharlarining mavqei, holatiʻ ʻ
to g‘risida muayyan ma’lumotlar olishni qiyinlashtiradi.
ʻ
Tohiriylar davlati to g‘risida Angliyaning Kembrij universitety professori
ʻ
Jeffri Han tomonidan yoritilgan. Uning tadqiqotlarida xalifa Ma’munni hokimyat
tepasiga kelishi, Tohir ibn Husayinning unga bergan yordami, Xuroson noibi etib
tayinlashi, ayniqsa, Xuroson poytaxti Marv to g‘risida qimmatli ma’lumotlar
ʻ
mavjud 12
.
Tunislik olim Mongi Kaabining “Abbosiylar davlatida tohiriylarning kelib
chiqishi” 13
asarida tohiriylarning kelib chiqishi va ularning Abbosiylar davlatida
tutgan o rni to g‘risida qiziqarli ma’lumotlar uchraydi. Ayniqsa uning tohiriylar
ʻ ʻ
sulolasi tomonidan Xurosonda olib borgan siyosati, harbiy yurishlari, xalifalik
bilan munosabatlari, mamlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy ahvol haqida qimmatli
ma’lumotlar berilgan 14
. Shuningdek, Xurosondagi Tohiriylar davlatida hukmronlik
qilgan va rasman abbosiylar vassali hisoblangan Tohir ibn Husayn, uning vorislari:
Tohir ibn Husayn (821-822), Talha ibn Tohir (822-828), Abdulloh ibn Tohir (828-
844), Tohir II ibn Abdulloh (844-862), Muhammad ibn Tohir (862-873) haqida
biroz to xtalib o tgan. 873 yil Xurosonda Tohiriylar hukmronligi tugatilib, yangi
ʻ ʻ
Safforiylar davlati tashkil topishi sabablari keltirilgan.
XX asr boshlarida ijod qilgan birtaniyalik olim G. Le Stranj ning “Abbosiylar
xalifaligi davrida Bag‘dod” asari Tohiriylar davlatida iqtisod, savdo-sotiq va
shaharning boshqa ko pgina jihatlarini yorituvchi ma’lumotlarga egaligi bilan
ʻ
ajralib turadi.
Muallif Tohiriylar davrida Xuroson va Movarounnhr iqtisodiy jihatdan
rivojlangan hududlardan biri bo lganligini ko rsatib o tish bilan birga, Safforiylar
ʻ ʻ ʻ
harakatidan so ng iqtisodiyotining tushkunlikka tushganligini ham qayd qilib
ʻ
o tgan.
ʻ
12
Goffrey Khan, “Newly Discovered Arabic Documents from Early Abbasid Khurasan,” in From al-Andalus to
Khurasan , ed. Petra Sijpesteijn et. al., Leiden, 2007, pp. 201-15.
13
Mongi Kaabi, “Les origines
tRāhirides dans le da wa abbāside,” ʿ ʿ Arabica 19, 1972, pp. 145-64.
14
M.Kaabi Les Tahirides: Etude historico-littéraire de la dynastie des Banu Tahir b. al-Husayn au Hurasan et en Iraq
au IIIème s. de l'Hégire/IXème s. J.-C. , 2 vols., Paris, 1983; orig., “Les Tahirides IIIème/IXème siècles: Leurs
activités littéraires et les poètes de leur entourage,” Ph.D. diss., Université de Paris, 1971.
10

Yuqoridagi Yevropa va arab manbalarining barchasida Tohiriylar savdo
shaharlarining, ayniqsa Nishopurning o sha davrda rivojlangan eng yirik va boyʻ
shaharlardan bo lganligi ta’kidlangan. Shu bilan birga Le Stranj asaridagi
ʻ
ma’lumotlar shunisi bilan xarakterli va qimmatliki muallifning barchasi o rta asrda
ʻ
ijod qilgan va voqealarni o z ko zi bilan ko rgan tarixchilarning manbalaridan
ʻ ʻ ʻ
olingan ma’lumotlarga tayangan holda yozilgan.
Bunday manbalar ichida alohida qimmatga ega bo lganlaridan amerikalik
ʻ
olim E.L.Daniel ning «Abbosiylar boshqaruvi ostida Xurosonning siyosiy va
ijtimoiy tarixi» nomli tadqiqot ishi 15
, H.Kennedining «Abbosiylar xalifatining ilk
davri» asarlarida Abbosiylar xalifaligida tohiriylarni tutgan o rni, xususan Eron,
ʻ
Iroq va Movarounnahr bilan munosabatlari to g‘risida ham ma’lumotlar mavjud.
ʻ
VIII-IX asrlargi Xuroson va Movarounnahr tarixi va tarixshunosligining turli
muammolariga bag‘ishlangan "Tojik xalqi tarixi" va "Eron tarixi" kitoblarida
jamlangan tarixiy ma’lumotlar tojikistonlik va eronlik olimlarining tadqiqotlari
asarlarida Tohiriylar davri to g‘risida talaygina ma’lumotlar uchraydi. Masalan,
ʻ
tojikistonlik mashhur olimlar B.G.Gafurov 16
, N.N.Negmatov 17
, X.Nazarov 18
,
S.Abdulloyev 19
, S.Bostonguhar 20
, N.Amirshohiy 21
, A. Muxtorov 22
, eronlik
tarixchilardan A.Parviz 23
, A. Zarrinkub 24
kabi eronlik olimlarning asarlari kiradi.
15
Elton L. Daniel The Political and Social History of Khurasan under Abbasid Rule, 747-820 , Bibliotheca Islamica
(Minneapolis, MN), 1979.
16
Гафуров Б.Г. История таджикского народа в кратком изложении. -М., 1949, 2-ое издание. -М.,1952, 3-ое
издание. -М.,1955; uning o ’ zi : О причинах возвышения и падения Саманидов//Советское востоковедение,
1958, №1.-С. 51-55; o ’ zi . Таджики. Древнейшая, древняя и средневековая история. - М.: Наука, 1972 и др.
17
Негматов Н.Н. Таджикский феномен: теория и история. - Душанбе,1998; Государство Саманидов-
Душанбе, 1977.
18
Назаров X. Авомили суъуд ва сукути давлати Сомониён. -Душанбе, 1999; uning o ’ zi : Накши эрониён-
точикон дар таърих ва фарханги чахрн. - Душанбе, 2005.
19
Абдуллоев С. Амир Исмоили Сомони. - Худжанд, 1998.
20
Бостонгухар С. Табори силсилаи Сомони (Происхождение династии Саманидов) // Сомониён ва эхёи
тамаддуни форси-точикй (Саманиды и возрождение персидско-таджикской цивилизации). -Душанбе, 1998.
21
Амиршохи Н. Давлатдории точикон асрои I Х-Х IV . - Душанбе, 1999.
22
Мухтаров А. Сомониён: Замон ва макон. - Душанбе.; 1999.
23
Abbas Parviz. Ta’rixi duxazoru ponsadsolai Iran. - T. P. -Tehron, 1965.
24
Zarrinkub Abdulxusayn. Ta’rixi mardumi Eron (Istoriya naroda Irana) - Tehron, 1999; uning o ’ zi : Ruzgoron.
Ta’rixi Eron az ogoz to sukuti saltanati Paxlavy. Tehron, 1383 (2004).
11

Keyingi davrda A.Muhibi 25
, D.Xiravi 26
, A.Akbariy 27
, М.Rovandi 28
,
S.Nafisiylar yangi avlod eronlik olimlar tashkil etadi. 29

B.Gafurovning tadqiqotlari va N. Amirshohiyning kitoblarida Xurosanning
ijtimoiy-siyosiy hayoti tarixining ayrim jihatlarini ochib bergan bo lib,ʻ
xrestomatiya xarakteridagi asarlar sirasiga kiritish mumkin.
Shuni ta'kidlash kerakki, yuqoridagi nashrlardan A.Akbariyning
monografiyasi Xurosonning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma'naviy hayotining
obyektiv rasmini sezilarli darajada to ldiradi. Uning ishi Tohiriylar sulolasi
ʻ
haqidagi ilmiy g‘oyalarni boyitishga katta hissa qo shgan. Muallif yozma manbalar
ʻ
asosida Xurosonning tarixiy-geografik joylashuvi, aholining ijtimoiy holati,
tohiriylar sulolasining yuksalishi va qulashi sabablari tavsiflangan. Biroq, uning
ishida dastlabki tahlil yo q va unda tadqiqotchining mualliflik xulosasi deyarli
ʻ
yo q. Shuningdek, A.Akbariy tohiriylarning boshqa sulolalar, xususan Abbosiylar
ʻ
va Somoniylar bilan munosabatlarini o rganilmagan.
ʻ
M. Rovandi monografiyasida tohiriylarning ichki va tashqi siyosati, uning
davlat tuzilishi, shahar ijtimoiy qatlamlari, yer egaligi shakllari va boshqalarning
muhim masalalari qisman yoritilgan. A. Zarrinkubning qarashlari e'tiborga
loyiqdir. Uning monografiyasida Xurosonning ijtimoiy-iqtisodiy tarixiga oid
ko plab ma’lumotlar uchraydi.
ʻ
Eronlik mashhur olim Sayid Nafisiyning “Tohiriylar davlati” nomli kitobida 30
asosiy manbalar va Tohiriylar davlatining siyosiy va ijtimoiy tarixiga oid aniq
dalillar asosida yozilgan. Monografiyada asosan Tohiriylar hukmronligi davrida
Xurosonning siyosiy tarixi ko rib chiqilgan.
ʻ
Shuningdek, Nafisiyning qayd etilishicha, 822-yilda Tohir ibn Husayn
Ma’mun odamlari tomonidan o ldiriladi. Uning o rniga Talxa ibn Tohir (822-830
ʻ ʻ
y.) noib etib tayinlandi. Buning sababi shunda ediki, xalifalik mahalliy
25
Axmadalii Muxibi. Somoniyon. -Tehron: Intishoroti andjumani ta’rix, 1956..
26
Xiravi D. Eron dar zamoni Somoniyon (Ta’rixi Somoniyon az ogoz to saltanati Nasri II). -Mashxad, 1993.
27
Akbari A. Ta’rixi hukumati Tohiriyon az ogoz to anchom. - Meshxed, 2006.
28
Rovandi M. Ta’rixi ijtimoiyi Eron. -Tehron, 1985.
29
Said Nafisi. Dovlati Toxiriyon (Tohiriylar davlati).-Tehron, 1959.
30
Sayid Nafisi, Tari -e andan-e
tRaheri ḵ ḵ , Tehran, 1956.
12

hukmdorlarning kuchidan arablarga qarshi kuzgolonlarni bostirishda foydalanar
edi. Xuroson noibining muhim vazifalaridan biri esa o ziga qarashli hududlardaʻ
viloyat hokimlarini saylash bulgan.
Xususan, Tohir dastlabki somoniylar vakillarini Samarqand, Ustrushona,
Farg‘ona va Shoshga hokim qilib tayinlagan. Talxadan keyin taxtga o tirgan
ʻ
Abdulloh ibn Tohir o zigacha bo lgan noiblar siyosatini davom ettirdi. Bu davrda
ʻ ʻ
Xuroson noibligiga Movarounnahr, Xorazm, Seyiston, Kuhiston, Tabariston va
Jurjon hududlari kirgan. Har bir viloyat bir necha ma’muriy birliklarga bo lingan.
ʻ
Bu birliklar katta va kichik tumanlardan iborat bo lgan. Abdulloh o z hokimiyatini
ʻ ʻ
mustahkamlash maqsadida harbiy islohotlar o tkazgan. Tohiriylar yuritgan
ʻ
siyosatning xususiyatlaridan yana biri, ularning islomlashtirish siyosati edi.
Nafisiyning ma’lumotlariga ko ra, tohiriylar davrida O rta Osiyoning barcha
ʻ ʻ
hududlarida islom dini tarqaladi. Tohiriylar davlat boshqaruvida turli toifa va
qatlamlar mavjud edi.
Shuningdek, K.Olimov 31
, Y.Yakubov 32
asarlarida tohiriylar davlati davriga
oid ma’lumotlar mavjud bo lib, ularda davlat boshqaruvi, qo shin va xalq
ʻ ʻ
g‘alayonlari mavzusi muhim o rin olgan.
ʻ
Xulosa qilib aytganda Tohiriylar davlatida to g‘risida ko pgina ingliz, nemis,
ʻ ʻ
fransuz, arab-fors tilidagi manbalarda ma’lumotlar mavjud bo lib, umumiy holatda
ʻ
tohiriylar davrida Abbosiylar xalifaligi, Eron, Xuroson tarixi haqida qimmatli
manba hisoblanadi.
31
Олимов К. Фалсафа дар замони Сомониён (Философия в эпоху Саманидов)//Саманиды и
возрождение персидско-таджикской цивилизации. - Душанбе, 1998.
32
Якубов Ю.. Национальное самосознание в эпоху Саманидов //Саманиды и возрождение персидско-
таджикской цивилизации. - Душанбе, 1998.
13

II bob. Tohiriylar davri tarixini sovet va mustaqillik olimlari asarlarida
tadqiq etilishi.
Dunyo tarixshunosligida Tohiriylar davri tadqiqiga oid nashrlar, ilmiy
yo nalishining shakllanishi, badiiy adabiyotda Tohir ibn Husayin obraziningʻ
yaratilishi ancha ilgari boshlangan.
Ma’lumki, sovet tarixshunosligida o z davrining xos mafkuraviy
ʻ
yondashuviga qaramay, ma’lum ishlar amalga oshirilgan. Shu o rinda Tohiriylar
ʻ
davri tarixshunosligi rivojiga tamal toshini qo ygan
ʻ V.V.Bartold 33
, S.P.Tolstov 34
,
B.N.Zaxoder 35
, E.A.Davidovich 36
, A.A.Semyonov 37
, T.Qodirova 38
kabi qator
fidoiy olimlarning tadqiqotlari Tohir ibn Husayin saltanati tarixini yoritishga
xizmat qildi. Zero, aynan ularning mustaqillik yillarida chop etilgan yirik
nashrlarda Tohir ibn Husayin hayoti va faoliyati tarixini mukammal yoritishdagi
xizmatlarini e’tirof etish zarur. Birlamchi yozma manbalar, ya’ni qo lyozma
ʻ
kitoblar maxsus kataloglarda yoritilgan
Tadqiqotchilarning bir nechta ishlari Tohiriylar davlati tarixini
oʻrganishga bag‘ishlangan. Tohiriylarning yuksalishi va ularning
davlatining keyingi taqdiri bilan bog‘liq voqealar V.V.Bartoldning
"Moʻg‘ullar istilosi davrida Turkiston" 39
, bizni qiziqtirgan koʻplab savollar
"Fors madaniyati va uning boshqa mamlakatlarga ta'siri" kitobi 40
va
boshqalar. kitobida batafsil bayon etilgan. Biroq, V.V.Bartoldning
33
Бартольд В.В. Таджики: исторический очерк//Соч.-Т. П. Ч. I.-М., 1963.-С.449-470.
34
Толстов СП. Древний Хорезм. - М., 1948; Uning o ’ zi . По следам древнехорезмской цивилизации. -М.-Л.,
1948; Он же. По древним дельтам Окса и Яксарта. - М., 1962
35
Заходер Б.Н. Мухаммад Нахшаби. К истории карматского движения в Средней Азии в X в. // Ученые
записки МГУ. -Вып. 41, 1940.
36
Давидович Е.А. Ибн-Фадлан и Наршахи о мерных деньгах Бухары // Рудаки вазамони у (Рудаки и его
эпоха). -Сталинабад, 1958. - С. 198-208.
37
Семенов А.А. К вопросу о происхождении Саманидов // Труды АН Тадж. ССР. -Т. XXVII. Сборник
статей, посвященных истории и культуре периода формирования таджикского народа и его
государственности (IX-X вв.). -Сталинабад, 1954. -С. 3-114.
38
Кадырова Т. Из истории крестьянских движений в Мавераннахре и Хорасане в VIII-начале IX вв. -
Ташкент, 1965.
39
Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия // Соч. -T.I. -М., 1963-С. 114-237.
40
Uning o ’ zi . Персидская культура и ее влияние на другие страны//Соч.-Т. VI.-М., 1966.-С.174-184
14

klassik asari yozilganidan beri yuz yildan koʻproq vaqt oʻtdi va shu vaqt
ichida bizni qiziqtirgan davr tarixi boʻyicha manbalar fondi toʻldirildi.
V.V.Bartold Tohiriylar tarixi boʻyicha asosiy manbalardan - Tabari
va Ibn Al-asir asarlaridan foydalangan. Tarixchi olima T.Qodirova
tohiriylar davrida ijtimoiy qatlamlar tuzilishi, sinfiy kurash masalalarini
oʻrganishga katta oʻrin ajratadi. Ularda, xususan, muallifning aholining
ijtimoiy tuzilishi va xalq ommasining arab hukmronligiga qarshi
kurashi, shu jumladan Tohiriylar sulolasi hukmronligi davridagi
dehqonlar, g‘oziylar harakati va chiqishlari haqida oʻz mulohazasini
bildirilgan.
Ta’kidlash joiz, dastlabki bibliografik ko rsatkich mustaqillikkacha bo lganʻ ʻ
davrda tarixshunos olim E.A.Davidovich tomonidan tohiriylar davri bo yicha
ʻ
ayrim ma’lumotlar keltirilgan. Uning yozishicha, Tohiriylar ijtimoiy-iqtisodiy va
madaniy hayotni, mulkiy munosabatlarni rivojlantirish, qishloq xo jaligini tartibga
ʻ
keltirish, suv resurslaridan foydalanishni yaxshilash, suv inshootlari barpo etish,
shuningdek fuqarolardan olinadigan soliqlarni mo tadillashtirishga ahamiyat
ʻ
beradilar. Jumladan, Abdulloh ibn Tohirning chiqargan bir farmonida "dehqonlarni
xafa qilmaslik", bularsiz xazinaga yetarli miqdorda soliq tushmasligi alohida
o qtirilgandi. Biroq shunga qaramay, Tohiriy hukmdorlar amalda dehqonlarni
ʻ
emas, balki ko proq yirik mulkdorlar, savdogarlarning manfatlarini himoya
ʻ
qilardilar. Shu bois Tohiriylar davrida oddiy aholi, ayniqsa dehqonlar og‘ir
asoratda yashash, haddan ziyod soliq-o lponlar to lashga majbur etilgandi
ʻ ʻ 41
.
Tarixchi olim A.A.Semyonov mamlakatning sharqiy hududlarida yuzaga
kelgan g‘oziylar harakati va dehqonchilik vohalaridagi g‘alayonlar qo shilib, keng
ʻ
miqyoslar kasb etib borishi haqida mulohazalari mavjud. Bu harakatilarning
yetakchilariga aylangan, asli kelib chiqishlari hunarmand - miskar bo lgan aka-uka
ʻ
Yoqub va Amir ibn Layslar 873-yilda Toxiriylar sulolasini ag‘darib tashlashga
41
Давидович Е.А. Ибн-Фадлан и Наршахи о мерных деньгах Бухары // Рудаки вазамони у (Рудаки и его
эпоха). -Сталинабад, 1958. - С.202.
15

muvaffaq bo ldilar. Buning natijasida Yoqub ibn Lays asos solgan safforiylarʻ
sulolasi hokimiyatga keldi.
Biroq yangi hukmdor Yoqub shaxsiy hayotda qanchalik oddiy turmush
tarziga amal qilib yashamasin, o z kurolli kuchlarini jangovarligini kuchaytirish,
ʻ
askarlarini maosh bilan ta'minlashga urinmasin, bari-bir oddiy mehnatkash
xalqning maishiy ahvoli, intilishi, maqsad-g‘oyalari unga butunlay begona bo lib
ʻ
qolaverdi.
VIII-IX asrlarda Tohiriylar davlatida madaniy va ma'naviy hayot tarixini
o rgangan sovet davri olimlaridan X.Mirzozoda
ʻ 42
, A.Jalilov va A.B.Litvinskiy 43
,
K.S.Ayni 44
, M.Bakoyev 45
, va boshqa tarixchi-olimlar, arxeologlar va
numizmatlarning asarlarini kiritish mumkin. Shunga qaramay, hozirgi kunga qadar
O zbekiston tarixshunoslari tomonidan Tohiriylarning yuksalishi va qulashi tarixi,
ʻ
ijtimoiy- iqtisodiy jarayonlar to g‘risida keng qamrovli tadqiqotlar o tkazilmagan.
ʻ ʻ
X.Mirzozoda asari tohiriylar davrida madaniy hayot oid bo lib, mustabid
ʻ
sovet davridagi mafkuraviy tazyiq ta’sirida yozilgan. Ammo bu holat tadqiqotning
ilmiy ahamiyatini pasaytirmaydi, aksincha, olimning ushbu davlat tarixi bo yicha
ʻ
mushohadasi nechog‘lik teran ekanligidan dalolat beradi. Olim tomonidan dalillar
rivojlantirilib bir necha fundamental nashrlarda nafaqat keltirildi, balki olim
tomonidan Tohiriylar davri asosiy manbalari hamda ilmiy adabiyotlarining
tarixshunoslik nuqtai nazaridan tahlili ham amalga oshirildi. Shuningdek, xorij
tarixshunoslari, rus sharqshunos olimlari hamda sovet davrida tadqiqot olib borgan
tarixchilarning ilmiy ishlari tadrijiy ravishda o rganilib, ilk bor mavzuga oid tarixiy
ʻ
adabiyotlar tarixshunoslikning yangicha talqinida o z bahosini oldi. Ushbu
ʻ
tayyorlangan qo llanma to plami hozirga qadar tadqiqotlarni amalga oshirishda
ʻ ʻ
muhim ahamiyat kasb etib kelmoqda.
42
Мирзозода X. Рудаки ва такомулоти шакли назми рубои // Рудаки и его эпоха. - Сталинабад, 1958. -С. 142-
146.
43
Джалилов А., Литвинский Б.А. О материальной культуре IX-X веков //Рудаки и его эпоха). -Сталинабад,
1958.- С.185-197.
44
Айни К. С. Касида дар осори Рудаки //Рудаки и его эпоха. -Сталинабад, 1958. - С. 98-111.
45
Бакоев М. Рудаки ва китъасарои //Рудаки и его эпоха. - Сталинабад, 1958. -С. 147-151.
16

M.Bakoyev ning tadqiqotlarida, aynan IX asrda tohiriylarning hukmronlik
davrida O rta Osiyodan ilm-fan ham madaniyat rivojlanib, Uyg‘onish davriningʻ
shakllanish bosqichi ro y berganligiga urg‘u berganligi bejiz bo lmasa kerak. Ayni
ʻ ʻ
shu davrda bu zamindandan Imom Buxoriy , Imom Termiziy kabi buyuk muhaddis
olimlar yetishib chiqib, islom olamining zabardast olimiga aylandi. Bu davrda
Movarounnahr Somoniy amirlar orqali idora etilsada, ular tohiriylarga bo ysunar
ʻ
edi. Tohiriylar davlati Abul Abbos Abdulloh hukmronligi vaqtida to la-to kis
ʻ ʻ
mustaqil siyosat yuritila boshlangan davlatga aylangan edi. Tohir ibn Husayn va
Talha davrlarida Abbosiylarning ta’siri ma’lum darajada sezilib turgan.
Shunga alohida e’tibor berish kerakki, Tohiriylar qishloq xujaligini
rivojlantirish maqsadida yer-suv masalalariga alohida e’tibor qaratilib, savdo
shaharlari va ularning xo jalik hayoti haqida ma’lumotlar uchraydi. Shu soha bilan
ʻ
shug‘ullanuvchi olimlar A.Jalilov va B.Litvinskiy hamkorlikda tadqiqot olib
borishgan. Ushbu kitobda tohiriylar davrida yerdan unumli foydalanish va
sug‘orish tizimi masalalariga karatilgan edi. Abdulloh ibn Tohirning buyrug‘i bilan
yirik fiqh olimlari kengashib sug‘orish uchun foydalaniladigan suv taqsimoti Kitob
al Kuniyni tuzadilar. Ushbu qonunlar asrlar davomida Movarounnahrda suvdan
foydalanishdagi bahs-munozaralarni hal etishda asos bo lib xizmat qilgan
ʻ 46
.
IX asrning 60-70-yillaridan e’tiboran Tohiriylarga qarshi xalq harakatlari
kuchaydi. Bu harakatga g‘oziylar boshchilik qildi. (“G‘oziylar” asosan
ko chmanchi qabilalar hujumini bartaraf qilish maqsadida qambagal hunarmandlar
ʻ
va yersiz ziroatchilardan tashkil topgan qurolli qo shin) G‘oziylar harakatini aka-
ʻ
uka Yokub va Amr binni Lays boshqardi. Ular dastlab Seyistonda hokimiyatni
qo lga olgach, 873-yili Tohiriylarning qo shinlariga katta zarba berib, Xuroson
ʻ ʻ
poytaxti Nishopurni egallandi. Shu davrdan e’tiboran Tohiriylar sulolasi barham
topdi va Xurosonda hokimiyat Safforiylar (misgarlar, Yoqub va Amr asli
hunarmand-misgar-“saffor” edi.) qo liga utdi. Rasmiy jihatdan Xuroson va
ʻ
Movarounnahr ustidan hukmronlik qilib turgan Tohiriylar sulolasining inqirozga
46
Джалилов А., Литвинский Б.А. О материальной культуре IX-X веков //Рудаки и его эпоха). -Сталинабад,
1958.- С.191.
17

uchraganligi Movarounnaxrdagi mahalliy hokimlarning o lkani to la mustaqilliginiʻ ʻ
ta’minlash sari harakatlari uchun qulay imkoniyatlar yaratib berdi.
Ushbu sulola hukmronligi davrida Movarounnahr va Xurosonda shaharlar
soni ko payganligi, va shu vaqt ichida Movarounnahr ichida 278 ta shahar faoliyat
ʻ
ko rsatganligi to g‘risida O.Bolshakovning tadqiqotlarida uchraydi. Xususan,
ʻ ʻ
mahalliy hokimiyat mahkamalari, yangi qurilgan binolar, shaharlari to g‘risida
ʻ
ma’lumotlar mavjud bo lib, unda Nishopur, Marv, Samarqand, Termiz, Buxoro
ʻ
kabi shaharlari haqida ma’lumotlar keltirilgan 47
. Demak, tohiriylar nafaqat
davlatning huquqiy bazasini, islohotlarni va davlat hokimiyatini mustahkamlash
sizosatiga, shuningdek, davlat amaldorlarining nafaqat markaziy shaharlarda balki,
joylarda ham normal ishlashi uchun sharoit yaratishga katta ahamiyat qaratishgan.
Shu bilan birga tarixchi olim E.A.Shmidt ham tohiriylar haqida tarixiy
ma’lumotlar keltirgan. Unga ko ra, mustaqil Tohiriylar davlati xalifaga nisbatan
ʻ
ikkita vazifani bajarganligi: a) har yili xalifaga soliq yig‘gan va yuborgan; b) o z
ʻ
armiyasi bilan harbiy yurishlarda qatnashganligi ta’kidlanadi 48
.
XX аsrda Sovet hokimiyati o rnatilgandan Sovet tаriхshunоsligining o zigа
ʻ ʻ
хоs jihаtlаridаn biri shu bo ldiki, bu dаvr tаriхshunоsligidа o tgаn аsrlаrdаgi rus
ʻ ʻ
shоvinizmining tа’siri mа’lum dаrаjаdа sаqlаngаn hоldа, ungа yаngi sаlbiy jihаtlаr
qo shildi. Bulаr tаriхgа vа tаriхiy shахslаrning hаyoti, fаоliyаtini o rgаnishgа
ʻ ʻ
kоmmunistik mаfkurа tаlаblаri аsоsidа pаrtiyаviy vа sinfiy nuqtаi nаzаrdаn
yondаshish edi. XX аsrda Sovet hokimiyati o rnatilgandan Sovet
ʻ
tаriхshunоsligining o zigа хоs jihаtlаridаn biri shu bo ldiki, bu dаvr
ʻ ʻ
tаriхshunоsligidа o tgаn аsrlаrdаgi rus shоvinizmining tа’siri mа’lum dаrаjаdа
ʻ
sаqlаngаn hоldа, ungа yаngi sаlbiy jihаtlаr qo shildi. Bulаr tаriхgа vа tаriхiy
ʻ
shахslаrning hаyoti, fаоliyаtini o rgаnishgа kоmmunistik mаfkurа tаlаblаri аsоsidа
ʻ
pаrtiyаviy vа sinfiy nuqtаi nаzаrdаn yondаshish edi.
Xulosa qilib aytganda, Xuroson va Movarounnahrning tohiriylar tarixiga oid
muhim yozma manbalar, ushbu hududlarda kechgan siyosiy tarixni, ma'lum
47
Большаков о.Г. Город средней Азии в конце VIII – начале ХIII вв. – М., 1974. -C .12-13.
48
Шмидт Э.А. Идеал мусульманского правителя-наместника IX века (III века хиджры) // Бюллетень
Среднеазиатского университета. Вып. 8. - Ташкент, 1925.- C .120.
18

darajada Xuroson va Movarounnahr xalqlarining etnogenezini chuqurroq
o rganishga imkon beradi, ular xalqlarning ijtimoiy-iqtisodiyʻ hayoti, ularning
ma'naviy va moddiy madaniyati to g‘risida juda qimmatli ma'lumotlarni o z ichiga
ʻ ʻ
oladi.
O zbekiston Respublikasi taraqqiyotining yangi bosqichida davlat va
ʻ
jamiyatning har bir sohasida tubdan yangilanishlar, yuksalishlar bilan bir qatorda
milliy davlatchilikni mustahkamlash, mamlakatimiz ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy
hayotini barqaror izga tushirish va rivojlantirish bo yicha keng qamrovli chora-
ʻ
tadbirlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, tarix fanida ham ajdodlarimiz tarixini
o rganish, ularga to g‘ri va xolis baho berish, shu asosda milliy qadriyatlarimizni
ʻ ʻ
tiklash uchun keng yo l ochildi. Zero, O zbekiston Respublikasi Prezidenti
ʻ ʻ
Shavkat Miromonovich Mirziyoev aytganidek: “Bizning havas qilsa arziydigan
ulug‘ tariximiz bor. Havas qilsa arziydigan ulug‘ ajdodlarimiz bor” 49
. Shuni
ta'kidlash kerakki, o rganilayotgan mavzu Xuroson va Movarounnahr mintaqaviy
ʻ
tarixi bo yicha dolzarb hisoblanadi.
ʻ
Tarixda davlat boshqaruv ishlari bilan shug‘ullanish asnosida ilmiy va ijodiy
ishlar bilan tanilgan mashhur shaxslarning aksariyati Sharq mamlakatlarida,
xususan musulmon diyorlaridagi hukmdorlar hayotida ko proq kuzatish
ʻ
mumkin. So nggi yillarda asosan bir qator ishlar nashr etildi, ularning mazmuni
ʻ
Tohiriylar davlati tarkibiga kirgan hududlar, tobe’ sulola vakillari shahar, xalq
qo zg‘olonlarini qamrab oladi.
ʻ
O tgan davr mobaynida obyektiv tariximizni yaratish yo lida ko plab ilmiy
ʻ ʻ ʻ
tadqiqotlar amalga oshirildi. Qator muhim manbalar nashr etildi. Natijada
tarixchilar uchun yirik tadqiqotlar yaratish imkoniyati vujudga keldi. Xususan,
ajdodlarimiz tarixining noma’lum bo lgan qirralari hamda insoniyat o tmishida
ʻ ʻ
o ziga xos o rin egallagan tarixiy shaxslar faoliyatini o rganish uchun ham
ʻ ʻ ʻ
manbaviy asoslar yaratildi.
49
Prezident Shavkat Mirziyoevning O’zbekiston ijodkor ziyolilari vakillari bilan uchrashuvdagi ma’ruzasidan //
Xalq so’zi 2017-yil 4 avgust.
19

Binobarin, o z davrida davlatchilik tarixida hamda harbiy mahorat sohasidaʻ
jahon tarixidan munosib o rin egallagan Tohir ibn Husayn va tohiriylar davri tarixi
ʻ
nafaqat o lkamiz, balki Eron, Afg‘oniston taraqqiyotida umume’tirof etilgan davr
ʻ
sifatida ko plab tadqiqotlarni taqozo etadi. Zero, Tohir ibn Husayn Arab
ʻ
xalifaligidan alohida mustaqil davlat barpo etgan tarixiy shaxs sifatida gavdalanidi.
Tohir ibn Husaynning hayoti va davlatdorlik faoliyati, saltanati tarixi, undagi
ilm-fan, madaniyatni o rganish tarixshunoslikning yirik ilmiy yo nalishlaridan biri
ʻ ʻ
sifatida doimo olimlar diqqat-e’tiborida bo lib kelgan. Shuningdek, tohiriylar
ʻ
tarixiga tegishli manbalar jahon miqyosida turli tillarga tarjima qilingan hamda
ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilgаn.
Hozirga qadar respublikada mazkur mavzuga oid bir necha adabiyotlar
amalga oshirilgan. Chunonchi, 1994-yilda B.Ahmedov tomonidan nash etilgan
“ Таriхdаn sаbоqlаr ” nomli kitobida, 1995-yilda Shodi Karimov, Rustambek
Shamsiddinov tomonidan nashr etilgan “Vatan tarixi” kitobida Tohiriylar davlati
tarixi haqida birinchilar qatorida ma’lumot berildi 50
.
2000-yilda esa tarix fanlar doktori, professor Azamat Ziyo tomonidan
tayyorlangan “ O zbek davlatchiligi tarixi
ʻ ” nomli kitobida Tohiriylar davlatini
O zbekiston tarixida tutgan o rni tizimga solindi
ʻ ʻ 51
.
Mualliflar vatanimiz tarixshunosli gida mustaqil “Tohiriylar davlati” ilmiy
yo nalishi shakllanganini e’tirof etishdi.
ʻ IX-XIII asrlar - rivojlangan o rta asrlar ʻ
bo lib, o zbek xalqi davlatchiligi tarixida
ʻ ʻ turli sulolalarning boshqaruv usullari va
ma`muriy tizimiga xos qonuniyatlar hamda xususiyatlar rivoj topganligi, Arab
xalifaligi hududida mahalliy xalqning hukmron ma`murlar zulmiga qarshi
qo zg‘olonlari avj olgach, xalifalik o zlariga sodiq mahalliy zodagonlarni tobe`
ʻ ʻ
yerlarni boshqarishga jalb qila boshlaganligini, shu munosabat bilan Xurosondagi
Tohiriylar xonadoni kuchayganligini e’tirof etishdi.
Shuningdek, Buxoro davlat universiteti Buxoro tarixi kafedrasi o qituvchisi,
ʻ
yosh tadqiqotchi Dilshod Sharopovning izlanishlarida Tohiriylar davlati tarixi
bo yicha tadqiqotchilik ishlari olib borildi. Nashrda Tohiriylar abbosiylarga
ʻ
50
Каrimоv Sh. Shаmsutdinоv R. Vаtаn tаriхi. Аndijоn. Меrоs. 1995 .
51
Аzаmаt Ziyo. O’zbеk dаvlаtchiligi tаriхi. Тоshkеnt. Shаrq. 2000.
20

rasman tobe bo lganligi, Abul Abbos Abdulloh yuritgan odilona siyosat, huquq,ʻ
madaniy hayot, dehqonchilik va boshqa sohalar bo yicha ma’lumotlar uchraydi.
ʻ
Abdulloh ibn Tohir haqidagi ma’lumotlar Nizomulmulk Tusiyning
“Siyosatnoma” asarida ham keltirib o tilgan: “Abdulloh ibn Tohir degan bir odil
ʻ
hukmdor o tgan. Uning qabri Nishopurda… U porsolar va zohidlarga, dunyo
ʻ
moliga hojatlari bo lmagan g‘arazsiz kishilarga amallar berar ekan” . Abdulloh ibn
ʻ
Tohirning buyrug‘i bilan yirik fiqh olimlari kengashib sug‘orish uchun
foydalaniladigan suv taqsimoti Kitob al Kuniyni tuzadilar. Ushbu qonunlar asrlar
davomida Movarounnahrda suvdan foydalanishdagi bahs-munozalarni hal etishda
asos bo lib xizmat qilgan. Abdulloh ibn Tohir 828-844 yillarda hukmronlik qilgan
ʻ
bo lsa, ungacha otasi Tohir ibn Husayn 821-822 yillarda, akasi Talha ibn Tohir
ʻ
822-828 yillarda hokimiyatni boshqargan. 844-862 yillarda o g‘li Tohir ibn
ʻ
Abdulloh, 862-873 yillarda nabirasi Muhammad ibn Tohir hokimiyat tepasida
bo ladi. Safforiy hunarmandlar Muhammad ibn Tohir davrida Tohiriylar davlatini
ʻ
mag‘lub etadi. Ma’lumotlarga ko ra Tohir ibn Husayn o g‘li Abdullohga shunday
ʻ ʻ
nasihat qilgan ekan: “SHuni bilgilki, boylik ko payib xazina to lib toshganda ham
ʻ ʻ
u daromad keltirmaydi. U fuqaro zarurati, ular haq-xuquqlarini ado etishga, ularni
tashvish va qarzlardan ozod etish uchun sarflangan taqdirdagina ko payadi, ortib
ʻ
boradi. Bu bilan xalq ommasining e’tibori qozoniladi. Shu bilan xalq farovonligi
ta’minlansa, bu hokimlarga zeb beradi, davrning emin-erkinligi shu bo ladi,
ʻ
shuhrat va qudrat bag‘ishlaydi. Xalq ommasiga saxovat qo lini ochsang, boyliging
ʻ
ortadi, kuch-qudrat egasi bo lasan, qo shin saqlaysan va hammani o zingga maftun
ʻ ʻ ʻ
eta olasan”. Abdulloh ibn Tohir otasidan shunday pand-nasihatlar eshitadi va ko p
ʻ
jihatdan hukmronligi davrida mana shu qoidalarga amal qilgan. U dehqonlarning
ahvolini tartibga soluvchi maxsus farmon chiqargan. Farmonda jumladan shunday
so zlar bor. “Alloh bizni dehqonlarning qo li bilan boqadi. Ularni og‘zi bilan bizni
ʻ ʻ
olqishlaydi va ularga ozor berishni taqiqlaydi.
Aynan IX asrda Tohiriylarning hukmronlik davrida O rta Osiyodan ilm-fan
ʻ
ham madaniyat rivojlanib, O yg‘onish davrining shakllanish bosqichi ro y bergani
ʻ ʻ
bejiz bo lmasa kerak. Ayni shu davrda bu zamindandan Imom Buxoriy, Imom
ʻ
21

Termiziy kabi buyuk muhaddis olimlar yetishib chiqib, islom olamining zabardast
olimiga aylandi. Bu davrda Movarounnahr Somoniy amirlar orqali idora etilsada,
ular tohiriylarga bo ysunar edi. Tohiriylar davlati Abul Abbos Abdullohʻ
hukmronligi vaqtida to la-to kis mustaqil siyosat yuritila boshlangan davlatga
ʻ ʻ
aylangan edi. Tohir ibn Husayn va Talha davrlarida Abbosiylarning ta’siri ma’lum
darajada sezilib turgan. Abul Abbos Abdulloh hukmronligi milodiy 845 yilgacha
davom etadi. Undan keyin hokimiyat tepasiga Tohir II o tiradi.
ʻ
Keyinchalik mamlakat zaiflashib Safforiylar tomonidan 873 yili egallanadi .
SHu o rinda Imom Buxoriy hazratlari hayoti bilan bog‘liq ma’lumot e’tiborga
ʻ
molikdir. Tohiriylar davlatining Buxorodagi amiri Xolid ibn Ahmad Imom
Buxoriyga nisbatan nohaqlik qilib u kishini shahardan chiqib ketishiga sababchi
bo lib qolgandan keyin bir oy o tib bundan xabar topgan Tohiriylar hukmdori
ʻ ʻ
Buxoroga amirni vazifasidan bo shatish va jazolash to g‘risida farmon yuborgan
ʻ ʻ
ekan. SHunga ko ra amir eshakka teskari o tirg‘izilib sazoyi qilingan ekan.
ʻ ʻ
Sharqda, xususan, O rta Osiyoda ro y bergan IX-XII asrlardagi O yg‘onish
ʻ ʻ ʻ
davrining shakllanishida ijtimoiy-siyosiy omil sifatida hukmdorlarning ham o rni
ʻ
ahmiyatga molik ekanligi hisobga olinsa, albatta Tohiriylar davlati va uning
hukmdorlaridan biri Abdulloh ibn Tohirning xizmatlarini ham e’tiborga
sazovordir. Uning manbalarda nafaqat odil hukmdorligi, balki ilm-fan bilan
mashg‘ul bo lganligi
ʻ va hadislar roviysi sifatida kitoblarda qayd etilganligi ham
muhim ahamiyatga egadir.
Tohir ibn Husaynning al-ma`mun oldida mavqei ustunligi boisidan,
tohiriylarning alohida davlat sifatida mavjud bo lishiga keng imkoniyatlar ochilgan
ʻ
edi. Tohir ibn Husayn Xurosonga noib bo lgunga qadar al-Jazira noibi, Bag‘dod
ʻ
sipahsolori va Iroqdagi soliq majburiyatlarini yig‘ish boshqaruvchisi sifatida davlat
boshqaruvining tajribalarini egallagan edi. Albatta yuqoridagi lavozimlar va
mansablar al-Ma`mun tomonidan topshirilganligiga shak-shubha yo q.
ʻ
2019-yilda tarixchi olim Shamsiddin Kamoliddin tomonidan ham Tohiriylar
davlati tarixshunoligi bo yicha bir muncha tadqiqotlar
ʻ 52
olib borilib, “ Markaziy
52
Камо liddin Sh. Markaziy Osiyo tarixi zamonaviy tarixshunosligidagi yondashuvlar. Тоshkеnt. Shаrq. 2000. -183
b.
22

Osiyo tarixi zamonaviy tarixshunosligidagi yondashuvlar ” nomli kitobi nashrdan
chiqdi.
2022-yilda Toshkent Islom instituti Ijtimoiy fanlar kafedrasi mudiri tarix
fanlari bo yicha falsafaʻ doktori Obid Tangirov tomonidan tayyorlangan “ Tohiriylar
davlatining hukmdori Abdulloh ibn Tohir ” nomli tadqiqot ishida tohiriylar sulolasi
vakili Abdulloh ibn Tohir yuritgan siyosat, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli
bo yicha qimmatli ma’lumotlar uchraydi. Muallif o z ishida ko proq arab
ʻ ʻ ʻ
manbalariga tayangan. Uning fikricha IX asr o zbek davlatchiligining rivojlanish
ʻ
tarixida Tohiriylar davlati va ushbu davlatni boshqargan hukmdorlarning o rni
ʻ
muhim ahamiyatga egadir. Manbalarda Tohiriylar davlatini boshqargan
hukmdorlarning nomlari va ular haqidagi ba’zi ma’lumotlar saqlanib qolgan.
Xususan, Abdulloh ibn Tohirning hukmronlik davri va odil hukmdor sifatidagi
faoliyati e’tiborga molik jihatlari bilan ajralib turadi. Tarixda davlat boshqaruv
ishlari bilan shug‘ullanish asnosida ilmiy va ijodiy ishlar bilan tanilgan mashhur
shaxslarning aksariyati Sharq mamlakatlarida, xususan musulmon diyorlaridagi
hukmdorlar hayotida ko proq kuzatish mumkin
ʻ 53
.
Abbosiylar davlatida ilm-fan va madaniyatni rivojlantirishga e’tibor kuchayib,
ayniqsa, Xorun ar-Rashidning hukmronligi davrida mamlakat poytaxti Bog‘dod
ilmiy markazga aytantiriladi. Uning o g‘illari valiahd Amin va Xuroson voliysi
ʻ
Ma’mun o rtasidagi kelishmovchiliklardan keyin qattiq janglar bo lib, 814 yili
ʻ ʻ
Ma’mun Abbosiylar davlatining hukmronligiga erishdi . Ammo turli guruhlarning
Ma’munga qarshi isyonlari to xtab qolmadi. O zi voliylik qilgan Xurosonda
ʻ ʻ
xorijiylar unga qarshi isyon ko targan edi. Isyonni bostirish uchun 820 yil
ʻ
lashkarboshisi Tohir ibn Husaynni yo llaydi va keyin uni Xurosonga voliy etib
ʻ
tayinlaydi. Tohir ibn Husayn Xuroson va Movarounnahr voliy sifatida o lkani
ʻ
mustaqil idora qila boshlaydi. Natijada Tohiriylar davlati vujudga kelib, Unga
Xuroson bilan birga Movarounnahr hududi ham qaragan. Davlatning poytaxti
dastlab Marv shahri bo lgan, keyinchalik Tohiriylar davlatining odil
ʻ
53
https://oliymahad.uz/32637
23

hukmdorlaridan sanalgan Abdulloh ibn Tohir davrida Nishopur shahriga
ko chirilgan.ʻ
Tohir ibn Husayndan keyin hukmronlik taxtiga o g‘li Talha keladi. Uning
ʻ
davrida mamlakat hududi kengaytirilib, Tohiriylar davlati kuchli davlatlardan
biriga aylanadi. 828 yilda hukumat tepasiga Tohir ibn Husaynning yana bir o g‘li
ʻ
Abul Abbos Abdulloh ibn Tohir keladi. Tohiriylar davlatchiligi tarixi haqidagi
kitoblarda, xususan, bugungi zamonaviy tarixchilarning tadqiqotlarida Abul Abbos
Abdulloh haqida mazkur davlatning hukmdorlaridan biri ekanligi, poytaxtni
Nishopurga ko chirganligi kabilardan boshqa ma’lumotlarga duch kelinmaydi.
ʻ
Ammo Imom Shamsiddin Zahabiy “Mashhur daholar siyrati” asarida Abul Abbos
Abdulloh ibn Tohirni faqih hamda nazm va nasrda mashhur adib bo lganligini
ʻ
keltiradi . Uning nomi shuningdek, hadis ilmida keltirilib, Vaki’, Yahyo ibn Zurays
va Ma’mundan hadislar rivoyat qilgan deyilgan. Ibn Rohavayh, Nasr ibn Ziyod,
Fazl ibn Muhammad Sha’roniy kabilar Abul Abbos Abdullohdan roviy sifatida
foydalangan. Demak, u Xuroson va Movarounnahr hukm dori sifatida davlatda ilm-
fan rivojiga bosh bo lgan, balki o zi ham ilmiy izlanishlar ustida bo lganligi
ʻ ʻ ʻ
anglashiladi. Uning saxovatpeshaligi ham tarix kitoblarida saqlanib qolgan.
“Hamyonning to laligi va xotiraning o tkirligi birga jam bo lmaydi”, – degan
ʻ ʻ ʻ
gapni aytganligi manbalarda keltirilgan . Tohiriylar oddiy odamlarning
manfaatlarini himoya qilib, ilm-fan fidoyilari bo lgan ziyolilarni qo llab-
ʻ ʻ
quvvatlaganligi manbalarda uchratish mumkin. Ayniqsa, bunday ishlar Abdulloh
davrida nihoyatda rivojlangan.
Tohiriylar davri tarixshunosligi bo yicha O zbekistonda bir muncha salmoqli
ʻ ʻ
ishlar amalga oshirilgan bo sada, aksariyat tadqiqotchilarning yakdillik bilan
ʻ
ta’kidlashicha, boshqa tarixiy davrni o rganishda adabiyotlar taqchilligi qiynasa,
ʻ
bu davr tadqiqotchisiga esa adabiyotlarning ko pligi va turli munosabat qiyinchilik
ʻ
tug‘diradi. Aynan shu jihat ham Tohiriylar davlati tarixshunosligi bo yicha
ʻ
tadqiqotlarga bo lgan ehtiyojni kuchaytiradi.
ʻ
24

Keyingi yillarda bu davrga oid birmuncha manbalar tarjimasi, ilmiy, ilmiy-
ommabop, badiiy adabiyotlar yaratildiki, ularni aniqlash, tizimlashtirish
zaruriyatini keltirib chiqardi.
Mazkur kurs ishini yozishda mavzuni yorituvchi yozma manbalar,
monografiyalar, risolalar, dissertatsiyalar, respublika va xalqaro konferensiya
materiallari, o quv qo llanmalar, respublika va xorijiy nashrlarda chop etilganʻ ʻ
maqolalarga e’tibor qaratildi.
Xulosa qilib aytganda, ushbu davlat tarixi tarixshunosligi zamonaviy tarix
fani uchun dolzarb hisoblanib, Tohiriylarning davlatchilik tarixini o rganishda
ʻ
qulaylik va imkoniyat yaratib, kelgusi tadqiqotlarni yo naltirishda amaliy ahamiyat
ʻ
kasb etadi. Shuningdek, ilmiy izlanish olib boruvchilarga adabiyotlar topishda
yo llanma vazifasini bajaradi hamda mazkur muammo bo yicha kelajakda amalga
ʻ ʻ
oshiriladigan ilmiy izlanishlar uchun istiqbolli yo nalishlarni belgilab beradi.
ʻ
25

XULOSA
Tohiriylar davrida qudratli markazlashgan davlatning vujudga kelishi
natijasida Movarounnahr va Xurosonda ma’lum barqarorlik qaror topdi. Bu holat
mamlakat iqtisodiy hayotiga katta ta’sir k oʻ rsatdi. Dehqonchilik, hunarmandchilik
va savdo tez sur’atlar bilan rivojlana boshladi. Movarounnahr va Xuroson bu
vaqtda Sharqning iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan o lkalaridan hisoblangan.
ʻ
Tarixchilar va geograflar bu borada juda yaxshi ta’riflar yozib qoldirganlar.
Ular, bu yerlar juda serhosil, tabiiy boyliklarga boy, unda ko plab qishloq va
ʻ
shaharlar borligini, aholi uchun kerakli hamma narsalar mavjudligini zo r ehtiros
ʻ
bilan bitganlar.
Xuroson va ayniqsa, Movarounnahr dehqonchilik o lkalari qatoriga kirgan.
ʻ
Bu yerlarda dehqonchilik asosan sun’iy sug‘orishga asoslangan. Ko plab soy va
ʻ
daryolardan chiqarilgan katta-kichik kanallar mavjud bo lgan. Buxoro vohasida
ʻ
Shopurkon, Shohrud, Karmana, Poykand, Samarqand vohasida Barj (Darg‘om),
Barmsish, Buzmadisoy, Ishtixon kabi kanallar shahar va qishloqlarni suv bilan
ta’minlagan. Bundan tashqari bunday kanallar Xorazm, Qashqadaryo, Farg‘ona va
Shoshda ham bo lgan. Manbalarga qaraganda Shosh aholisi xalifa Mutasimga
ʻ
(833-842) murojaat qilib vohada suv yetishmasligi tufayli kanal qurilishiga yordam
so ragan. Sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilikdan tashqari lalmikor
ʻ
dehqonchilik ham yaxshi yo lga qo yilgan.
ʻ ʻ
Tarixchi Abu Mansur as-Saolobiyning Somoniylar Buxorosiga bergan ta’rifi
butun O rta Osiyo davlatlarining IX-XIII asrlardagi ahvoliga tegishlidir: “...shon-
ʻ
shuhrat makoni, saltanat ka’basi va zamonasining ilg‘or kishilari jamlangan, yer
yuzi adiblarining Tohiriylar davrida qudratli markazlashgan davlatning vujudga
kelishi natijasida Movarounnahr va Xurosonda ma’lum barqarorlik qaror topdi. Bu
holat mamlakat iqtisodiy hayotiga katta ta’sir ko rsatdi. Dehqonchilik,
ʻ
hunarmandchilik va savdo tez sur’atlar bilan rivojlana boshladi. Movarounnahr va
26

Xuroson bu vaqtda Sharqning iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan o lkalaridanʻ
hisoblangan. Tarixchilar va geograflar bu borada juda yaxshi ta’riflar yozib
qoldirganlar. Ular, bu yerlar juda serhosil, tabiiy boyliklarga boy, unda ko plab
ʻ
qishloq va shaharlar borligini, aholi uchun kerakli hamma narsalar mavjudligini
zo r ehtiros bilan bitganlar.
ʻ
O rta Osiyo hukmdorlari ilm ahli bilan yaqinlashdilar.
ʻ Mamlakatni
boshqarishda ularning bilimi va maslahatlaridan foydalandilar. Hukmdorlarning
aksariyati bu davrda o z saroylarida olim, shoir va usta san’atkorlar, turli sohalar
ʻ
bo yicha qimmatbaho kitoblarni to plashga odatlandilar. Saroyga jalb etilgan olim
ʻ ʻ
va shoirlar, kutubxonalardagi nodir qo lyozma asarlar bilan mag‘rurlanardilar.
ʻ
Damashq, Qohira, Bag‘dod, Kufa, Basra va boshqa katta shaharlarda O rta
ʻ
Osiyodan borib fan, madaniyat taraqqiyotiga o z hissasini qo shgan
ʻ ʻ
avlodajdodlarimiz bu davrga kelib ko paya bordi. Bag‘dod shahri Sharqning ilm-
ʻ
fan markazi sifatida olamga tanildi, chunki IX asrda bu yerda “Bayt ul-hikma”-
(“Donishmandlar uyi”) Sharqning fanlar akademiyasi tashkil etildi. Bunga monand
holda X asr oxirlarida Xorazmda ham xalifa Ma’mun davrida (995-997-y.)
“Donishmandlar uyi”- “Bayt ul-hikma”- “Ma’mun akademiyasi” (Xorazm
akademiyasi) tashkil topdi. Bu ikki ilm o chog‘larida Sharqning mashhur va
ʻ
ma’lum olimu-allomalari tahsil ko rganlar. Ular orasida Ahmad Farg‘oniy, Al-
ʻ
Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino va boshqa buyuk allomalarning nomlari bor.
Kurs ishi bo yicha quyidagi xulosalar chiqarildi:
ʻ
1. XX аsrda Sovet hokimiyati o rnatilgandan Sovet tаriхshunоsligining o zigа
ʻ ʻ
хоs jihаtlаridаn biri shu bo ldiki, bu dаvr tаriхshunоsligidа o tgаn аsrlаrdаgi rus
ʻ ʻ
shоvinizmining tа’siri mа’lum dаrаjаdа sаqlаngаn hоldа, ungа yаngi sаlbiy jihаtlаr
qo shildi. Bulаr tаriхgа vа tаriхiy shахslаrning hаyoti, fаоliyаtini o rgаnishgа
ʻ ʻ
kоmmunistik mаfkurа tаlаblаri аsоsidа pаrtiyаviy vа sinfiy nuqtаi nаzаrdаn
yondаshish edi.
2. Tarixshunoslik tadqiqotlari va tahlili shuni ko rsamoqdaki, tadqiqotlar
ʻ
orasida aksariyat ko pchiligi Somoniylar davlati tarixiga bag‘ishlangan bo lsa,
ʻ ʻ
27

keyingi orinlarda Qoraxoniylar va Anushtakin Xorazmshohlar davlatlari tarixiga
bag‘ishlangan tadqiqotlar tashkil qilmoqda, lekin mustaqillik davrida Tohiriylar
davlati oid komleks o rganilgan tadqiqot ishi kam o rganilgan.ʻ ʻ
3. Mustaqillik davrida Tohiriylar davlati tarixiga bag‘ishlangan
tadqiqotlarning ilmiy xulosalarida bir-biriga zid keluvchi turli fikrlarni uchratish
mumkin, asosan buriday holat tohiriylarning kelib chiqishi bilan bo g‘ liq
masalalarda o z aksini topgan.
ʻ
4. Yuqorida tarixshunoslik tadqiqotlari doirasida ko rib chiqib ilmiy
ʻ
tadqiqotlarning tahlili shuni k o rsatadiki, so nggi chorak asr davomida IX-XIII asr
ʻ ʻ
o zbek davlatchiligi tarixi yuzasidan yurtimiz tarixchilari va qardosh mamlakatlar
ʻ
tarixchilari tomonidan bir necha o nlab ilmiy tadqiqotlar amalgaoshirilgan va
ʻ
yuzlab ilmiy maqolalar e’lon qilingan va aytish mumkinki, bu borada sezilarli
ilmiy muvaffaqiyatlarga erishilgan.
5. Tohiriylar davlati tarixini, so nggi o ttiz yil davomida ilmiy muomalaga
ʻ ʻ
kiritilgan asarlar va tadqiqotlarni yanada chuqurroq tahlil qilgan holda va, ayni
vaqtda, yangi qo lga kiritilgan tarixiy dalillar va manbalarni ilmiy tadqiqotlar
ʻ
doirasiga jalb qilgan holda, yanada to liqroq va kengroq doirada o rganish
ʻ ʻ
maqsadga muvofiqdir.
Xulosa qilib aytganda, Tohiriylar davriga bag‘ishlangan ayrim hollarda
kompleks tarzda amalga oshirilgan madaniyat tarixi, iqtisodiy va harbiy sohaga oid
tadqiqotlarni ham kuzatish mumkin. Bundan xulosa qilish mumkinki, bu davr
tarixining alohida tadqiqot obyektlari ustidan ilmiy tadqiqotlarni yanada
kuchaytirish, ayniqsa, manbashunoslik sohasida amalga oshirilgan ilmiy
tadqiqotlarning mohiyati va ko lamini yanada kengaytirish maqsadga muvofiqdir.
ʻ
28

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik
ahamiyatga molik nashrlar
1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 24 майдаги ПҚ –
2995-сонли « Қадимий ёзма манбаларни сақлаsh, тадқиқ ва тарғиб қилиsh
тизимини yaнада такомиллаshтириsh chора-тадбирлари тўғрисида и
қарори. // «Халқ сўзи», 2017 йил, 103 (6797)-сон.
2. Prezident Shavkat Mirziyoevning O zbekiston ijodkor ziyolilari vakillari bilan
ʻ
uchrashuvdagi ma’ruzasidan // Xalq so zi 2017-yil 4 avgust.
ʻ
3. Мирзиёев Sh.М. Yaнги Ўзбекистон стратегиyaси. – Тоshкент: O zbekiston,
ʻ
2021. – 464 б.
II. Manbalar
1. Elton L. Daniel The Political and Social History of Khurasan under Abbasid
Rule, 747-820 , Bibliotheca Islamica (Minneapolis, MN), 1979.
2. M.Kaabi “Les Tahirides IIIème/IXème siècles: Leurs activités littéraires et les
poètes de leur entourage,” Ph.D. diss., Université de Paris, 1971.
III. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
1. Аzаmаt Ziyo. O zbеk dаvlаtchiligi tаriхi. Тоshkеnt. Shаrq. 2000.
ʻ -219 b.
2. Kаrimоv Sh. Shаmsutdinоv R. Vаtаn tаriхi. Аndijоn. Меrоs. 1995.
3. Абдуллоев С. Амир Исмоили Сомони. - Худжанд, 1998.
4. Амиршохи Н. Давлатдории точикон асрои I Х-Х IV . - Душанбе, 1999.
5. Бакоев М. Рудаки ва китъасарои //Рудаки и его эпоха. - Сталинабад, 1958. -
С. 147-151.
6. Бартольд В.В. Таджики: исторический очерк//Соч.-Т. П. Ч. I.-М., 1963.-
С.449-470.
29

7. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия // Соч. -T.I. -М.,
1963-С. 114-237. Uning o ʻ zi . Персидская культура и ее влияние на другие
страны//Соч.-Т. VI.-М., 1966.-С.174-184
8. Большаков о.Г. Город средней Азии в конце VIII – начале ХIII вв. – М.,
1974. -C .12-13.
9. Бостонгухар С. Табори силсилаи Сомони (Происхождение династии
Саманидов) // Сомониён ва эхёи тамаддуни форси-точикй (Саманиды и
возрождение персидско-таджикской цивилизации). -Душанбе, 1998.
10. Гафуров Б.Г. История таджикского народа в кратком изложении. -М.,
1949, 2-ое издание. -М.,1952, 3-ое издание. -М.,1955; uning o ʻ zi : О причинах
возвышения и падения Саманидов//Советское востоковедение, 1958, №1.-С.
51-55;
11. Гафуров Б.Г. Таджики. Древнейшая, древняя и средневековая история. -
М.: Наука, 1972 и др.
12. Давидович Е.А. Ибн-Фадлан и Наршахи о мерных деньгах Бухары //
Рудаки вазамони у (Рудаки и его эпоха). -Сталинабад, 1958. - С. 198-208.
13. Джалилов А., Литвинский Б.А. О материальной культуре IX-X веков
//Рудаки и его эпоха). -Сталинабад, 1958.- С.185-197.
14. Заходер Б.Н. Мухаммад Нахшаби. К истории карматского движения в
Средней Азии в X в. // Ученые записки МГУ. -Вып. 41, 1940.
15. Кадырова Т. Из истории крестьянских движений в Мавераннахре и
Хорасане в VIII-начале IX вв. -Ташкент, 1965.
16. Мирзозода X. Рудаки ва такомулоти шакли назми рубои // Рудаки и его
эпоха. - Сталинабад, 1958. -С. 142-146.
17. Мухтаров А. Сомониён: Замон ва макон. - Душанбе.; 1999.
18. Назаров X. Авомили суъуд ва сукути давлати Сомониён. -Душанбе, 1999;
Назаров X. Накши эрониён-точикон дар таърих ва фарханги чахрн. -
Душанбе, 2005.
19. Негматов Н.Н. Таджикский феномен: теория и история. - Душанбе,1998;
Государство Саманидов-Душанбе, 1977.
30

20. Семенов А.А. К вопросу о происхождении Саманидов // Труды АН Тадж.
ССР. -Т. XXVII. Сборник статей, посвященных истории и культуре периода
формирования таджикского народа и его государственности (IX-X вв.). -
Сталинабад, 1954. -С. 3-114.
21. Толстов С.П. Древний Хорезм. - М., 1948;
22. Толстов С.П. По следам древнехорезмской цивилизации. -М.-Л., 1948
23. Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта. - М., 1962
24. Шмидт Э.А. Идеал мусульманского правителя-наместника IX века (III
века хиджры) // Бюллетень Среднеазиатского университета. Вып. 8. -
Ташкент, 1925.- C .120.
25. Якубов Ю.. Национальное самосознание в эпоху Саманидов //Саманиды и
возрождение персидско-таджикской цивилизации. - Душанбе, 1998.
26. Abbas Parviz. Ta’rixi duxazoru ponsadsolai Iran. - T. P. -Tehron, 1965.
27. Akbari A. Ta’rixi hukumati Tohiriyon az ogoz to anchom. - Meshxed, 2006.
28. Axmadalii Muxibi. Somoniyon. -Tehron: Intishoroti andjumani ta’rix, 1956..
29. Browne E.G. A Literary History of Persia. -Vol. I. From the Earliest Times
until Firdawsi. -Cambridge, 1902.
30. C. E. Bosworth “The TRāhirids and Arabic Culture,” Journal of Semitic
Studies 14, 1969a, pp. 45-79.
31. C. E. Bosworth “The
TRāhirids and Persian Literature,” Iran 7, 1969b, pp. 103-6.
32. C. E. Bosworth An Early Islamic Mirror for Princes:
TRāhir Dhu l-Yaminain’s
Epistle to his Son Abdallah,
ʿ JNES 29, 1970, pp. 25-41
33. C. E. Bosworth The Heritage of rulership in early Islamic Iran and the search
for dynastic connections with the past, in: Iran, XI, London, 1973, pp. 54, 56.
34. C. E. Bosworth, Sīstān under the Arabs , Rome, 1968
35. C. E. Bosworth “The
TRāhirids and Arabic Culture,” Journal of Semitic
Studies 14, 1969a, pp. 45-79
36. C. E. Bosworth “The
TRāhirids and Persian Literature,” Iran 7, 1969b, pp. 103-
6; o zi. “An Early Islamic Mirror for Princes:
TRāhir Dhu l-Yaminain’s Epistle to ʻ
his Son Abdallah,”
ʿ JNES 29, 1970
31

37. C. E. Bosworth “The TRāhirids and SRaffārids,” Camb.Hist. Iran IV, 1975, pp.
90-135.
38. G. Rothstein, “Zu aš-Šābušti’s Bericht über die
TRāhiriden,” in Orientalistische
Studien: Theodor Nöldeke zum Siebzigsten Geburtstag , ed. C. Bezold, Giessen,
1906, I, pp. 155-70.
39. Goffrey Khan, “Newly Discovered Arabic Documents from Early Abbasid
Khurasan,” in From al-Andalus to Khurasan , ed. Petra Sijpesteijn et. al., Leiden,
2007, pp. 201-15.
40. Heyd W. Histore du commerce du Levant du moyenage. -Leipzig, 1923. -T.l. -
P.58-59.
41. M.Kaabi Les Tahirides: Etude historico-littéraire de la dynastie des Banu Tahir
b. al-Husayn au Hurasan et en Iraq au IIIème s. de l'Hégire/IXème s. J.-C. , 2 vols.,
Paris, 1983
42. Mongi Kaabi, “Les origines
tRāhirides dans le da wa abbāside,” ʿ ʿ Arabica 19,
1972, pp. 145-64.
43. Neldeke Т . Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden. Aus der
arabischen Chronik des Tabari übersetzt , 1973.
44. Rovandi M. Ta’rixi ijtimoiyi Eron. -Tehron, 1985.
45. Said Nafisi. Dovlati Toxiriyon (Tohiriylar davlati).-Tehron, 1959.
46. Sayid Nafisi, Tari -e andan-e
tRaheri ḵ ḵ , Tehran, 1956.
47. Spuler B. Iran in fruhislamischer Zeit. Politik, Kultur, Verwaltung und
offentliches Leben zwischen der arabischen und der seldschukischen Erobemng
633 bis 1055. -Wiesbaden, 1952 (AWL Veroffentlichungen der Orientalischen
Komision, Bd. II).
48. Xiravi D. Eron dar zamoni Somoniyon (Ta’rixi Somoniyon az ogoz to saltanati
Nasri II). -Mashxad, 1993.
49. Zambaur E. De. Manuel de Genealogie et de Chronologie pour I'Histoire de
l'lslam avec 20 tableau genealogiques hors texte et 5 cartes, Hanovre: Libraire
Orientaliste Heinz Lafaire, 1927.
32

50. Zarrinkub Abdulxusayn Ta’rixi mardumi Eron (Istoriya naroda Irana) - Tehron,
1999
51. Zarrinkub Abdulxusayn Ruzgoron. Ta’rixi Eron az ogoz to sukuti saltanati
Paxlavy. Tehron, 1383 (2004).
IV. Internet saytlar va resurslar
1. https://iranicaonline.org/articles/abul-ayyeb-tiher-b
2. https://iranicaonline.org/articles/abul-ayyeb-tiher-b
3. https://oliymahad.uz/32637
4. https://ru.wikipedia.org/wiki/Тахириды
5. https://donishju.com/articles/txt/davlati-tohirien/
6. https://e-library.namdu.uz/63%20Тарих%...%20тарихи.pdf
33

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi