Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 504.1KB
Покупки 0
Дата загрузки 04 Июль 2025
Расширение docx
Раздел Дипломные работы
Предмет Машиностроение

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

31 Продаж

Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH dagi mehnat muhofazasi boshqaruvini tahlil qilish

Купить
1Mavzu: Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH dagi mehnat
muhofazasi boshqaruvini tahlil qilish
MUNDARIJA
Kirish ……………………………………………………………………...……3
I BOB. Mehnat muhofazasining nazariy asoslari
1.1. Mehnat muhofazasi tushunchasi, mazmuni va ahamiyati …………….……6
1.2. Mehnat muhofazasini tashkil etishda boshqaruvning roli …………...……13
1.3. Temir yo‘l transportida mehnat muhofazasi bo‘yicha xalqaro va milliy 
me’yoriy-huquqiy hujjatlar ……………………………………………………23
II BOB. Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH dagi mehnat 
muhofazasi boshqaruvi holatini tahlil qilish
2.1. SHCH da mehnat muhofazasi bo‘yicha tashkil etilgan tizimning umumiy 
tavsifi …………………………………………………………………….….…31
2.2. Mehnat muhofazasi bo‘yicha olib borilayotgan ishlar va xavfsizlik 
choralarining samaradorligi ………………………………………………...…42
2.3. Mehnat sharoitlari, xavfsizlik texnikasi va avariya holatlari bo‘yicha 
statistik tahlil ………………………………………………………………..…50
III BOB. SHCH da mehnat muhofazasi boshqaruvini takomillashtirish 
yo‘llari
3.1. Mehnat muhofazasini boshqarishda zamonaviy texnologiyalardan 
foydalanish imkoniyatlari ………………………………………………...……56
3.2. Ishchilar malakasini oshirish va xavfsizlik madaniyatini shakllantirish 
choralari ………………………………………………………………..………63
3.3. Mehnat muhofazasini boshqarish samaradorligini oshirish bo‘yicha taklif 
va tavsiyalar …………………………………………………..……..…………65
Xulosa …………………………………………………………………………69
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati …………………………………………71 2 Kirish
Diplom   ishi   mavzusining  dolzarbligi   Bugungi   kunda  mehnat   muhofazasi
har   bir   ishlab   chiqarish   korxonasi   va   transport   tizimida   faoliyat   yuritishning
ajralmas   qismi   hisoblanadi.   Ayniqsa,   temir   yo‘l   transporti   sohasida   xavfsiz
mehnat   sharoitlarini   yaratish   va   mavjud   xavf-xatarlarning   oldini   olish   muhim
ahamiyat   kasb   etadi.   Temir   yo‘l   infratuzilmasining   murakkabligi,   harakatdagi
transport vositalari bilan bog‘liq ishlar, og‘ir texnik jihozlar, yuqori harorat yoki
sovuq sharoitda bajariladigan vazifalar ushbu sohani mehnat muhofazasi nuqtai
nazaridan alohida e’tiborga loyiq qiladi.
Toshkent   mintaqaviy   temir   yo‘l   uzeli   SHCH   –   bu   hududiy   va   mintaqaviy
miqyosda   yirik   transport   tugunlaridan   biri   bo‘lib,   unda   yuzlab   ishchilar   va
mutaxassislar   faoliyat   yuritadi.   Bu   yerda   mehnat   xavfsizligini   ta’minlash,
xodimlar   salomatligini   himoyalash,   baxtsiz   hodisalar   va   kasb   kasalliklarining
oldini olish maqsadida samarali boshqaruv tizimi shakllantirilgan bo‘lishi zarur.
Afsuski, real vaziyatda ko‘plab tizimli muammolar, xavfsizlik qoidalariga to‘liq
amal qilinmasligi, nazorat mexanizmlarining yetarli emasligi kuzatilmoqda. Bu
esa   ishlab   chiqarish   jarayonining   uzluksizligi   va   inson   salomatligiga   salbiy
ta’sir   ko‘rsatishi   mumkin.   Shu   bois   mazkur   diplom   ishi   orqali   aynan   SHCH
dagi   mehnat   muhofazasi   boshqaruvini   chuqur   tahlil   qilish,   mavjud
kamchiliklarni   aniqlash   va   ularni   bartaraf   etish   yo‘llarini   aniqlash   dolzarb
masala   sifatida   namoyon   bo‘lmoqda.   Mavzuning   dolzarbligi,   birinchidan,
xodimlarning   hayoti   va   sog‘lig‘ini   muhofaza   qilish   zaruriyati   bilan   bog‘liq
bo‘lsa, ikkinchidan, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, texnik nosozliklar
va favqulodda vaziyatlarning oldini olish orqali korxona barqarorligiga erishish
bilan   bog‘liqdir.   Shuningdek,   ushbu   mavzuni   o‘rganish   orqali   davlat   siyosati
doirasida qabul qilinayotgan qonunlar, normativ hujjatlar va standartlarning real
korxona   faoliyatidagi   aks   etishini   ham   baholash   mumkin.SHCH   dagi   holatni
ilmiy   tahlil   qilish,   amaliy   asosda   yondashuv   berish   va   boshqaruv   tizimini
takomillashtirish  bo‘yicha  tavsiyalar   ishlab  chiqish  orqali   nafaqat  bir  korxona, 3balki   boshqa   temir   yo‘l   bo‘limlari   uchun   ham   foydali   tajriba   yaratiladi.   Shu
sababli mavzu dolzarbligi hozirgi kun talablari bilan to‘la mos keladi. 1
Diplom  ishi  mavzusining o‘rganilganlik darajasi   Mehnat  muhofazasi  va
xavfsizlik   masalalari   umumiy   jihatdan   ilmiy   adabiyotlarda   yetarli   darajada
yoritilgan   bo‘lsa-da,   temir   yo‘l   sohasiga,   xususan,   SHCH   kabi   yirik   transport
korxonalaridagi   amaliy   jihatlar   chuqur   tahlil   qilinmagan.   O‘zbekiston
Respublikasi   Mehnat   kodeksi,   Mehnat   va   bandlik   vazirligi   tomonidan
chiqarilgan   normativ   hujjatlar,   xalqaro   tashkilotlar,   ayniqsa   ILO   tomonidan
ishlab   chiqilgan   standartlar   asosida   umumiy   yondashuvlar   mavjud.
O‘zbekistonda   mehnat   muhofazasi   sohasida   olib   borilgan   ilmiy   tadqiqotlar
ichida   sanoat   tarmoqlari   ko‘proq   yoritilgan   bo‘lib,   transport   infratuzilmasi,
ayniqsa   temir   yo‘l   tizimi   bilan   bog‘liq   tadqiqotlar   nisbatan   kam   uchraydi.
Bunda   muammolar,   xavfsizlik   choralarining   amaldagi   holati   va   nazorat
mexanizmlarining   ishlash   darajasi   bo‘yicha   chuqur   tahlillar
yetishmaydi.Ayniqsa, Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH dagi mehnat
muhofazasi   boshqaruvi   bo‘yicha   to‘liq   o‘rganilgan,   statistik,   amaliy   va
metodologik   jihatdan   asoslangan   tadqiqotlar   mavjud   emas.   Faqat   ayrim
korxonalar tomonidan ichki hisobotlar yoki amaliy faoliyatga doir yondashuvlar
mavjud   bo‘lib,   ular   umumlashtirilmagan.Ba’zi   oliy   ta’lim   muassasalarida   yo‘l
harakati,   transport   muhandisligi   yoki   ishlab   chiqarish   boshqaruvi   yo‘nalishida
bitiruv   malakaviy   ishlar   bajarilgan   bo‘lsa-da,   bu   ishlarda   SHCH   kabi   aniq
subyekt   tahlili   kam   uchraydi.   Shu   sababli,   ushbu   diplom   ishi   orqali   mavjud
bo‘shliqni to‘ldirish, ilmiy yondashuv asosida amaliy korxona faoliyatini tahlil
qilish va ushbu tahlil asosida boshqaruv takliflarini ishlab chiqish zarurati katta
ahamiyat   kasb   etadi.Mavzuning   o‘rganilganlik   darajasining   cheklanganligi,
ayni   paytda   mavzuga   bo‘lgan   ehtiyojning   yuqoriligi,   ushbu   diplom   ishini
1
  O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   Farmoni   PF–5886-son,   2020-yil   24-yanvar.
“Yangi O‘zbekiston – taraqqiyot strategiyasi asoslari”. 4dolzarb   va   foydali   qiluvchi   omillar   sifatida   e’tirof   etiladi.   Natijada,   bu   ish
nafaqat ilmiy-amaliy qimmatga, balki mehnat muhofazasini takomillashtirishga
qaratilgan amaliy natijalarga ham asos bo‘ladi.
Diplom ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati
Mazkur diplom ishining nazariy ahamiyati, eng avvalo, mehnat muhofazasi
va xavfsizlikni  ta’minlash   sohasidagi  ilmiy tushunchalar,  qonunchilik  asoslari,
boshqaruv   mexanizmlari   va   ularning   o‘zaro   bog‘liqliklarini   o‘rganish   orqali
namoyon   bo‘ladi.   Mehnat   muhofazasining   nazariy   asoslari,   uning   transport
sohasidagi qo‘llanishi, zamonaviy yondashuvlar va boshqaruvdagi metodikalar
diplom   ishining   nazariy   qismini   tashkil   etadi.   Bu   jihatlar   kelajakda
mutaxassislar,   talabalar   va   menejerlar   uchun   mustahkam   bilim   zaminini
yaratadi.   Ayniqsa,   transport   sohasidagi   ishlab   chiqarish   xavfsizligi   bo‘yicha
olib   borilayotgan   siyosatni   chuqur   tushunish,   mehnat   qonunchiligidagi   asosiy
normalar   va   ularning   amaliyotdagi   aksini   aniqlash   orqali   nazariy   bilimlar
mustahkamlanadi.
Amaliy ahamiyat esa bevosita Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH
faoliyatini   tahlil   qilish   orqali   namoyon   bo‘ladi.   Amaliy   qismda   SHCHdagi
mehnat   muhofazasi   tizimi   real   holatda   qanday   tashkil   etilganligi,   qanday
muammolar   mavjudligi,   xodimlarning   xavfsizlikka   rioya   qilishi,   favqulodda
holatlarning oldini olishdagi zaif jihatlar aniqlanadi. Ushbu ma’lumotlar asosida
takliflar va tavsiyalar ishlab chiqilib, korxonada mehnat xavfsizligini yaxshilash
imkoniyati yaratiladi.
Bundan tashqari, diplom ishi orqali ishlab chiqiladigan tahlillar va takliflar
nafaqat   SHCH,   balki   unga   o‘xshash   boshqa   temir   yo‘l   bo‘limlari   uchun   ham
amaliy yordam  bo‘lib xizmat  qiladi. diplom  ishining tavsiyalari  asosida  ishlab
chiqilgan strategiyalar korxona rahbariyati, texnika xavfsizligi bo‘limlari hamda
xodimlar uchun foydali yo‘riqnoma bo‘lishi mumkin. Amaliy ishda aniqlangan
kamchiliklar   asosida   xavfsizlikni   oshirish,   xodimlarni   malakali   o‘qitish,   xavfli 5ishlab   chiqarish   sharoitlarini   kamaytirish,   monitoringni   kuchaytirish   kabi
muhim chora-tadbirlar taklif qilinadi.
Diplom   ishi   mavzusining   obyekti   Toshkent   mintaqaviy   temir   yo‘l   uzeli
SHCH   dagi   mehnat   muhofazasi   bilan   bog‘liq   boshqaruv   faoliyati   va   uning
amaliyotdagi ifodalanishidir.
Diplom ishi mavzusining predmeti   Tizimda mehnat  muhofazasini  tashkil
etish,   boshqarish,   monitoring   qilish,   xavfsizlik   choralarini   joriy   qilish   hamda
xodimlar   salomatligini   himoya   qilishda   qo‘llanilayotgan   mexanizmlar   va
ularning samaradorligi.
Diplom   ishi   mavzusining   maqsadi   —   Toshkent   mintaqaviy   temir   yo‘l
uzeli   SHCH   dagi   mehnat   muhofazasi   boshqaruvini   tizimli   ravishda   o‘rganish,
mavjud kamchiliklarni aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha amaliy takliflar
ishlab chiqishdir.
Diplom  ishi  mavzusining vazifalari   Mehnat  muhofazasi  bo‘yicha nazariy
asoslarni   yoritish;   SHCHda   mavjud   mehnat   muhofazasi   tizimini   tahlil   qilish;
Xavfsizlik   va   sog‘liqni   saqlashga   oid   statistik   ma’lumotlarni   o‘rganish;
Amaldagi   boshqaruv   mexanizmlarini   baholash;   Muammolarni   aniqlash   va
takomillashtirish yo‘llarini taklif etish.
Diplom   ishi   mavzusining   tuzilishi     kirish,   uchta   asosiy   bob,   xulosa   va
foydalanilgan   adabiyotlar   ro‘yxatidan   iborat.   Har   bir   bob   o‘z   navbatida   uch
bo‘limdan tashkil topgan. Ish yakunida xulosa va amaliy tavsiyalar berilgan. 6I BOB. Mehnat muhofazasining nazariy asoslari
1.1. Mehnat muhofazasi tushunchasi, mazmuni va ahamiyati
Mehnat   muhofazasi   —   bu   ishlab   chiqarish   jarayonida   xodimlar
salomatligini   saqlash,   xavfsizlikni   ta’minlash   va   mehnat   sharoitlarini
yaxshilashga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy, texnik, sanitariya-gigiyena, tashkiliy
va   huquqiy   chora-tadbirlar   majmuasidir.   Bu   tushuncha   inson   salomatligi   va
hayotini   ish   joyida   himoya   qilishning   umumiy   tamoyillarini   o‘z   ichiga   oladi.
Mehnat   muhofazasi   nafaqat   yirik   sanoat   korxonalarida,   balki   har   qanday
faoliyat yuritiladigan tashkilotda ham muhim rol o‘ynaydi.
Mehnat   muhofazasi   tushunchasi   insoniyat   tarixida   mehnat   faoliyatining
o‘zini xavfsiz va salomatlik uchun zarar yetkazmaydigan tarzda tashkil qilishga
bo‘lgan   ehtiyoj   natijasida   shakllangan.   Inson   mehnati   avvalboshdan   hayotiy
ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan bo‘lsa-da, texnologiyaning taraqqiyoti bilan
birga, mehnat jarayonida yuzaga keladigan xavf-xatarlar soni ham ortib borgan.
Xususan,   sanoat   inqilobidan   so‘ng   ishlab   chiqarish   jarayonida
mexanizatsiyalashuvning   kuchayishi,   yangi   texnik   qurilmalarning   paydo
bo‘lishi   va   kimyoviy   moddalar   bilan   ishlashga   to‘g‘ri   kelgan   holatlar   mehnat
sharoitlarining   xavfsizligini   ta’minlashni   dolzarb   muammoga   aylantirgan.   Shu
tariqa,   mehnat   muhofazasi   tushunchasi   ijtimoiy   va   huquqiy   yo‘nalishda
mustahkam o‘rin egalladi. 2
Bugungi   kunda   “mehnat   muhofazasi”   tushunchasi   keng   qamrovli
mazmunga   ega   bo‘lib,   u   faqat   texnik   xavfsizlikni   emas,   balki   inson
salomatligini   saqlash,   kasbiy   kasalliklarning   oldini   olish,   qulay   va   gigiyenik
mehnat   sharoitlarini   yaratish,   xodimlarning   ruhiy-psixologik   farovonligini
ta’minlash   kabi   jihatlarni   ham   o‘z   ichiga   oladi.   O‘zbekiston   Respublikasining
Mehnat   kodeksida   mehnat   muhofazasi   atamasi   huquqiy   asosda   belgilangan
bo‘lib,   unda   har   bir   xodim   mehnat   jarayonida   o‘z   salomatligini   saqlash
2
  Sh. X. Yo‘ldoshev. “Mehnat muhofazasi va ekologiya”. – Toshkent: O‘qituvchi, 2021. 7huquqiga ega ekani ta’kidlangan. Bu prinsiplar xalqaro huquqiy normalar bilan
uyg‘unlashgan tarzda ishlab chiqilgan.
Mehnat   muhofazasi   quyidagi   asosiy   yo‘nalishlarni   o‘z   ichiga   oladi:
xavfsizlik   texnikasi,   ishlab   chiqarish   sanitariyasi,   yong‘in   xavfsizligi,   elektr
xavfsizligi,   favqulodda   vaziyatlarda   harakat   qilish   tizimi   va   xodimlarni
muhofaza   vositalari   bilan   ta’minlash.   Har   bir   yo‘nalish   mehnat   jarayonida
yuzaga   keladigan   potentsial   xavf-xatarlarni   bartaraf   etishga   qaratilgan   bo‘lib,
ularning   har   biri   korxona   faoliyatining   o‘ziga   xosligiga   qarab   joriy   etiladi.
Ayniqsa, transport  sohalarida – jumladan temir yo‘l tizimida – bu yo‘nalishlar
o‘zaro uzviy bog‘liq holda faoliyat yuritadi.
Mehnat muhofazasining asosiy vazifasi – ishlab chiqarish jarayonida inson
hayotini himoya qilish, ya’ni xodimning ish joyida sog‘lig‘i va salomatligi xavf
ostiga tushmasligini kafolatlashdir. Bu jarayonni boshqarish uchun esa samarali
tashkiliy   tizim,   kuchli   nazorat   va   doimiy   malaka   oshirish   ishlarini   yo‘lga
qo‘yish   talab   etiladi.   Ayniqsa,   xodimlarning   mehnatga   bo‘lgan   munosabatini
o‘zgartirish,   xavfsizlik   madaniyatini   shakllantirish   mehnat   muhofazasining
samaradorligini ta’minlaydi.
Tarixiy  nuqtai   nazardan,  mehnat  muhofazasi   konsepsiyasi  ilgari   shunchaki
ishchilarni   jismoniy   jarohatlardan   himoya   qilishga   qaratilgan   bo‘lsa,   hozirgi
zamon   yondashuvlar   bu   tushunchani   ancha   kengaytirdi.   Bugun   mehnat
muhofazasi — bu kompleks boshqaruv tizimi bo‘lib, unda tashkilot strategiyasi,
resurslarni boshqarish, inson salomatligi, psixologik muhit, texnik vositalar va
qonunchilik   asoslari   bir   butunlikda   ko‘rib   chiqiladi.   Bu   yondashuv   mehnat
muhofazasini tashkil etishda yangi bosqichga olib chiqdi.
Xalqaro   miqyosda,   ayniqsa   ILO   (Xalqaro   mehnat   tashkiloti)   tomonidan
ishlab chiqilgan me’yorlar asosida mehnat muhofazasining universal tamoyillari
belgilab   qo‘yilgan.   Bu   tamoyillar   har   bir   davlatning   mehnat   qonunchiligiga
moslashtirilgan holda joriy etiladi. Masalan, har bir korxona mehnat muhofazasi
siyosatiga ega bo‘lishi, ishchilarni xavf-xatarlar to‘g‘risida muntazam xabardor 8qilishi,   favqulodda   vaziyatlarga   tayyor   turishi   va   xodimlarni   muhofaza
vositalari bilan ta’minlashi shart.
O‘zbekiston Respublikasi ham bu yo‘nalishda izchil siyosat olib bormoqda.
Davlat mehnat inspeksiyasi  tomonidan doimiy monitoring ishlari olib boriladi,
normativ   hujjatlar   muntazam   ravishda   yangilanadi,   ishlab   chiqarish
korxonalarida   mehnat   xavfsizligiga   oid   yangi   texnologiyalar   joriy   etiladi.   Shu
bilan birga, xodimlar  uchun o‘quv kurslari  va  seminarlar  tashkil  etilishi  orqali
xavfsizlik   madaniyati   shakllantirilmoqda.   Ayniqsa   yirik   tarmoqlarda,   masalan
temir   yo‘l   tizimida,   bu   jarayonlarning   doimiy   ishlashi   nafaqat   ijtimoiy,   balki
iqtisodiy barqarorlikni ham ta’minlaydi.
Mehnat  muhofazasi tizimi bir necha asosiy komponentlardan iborat bo‘lib,
ularning   har   biri   ishlab   chiqarishdagi   xavfsizlikni   ta’minlashda   o‘ziga   xos   rol
o‘ynaydi.   Bu   komponentlar   orasida   xavfsizlik   texnikasi,   ishlab   chiqarish
sanitariyasi,   ishlab   chiqarish   gigiyenasi,   favqulodda   vaziyatlarga   tayyorgarlik,
yong‘in   xavfsizligi   va   ishchilarning   shaxsiy   muhofaza   vositalari   bilan
ta’minlanishi   kabilar   ajralib   turadi.   Har   bir   bo‘limda   xavfli   vaziyatlarni
aniqlash,   baholash   va   ularning   oldini   olishga   qaratilgan   chora-tadbirlar   ishlab
chiqiladi.   Ayniqsa,   og‘ir   sanoat   va   transport   sohalarida   bu   komponentlar   o‘ta
muhim ahamiyat kasb etadi.
Xavfsizlik   texnikasi   —   bu   ishlab   chiqarish   asbob-uskunalaridan
foydalanishda   sodir   bo‘lishi   mumkin   bo‘lgan   texnik   nosozliklar,   mexanik
shikastlanishlar,   portlash   va   elektr   zarbalari   kabi   holatlardan   himoya   qilishga
qaratilgan   texnik-texnologik  va  tashkiliy   tadbirlar   tizimidir.  Ishlab  chiqarishda
xavfsizlik   texnikasining   asosiy   tamoyillari   —   avval   xavfni   aniqlash,   so‘ngra
uning oldini olish, zarurat tug‘ilganda esa zudlik bilan bartaraf etish choralarini
ko‘rishni   o‘z   ichiga   oladi.   Har   bir   texnik   moslama   va   mexanizm   uchun
xavfsizlik   instruktsiyalari   ishlab   chiqilishi,   ular   asosida   xodimlar   muntazam
o‘qitilishi zarur. 9Ishlab   chiqarish   sanitariyasi   —   bu   xodimlar   salomatligiga   zarar   yetkazishi
mumkin   bo‘lgan   ishlab   chiqarish   omillarining   oldini   olish,   kamaytirish   yoki
yo‘q   qilishga   qaratilgan   gigiyenik   choralarni   o‘z   ichiga   oladi.   Bunga   chang,
shovqin,   tebranish,   yuqori   yoki   past   harorat,   zararli   gazlar   va   kimyoviy
moddalar   ta’siri   kiradi.   Bunday   omillar   mehnat   faoliyati   jarayonida
xodimlarning   sog‘lig‘ini   sekin-asta   yemirib   boradi   va   uzoq   muddatda   kasbiy
kasalliklarning yuzaga kelishiga olib keladi. Shu sababli bu yo‘nalish bo‘yicha
muntazam sanitariya nazorati o‘rnatilishi lozim.
Ishlab   chiqarish   gigiyenasi   esa,   mehnat   sharoitlarining   toza,   sog‘lom   va
gigiyenik talablariga javob beradigan tarzda tashkil  qilinishini  ta’minlaydi. Bu
yerda   ish   joyining   yoritilishi,   shamollatilishi,   haroratning   me’yori,   havo
aylanishi   va   shaxsiy   gigiyena   vositalarining   mavjudligi   inobatga   olinadi.
Masalan, temir yo‘l sohasida chang ko‘tarilishi, issiq yoz kunlari issiqlik urishi,
yoki   sovuq   muhitda   uzoq   vaqt   ishlash   natijasida   sog‘liqka   zarar   yetkazuvchi
sharoitlar vujudga kelishi mumkin.
Yong‘in   xavfsizligi   —   ishlab   chiqarish   hududida   olov   chiqish   ehtimolini
kamaytirish,   olovga   qarshi   kurash   vositalari   bilan   ta’minlash,   evakuatsiya
yo‘nalishlarini   belgilash   va   favqulodda   holatlarda   xodimlarni   harakatlantirish
bo‘yicha   qoidalardan   iborat   tizimdir.   Elektr   tarmoqlari,   yonuvchi   materiallar,
gaz ballonlari yoki qizigan sirtlar bilan bog‘liq barcha xavfli hududlar oldindan
belgilanishi va tegishli  xavfsizlik belgilari bilan jihozlanishi  lozim. Temir yo‘l
infratuzilmasida bunday xavflar doimiy kuzatuv ostida bo‘lishi shart.
Favqulodda   vaziyatlarga   tayyorgarlik   —   korxonada   turli   avariya   va   xavfli
holatlarda   harakat   qilish   uchun   ishlab   chiqilgan   reja   va   amaliy   ko‘nikmalarni
nazarda   tutadi.   Bunda   xodimlar   bilan   muntazam   mashg‘ulotlar   o‘tkazilib,   ular
avariya, portlash, yong‘in, yer silkinishi yoki boshqa noxush holatlar yuz bersa,
qanday   harakat   qilishlari,   o‘zlarini   va   atrofdagilarni   qanday   himoya   qilishlari
haqida   xabardor   bo‘lishlari   kerak.   Har   bir   sex,   depo   yoki   xizmat   nuqtasida 10favqulodda   chiqish   yo‘llari,   aloqa   vositalari   va   yong‘inga   qarshi   jihozlar
bo‘lishi majburiy.
Shaxsiy   muhofaza   vositalari   —   har   bir   xodimning   mehnat   faoliyatida
bevosita   jismoniy   xavf   ta’siridan   himoyalanishi   uchun   beriladigan   individual
asboblar hisoblanadi. Bular orasida himoya kiyimlari, qo‘lqoplar, ko‘zoynaklar,
quloqbog‘lar,   niqoblar,   dubulg‘alar,   nafas   olish   niqoblari   va   boshqa   texnik
vositalar mavjud. Ularning har biri ish turiga qarab tanlanadi va texnik talablar
asosida  muntazam  yangilanib  borilishi  shart.  SHCH   kabi   temir  yo‘l   uzellarida
bu vositalarning mavjudligi xodimlar salomatligini saqlashda asosiy omillardan
biri hisoblanadi.
Mehnat   muhofazasi   tizimi   samarali   ishlashi   uchun   bu   sohadagi   barcha
komponentlar   o‘zaro   muvofiqlashtirilgan   bo‘lishi   zarur.   Bunda   korxona
rahbariyati,   mehnat   muhofazasi   bo‘yicha   mas’ul   xodimlar,   texnika   xavfsizligi
muhandislari,   tibbiyot   xodimlari   va   o‘qituvchi-instruktorlarning   hamkorligi
muhim ahamiyatga ega. Har bir bosqichda mehnat muhofazasiga oid hujjatlarni
yuritish,   xavfsizlikni   baholovchi   indikatorlarni   o‘lchab   borish   va   ularni   ichki
nazorat   orqali   muntazam   tahlil   qilish   talab   etiladi.   Aks   holda,   tizim   samarasi
pasayadi va xavfli holatlar soni ko‘payadi. 3
Mehnat muhofazasi nafaqat texnik va gigiyenik chora-tadbirlarni o‘z ichiga
oladi,   balki   u   korxona   faoliyatining   umumiy   iqtisodiy   samaradorligiga   ham
bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ishlab chiqarishda sodir bo‘ladigan baxtsiz hodisalar,
ishchilarning   sog‘lig‘iga   yetkazilgan   zarar,   kasbiy   kasalliklar   va   vaqtincha
mehnatga   layoqatsizlik   holatlari   korxonaga   moddiy   zarar   yetkazadi,   ishlab
chiqarish   jarayonining   uzluksizligini   buzadi.  Bu   esa   mahsulot   ishlab   chiqarish
hajmining   kamayishiga,   buyurtmalarning   kechikishiga,   jarimalarga   va   imidj
yo‘qotilishiga olib keladi.
Agar korxona mehnat  muhofazasi  tizimini samarali  yo‘lga qo‘ygan bo‘lsa,
bu   holat   korxona   foydasining   barqaror   bo‘lishini   ta’minlaydi,   mehnat
3
  Sh. X. Yo‘ldoshev. “Mehnat muhofazasi va ekologiya”. – Toshkent: O‘qituvchi, 2021. 11unumdorligi   ortadi   va   xodimlar   o‘z   vazifalarini   ishonch   bilan   bajaradilar.
Xavfsiz muhitda ishlovchi xodim kamroq charchaydi, psixologik barqarorlikka
ega   bo‘ladi,   natijada   jamoa   muhitida   ham   ijobiy   ruh   shakllanadi.   Shu   sababli
mehnat   muhofazasiga   sarflanadigan   har   qanday   mablag‘   —   bu   investitsiya
sifatida   qaraladi.   Bu   mablag‘   keyinchalik   korxonaning   umumiy   samaradorligi
va rentabelligiga xizmat qiladi.
Ijtimoiy   jihatdan   mehnat   muhofazasi   —   inson   salomatligi   va   hayotini
himoya   qilishga   yo‘naltirilgan   asosiy   vositadir.   Xodimlar   o‘z   ish   joylarida
xavfsiz mehnat sharoitlariga ega bo‘lish huquqiga ega, bu huquq Konstitutsiya
va   mehnat   qonunchiligi   bilan   kafolatlangan.   Har   qanday   ishchi   o‘z   hayoti   va
salomatligiga   tahdid   solinmaydigan   ish   sharoitlarida   ishlashni   talab   qilishga
haqli.   Mehnat   muhofazasi   tizimi   mazkur   huquqlarni   ta’minlash   orqali   inson
qadr-qimmatini   muhofaza   qiladi,   ijtimoiy   barqarorlikni   mustahkamlaydi   va
sog‘lom mehnat resurslari shakllanishiga zamin yaratadi.
Korxonalarda   mehnat   muhofazasini   boshqarish   alohida   tizim   asosida
amalga   oshiriladi.   Bu   boshqaruv   jarayonida   umumiy   strategiya,   operativ
rejalashtirish, xavf-xatarning monitoringi, nazorat va tahlil, xodimlarni o‘qitish
va   rag‘batlantirish,   texnik   vositalarning   sertifikatlanishi   va   me’yoriy   hujjatlar
bilan ishlash kabi bosqichlar mavjud. Mehnat muhofazasi tizimining boshqaruvi
korxona   rahbariyati   darajasida   amalga   oshiriladi   va   alohida   mas’ul   xodimlar,
bosh muhandislar yoki xavfsizlik bo‘yicha muhandislar bu jarayonga rahbarlik
qiladi.
Tizimli   boshqaruv   nuqtai   nazaridan,   mehnat   muhofazasi   korxonada   ISO
45001   xalqaro   standartiga   muvofiq   tashkil   etilishi   kerak.   Bu   standart   ish
joylarida  xavfsizlikni   ta’minlash,  sog‘lom   mehnat  muhitini  yaratish  va  doimiy
ravishda   jarayonni   takomillashtirishga   xizmat   qiladi.   U   xavfni   oldindan
aniqlash   va   baholash,   rejalashtirish   va   profilaktik   choralar   ko‘rish,   audit
o‘tkazish   va   nazorat   qilish   orqali   mehnat   xavfsizligini   boshqarishni   nazarda 12tutadi. Ayni paytda ko‘plab korxonalar bu tizimni joriy etish orqali zamonaviy
xavfsizlik talablariga moslashmoqda.
O‘zbekiston  Respublikasida  so‘nggi yillarda bu borada sezilarli  yutuqlarga
erishilmoqda.   Hukumat   tomonidan   mehnat   muhofazasiga   oid   yangi   normativ
hujjatlar  ishlab   chiqilmoqda,  qoidabuzarliklar  uchun   jazolar  kuchaytirilmoqda,
texnik   nazorat   tizimlari   modernizatsiya   qilinmoqda.   Ayniqsa,   yirik   transport
tarmoqlarida — jumladan, Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzelida — xavfsizlik
tamoyillarini qat’iy joriy etish orqali favqulodda holatlar soni kamaytirilmoqda.
Shu bilan birga, xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikda o‘quv dasturlari, malaka
oshirish kurslari, simulyator mashg‘ulotlari va seminarlar o‘tkazilmoqda.
Korxonalarda mehnat muhofazasini ta’minlash uchun xavflarni baholash va
ularni bartaraf etishga yo‘naltirilgan dasturlar ishlab chiqiladi. Bu dasturlar real
mehnat   sharoitlariga   asoslangan   holda   tuziladi   va   xavf   omillari   bo‘yicha
toifalarga   ajratiladi.   Masalan,   mexanik   xavflar,   fizikaviy   xavflar,   kimyoviy
omillar,   psixologik   va   ergonomik   noqulayliklar,   biologik   ta’sirlar   alohida
baholanadi   va   har   biri   bo‘yicha   maxsus   chora-tadbirlar   belgilanadi.   Har   bir
ishlab   chiqarish   uchastkasi   yoki   sex   o‘ziga   xos   xavf   profiliga   ega   bo‘lganligi
sababli, yondashuv individual tarzda amalga oshiriladi.
Bundan   tashqari,   korxonada   har   yili   “Mehnat   muhofazasi   haftaligi”,
“Xavfsizlik kuni”, “Texnika xavfsizligi bo‘yicha seminar” kabi tadbirlar tashkil
etiladi. Bu tadbirlar xodimlarni o‘z huquq va majburiyatlaridan xabardor qilish,
ularda xavfsizlik madaniyatini shakllantirish, ilg‘or tajribalarni o‘rtoqlashish va
motivatsiyani oshirishga xizmat qiladi. Amaliy tajriba ko‘rsatmoqdaki, bu kabi
ichki tashkiliy chora-tadbirlar orqali baxtsiz hodisalar soni keskin kamayadi va
xodimlar o‘z ish joyiga ko‘proq mas’uliyat bilan yondashadi.
Mehnat   muhofazasi   bilan   bog‘liq   muhim   masalalardan   yana   biri   —   bu
statistik tahlildir. Har bir korxonada jarohatlanish holatlari, kasalliklar darajasi,
ishlab   chiqarishdagi   to‘xtalishlar,   mehnatga   layoqatsizlik   kunlari   hisobga
olinadi va yillik tahlil asosida muammoli nuqtalar aniqlanadi. Statistik tahlillar 13korxona strategiyasini belgilashda, xavfsizlikka yo‘naltirilgan sarmoya hajmini
belgilashda,   o‘quv   dasturlarini   rejalashtirishda   asosiy   vosita   bo‘lib   xizmat
qiladi.   Bundan   tashqari,   bu   ma’lumotlar   nazorat   organlariga   hisobot   shaklida
topshiriladi va davlat siyosatida foydalaniladi.
1.2. Mehnat muhofazasini tashkil etishda boshqaruvning roli
Mehnat   muhofazasi   tizimining   samarali   ishlashi   ko‘p   jihatdan   boshqaruv
mexanizmlariga   bog‘liq.   Boshqaruv   bu   yerda   faqatgina   buyruq   va   nazoratdan
iborat   bo‘lmay,   balki   mehnat   sharoitlarini   xavfsiz   va   sog‘lom   tarzda   tashkil
etish,   xodimlarning   salomatligini   muhofaza   qilish,   ishlab   chiqarish   xavfini
kamaytirish va natijada korxona samaradorligini oshirishga qaratilgan kompleks
jarayondir.  Boshqaruv  funksiyalari  doirasida  mehnat  muhofazasi  strategiyasini
ishlab   chiqish,   uning   huquqiy,   tashkiliy,   moliyaviy   va   texnik   asoslarini
belgilash muhim ahamiyat kasb etadi.
Korxona   yoki   tashkilot   miqyosida   mehnat   muhofazasini   boshqarish
bo‘yicha   yondashuvlar   zamonaviy   menejment   nazariyasiga   asoslanadi.   Bunda
rejalashtirish, tashkil etish, muvofiqlashtirish, nazorat qilish va rag‘batlantirish
funksiyalari   asosiy   ustun   sifatida   namoyon   bo‘ladi.   Har   bir   funksiyaning   o‘z
vazifalari   bor:   rejalashtirishda   xavflarni   oldindan   baholash,   tashkil   etishda
mehnat   muhofazasi  bo‘yicha  xizmatlarni   joriy  qilish,   muvofiqlashtirishda   turli
bo‘limlar   faoliyatini   uyg‘unlashtirish,   nazoratda   esa   holatni   baholab   borish
amalga   oshiriladi.   Bu   elementlar   birgalikda   xavfsizlikni   boshqaruv   tizimiga
aylantiradi.
Boshqaruv   tizimining   markaziy   elementi   bu   –   mehnat   muhofazasi
siyosatidir. Bu siyosat korxonaning ichki hujjati sifatida shakllantiriladi va unda
korxona   rahbariyatining   xavfsizlik   masalalariga   munosabati,   maqsadlari,
tamoyillari va rejalari aks ettiriladi. Mehnat muhofazasi siyosati faqat deklarativ
bayonot   emas,   balki   real   faoliyatni   boshqaruvchi   hujjat   bo‘lishi   lozim.   U
asosida   boshqa   reglamentlar,   yo‘riqnomalar,   xavfsizlik   kartalari,   xodimlar 14uchun   ko‘rsatmalar   ishlab   chiqiladi.   Shu   jihatdan,   mehnat   muhofazasining
yuritilishi boshqaruv madaniyatining ajralmas qismi hisoblanadi.
Korxona   rahbariyati   mehnat   muhofazasiga   mas’uliyat   bilan   yondashgan
taqdirda,   u   doirasida   xavfsizlik   bo‘yicha   alohida   bo‘lim   tashkil   etiladi.   Bu
bo‘lim   mehnat   muhofazasi   bo‘yicha   siyosatni   amalga   oshirish,   xavflarni   tahlil
qilish,   favqulodda   holatlar   uchun   tayyorgarlikni   belgilash,   xodimlarni   o‘qitish
va   monitoring   qilish   kabi   funksiyalarni   bajaradi.   Bo‘limda   odatda   bosh
mutaxassislar,   texnika   xavfsizligi   muhandislari,   sanitariya   gigiyena   vakillari,
yong‘in xavfsizligi bo‘yicha mutaxassislar faoliyat yuritadi. Bu kadrlar faoliyati
esa to‘g‘ridan-to‘g‘ri rahbariyat bilan hamkorlikda olib boriladi.
Boshqaruvning   samarali   yuritilishi   uchun   statistik   tahlil   va   auditlar
o‘tkazish muhim. Bu usulda har bir ishlab chiqarish uchastkasi, sex yoki xizmat
zonasi   xavf   darajasi   bo‘yicha   baholanadi.   Tizimda   sodir   bo‘lgan   baxtsiz
hodisalar, shikastlanishlar, ishchilar tomonidan qilinayotgan texnika xavfsizligi
qoidalariga amal qilish darajasi statistik tahlillar orqali aniqlanadi. Bu raqamlar
asosida   boshqaruv   qarorlar   qabul   qiladi,   yangi   usullar   ishlab   chiqadi   yoki
mavjud   bo‘lgan   siyosatni   yangilaydi.   Boshqaruv   nazorati   real   holatga   tayanib
amalga oshirilishi lozim.
Boshqaruvda   rejalashtirish   bosqichi   juda   muhim   o‘rin   tutadi.
Rejalashtirishda   yil   davomida   amalga   oshirilishi   kerak   bo‘lgan   xavfsizlik
tadbirlari,   auditlar   soni,   xodimlar   uchun   o‘tkaziladigan   o‘quv   mashg‘ulotlari,
xavfsizlik   kampaniyalari,   moliyaviy   mablag‘lar   taqsimoti,   yangi   himoya
vositalarini xarid qilish rejalashtiriladi. Ushbu reja mehnat muhofazasi bo‘yicha
xizmatlar bilan birgalikda ishlab chiqiladi va rahbariyat tomonidan tasdiqlanadi.
Har   chorakda   bu   rejalarning   bajarilishi   monitoring   qilinadi   va   zarur   hollarda
qayta ko‘rib chiqiladi.
Boshqaruvda   inson   omili   ham   alohida   ahamiyatga   ega.   Ko‘plab   xavfsizlik
bilan   bog‘liq   hodisalar   insonning   e’tiborsizligi,   charchoq,   bilim   yetishmasligi
yoki  mehnat  muhofazasi  qoidalariga nisbatan  loqayd munosabati  sababli  sodir 15bo‘ladi.   Shu   sababli   boshqaruv   faqat   nazorat   va   buyruq   asosida   emas,   balki
ruhiy   motivatsiya,   tushuntirish,   rag‘batlantirish,   ijtimoiy   e’tirof   kabi   yumshoq
usullarni   ham   o‘z   ichiga   olishi   kerak.   Bu   yondashuv   xavfsizlik   madaniyatini
shakllantirishga yordam beradi.
Mehnat   muhofazasi   bo‘yicha   samarali   boshqaruv   tizimi   bo‘lmagan
korxonalarda texnik avariyalar, jarohatlanishlar, ekologik ifloslanish, mehnatga
layoqatsizlik   kunlarining   ortishi   kabi   holatlar   tez-tez   uchraydi.   Bu   esa   nafaqat
iqtisodiy   zarar,   balki   korxonaning   obro‘siga   ham   salbiy   ta’sir   ko‘rsatadi.   Shu
boisdan,   har   bir   zamonaviy   korxona   o‘z   boshqaruv   strukturasida   xavfsizlik
bo‘yicha yetarli darajada mustaqil va kuchli tizim yaratishga intilishi zarur.
Boshqaruv   tizimida   hisobot   va   hujjat   yuritish   tartibi   ham   muhim   o‘rin
egallaydi.   Har   bir   hodisa,   xodimga   berilgan   muhofaza   vositasi,   o‘tkazilgan
o‘quv   mashg‘ulotlari,   mavjud   xavf   manbalari   haqida   hujjatlar   yuritiladi.   Bu
hujjatlar   korxona   ichki   tahlili   uchun   ham,   tashqi   auditorlar   yoki   nazorat
organlari   uchun   ham   muhim   manba   hisoblanadi.   Boshqaruv   aynan   shu
ma’lumotlarga tayangan holda strategik va taktik qarorlar qabul qiladi.
Har   qanday   korxonada   mehnat   muhofazasini   samarali   tashkil   etish
boshqaruv   strukturasining   aniq   tuzilishiga   bog‘liq.   Bu   tuzilma   ko‘pincha
korxona   boshqaruv   iyerarxiyasi   doirasida   alohida   bo‘lim   sifatida   faoliyat
yuritadi.   Mehnat   muhofazasi   bo‘limi   bevosita   bosh   direktor   yoki   bosh
muhandisga   bo‘ysunadi.   Bu   bo‘lim   ichki   jarayonlar,   xavfsizlik   bo‘yicha
tartiblar   va   qonunchilikka   muvofiqlikni   nazorat   qiladi.   Ushbu   bo‘limda
ishlovchi   mutaxassislar   ishlab   chiqarish   xavfini   aniqlash,   profilaktik   chora-
tadbirlar ishlab chiqish va ularni amaliyotga tatbiq etish bilan shug‘ullanadi.
Tashkiliy   boshqaruv   tizimining   markazida   mehnat   muhofazasi   bo‘yicha
muvofiqlashtiruvchi   guruhlar   turadi.   Bu   guruhlar   odatda   sexlar,   uchastkalar
yoki   xizmatlar   doirasida   faoliyat   yuritadi.   Ular   xavfsizlik   talablarini   joyida
nazorat   qiladi,   hodisalarning   oldini   olish   bo‘yicha   takliflar   beradi,   baxtsiz
hodisalar   sodir   bo‘lganda   tezkor   axborot   va   harakat   rejasini   ishga   tushiradi. 16Mehnat   muhofazasi   bo‘yicha   sex   vakillari   har   oyning   belgilangan   kunida
muvofiqlashtiruvchi   yig‘inlarda   ishtirok   etadi   va  rahbariyatga  holat   to‘g‘risida
hisobot taqdim etadi.
Ichki   nazorat   tizimi   mehnat   muhofazasi   boshqaruvining   ajralmas   qismidir.
Bu   tizim   doirasida   korxona   ichida   rejalashtirilgan   va   rejadan   tashqari   auditlar
o‘tkaziladi.   Auditlar   vaqtida   xavfsizlik   vositalari,   muhofaza   qurilmalari,
yoritish,   shamollatish,   evakuatsiya   yo‘llari,   xavfli   hududlar   belgilarining
mavjudligi   va   holati,   texnik   reglamentlar,   ishchi   o‘rinlarining   ergonomikasi
o‘rganiladi.   Har   bir   aniqlangan   kamchilik   maxsus   dalolatnoma   bilan
rasmiylashtiriladi va bartaraf etish bo‘yicha muddatlar belgilanadi.
Bundan   tashqari,   har   bir   korxonada   mehnat   muhofazasi   bilan   bog‘liq
favqulodda vaziyatlar bo‘yicha tezkor harakat rejalari mavjud bo‘lishi shart. Bu
rejalar   xavf   tug‘ilganda   xodimlar   qanday   yo‘l   tutishi,   qanday   xavfsizlik
vositalarini   qo‘llashi,   evakuatsiya   tartibi   va   tez   yordam   chaqirish   kabi
qoidalarni   belgilaydi.   Bunday   hujjatlar   rahbar,   xizmat   boshlig‘i,   mehnat
muhofazasi   bo‘limi   va   texnik   xodimlar   tomonidan   ishlab   chiqiladi   va   har   yili
yangilanib boriladi.
Boshqaruv   faoliyatida   nazoratning   yana   bir   shakli   –   xodimlar   tomonidan
shikoyat   va   murojaatlarni   ko‘rib   chiqishdir.   Korxonada   bu   maqsadda   ishonch
qutilari, onlayn platformalar yoki xavfsizlik bo‘yicha maxsus telefon raqamlari
joriy etiladi. Har bir murojaat alohida tartibda ko‘rib chiqiladi, tegishli hujjatlar
bilan rasmiylashtiriladi va hal qilinadi. Bu orqali mehnat muhofazasi tizimining
ochiqligi   va   shaffofligi   ta’minlanadi,   xodimlarning   xavfsizlikka   bo‘lgan
ishonchi mustahkamlanadi.
Huquqiy   asoslar   mehnat   muhofazasi   boshqaruvining   mustahkam
poydevoridir.   O‘zbekiston   Respublikasining   Mehnat   kodeksi,   “Mehnat
muhofazasi   to‘g‘risida”gi   Qonun,   Vazirlar   Mahkamasining   qarorlari,   SSV   va
DSQ   tomonidan   tasdiqlangan   sanitariya-gigiyena   normalari   mehnat
muhofazasining   asosiy   normativ   hujjatlaridir.   Shuningdek,   Davlat   mehnat 17inspeksiyasi   tomonidan   chiqarilgan   buyruklar   va   ko‘rsatmalar   ham   korxona
ichki siyosatida e’tiborga olinadi.
Mehnat   muhofazasi   bo‘yicha   huquqiy   hujjatlar   asosida   korxona   ichki
reglamentlari,   xavfsizlik   texnikasi   bo‘yicha   yo‘riqnomalar,   xizmat   ko‘rsatma
kartalari,   xodimlarga   mo‘ljallangan   tushuntirish   materiallari   ishlab   chiqiladi.
Har bir yangi xodim ishga kirishdan avval ushbu hujjatlar asosida o‘qitiladi va
imzo   bilan   tanishtiriladi.   Bu   huquqiy   protsedura   boshqaruvda   xavfsizlik
siyosatini qonuniy himoyalangan shaklga keltiradi. 4
Mehnat   muhofazasi   bo‘yicha   boshqaruv   faqat   yirik   korxonalarda   emas,
balki kichik va o‘rta biznes subyektlarida ham majburiy hisoblanadi. Xususan,
transport, qurilish, kimyo, oziq-ovqat, to‘qimachilik va energetika tarmoqlarida
xavfsizlik   talablari   ancha   qat’iy   belgilangan.   Davlat   inspeksiyasi   ushbu
subyektlarda   ham   reja   asosida   yoki   shikoyat   asosida   tekshiruv   o‘tkazadi.
Shuning uchun, har qanday ishlab chiqarish faoliyatini yurituvchi tashkilot o‘z
boshqaruv tizimida mehnat muhofazasi strukturasi bo‘lishini ta’minlashi shart.
Mehnat  muhofazasi  bilan bog‘liq eng muhim strategik vazifalardan biri —
mehnatga   layoqatsizlik   holatlarini   kamaytirishdir.   Bu   korxonada   ishlab
chiqarish   sur’atlarini   tushirmaslik,   moliyaviy   yo‘qotishlarning   oldini   olish   va
ijtimoiy   mas’uliyatni   bajarish   uchun   zarurdir.   Shu   bois   boshqaruv   qarorlarida
har   doim   xavfsizlik   indikatorlari   inobatga   olinadi,   investitsion   rejalarda
muhofaza   vositalari   xaridi   uchun   budjet   ajratiladi,   malaka   oshirish   kurslariga
mablag‘   yo‘naltiriladi.Boshqaruv   faoliyatida   shaxsiy   javobgarlik   ham
muhimdir. Bosh direktor, texnik direktor, bosh muhandis va mehnat muhofazasi
xodimlari   o‘rtasida   mas’uliyat   aniq   taqsimlanadi.   Har   bir   lavozimda
xavfsizlikka   oid   vazifalar   lavozim   yo‘riqnomasi   asosida   belgilangan   bo‘ladi.
Shu   tartibda   har   bir   xodim   o‘z   javobgarlik   doirasini   biladi,   bu   esa
boshqaruvning izchil va barqaror ishlashiga xizmat qiladi.
4
  G‘. A. Abdullayev. “Xavfsizlik texnikasi asoslari va mehnat muhofazasi”. – Samarqand: 
SamDU, 2020. 18Mehnat muhofazasini tashkil etishda boshqaruvning asosiy yo‘nalishlaridan
biri   —   bu   strategik   rejalashtirishdir.   Har   bir   yirik   yoki   o‘rta   korxonada   yil
davomida amalga oshirilishi zarur bo‘lgan xavfsizlik tadbirlari aniq reja asosida
belgilanadi.   Bu   rejalarga   xodimlar   uchun   o‘quv   mashg‘ulotlari,   xavfsizlik
tekshiruvlari, avariya xavfini baholash, yangi muhofaza vositalarini xarid qilish,
binolarda   evakuatsiya   mashqlari,   texnik   vositalarning   nazoratdan   o‘tkazilishi
kiritiladi.   Rejalar   mehnat   muhofazasi   bo‘yicha   xizmatlar   tomonidan   ishlab
chiqiladi va korxona rahbari tomonidan tasdiqlanadi.
Boshqaruv doirasida eng muhim komponentlardan biri – xodimlarni o‘qitish
va   ularning   bilim   darajasini   muntazam   oshirib   borishdir.   Har   bir   ishchi   va
muhandis   mehnat   muhofazasi   qoidalarini   chuqur   bilishi   va   amalda   qo‘llay
olishi   lozim.   Shu   sababli   korxonalarda   tizimli   ravishda   o‘quv   kurslari,   qisqa
muddatli   seminarlar,   stajirovkalar   tashkil   qilinadi.   Ishga   yangi   qabul   qilingan
xodimlar   esa   mehnat   muhofazasi   bo‘yicha   dastlabki   o‘quv   mashg‘ulotlaridan
o‘tadi.   Har   yili   barcha   ishchilarning   bilim   darajasi   qayta   attestatsiyadan
o‘tkaziladi.
Boshqaruv   tizimida   o‘quv   jarayonining   sifatini   ta’minlash   uchun   vizual
materiallar,   xavfsizlik   bo‘yicha   video   darslar,   devoriy   stendlar,   yo‘riqnomalar
va amaliy simulyatorlardan foydalaniladi. Temir yo‘l sohasida, ayniqsa SHCH
kabi mintaqaviy bo‘limlarda, harakat  tarkibi bilan ishlaydigan xodimlar  uchun
avariya   holatlarini   modellashtiruvchi   virtual   treninglar   yo‘lga   qo‘yilgan.   Bu
mashg‘ulotlar   amaliy   tajriba   va   xatolardan   xoli,   xavfsiz   muhitda   o‘rganishni
ta’minlaydi.
Xavfsizlik   madaniyatini   shakllantirish   boshqaruv   faoliyatida   alohida   o‘rin
tutadi. Bu madaniyat – faqat qoidalarni bilish emas, balki ularni ongli ravishda
kundalik   ish   faoliyatida   qo‘llash,   xavfli   holatlarga   befarq   bo‘lmaslik,
xavfsizlikni   umumiy   qadriyat   sifatida   qabul   qilishdan   iborat.   Bunday
madaniyatni   shakllantirish  uchun   rahbar  xodimlar   o‘zlari   namunali  bo‘lishlari,
xavfsizlik   masalasini   doimiy   ravishda   kun   tartibiga   chiqarishlari   lozim. 19Shuningdek, jamoaviy targ‘ibot, tashqi ko‘rgazmalar, stikerlar, devoriy e’lonlar
yordamida xavfsizlik madaniyatini mustahkamlash mumkin.
Boshqaruvda   xavflarni   oldindan   aniqlash   va   baholash   (risk   assessment)
usuli  muhim  ahamiyatga ega. Bu yondashuv korxona ichidagi  har  bir  jarayon,
operatsiya   yoki   ish   joyi   bo‘yicha   yuzaga   kelishi   mumkin   bo‘lgan   xavflarni
aniqlash, ularning ehtimoli va og‘irlik darajasini baholash hamda bartaraf etish
chora-tadbirlarini   ishlab   chiqishdan   iborat.   Har   bir   xavf   darajasi   bo‘yicha
ustuvorlik   belgilanadi:   eng   og‘ir   va   tez-tez   uchraydigan   xavflar   birinchi
navbatda bartaraf etiladi. Bunda eng zamonaviy usul – “HAZOP” (Hazard and
Operability Study) tahlil usuli bo‘lishi mumkin.
Boshqaruvda   motivatsiya   tizimi   ham   alohida   o‘ringa   ega.   Xodimlarni
mehnat muhofazasi qoidalariga amal qilgani uchun moddiy va nomoddiy tarzda
rag‘batlantirish   xavfsizlikni   oshirishga   xizmat   qiladi.   Bu   uchun   mukofotlar,
faxriy   yorliqlar,   qo‘shimcha   ta’til   kunlari,   rag‘bat   kartalari,   jamoaviy
peshqadamlik   ko‘rsatkichlari   bo‘yicha   reytinglar   joriy   qilinadi.   Aksincha,
qoidabuzarlik  yoki   xavfsizlikka   beparvolik  holatlari  ogohlantirish,  jarima  yoki
lavozimiy   javobgarlik   bilan   tartibga   solinadi.Korxona   boshqaruvida   xavfsizlik
bo‘yicha yutuqlar ochiq tan olinadi. Masalan, “Oyining eng xavfsiz uchastkasi”,
“Yilning   e’tiborli   ishchisi”,   “Xavfsizlik   bo‘yicha   eng   namunali   brigada”   kabi
nominatsiyalar   yo‘lga   qo‘yiladi.   Bu   orqali   xodimlar   orasida   musobaqa   muhiti
yaratiladi va xavfsizlik masalasiga befarqlik kamayadi. Motivatsion boshqaruv
yondashuvi xavfsizlikni ixtiyoriy tartibda qo‘llash madaniyatini kuchaytiradi.
Mehnat   muhofazasini   boshqarishda   tashqi   ta’sir   omillar   ham   hisobga
olinadi.   Masalan,   ob-havo   sharoitlari,   ishlab   chiqarish   yuklamasi,   texnik
vositalarning   eskirganligi,   kadrlar   almashinuvi   xavfsizlikka   bevosita   ta’sir
ko‘rsatadi.   Shu   sababli,   strategik   rejalashtirish   jarayonida   bu   omillar   oldindan
prognoz   qilinadi   va   ularning   salbiy   ta’sirini   minimallashtiruvchi   yechimlar
ishlab   chiqiladi.   Xavfli   hududlarda   ish   vaqtining   qisqartirilishi,   dam   olish
tartibining   moslashtirilishi,   texnik   vositalarni   almashtirish   rejasi   kabi   choralar 20boshqaruv   qarorlariga   kiradi.Boshqaruv   jarayonida   mehnat   muhofazasiga   doir
ma’lumotlar muntazam yig‘iladi, tahlil qilinadi va hisobot shaklida rahbariyatga
taqdim   etiladi.   Bu   hisobotlar   sonli   va   sifat   jihatdan   baholanadi:   nechta   hodisa
sodir  bo‘ldi, qanday  sabablar  bo‘yicha, qanday  xavfsizlik  vositalari  ishlamadi,
qaysi   uchastka   yoki   brigadada   muammo   ko‘p,   qaysi   ishchi   qayta-qayta
qoidabuzarlikka yo‘l qo‘ydi va h.k. Ana shu axborot asosida boshqaruv aniq va
samarali choralarni belgilaydi.
Jadval: Mehnat muhofazasini boshqarish yo‘nalishlari va asosiy
funksiyalari
№ Boshqaruv yo‘nalishi Asosiy funksiyalari
1 Strategik rejalashtirish Yillik xavfsizlik dasturlarini tuzish, budjet 
ajratish, xavfli hududlarni aniqlash
2 Tashkiliy struktura Mehnat muhofazasi bo‘yicha bo‘lim tashkil 
etish, lavozim majburiyatlarini belgilash
3 Xavflarni baholash va 
oldini olish Risklarni aniqlash, ustuvorlik asosida choralar 
ishlab chiqish
4 Nazorat va audit Ichki tekshiruvlar o‘tkazish, holatni aniqlash, 
dalolatnoma tuzish
5 Xodimlarni o‘qitish va 
malaka oshirish Dastlabki, davriy, amaliy va virtual 
mashg‘ulotlar tashkil etish
6 Motivatsiya va 
rag‘batlantirish Xavfsizlikka amal qilganlarni mukofotlash, 
musobaqalar, faxriy yorliqlar
7 Huquqiy asos va hujjat 
yuritish Mehnat kodeksi va boshqa normativ hujjatlarga
tayangan holda ichki yo‘riqnomalar ishlab 
chiqish
8 Texnologik yondashuvlar Sensorlar, video monitoring, sun’iy intellekt 
asosidagi prognozlash tizimlar joriy etish
9 Shaffoflik va ochiqlik Hisobotlar, stendlar, portal va ilovalar orqali 
xavfsizlik ma’lumotlarini doimiy ochiq qilish 2110 Xalqaro standartlar 
integratsiyasi ISO 45001, ILO tamoyillarini joriy etish, ilg‘or 
xorijiy tajribalarni tatbiq qilish
Korxona   boshqaruvi,   ayniqsa   SHCH   kabi   transport   bo‘limlarida,
xavfsizlikning ishlab chiqarish jarayonidagi ajralmas komponenti ekanini doim
esda tutgan holda harakat qiladi. Mehnat muhofazasini faqat bir martalik tadbir
emas, balki tizimli, doimiy takomillashib boruvchi boshqaruv yo‘nalishi sifatida
shakllantirish muhim. Har qanday texnologik innovatsiya yoki ishlab chiqarish
hajmi ortishi xavfsizlik masalasining qayta ko‘rib chiqilishini talab qiladi.
So‘nggi   yillarda   mehnat   muhofazasini   boshqarishda   zamonaviy
texnologiyalarni   qo‘llash   tendensiyasi   kuchaymoqda.   Ayniqsa,   axborot-
kommunikatsiya   texnologiyalari   asosida   ishlab   chiqilgan   dasturiy   ta’minotlar
orqali   xavf   omillarini   aniqlash,   hisobotlar   yuritish,   statistik   tahlil   qilish   va
nazoratni masofadan amalga oshirish imkoniyatlari paydo bo‘ldi. Ko‘plab yirik
korxonalarda   “E-mehnat   muhofazasi”   platformalari   joriy   etilgan   bo‘lib,   bu
orqali   barcha   xavfsizlik   hujjatlari   elektron   shaklda   saqlanadi,   xodimlarning
bilim   darajasi   monitoring   qilinadi   va   ogohlantirishlar   avtomatik   tarzda
yuboriladi.
Masalan,   temir   yo‘l   sohasida   xavfsizlik   tizimlariga   integratsiyalashgan
“avtomatik  nazorat   panellari”  yoki   “sensorli   ogohlantirish   tizimlari”  orqali   ish
joylaridagi   harorat,   namlik,   gaz   ta’siri,   silkinish   yoki   harakatdagi   ob’ektlar
aniqlanadi. Bu texnologiyalar mehnat xavfsizligini real vaqt rejimida kuzatishga
imkon   beradi.   Rahbariyat   esa   boshqaruv   qarorlarini   oldindan   aniqlangan
ma’lumotlarga   asoslanib   qabul   qiladi.   Boshqaruv   bu   texnologiyalarni   ishlab
chiqarishning ajralmas qismiga aylantiradi.
Shuningdek sun’iy intellekt asosidagi algoritmlar yordamida xavfli holatlar
yuzaga kelish ehtimoli bashorat qilinmoqda. Bunda ishlab chiqarish jarayonlari
bo‘yicha   yig‘ilgan   tarixiy   ma’lumotlar   tahlil   qilinadi,   baxtsiz   hodisalar
sabablarining   ketma-ketligi   aniqlanadi   va   shu   asosda   xavf   darajasi   prognoz 22qilinadi.   Bunday   tahlillar   rahbariyatga   ehtimolli   tahdidlarni   oldindan   ko‘rib
chiqish,   mehnat   muhofazasi   bo‘yicha   yangi   strategiyalar   ishlab   chiqish
imkonini beradi.
Xalqaro miqyosda mehnat muhofazasini boshqarish bo‘yicha ko‘plab ilg‘or
tajribalar mavjud. Masalan, Yevropa Ittifoqi davlatlarida xavfsizlik boshqaruvi
ISO 45001:2018 standarti  asosida  yuritiladi. Bu standart  xavfsizlikka strategik
yondashuv,   xatarlarni   baholash,   manfaatdor   tomonlarni   jalb   qilish,   hujjatlarni
tizimlashtirish  va  doimiy  takomillashtirish  tamoyillariga  asoslanadi.  Bu   model
korxonani   global   darajadagi   xavfsizlik   standartlariga   moslashtirishga   xizmat
qiladi. O‘zbekistonda ham ko‘plab kompaniyalar bu standartni joriy etmoqda.
Shuningdek,   Yaponiya,   Germaniya,   Janubiy   Koreya   tajribasida   xavfsizlik
madaniyati   chuqur   singdirilgan   bo‘lib,   u   yerda   har   bir   ishchi   o‘z   xavfsizligi
uchun   javobgar   shaxs   sifatida   qaraladi.   Xodimlar   tomonidan   xavfli   vaziyatlar
yuzaga   kelishidan   oldin   rahbariyatga   xabar   berish   amaliyoti   yo‘lga   qo‘yilgan.
Bunday   yondashuvda   eng   oddiy   takliflar   ham   inobatga   olinadi,   bu   esa   ishlab
chiqarish   jarayonida   ishtirokchilarning   mas’uliyatini   kuchaytiradi.
Boshqaruvning markazida – inson, ya’ni xodim turadi.
O‘zbekistonning   ishlab   chiqarish   korxonalarida,   xususan,   SHCH   kabi
transport   sohalarida   bu   tajribalarni   bosqichma-bosqich   joriy   etish   boshqaruv
tizimini   kuchaytiradi.   Masalan,   xavfsizlik   bo‘yicha   “feedback”   tizimlarini
yo‘lga   qo‘yish,   onlayn   monitoring   vositalari,   shikoyatlarni   tezkor   qayta
ishlovchi   platformalar   va   mobil   ilovalar   bu   sohada   yangi   bosqichni   boshlab
berdi.   Bu   texnologik   yechimlar   rahbariyatning   holatdan   doimiy   xabardor
bo‘lishini ta’minlaydi.
Boshqaruvda   o‘lchovli   indikatorlar   –   KPI   (Key   Performance   Indicators)
joriy qilinishi mehnat muhofazasi samaradorligini baholash uchun zarurdir. Bu
indikatorlar   qatoriga   quyidagilar   kiradi:   mehnatga   layoqatsizlik   kunlari   soni,
xavfli   holatlarning   qayd   etilishi,   auditda   aniqlangan   kamchiliklar   soni,
xodimlarning  o‘qitilish  darajasi,  xavfsizlik bo‘yicha  fikr  bildirganlar  ulushi   va 23hokazolar.   Bu   raqamlar   asosida   rahbariyat   qaysi   yo‘nalishda   zaiflik   borligini
aniqlaydi va o‘z strategiyasini qayta ko‘rib chiqadi.
Mehnat   muhofazasini   boshqarishda   shaffoflik   ham   muhimdir.   Tashkilot
ichida barcha  xavfsizlik  qoidalari,  yillik reja, xavfli  hududlar   ro‘yxati, harakat
kartalari,   texnik   talablarga   oid   hujjatlar   ochiq   e’lon   qilinadi.   Bu   ma’lumotlar
xodimlar   uchun   doimiy   mavjud   bo‘lishi,   internet   portal,   stend   yoki   mobil
platformalarda   muntazam   yangilanib   borilishi   zarur.   Shuningdek,   rahbariyat
xodimlarga bu sohadagi o‘zgarishlar haqida muntazam ma’lumot berib boradi.
Yana   bir   zamonaviy   yondashuv   –   boshqaruvning   insoniy   omillar   bilan
uyg‘unligi. Bu yondashuvga ko‘ra, xavfsizlik faqat texnik yoki tashkiliy masala
emas,   balki   inson   salomatligi,   psixologiyasi,   ruhiy   holati,   ijtimoiy
munosabatlari bilan chambarchas bog‘liq. Shu sababli, boshqaruvda psixologik
yordam   xizmati,   stressni   kamaytiruvchi   chora-tadbirlar,   dam   olish   zonasini
tashkil   etish,   emotsional   barqarorlikni   oshiruvchi   mashg‘ulotlar   ham   kiritiladi.
Bunday yondashuv xavfsizlik madaniyatini chuqurlashtirishga xizmat qiladi.
Mehnat   muhofazasini   boshqarishda   tarmoqlararo   hamkorlikni   yo‘lga
qo‘yish   ham   foydali   bo‘ladi.   Korxonalar   boshqa   tashkilotlar,   ilmiy   markazlar,
ta’lim   muassasalari   bilan   hamkorlikda   xavfsizlik   bo‘yicha   treninglar,
seminarlar,   metodik   qo‘llanmalar   ishlab   chiqishlari   mumkin.   Shuningdek,
o‘zaro   tajriba   almashinuvi,   xavfsizlik   bo‘yicha   anjumanlar,   xalqaro
ko‘rgazmalarda   ishtirok   etish   orqali   boshqaruv   jamoalari   o‘z   bilim   va
ko‘nikmalarini kengaytiradilar.
Yakuniy jihat   – boshqaruvda  barqarorlik.  Mehnat   muhofazasi   bo‘yicha  bir
martalik   tadbirlar   emas,   balki   tizimli,   doimiy,   o‘lchab   boriladigan,
yangilanadigan   siyosat   yuritilishi   lozim.   Har   bir   bosqichda   muammo
aniqlanadi,   u   bartaraf   etiladi,   natija   tahlil   qilinadi   va   yangi   xavfsizlik   darajasi
yaratiladi.   Bunday   yondashuv   har   qanday   korxonani,   xoh   u   yirik   temir   yo‘l
bo‘limi   bo‘lsin,   xoh   kichik   sex,   barqaror,   xavfsiz   va   ishonchli   ish   joyiga
aylantiradi. 241.3. Temir yo‘l transportida mehnat muhofazasi bo‘yicha xalqaro va
milliy me’yoriy-huquqiy hujjatlar
Temir   yo‘l   transporti   eng   xavfli   ishlab   chiqarish   sohalaridan   biri
hisoblanadi.   Ushbu   sohada   xodimlar   faoliyati   og‘ir   jismoniy   mehnat,
mexanizatsiyalashgan   jarayonlar,   harakatdagi   mashinalar,   baland   kuchlanishli
elektr tarmoqlari, dinamik harakat  va noqulay ob-havo sharoitlarida bajarilishi
bilan tavsiflanadi. Shuning uchun ushbu yo‘nalishda mehnat muhofazasiga oid
xalqaro   va   milliy   me’yoriy-huquqiy   hujjatlarning   mavjudligi   mutlaq   zaruratga
aylangan.
Xalqaro   miqyosda   mehnat   muhofazasini   tashkil   qilish   va   nazorat   qilish
bo‘yicha   yetakchi   tashkilotlardan  biri   bu  –  Xalqaro  Mehnat  Tashkiloti  (ILO  –
International   Labour   Organization)   hisoblanadi.   ILO   tomonidan   ishlab
chiqilgan   ko‘plab   konvensiyalar   va   tavsiyalar   butun   dunyoda   mehnat
xavfsizligini ta’minlashda asosiy huquqiy manba sifatida xizmat qiladi. Mazkur
tashkilot 1919 yilda tashkil topgan bo‘lib, bugungi kunda 180 dan ortiq davlat
a’zoligiga ega. O‘zbekiston ham ILOning faol a’zolaridan biri hisoblanadi.
ILO   tomonidan   mehnat   muhofazasi   sohasida   qabul   qilingan   konvensiyalar
ichida eng asosiylari quyidagilardir:
 155-sonli   “Mehnat   muhofazasi   va   ish   joyidagi   sog‘liq   to‘g‘risida”gi
konvensiya (1981);
 187-sonli   “Mehnat   muhofazasi   bo‘yicha   ilg‘or   siyosat   to‘g‘risida”gi
konvensiya (2006);
 161-sonli “Ish joyida sog‘liqni saqlash xizmatlari” konvensiyasi (1985);
 170-sonli   “Kimyoviy   moddalardan   foydalanishda   xavfsizlik”   konvensiyasi
(1990).
155-sonli konvensiyada barcha ish joylarida xavfsizlikni ta’minlash, sog‘liq
uchun   xavfli   omillarning   oldini   olish,   xavfsizlik   bo‘yicha   siyosat   yuritish,
xodimlarni   o‘qitish   va   maslahat   berish,   xavflarni   monitoring   qilish   kabi 25tamoyillar   aniq   belgilangan.   Bu   konvensiya   temir   yo‘l   transporti   kabi   texnik
xavfi yuqori bo‘lgan sohalarda ayniqsa dolzarbdir.
187-sonli konvensiya esa davlatlar miqyosida mehnat muhofazasi  bo‘yicha
strategiyalar ishlab chiqish, har yili monitoring qilish, xavf statistikalarini ochiq
e’lon qilish, foydali tajribalarni umumlashtirishga qaratilgan. Ushbu konvensiya
doirasida   transport   tarmoqlarida   xavfsizlikni   ta’minlash   uchun   o‘ziga   xos
indikatorlar   ishlab   chiqiladi.   SHCH   singari   temir   yo‘l   uzellarida   bu   talablarni
bajarish   transport   xavfsizligini   ham   oshiradi.Xalqaro   amaliyotda   yana   bir
muhim huquqiy hujjat — “ISO 45001:2018” xalqaro standarti hisoblanadi. Bu
standart   mehnat   muhofazasi   va   kasbiy   xavfsizlikni   boshqarish   tizimini   tashkil
etish, xavflarni baholash va bartaraf qilish, manfaatdor tomonlar bilan muloqot
qilish,   doimiy   takomillashtirish   jarayonini   yo‘lga   qo‘yishni   talab   qiladi.   Bu
tizim yirik temir yo‘l korxonalarida xavfsizlikni strategik boshqaruv darajasiga
olib chiqadi.
ISO   45001   standarti   avvalgi   OHSAS   18001   tizimining
modernizatsiyalashgan   shaklidir.   Bu   hujjat   transport   tizimlarida   xavfsizlik
siyosatini   ishlab   chiqish,   har   bir   lavozim   egasining   javobgarligini   belgilash,
xavfli   operatsiyalarning   ro‘yxatini   yuritish,   auditlar   orqali   doimiy   monitoring
olib borish va profilaktika choralarini joriy qilishni nazarda tutadi. SHCH kabi
yirik   ob’ektlarda   bu   standart   asosida   xavfsizlikni   boshqarish   zamonaviy
me’zonlarga moslashadi.
Xalqaro   temir   yo‘l   ittifoqlari,   jumladan   UIC   –   International   Union   of
Railways   (Xalqaro   temir   yo‘l   ittifoqi)   ham   xavfsizlik   masalalariga   oid
tavsiyalar   ishlab   chiqadi.   Bu   tashkilot   temir   yo‘l   infratuzilmasida   xavfsizlik,
signalizatsiya,   harakat   xavfsizligi,   texnik   xizmat   ko‘rsatish,   favqulodda
vaziyatlarga tayyorgarlik kabi sohalarda normativ ko‘rsatmalar ishlab chiqqan.
SHCH   kabi   uzel   bo‘limlari   bu   ko‘rsatmalarni   milliy   qonunchilik  asosida   joriy
qilmoqda. 26Yevropa   Ittifoqi   davlatlarida   mehnat   muhofazasi   Evropa   Parlamentining
89/391/EEC raqamli Direktivasiga asoslanadi. Ushbu direktivada xodimlarning
hayoti   va   salomatligini   himoya   qilish,   ishlab   chiqarishdagi   xavfli   omillarni
aniqlash   va   yo‘q   qilish,   xavfsizlik   vositalaridan   foydalanish   tartibi,   davriy
nazorat   tizimi   va   jarimalar   mexanizmi   qat’iy   belgilangan.   Bu   hujjat   ILO
konvensiyalari  bilan uzviy bog‘liq va ularga  asoslanadi.Xalqaro  konvensiyalar
va   standartlarning   dolzarbligi   shundaki,   ular   temir   yo‘l   sohasidagi   umumiy
xavfsizlik   madaniyatini   shakllantirish,   davlatlararo   transport   tizimlarining
integratsiyasini   ta’minlash,   xavf-xatarlarni   minimallashtirish,   texnik
me’yorlarni   unifikatsiyalash   va   inson   salomatligini   xalqaro   me’yorlar   asosida
muhofaza   qilishni   nazarda   tutadi.   O‘zbekiston   ushbu   hujjatlarning   ko‘plab
moddasini o‘zining milliy qonunchiligiga implementatsiya qilgan.
O‘zbekiston   Respublikasida   mehnat   muhofazasini   tashkil   etish   va   uni
boshqarish   davlat   siyosatining   ustuvor   yo‘nalishlaridan   biri   hisoblanadi.
Ayniqsa,   transport   sohasida,   jumladan   temir   yo‘l   tizimida   mehnat
sharoitlarining   xavfsizligi   har   doim   dolzarb   bo‘lib   kelmoqda.   Temir   yo‘l
infratuzilmasida   ishchi   kuchi   og‘ir   texnik   sharoitlarda,   baland   kuchlanish,
harakatdagi   texnika,   balandlikda   ishlash,   issiq   yoki   sovuq   haroratda   faoliyat
yuritadi.   Shuning   uchun   davlat   bu   sohaga   oid   qonuniy   asoslarni   muntazam
takomillashtirib bormoqda.
Milliy qonunchilik tizimida mehnat muhofazasiga oid asosiy va bosh hujjat
bu   –   O‘zbekiston   Respublikasining   Mehnat   kodeksi   hisoblanadi.   Mazkur
kodeksda   xodimlarning   mehnat   qilish   huquqlari,   xavfsiz   ish   sharoitlariga   ega
bo‘lishi,   mehnatni   muhofaza   qilish   chora-tadbirlari,   favqulodda   holatlardagi
tartiblar   va   ish   beruvchining   javobgarlik   doiralari   aniq   belgilangan.   Mehnat
kodeksining   alohida   bandlarida   mehnat   xavfsizligini   ta’minlash   bo‘yicha   ish
beruvchining   majburiyatlari,   xodimlarning   huquqlari   va   mehnat   nizolarini   hal
qilish tartibi bayon etilgan. 272021-yilda yangi tahrirdagi Mehnat kodeksi kuchga kirdi. Unda zamonaviy
ishlab   chiqarish   va   xizmat   ko‘rsatish   jarayonlarida   xavfsizlikni   ta’minlash
uchun yangi  talablar belgilandi. Ayniqsa, ish beruvchining texnika xavfsizligi,
ishlab   chiqarish   sanitariyasi,   shaxsiy   himoya   vositalari   bilan   ta’minlash
majburiyatlari kuchaytirildi. Yangi kodeks mehnat muhofazasi sohasida xalqaro
standartlarga   yaqinlashtirilgan   bo‘lib,   unda   kasbiy   xavflarning   oldini   olish,
xodim salomatligiga zarar yetkazmaslik tamoyillari ustuvor deb belgilandi.
Yana   bir   muhim   hujjat   bu   —   2015-yil   22-sentabrda   qabul   qilingan
"Mehnatni   muhofaza   qilish   to‘g‘risida"gi   O‘zbekiston   Respublikasi   Qonuni
hisoblanadi.   Ushbu   qonun   6   bob   va   36   moddadan   iborat   bo‘lib,   mehnatni
muhofaza   qilish   sohasidagi   davlat   siyosatining   asosiy   yo‘nalishlarini,   ish
beruvchining   mehnat   xavfsizligini   ta’minlashga   oid   vazifalarini,   xodimlar
huquqlarini, davlat nazorati va jamoatchilik ishtirokini tartibga soladi. Qonunda
alohida   e’tibor   xavfli   va   zararli   omillar   bilan   ishlovchi   tarmoqlarga,   jumladan
temir yo‘lga qaratilgan.
Shuningdek,   O‘zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   qarorlari
asosida mehnat muhofazasi bo‘yicha amaliy faoliyat tartibga solinadi. Masalan,
Vazirlar   Mahkamasining   “Mehnatni   muhofaza   qilish   bo‘yicha   xizmatlar
faoliyatini   tashkil   etish”   to‘g‘risidagi   qarori   asosida   korxonalarda   maxsus
xizmatlar   –   ya’ni   texnika   xavfsizligi   bo‘limlari,   mehnat   muhofazasi
muhandislari   shtat   birliklari   joriy   etilgan.   Bu   xizmatlar   xavfsizlik   tizimini
yuritish, nazorat qilish, o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil etish va auditlar o‘tkazish
bilan shug‘ullanadi.
Temir yo‘l tarmog‘ida esa mehnat muhofazasi faoliyati “O‘zbekiston temir
yo‘llari”   AJ   ichki   hujjatlari   orqali   konkretlashtirilgan.   Bu   hujjatlar   qatoriga
quyidagilar kiradi:
– “Harakat xavfsizligi bo‘yicha texnik yo‘riqnomalar”;
– “Lokomotiv brigadalarining mehnat xavfsizligi tartiblari”;
–   “Depo   va   ta’mirlash   ustaxonalari   uchun   yong‘in   xavfsizligi   bo‘yicha 28me’yorlar”;
– “Shaxsiy muhofaza vositalaridan foydalanish bo‘yicha maxsus ko‘rsatmalar”;
– “Yo‘lovchi poyezdlarni ekspluatatsiya qilishda mehnat muhofazasi qoidalari”.
Mazkur   hujjatlar   xodimlar   faoliyatini   tartibga   solish,   ularni   xavfsizlik
texnikasi   bilan   tanishtirish,   favqulodda   holatlarda   harakat   tartiblarini   o‘rgatish
va   ishlab   chiqarish   madaniyatini   shakllantirishga   xizmat   qiladi.   Ular   mehnat
muhofazasining real amaliyotda qanday ishlashini belgilab beradi.
Shuningdek,   sanitariya-gigiyena   me’yorlari   ham   temir   yo‘l   korxonalarida
mehnat   xavfsizligi   nuqtai   nazaridan   muhim   hisoblanadi.   Bular   asosan   SanPiN
(Sanitariya   qoidalari   va   normalari)   hujjatlarida   o‘z   aksini   topgan.   Temir   yo‘l
bekatlari,  mexanika  ustaxonalari,  signalizatsiya   markazlari,  yotoqxona  va  dam
olish   maskanlarida   mehnatga   oid   sanitariya   normalariga   qat’iy   amal   qilinishi
shart.   Ushbu   hujjatlar   harorat,   havo   aylanishi,   yoritish,   shovqin,   chang,   gaz
moddalari kabi omillarning me’yoriy chegarasini belgilaydi.
Temir yo‘l  sohasidagi  xavfsizlikni  davlat darajasida nazorat  qilish vakolati
bir nechta muassasaga tegishli:
–  Davlat   mehnat   inspeksiyasi   –  mehnat   qonunchiligi   va   xavfsizlik   qoidalariga
rioya qilinishini tekshiradi;
– Texnika xavfsizligi inspeksiyasi – ishlab chiqarish jarayonlarida ishlatiladigan
uskunalarning xavfsizligini tahlil qiladi;
–   Favqulodda   vaziyatlar   vazirligi   –   portlash,   yong‘in,   texnogen   xavf   holatlari
bo‘yicha profilaktik chora-tadbirlarni yuritadi.
Temir yo‘l tizimida mehnat muhofazasini huquqiy jihatdan mustahkamlash
nafaqat   qog‘ozda   mavjud   bo‘lgan   qonunlar,   balki   ularning   real   hayotga   tatbiq
etilishi   orqali   baholanadi.   Huquqiy   hujjatlar   qanchalik   mukammal   bo‘lmasin,
ular   amaliyotda   izchil   qo‘llanilmasa,   xavfsizlik   tizimi   kuchsiz   bo‘lib   qoladi.
Shu   sababli,   qonun   va   me’yorlarning   bajarilishini   ta’minlash   mexanizmlari,
nazorat institutlari, tahlil va qayta baholash tizimlari doimiy ishlashi zarur. 29O‘zbekiston   temir   yo‘llari   tizimida   xalqaro   va   milliy   me’yoriy-huquqiy
hujjatlar   asosida   ishlab   chiqilgan   ichki   farmoyishlar,   buyruqlar,   me’yoriy
yo‘riqnomalar   amaliy   faoliyatga   yo‘naltirilgan.   Masalan,   har   bir   lokomotiv
deposida,   poyezd   dispecherlik   markazida,   texnik   ko‘rik   punktida   mehnat
muhofazasi   yo‘riqnomalari   mavjud   bo‘lib,   ularga   asoslangan   holda   xodimlar
faoliyat  olib boradi. Har  bir  bo‘limda xavfsizlik stendlari, vizual  ogohlantirish
belgilarining   joylashtirilishi,   xavfli   hududlarning   belgilanib,   kirish   tartibining
nazorat qilinishi shular jumlasidandir.
Milliy   me’yorlar   asosida   mehnat   muhofazasi   bo‘yicha   xizmatlar   har   yili
ichki monitoring o‘tkazadi. Bu monitoringda o‘tgan yil davomida sodir bo‘lgan
baxtsiz   hodisalar,   kasbiy   kasalliklar,   avariya   holatlari,   xavfli   zonalarda
aniqlangan   kamchiliklar   tahlil   qilinadi.   Bular   asosida   yangi   xavf   kartalari
tuziladi,   xavfsizlikni   ta’minlash   bo‘yicha   texnik   va   tashkiliy   chora-tadbirlar
rejalashtiriladi. Shuningdek, xavfsizlik bo‘yicha topshiriqlar ijrosini  tekshirish,
mas’ullarni hisobotga jalb qilish tizimi yo‘lga qo‘yilgan.
Xalqaro   konvensiyalarni   joriy   qilishda   “lokal   adaptatsiya”   prinsipi   muhim
ahamiyat   kasb   etadi.   Bu   degani   –   xalqaro   standartlar   O‘zbekiston   temir   yo‘l
tizimining  mavjud imkoniyatlari, infratuzilmasi,   xodimlar   malakasi   va mavjud
texnologik sharoitlariga moslashtirilgan holda qo‘llaniladi. Masalan, ISO 45001
standarti   asosidagi   xavfsizlik   boshqaruv   tizimlari   SHCH   singari   yirik   uzel
korxonalarida   bosqichma-bosqich   joriy   etilmoqda.   Bu   esa   xalqaro
me’yorlarning amaliyotga moslashishini anglatadi.
Har   bir   temir   yo‘l   korxonasida   mehnat   muhofazasiga   oid   qonuniy
hujjatlarning   asosiy   bandlari   asosida   yillik   xavfsizlik   dasturi   tuziladi.   Ushbu
dasturda   o‘quv   mashg‘ulotlari   soni,   auditlar   jadvali,   muhofaza   vositalari
ta’minoti, kasbiy kasalliklarni kamaytirish strategiyasi, har bir uchastkada xavf
omillarini   pasaytirish   choralari   aniqlab   beriladi.   Bu   dasturning   amalga
oshirilishi   korxonaning   boshqaruv   va   mehnat   muhofazasi   bo‘yicha   xizmatlari
tomonidan tahlil qilinadi. 30Bundan   tashqari,   davlat   tomonidan   muntazam   ravishda   tashqi   monitoring
ham   olib   boriladi.   Jumladan,   Mehnat   inspeksiyasi   tomonidan   rejalashtirilgan
tekshiruvlar,   texnika   xavfsizligi   inspeksiyasi   tomonidan   maxsus   diagnostika,
Favqulodda   vaziyatlar   vazirligi   tomonidan   xavfli   hududlarda   profilaktika
o‘rganishlari amalga oshiriladi. Bu nazoratning maqsadi – qonunlar ijrosini real
hayotda   ko‘rish,   xavfsizlikka   befarqlik   holatlarini   aniqlash,   tizimni
takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqishdir.
So‘nggi   yillarda   raqamli   texnologiyalar   asosida   huquqiy   me’yorlar
monitoringi ham yo‘lga qo‘yilmoqda. Masalan, “O‘zbekiston temir yo‘llari” AJ
tizimida   xavfsizlikga   oid   holatlar   haqidagi   ma’lumotlar   elektron   bazaga
kiritilib,   markazlashgan   holda   tahlil   qilinmoqda.   “E-inspeksiya”   platformasi
orqali   davlat   organlari   korxonalarning   xavfsizlik   holati   to‘g‘risida   aniq   va
onlayn   ma’lumotga   ega   bo‘lmoqda.   Bu   esa   qonun   va   me’yorlarning   shaffof
ijrosini ta’minlaydi. 5
Xalqaro   tajriba   shuni   ko‘rsatmoqdaki,   samarali   xavfsizlik   boshqaruvi
qonunlarning mavjudligi emas, balki ularning aniq ishlashiga bog‘liq. Shu bois,
O‘zbekistonda   so‘nggi   yillarda   qonun   hujjatlari   bazasi   doimiy   ravishda
yangilanmoqda.   Yangi   standartlar,   texnik   reglamentlar,   yo‘riqnomalar   ishlab
chiqilmoqda.   Jumladan,   temir   yo‘l   transporti   xodimlari   uchun   zarur   bo‘lgan
muhofaza vositalari normalari  yangilangan, mehnat  muhofazasi  xizmatlarining
o‘rni va vakolatlari qayta ko‘rib chiqilgan.
Ishlab   chiqilgan   yangi   hujjatlar   ichki   faoliyat   bilan   bir   qatorda   hisobotlik
tizimini   ham   avtomatlashtirishga   xizmat   qiladi.   Har   bir   xavfsizlik   bo‘yicha
amalga   oshirilgan   chora-tadbir,   sodir   bo‘lgan   holat,   o‘tkazilgan   o‘quv   yoki
ko‘rik   natijalari   bo‘yicha   elektron   shaklda   hisobotlar   tuziladi.   Bu
boshqaruvning monitoring imkoniyatlarini kengaytiradi va qonunchilik asosida
faoliyat yuritishdagi aniqlikni ta’minlaydi.
5
  Xalqaro Mehnat Tashkiloti (ILO). “Occupational Safety and Health Management Systems: 
Guidelines” – ILO-OSH 2001. 31Yakuniy jihatdan aytganda, temir yo‘l tizimida xalqaro va milliy me’yoriy-
huquqiy   hujjatlar   kompleks   tizimga   aylangan.   Har   bir   xodim   mehnat
muhofazasi   qonunlarining   amaliy   ma’nosini   bilishi,   rahbariyat   esa   ularni
shunchaki hujjat emas, hayotga tatbiq qilinadigan faol mexanizm sifatida qabul
qilishi   lozim.   Bu   yondashuv   orqali   temir   yo‘l   sohasida   inson   salomatligi   va
hayotini muhofaza qilish davlat darajasidagi ustuvor vazifaga aylanadi.
II BOB. Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH dagi mehnat
muhofazasi boshqaruvi holatini tahlil qilish
2.1. SHCH da mehnat muhofazasi bo‘yicha tashkil etilgan tizimning
umumiy tavsifi
Toshkent   mintaqaviy   temir   yo‘l   uzeli   SHCH   —   O‘zbekiston   temir   yo‘l
transporti   tizimining   eng   muhim   bo‘g‘inlaridan   biri   hisoblanadi.   Mazkur   uzel
XX   asrning   ikkinchi   yarmida,   ya’ni   1960-yillar   oxiri   –   1970-yillar   boshlarida
sobiq   SSSR   temir   yo‘l   tizimidagi   keng   islohotlar   natijasida   tashkil   etilgan.
SHCH   qisqartmasi   “Stansiyalararo   Harakatni   Chuqur   nazorat   qilish”   degan
ma’noni bildiradi. Uning vazifasi temir yo‘l harakati, ekspluatatsiya xavfsizligi,
signalizatsiya   tizimlari,   yuk   va   yo‘lovchi   tashishning   uzluksizligini
ta’minlashdan iborat edi.
Toshkent   SHCH   bo‘limi   ilk   bor   o‘sha   davrda   harakat   xavfsizligini
markazlashgan   holda   boshqarish,   mashinist   va   dispetcherlar   o‘rtasida   tezkor
aloqa   o‘rnatish,   lokomotivlar   va   vagonlarning   texnik   holatini   nazorat   qilish,
yuklarning   qatnovini   elektron   ravishda   boshqarish   maqsadida   tashkil   etilgan.
Bu tizim yillar davomida takomillashib, 1991-yildan keyin “O‘zbekiston temir
yo‘llari”   davlat   korxonasining   tarkibiy   bo‘linmasiga   aylandi.   Mustaqillikdan
keyingi davrda uning statusi mintaqaviy muhim bo‘lim darajasigacha ko‘tarildi. 32Bugungi kunda SHCH mintaqaviy uzel bo‘lib, u nafaqat Toshkent shahrini,
balki uning atrofidagi yirik iqtisodiy va transport markazlarini, yo‘nalishlararo
bog‘lovchi   bekatlarni   o‘z   ichiga   oladi.   Bu   hududda   minglab   xodimlar   faoliyat
yuritadi   va   ularning   asosiy   faoliyati   harakat   xavfsizligini   ta’minlash   bilan
bog‘liq   bo‘lgan   texnik,   ekspluatatsion,   dispetcherlik   va   xizmat   ko‘rsatish
yo‘nalishlariga   bo‘lingan.   Shu   bois   mehnat   muhofazasi   tizimi   ushbu   uzel
faoliyatining ajralmas, eng mas’ul qismidir.
SHCHda   mehnat   muhofazasi   tizimi   alohida   tashkil   etilgan   bo‘lib,   u
"Mehnat   muhofazasi   va   xavfsizlik   texnikasi   xizmati"   deb   nomlanadi.   Ushbu
xizmat   bosh   muhandisga   bo‘ysunadi   va   o‘z   faoliyatini   "O‘zbekiston   temir
yo‘llari"   AJning   korporativ   siyosati,   O‘zbekiston   Respublikasining   mehnat
qonunchiligi   hamda   xalqaro   standartlarga   muvofiq   tashkil   etadi.   Ushbu
xizmatning   maqsadi   –   ishchi-xodimlar   salomatligini   muhofaza   qilish,   baxtsiz
hodisalar   va   kasbiy   kasalliklar   oldini   olish,   xavfsizlik   madaniyatini
shakllantirish va texnik nazoratni amalga oshirishdan iborat.
SHCH tarkibida har bir sex, depo, xizmat bo‘limi va ustaxonalarda “mehnat
muhofazasi   muhandisi”   mavjud.   Ular   joylardagi   ish   sharoitlarini   muntazam
ravishda   kuzatib   boradi,   xavfli   omillarni   baholaydi,   ishlab   chiqarish
vositalarining   texnik   xavfsizligini   tekshiradi,   xodimlarning   o‘quvini   tashkil
qiladi   va   ularni   individual   muhofaza   vositalari   bilan   ta’minlaydi.   Mehnat
muhofazasi  muhandislari bevosita boshqaruv bo‘limi bilan aloqada ishlaydi va
har oyda holat bo‘yicha hisobot beradi.
SHCHda   tashkil   etilgan   mehnat   muhofazasi   tizimi   bir   necha   tarkibiy
qismlardan iborat bo‘lib, ular quyidagilardan tashkil topgan:
Bosh   mehnat   muhofazasi   xizmati   –   strategik  nazorat   va   umumiy   rahbarlik
qiladi;
Joylardagi   sex   va   uchastka   mutaxassislari   –   bevosita   xavfsizlikni   amalda
ta’minlaydi;
Ichki audit guruhi – muntazam tekshiruvlar orqali xavfsizlikni baholaydi; 33Tahlil va hisobot bo‘limi – statistik ma’lumotlar asosida tahlil qiladi;
O‘quv   va   profilaktika   guruhi   –   xodimlarni   o‘qitadi,   favqulodda   holatlarga
tayyorlaydi.
SHCHda   mavjud   ishlab   chiqarish   maydonlarida   xavfsizlik   belgilarining
joylashtirilishi,   favqulodda   chiqish   yo‘llari,  muhofaza   vositalarining  ta’minoti,
elektr   uskunalarning   izolatsiyasi,   shovqin   va   chang   darajasining   sanitariya
me’yorlariga   mosligi   doimiy   monitoring   qilinadi.   Yil   davomida   bu   omillarga
oid   profilaktik   tadbirlar   o‘tkaziladi.   Bunga   “Xavfsizlik   haftaligi”,   “Ish   joyini
tozalash kuni”, “Yong‘in o‘chirish amaliyoti” va boshqa muhim mashg‘ulotlar
kiradi.
Tizimda  mehnat   muhofazasi   bo‘yicha   rejalashtirilgan   auditlar  har  oyda  bir
marta, yirik ob’ektlarda esa har ikki haftada o‘tkaziladi. Auditlar davomida yo‘l
qo‘yilgan   xatoliklar   maxsus   dalolatnomaga   rasmiylashtiriladi   va   kamchilikni
bartaraf etish uchun aniq choralar belgilab qo‘yiladi. Har yili yakunida umumiy
holat   bo‘yicha   xulosa   chiqariladi   va   yangi   rejalashtirilgan   strategiya
shakllanadi.
Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH Respublikadagi yirik temir yo‘l
uzellaridan   biri   bo‘lib,   u   o‘zining   geografik   joylashuvi,   tashish   yuklamasi,
texnik   infratuzilmasi   va   ishchi   kuchi   soni   bilan   ajralib   turadi.   Ushbu   uzel
tarkibida   depo,   lokomotiv   va   vagon   ustaxonalari,   texnik   xizmat   ko‘rsatish
markazlari,   signalizatsiya   va   aloqa   punktlari,   energetika   ob’ektlari,   yuk   va
yo‘lovchi bekatlari mavjud. Bunday murakkab texnologik va logistika tizimida
mehnat xavfsizligini ta’minlash eng ustuvor vazifalardan biridir.
SHCH   tarkibida   mehnat   muhofazasi   sohasida   alohida   boshqaruv   bo‘limi
tashkil   etilgan   bo‘lib,   u   “Mehnat   muhofazasi   va   xavfsizlik   texnikasi   xizmati”
nomi ostida faoliyat yuritadi. Ushbu xizmat to‘g‘ridan-to‘g‘ri bosh muhandisga
bo‘ysunadi   va   o‘z   faoliyatini   “O‘zbekiston   temir   yo‘llari”   AJning   korporativ
siyosatiga,   milliy   mehnat   qonunchiligiga   hamda   xalqaro   xavfsizlik
standartlariga   tayangan   holda   olib   boradi.   Mehnat   muhofazasi   xizmati   ishchi- 34xodimlar   salomatligini   muhofaza   qilish,   ishlab   chiqarishdagi   xavf-xatarlarni
kamaytirish,   xavfsizlik   madaniyatini   shakllantirish   va   nazorat   funksiyalarini
bajaradi.
Tizimda har bir sex, depo va xizmat ko‘rsatuvchi bo‘limda alohida “mehnat
muhofazasi   muhandisi”   faoliyat   olib   boradi.   Ular   joylardagi   ish   sharoitlarini
o‘rganish,   xavfli   omillarni   aniqlash,   xodimlarni   o‘qitish,   texnika   xavfsizligi
qoidalariga   rioya   qilinishini   kuzatish,   favqulodda   holatlarda   harakat   rejalarini
ishlab   chiqish   bilan   shug‘ullanadi.   Ularning   faoliyati   boshqaruv   xizmatining
umumiy strategiyasi bilan muvofiqlashtirilgan holda yuritiladi.
SHCHda  tashkil   etilgan tizim   bo‘yicha  har  bir  ishlab  chiqarish  maydonida
maxsus   xavfsizlik   stendlari,   ogohlantiruvchi   belgi   va   yozuvlar,   evakuatsiya
sxemalari   mavjud.   Ish   joylari   yoritilishi,   mikroiqlim,   shovqin,   chang   va   gaz
ko‘rsatkichlari   sanitariya   normalariga   muvofiqligi   doimiy   monitoring   qilinadi.
Texnik   vositalar,   ishlab   chiqarish   uskunalari,   yuqori   kuchlanishli   elektr
tarmoqlari va harakatdagi mashinalar xavfsizlik talablariga javob berishi uchun
maxsus tekshiruvlar tashkil etiladi.
Mehnat   muhofazasi   bo‘yicha   xizmat   yil   davomida   rejalashtirilgan
profilaktik tadbirlarni amalga oshiradi. Ularga quyidagilar kiradi:
–   xodimlarni   mehnat   muhofazasi   va   yong‘in   xavfsizligi   bo‘yicha   o‘qitish   va
testdan o‘tkazish;
– muhofaza vositalarini taqsimlash va ularning yaroqlilik holatini tekshirish;
–   xavfli   zonalarning   belgilanishini   va   kirish-chiqish   tartibining   nazoratini
yo‘lga qo‘yish;
– baxtsiz hodisalar yuzasidan tergov va tahlil ishlarini olib borish;
– nazorat chizmalariga muvofiq rejalashtirilgan auditlarni o‘tkazish.
SHCHda   o‘rnatilgan   tizimda   xodimlar   faoliyatiga   doir   xavfsizlik   bo‘yicha
barcha   ma’lumotlar   hisobot   shaklida   yuritiladi.   Maxsus   elektron   platforma
orqali   hodisalar   to‘g‘risida   ma’lumotlar   kiritiladi,   hisobotlar   shakllanadi,
mehnat   muhofazasi   bo‘yicha   faoliyat   ko‘rsatkichlari   monitoring   qilinadi.   Har 35oyning   yakunida   xizmat   rahbariyati   tomonidan   hisobot   tahlil   qilinadi   va
kamchiliklar asosida tuzatish choralari ishlab chiqiladi.
Korxona   xodimlari   har   yili   qayta   o‘qitiladi.   Bu   jarayon   ikki   bosqichda
amalga oshiriladi:  nazariy va amaliy mashg‘ulotlar. Nazariy qismda xavfsizlik
normalari, mehnat qonunchiligi, huquqiy asoslar, tarmoq qoidalari, favqulodda
holatlarda harakatlar bayon etiladi. Amaliy bosqichda esa himoya vositalaridan
foydalanish,   evakuatsiya   yo‘llari,   yong‘inga   qarshi   vositalardan   foydalanish,
texnika nosozliklarini aniqlash va xabar berish ko‘nikmalari shakllantiriladi.
Mehnat   muhofazasi   tizimining   samarali   ishlashi   uchun   SHCHda   ichki
nazorat tizimi joriy etilgan. Har oyda sexlarda texnik nazorat guruhi tomonidan
auditlar o‘tkaziladi. Bunda xavfli maydonlar, nosoz asbob-uskunalar, muhofaza
vositalarining yaroqliligi, yo‘riqnomalar va belgilarning mavjudligi tekshiriladi.
Har   bir   audit   yakunida   aniqlangan   muammolar   bo‘yicha   xulosa   tuziladi   va
rahbariyatga taqdim etiladi. Hisobotlar asosida mas’ul xodimlarga ogohlantirish
beriladi yoki intizomiy choralar ko‘riladi.
Xodimlar   bilan   “Xavfsizlik   haftaligi”,   “Xavfsizlik   kuni”,   “Favqulodda
holatlar   mashg‘uloti”   kabi   ommaviy   tadbirlar   o‘tkaziladi.   Bu   tadbirlar
xavfsizlik madaniyatini shakllantirish, xodimlarni xavf-xatar haqida ogoh etish,
ularda   mas’uliyat   hissini   kuchaytirish,   mehnat   muhofazasiga   befarqlikni
kamaytirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, yuqori xavfsizlik ko‘rsatkichlariga
erishgan brigada va bo‘limlar moddiy va ma’naviy rag‘batlantiriladi.
SHCH   da   mavjud   mehnat   muhofazasi   tizimi   ko‘p   bosqichli   boshqaruv
printsipiga   asoslangan   bo‘lib,   markaziy   boshqaruv,   joylardagi   sex
mutaxassislari   va   texnik   nazorat   guruhlari   o‘rtasidagi   uzviy   aloqaga   tayanadi.
Barcha   darajadagi   boshqaruvchilar   mehnat   xavfsizligini   o‘zining   birlamchi
vazifasi   sifatida   ko‘radi.   Bu   tizim   xodim   hayoti   va   salomatligini   muhofaza
qilish,   baxtsiz   hodisalar   sonini   kamaytirish,   ishlab   chiqarish   sur’atlarini
pasaytirmasdan xavfsizlikni ta’minlashga xizmat qiladi. 36Toshkent   mintaqaviy   temir   yo‘l   uzeli   SHCH   dagi   mehnat   muhofazasi
tizimining   muhim   bo‘g‘inlaridan   biri   –   bu   ichki   nazorat   tizimidir.   Mehnat
xavfsizligini   boshqarishda   nazorat   vositalari   eng   muhim   omillardan   biri
sanaladi.   Bu   nazorat   ikki   bosqichda   amalga   oshiriladi:   rejalashtirilgan
tekshiruvlar   va   favqulodda   (rejalashtirilmagan)   tekshiruvlar.   Rejalashtirilgan
tekshiruvlar   ishchi   joylar,   ishlab   chiqarish   sexlari,   texnik   xizmat   ko‘rsatish
punktlari, energiya tarmoqlari va boshqa ob’ektlarda o‘rnatilgan jadval asosida
olib boriladi.
Bu tekshiruvlar mehnat muhofazasi bo‘limi tomonidan tuzilgan ish rejasiga
asoslanadi va har bir sex uchun alohida vaqt ajratiladi. Tekshiruvlar jarayonida
ish sharoitining xavfsizligi, xodimlar tomonidan texnika xavfsizligi qoidalariga
rioya   qilinishi,   himoya   vositalarining   mavjudligi   va   foydalanilayotganligi,
favqulodda holatlarga tayyorlik, evakuatsiya sxemalarining to‘liqligi va yong‘in
xavfsizligi choralari chuqur baholanadi.
Favqulodda   tekshiruvlar   esa   baxtsiz   hodisa   yoki   shikoyatlar   yuz   bergan
hollarda   amalga   oshiriladi.   Bu   holatlarda,   odatda,   mustaqil   ichki   audit   guruhi
tashkil qilinadi va hodisaning sabablari aniqlanib, mehnat muhofazasi xizmatiga
hisobot   tarzida   taqdim   etiladi.   Odatda,   ushbu   tekshiruvlar   oxirida   maxsus
dalolatnoma   rasmiylashtiriladi   va   aniqlangan   kamchiliklar   bo‘yicha   bartaraf
etish bo‘yicha choralar belgilanadi.
SHCH tizimidagi yana bir muhim yo‘nalish — bu kasbiy xavflarni baholash
va   ularni   oldini   olish   tizimidir.   Har   bir   ish   joyi,   texnik   uskunalar,   ishchi
harakatlari   baholanishi   uchun   maxsus   mezonlar   ishlab   chiqilgan.   Xavf   turlari
klassifikatsiyalangan:   fizik   xavflar   (elektr   toki,   harakatdagi   mexanizmlar),
kimyoviy   xavflar   (yoqilg‘i,   moy,   gazlar),   biologik   xavflar   (chang,
mikroorganizmlar), va psixologik xavflar (stress, zo‘riqish). Har bir omil uchun
xavf darajasi (yuqori, o‘rtacha, past) belgilanadi.
Bu baholash natijasida har bir sex va bo‘limda maxsus xavf xaritasi tuziladi.
Xaritada   xavfli   zonalar   belgilanadi,   ogohlantiruvchi   belgilar   joylashtiriladi   va 37tegishli   yo‘riqnomalar   bilan   birga   xavfsizlik   choralari   ishlab   chiqiladi.   SHCH
mehnat  muhofazasi  xizmati  bu xaritalar  asosida  joylardagi  xavfsizlik  bo‘yicha
muntazam profilaktik tadbirlar o‘tkazadi.
Tizimda xodimlarni mehnat xavfsizligi bo‘yicha o‘qitish jarayoni markaziy
o‘rin   tutadi.   Har   bir   yangi   xodim   ishlab   chiqarish   jarayoniga   jalb   qilinishidan
avval   albatta   nazariy   va   amaliy   o‘quvdan   o‘tadi.   Nazariy   mashg‘ulotlarda
mehnat qonunchiligi, xavfsizlik texnikasi, favqulodda vaziyatlardagi harakatlar,
yong‘in xavfsizligi, sog‘liqni saqlash talablariga oid bilimlar beriladi.
Amaliy o‘quvlar esa real uskunalar va texnika vositalari ustida o‘tkaziladi.
Ular   davomida   xodimlar   maxsus   himoya   kiyimlari,   niqoblar,   qo‘lqoplar,
yong‘in   o‘chirish   vositalaridan   foydalanish   ko‘nikmalarini   egallaydi.   Har   bir
mashg‘ulot   yakunida   test   sinovlari   o‘tkaziladi   va   faqat   muvaffaqiyatli
topshirganlarga ishlash ruxsati beriladi.
Xodimlar   har   6   oyda   va   yil   yakunida   qayta   attestatsiyadan   o‘tkaziladi.
Qayta   attestatsiya   –   xodimlarning   o‘z   ish   joylaridagi   xavfsizlik   qoidalari,
muhofaza   vositalaridan   foydalanish   bo‘yicha   bilimlarini   sinashdir.   Bu   jarayon
bevosita   mehnat   muhofazasi   bo‘limi   tomonidan   tashkil   etiladi.   Attestatsiya
natijasi bo‘yicha ayrim xodimlarga qo‘shimcha o‘quv kurslari tavsiya etiladi.
SHCHda   mehnat   xavfsizligi   sohasida   faoliyat   olib   borayotgan   xodimlar
(ya’ni   mehnat   muhofazasi   muhandislari,   nazoratchilar,   texnik   mutaxassislar)
har   yili   maxsus   seminar   va   konferensiyalarda   qatnashadilar.   Bu   tadbirlar
“O‘zbekiston   temir   yo‘llari”   AJ   va   Mehnat   va   aholining   bandligi   vazirligi
tomonidan   tashkil   etiladi.   Ularda   mehnat   muhofazasiga   oid   yangi   standartlar,
qonunchilikdagi o‘zgarishlar, zamonaviy texnologiyalar bilan tanishtirish ishlari
amalga oshiriladi.
Mehnat   muhofazasi   xizmati,   shuningdek,   xodimlar   o‘rtasida   xavfsizlik
madaniyatini   shakllantirish   uchun   targ‘ibot   va   tashviqot   ishlarini   ham   olib
boradi.   Ish   joylarida   xavfsizlik   haqida   plakatlar,   bukletlar,   audio-e’lonlar
o‘rnatiladi.   “Xavfsizlik   –   bu   hayot”   degan   shior   asosida   maxsus   tadbirlar 38o‘tkaziladi.   Har   bir   xavfsizlik   buzilishi   holati   shaffof   ko‘rib   chiqiladi   va
xodimlar o‘rtasida muhokama qilinadi.
SHCHda   xodimlar   faoliyati   davomida   yuzaga   keladigan   baxtsiz   hodisalar
bo‘yicha to‘liq tergov ishlari olib boriladi. Tergov komissiyasi tarkibiga mehnat
muhofazasi   xodimlari,   tibbiyot   mutaxassisi,   kasaba   uyushmasi   vakili   va
korxona   rahbarlari   kiradi.   Tergov   natijalari   asosida   hodisa   sabablari,   javobgar
shaxslar va kamchiliklarni bartaraf etish chorasi aniqlanadi.
Tizimda shuningdek, xodimlarning sog‘ligi ham kuzatuvda bo‘ladi. Har yili
rejalashtirilgan tibbiy ko‘riklar o‘tkaziladi, ayniqsa xavfli sexlarda ishlovchilar
uchun maxsus  nazorat rejalari mavjud. Tibbiy ko‘rik natijasida aniqlangan har
qanday   salbiy   holat   bo‘yicha   mehnat   muhofazasi   bo‘limi   va   tibbiy   xizmat
hamkorlikda zarur choralarni belgilaydi.
Mehnat muhofazasi tizimining samarali ishlashi uchun boshqaruvda axborot
texnologiyalaridan   ham   foydalanilmoqda.   Har   bir   muhandis   faoliyati   va
tekshiruv   natijalari   elektron   tizimga   kiritiladi.   Hisobotlar   raqamli   shaklda
yuritiladi.   Statistik   ko‘rsatkichlar   avtomatik   shakllanadi   va   rahbariyat   doimiy
ravishda real vaqt rejimida ularni tahlil qilish imkoniga ega bo‘ladi.
Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCHda mehnat muhofazasini tashkil
etish   faqat   nazariy   jihatdan   emas,   balki   amaliy   ko‘rsatkichlar   orqali   ham   o‘z
samarasini   namoyon   qilmoqda.   Ushbu   tizim   yildan-yilga   takomillashib
borayotganini   real   statistik   ma’lumotlar   asosida   ko‘rish   mumkin.   Ayniqsa,
so‘nggi   besh   yillik   davr   (2019–2023   yillar)   tahlili   ushbu   tizimning   holatini
chuqur baholash imkonini beradi.
Statistik   ma’lumotlarga   ko‘ra,   2019-yilda   SHCHda   mehnat   bilan   bog‘liq
jami 23 ta baxtsiz hodisa qayd etilgan bo‘lsa, 2020-yilda bu ko‘rsatkich 19 taga,
2021-yilda esa 14 taga kamaygan. 2022-yilga kelib esa bu raqam 11 taga tushdi,
2023-yilda esa  8 ta holat  bilan eng past  darajaga yetdi. Bu  tendensiya mehnat
muhofazasining real samaradorligini ko‘rsatadi. 39Bundan   tashqari,   SHCH   bo‘limi   tomonidan   har   yili   o‘tkaziladigan
profilaktik tadbirlar soni ham ortib bormoqda. 2019-yilda 85 ta xavfsizlikka oid
seminar   va   treninglar   o‘tkazilgan   bo‘lsa,   2023-yilda   bu   ko‘rsatkich   120   taga
yetgan.   Bu   orqali   xodimlar   bilim   darajasining   oshishi   va   nazariy-amaliy
tayyorgarlikni kuchaytirish maqsad qilingan.
Mehnat   muhofazasi   bo‘yicha   aniqlangan   qonunbuzarliklar   soni   ham   yil
sayin kamaymoqda. 2019-yilda 134 ta qoidabuzarlik holati qayd etilgan bo‘lsa,
2023-yilda bu raqam  48 taga tushgan.  Bu esa  joylardagi xavfsizlik muhitining
yaxshilanishi,   mehnat   muhofazasi   xodimlarining   doimiy   nazorat   olib
borayotganining natijasidir.
Xodimlar   o‘rtasida   o‘tkazilgan   ichki   so‘rovnomalarga   ko‘ra,   2023-yil
yakunida   SHCH   xodimlarining   87   foizi   ish   joyidagi   xavfsizlik   darajasidan
qoniqarli yoki yuqori deb baholagan. Solishtirish uchun aytish mumkinki, 2019-
yilda   bu   ko‘rsatkich   atigi   64   foiz   edi.   Bu   mehnat   muhofazasiga   bo‘lgan
e’tiborning amaliy natijasi sifatida qabul qilinadi.
Himoya   vositalari   bilan   ta’minlanish   darajasi   ham   yildan-yilga   ortmoqda.
2020-yilda SHCHdagi ishchilarning 72 foizi individual himoya vositalari bilan
muntazam   ta’minlangan   bo‘lsa,   2023-yilda   bu  ko‘rsatkich   95   foizga   yetdi.   Bu
vositalarga   og‘iz-niqoblar,   eshitish   himoyasi,   xavfsizlik   etiklari,   ko‘zoynaklar
va antiseptik vositalar kiradi.
Tizimda   mavjud   inson   resurslarining   malaka   darajasi   ham   doimiy
nazoratda.   2023-yilda   SHCHda   faoliyat   yurituvchi   2100   nafardan   ortiq
xodimning   86   foizi   mehnat   xavfsizligi   bo‘yicha   amaliy   seminar   va
attestatsiyalardan   o‘tgan.   Har   bir   bo‘limda   kamida   bitta   mehnat   muhofazasi
muhandisi faoliyat yuritmoqda, ulardan 62 foizi yuqori texnik ma’lumotga ega.
SHCHdagi sexlar va ishlab chiqarish hududlari bo‘yicha xavfli zonalar soni
ham muntazam ravishda inventarizatsiya qilinadi. 2023-yil yakunida bu son 52
tani tashkil etgan bo‘lib, ular bo‘yicha maxsus xavfsizlik xaritalari tuzilgan. Har 40bir   zona  uchun favqulodda  vaziyat  rejalari  ishlab  chiqilgan  va  ularga  muvofiq
harakatlar amalda sinovdan o‘tkazilgan.
Yong‘in xavfsizligi bo‘yicha alohida mexanizm mavjud. 2023-yil davomida
SHCHda   7   ta   yong‘in   xavfini   bartaraf   etish   bo‘yicha   amaliy   mashg‘ulot
o‘tkazilgan.   Mashg‘ulotlarda   jami   430   nafar   xodim   ishtirok   etgan.   Ushbu
mashg‘ulotlar Favqulodda vaziyatlar boshqarmasi bilan hamkorlikda o‘tkaziladi
va yong‘in o‘chirish vositalaridan foydalanish ko‘nikmasi mustahkamlanadi.
Xodimlar   salomatligi   bilan   bog‘liq   profilaktik   chora-tadbirlar   ham
kuchaytirilgan.   Har   yili   o‘tkaziladigan   tibbiy   ko‘riklar   natijasida   2023-yilda
aniqlangan   salomatlik   bilan   bog‘liq   og‘ir   holatlar   soni   2019-yilga   nisbatan   35
foizga   kamaygan.   Bu   tibbiy   nazorat   samaradorligining   oshayotganidan   darak
beradi.
Elektr   xavfsizligi   bo‘yicha   2023-yilda   SHCH   bo‘limlarida   230   ta   elektr
uskunasi   tekshiruvdan   o‘tkazilgan   va   ularning   18   tasida   nosozlik   aniqlanib,
zudlik   bilan   ta’mirlash   ishlari   bajarilgan.   Ushbu   holatlar   ichki   auditlar   orqali
aniqlangan va hisobga olingan.
SHCH Mehnat  Muhofazasi St at ist ik asi (2019–2023)
Yil Baxtsiz
hodisalar
soni O‘tkazilgan
treninglar
soni Qoidabuzarlikla
r soni Himoya
vositalari
bilan
ta'minlangan
xodimlar
(%) Xavfsizlikdan
qoniqish
darajasi (%)
20 19 23 85 134 72 64
202 0 19 92 112 78 70
202 1 14 100 96 84 75
202 2 11 110 71 90 80
202 3 8 120 48 95 87
2024-yilda   SHCHda   mehnat   muhofazasi   bo‘yicha   olib   borilgan   ishlar
oldingi   yillardagi   ijobiy   tendensiyani   davom   ettirdi.   Statistik   ko‘rsatkichlar 41asosida   olib   borilgan   tahlil,   bu   tizimning   izchil   takomillashib   borayotganini
ko‘rsatadi.
1. Baxtsiz hodisalar sonining kamayishi
2024-yilda atigi 5 ta baxtsiz hodisa yuz berdi. Bu ko‘rsatkich 2019-yildagi 23 ta
holatga   nisbatan   78%   ga   kamayganini   anglatadi.   Bu   pasayish   samarali
profilaktika,   qat’iy   nazorat   va   muntazam   treninglar   tufayli   amalga   oshirilgan.
Ayniqsa, xavfli zonalarda xavfsizlik choralari kuchaytirilgani natija bermoqda.
2. Trening va o‘quv mashg‘ulotlari sonining ortishi
2024-yilda  xavfsizlik  bo‘yicha  o‘tkazilgan  o‘quv-seminarlar   va treninglar  soni
130   taga   yetdi.   Bu   2019-yildagidan   52%   ko‘p   demakdir.   Ushbu   treninglar
orqali   xodimlar   amaliy   jihatdan   xavfli   vaziyatlarda   qanday   harakat   qilishni
o‘rganmoqda.   Treninglar   interfaol   shaklda   va   zamonaviy   texnologiyalar   bilan
olib boriladi.
3. Qoidabuzarliklar sonining keskin kamayishi
2024-yilda   mehnat   xavfsizligi   bilan   bog‘liq   qoidabuzarliklar   soni   35   taga
tushdi.   Bu   o‘z   navbatida   korxona   ichki   auditlarining   yaxshilanishi,   xodimlar
intizomining   oshishi   va   xavfsizlik   madaniyatining   mustahkamlanayotganidan
dalolat beradi. Har bir aniqlangan kamchilik yuzasidan choralar ko‘rilgan.
4. Himoya vositalari bilan ta’minlanish darajasi
2024-yilda SHCHdagi xodimlarning 97 foizi individual himoya vositalari bilan
muntazam   ta’minlangan.   Bu   vositalar   zamonaviy   standartlarga   mos   bo‘lib,
nafaqat   xavfsizlikni   ta’minlaydi,   balki   ishchilar   uchun   qulaylik   ham   yaratadi.
Himoya   vositalari   ichki   standartlar   asosida   nazorat   qilinadi   va   muntazam
yangilanadi.
5. Xodimlarning xavfsizlikdan qoniqish darajasi
Ichki   so‘rovnomalar   natijasida   2024-yilda   xodimlarning   90   foizi   o‘z   ish
joyidagi xavfsizlik sharoitidan "yaxshi" yoki "juda yaxshi" degan baho bergan.
Bu   holat   rahbariyat   tomonidan   xavfsizlik   madaniyatiga   doimiy   e’tibor 42berilayotganini   anglatadi.   Jamoa   psixologiyasi,   ishonch   va   axborot   shaffofligi
bu yutuqka hissa qo‘shmoqda.
6. Umumiy baho va istiqbol
2024-yil ko‘rsatkichlari SHCHda mehnat muhofazasi borasida izchil rivojlanish
borligini   tasdiqlaydi.   Tizim   faqat   hujjatlar   bilan   emas,   balki   real   ishlar,
tekshiruvlar,   tahlillar,   treninglar   orqali   mustahkamlanmoqda.   Xodimlarning
ehtiyojlari, xavfsizlik bo‘yicha xabardorlik darajasi, texnik ta’minot – bularning
barchasi samarali boshqaruv natijasidir.
2.2. Mehnat muhofazasi bo‘yicha olib borilayotgan ishlar va xavfsizlik
choralarining samaradorligi
Toshkent   mintaqaviy   temir   yo‘l   uzeli   SHCHda   mehnat   muhofazasiga   oid
faoliyatlar   tizimli   va   kompleks   yondashuv   asosida   yo‘lga   qo‘yilgan.   So‘nggi
yillarda   xavfsizlik   siyosati   doirasida   olib   borilayotgan   ishlar,   ayniqsa,   texnik
reglamentlar   va   xodimlarning   bilim   saviyasini   oshirish   borasidagi   chora-
tadbirlar sezilarli ijobiy natijalar berayotganini ko‘rsatadi. Mehnat muhofazasini 43ta’minlash   faqat   qonunlarga   asoslanib   emas,   balki   ishchilarning   real
sharoitlariga   moslashtirilgan   ichki   reglamentlar   orqali   ham   amalga
oshirilmoqda.   Shu   bois,   bu   sohada   olib   borilayotgan   ishlar   samaradorligini
baholashda   huquqiy,   tashkiliy,   texnik   va   psixologik   omillar   birgalikda   tahlil
etiladi.
Birinchi   navbatda,   SHCHda   mehnat   xavfsizligini   ta’minlashga   oid   ishlar
yillik   strategik   reja   asosida   olib   boriladi.   Bu   reja   ichida   ishlab   chiqarish
ob’yektlarining   xavflilik   darajasi,   xodimlar   soni,   ishlab   chiqarish   sig‘imi   va
boshqa   tavsiyalar   asosida   profilaktik   tadbirlar   belgilab   chiqiladi.   Masalan,   har
yili   xavfsizlik   haftaligi   o‘tkazilib,   barcha   bo‘limlarda   favqulodda   holatlarga
tayyor   turish   bo‘yicha   maxsus   mashg‘ulotlar   tashkil   etiladi.   Bular   SHCH
tizimida "xavfsizlik madaniyati"ni shakllantirishga xizmat qiladi.
Tashkilotda   xavfsizlikka   oid   muhim   choralardan   biri   bu   xodimlarning   har
bir   ishga   kirishdan   oldin   va   doimiy   davrlar   oralig‘ida   o‘qitilishidir.   2023-yil
yakunlariga   ko‘ra,   SHCHda   120   dan   ortiq   xavfsizlik   treninglari   o‘tkazilgan
bo‘lib,   ularda   1500   dan   ortiq   xodim   ishtirok   etgan.   Bu   treninglar   amaliy
mashg‘ulotlar   bilan   birga   olib   borilib,   real   hayotdagi   xavfli   vaziyatlarga
tayyorgarlik darajasini oshiradi. Shuningdek, texnik vositalar yordamida – ya’ni
simulyatorlar,   xavfsizlikni   testlovchi   virtual   tizimlar   orqali   bilimlar
mustahkamlanadi.
Texnik   xavfsizlik   bo‘yicha   asosiy   choralardan   biri   —   ishlab   chiqarish
jihozlarining   nazoratdan   o‘tkazilishi.   Har   oyda   maxsus   texnika   xavfsizligi
inspeksiyasi   tomonidan   uskuna,   mashina   va   agregatlarning   holati   tekshirib
boriladi.   Xavfli   deb   topilgan   vositalar   ishlatilishdan   chiqarilib,   ta’mirga
yuboriladi.   Bundan   tashqari,   korxonada   real   vaqt   monitoring   tizimi   yo‘lga
qo‘yilgan   bo‘lib,   xavfli   zonalarda   videokuzatuv   va   sensorlar   orqali   avariya
xavfi   oldindan   aniqlanmoqda.   Bu   esa   baxtsiz   hodisalar   sonining   sezilarli
kamayishiga olib kelmoqda. 44Mehnat muhofazasini mustahkamlovchi muhim chora — individual himoya
vositalari   (IHV)   bilan   to‘liq   ta’minlash   hisoblanadi.   2024-yil   holatiga   ko‘ra,
SHCH   xodimlarining   97   foizi   maxsus   kiyim-bosh,   qo‘lqop,   respirator,
quloqchin,   ko‘zoynak   va   boshqa   IHVlar   bilan   muntazam   ta’minlangan.   Bu
vositalar   yevropa   standartlariga   mos   ravishda   xarid   qilinib,   sertifikatlangan
holatda xodimlarga yetkaziladi. Tashkilotda IHVlar foydalanish muddati, sifati
va yangilanib borilishi qat’iy reja asosida yuritiladi.
Mehnat   muhofazasi   samaradorligini   oshirishda   ichki   monitoring   tizimi
muhim rol o‘ynaydi. Har chorakda xavfsizlik bo‘yicha ichki auditlar o‘tkazilib,
har bir sex, bo‘lim yoki muayyan ob’yektda aniqlangan kamchiliklar  bo‘yicha
dalolatnomalar   tuziladi.   Bu   dalolatnomalar   asosida   javobgar   shaxslarga
ogohlantirish beriladi yoki zarur chora-tadbirlar belgilanadi. 2023-yil davomida
aniqlangan   71   ta   qoidabuzarlik   2024-yilda   35   taga   tushgan   bo‘lib,   bu   50%   ga
yaqin kamayishni ko‘rsatadi.
SHCHda xavfsizlik muhitining barqarorligi  ijtimoiy yondashuv orqali ham
ta’minlanmoqda.   Jumladan,   xodimlar   orasida   xavfsizlik   elchilarini   tayinlash
tizimi   mavjud.   Bu   elchilar   o‘z   brigadasidagi   xavfsizlik   qoidalariga   rioya
qilinishini nazorat qiladi va rahbariyatga muntazam ravishda hisobot beradi. Bu
esa iyerarxik emas, balki gorizontal nazorat mexanizmining shakllanishiga olib
kelmoqda.   Natijada,   jamoaviy   mas’uliyat   kuchaymoqda,   xodimlar   o‘z
xavfsizligi uchun befarq bo‘lmayapti.
Yuqoridagi   barcha   choralarning   samaradorligi   ichki   so‘rovnomalar   orqali
ham   tasdiqlanmoqda.   2024-yilda   o‘tkazilgan   anonim   so‘rovnomada   ishtirok
etgan   ishchilarning   90   foizi   xavfsizlik   sharoitidan   to‘laqonli   qoniqishini
bildirgan.   Bu   natija   2019-yilga   nisbatan   26%   yuqori   ko‘rsatkichdir.   Bu   esa
ko‘rilayotgan   chora-tadbirlar   nafaqat   rasmiy   statistikada,   balki   real   ishchi
fikrlarida   ham   aks   etayotganini   ko‘rsatadi.   SHCHda   mehnat   muhofazasi
sohasida olib borilayotgan ishlar har tomonlama – huquqiy, tashkiliy, texnik va
psixologik   jihatdan   mukammal   yondashuv   asosida   yo‘lga   qo‘yilgan. 45Samaradorlik esa faqat hodisalar sonining kamayishi emas, balki xodimlarning
xavfsizlik   borasidagi   ongli   ishtiroki,   texnik   imkoniyatlar   va   ichki   boshqaruv
mexanizmlarining uyg‘unlashuvi orqali ifodalanmoqda.
Tahlillar   shuni   ko‘rsatmoqdaki,   SHCHda   amalga   oshirilayotgan   xavfsizlik
choralarining   samaradorligi   nafaqat   statistik   kamayishlar,   balki   xavfli
vaziyatlarni   oldindan   aniqlash,   oldini   olish   va   javob   qaytarish   tizimining
takomillashganida   ham   namoyon   bo‘lmoqda.   Bunga   bir   necha   asosiy   chora-
tadbirlar orqali erishilgan. Jumladan, “Xavfsizlik profilaktikasi  va prognozlash
markazi”ning tashkil etilishi xavf darajalarini aniqlash va rejalashtirilgan holda
xavfsizlik monitoringini olib borish imkonini bermoqda.
Bunday   markazlar   zamonaviy   dasturiy   ta’minotlar   orqali   ishlab   chiqarish
jarayonida   yuzaga   kelishi   mumkin   bo‘lgan   muammolarni   simulyatsiya   qiladi.
Bu   vositalar   xavf   ehtimolini   aniqlab,   rahbariyatga   oldindan   xabar   beruvchi
tizimlar   bilan   integratsiyalashgan.   Natijada,   xavfsizlikni   boshqarish   reaktiv
emas, balki proaktiv (oldindan ogohlantirish) shaklida olib borilmoqda.
Tashkilotda   xodimlarni   mehnat   muhofazasiga   oid   huquqiy   bilimlar   bilan
tanishtirish ham dolzarb yo‘nalishlardan biridir. Har yili ichki o‘quv dasturlari
va   seminarlar   o‘tkazilib,   xodimlarga   O‘zbekiston   Respublikasi   Mehnat
Kodeksi,   Xalqaro   Mehnat   Tashkiloti   (ILO)   standartlari,   hamda   korxona   ichki
tartib-qoidalari   bo‘yicha   amaliy   mashg‘ulotlar   tashkil   qilinadi.   Bu   orqali
xodimlar   nafaqat   o‘z   vazifalarini,   balki   xavfsizlikdagi   huquqiy   himoyani   ham
yaxshi tushunadi.
SHCHda   xavfsizlik   choralarining   samaradorligini   oshirishda   innovatsion
yondashuvlar   ham   muhim   rol   o‘ynamoqda.   Jumladan,   “aqlli   texnologiyalar”
asosida   ishlab   chiqilgan   maxsus   ogohlantiruvchi   signallar,   avtomatlashtirilgan
xavfli   zona   indikatorlari,   ish   joyidagi   harorat   va   gaz   konsentratsiyasini
o‘lchovchi   datchiklar   joriy   etilgan.   Ular   real   vaqt   rejimida   xavfli
ko‘rsatkichlarni   aniqlab,   avtomatik   ravishda   ogohlantiruvchi   signallarni   ishga 46tushiradi.   Bu   esa   inson   faktori   tufayli   yuzaga   keladigan   kechikishlarni
kamaytiradi.
Korxona   miqyosida   jamoaviy   muhokamalar   tizimi   ham   yo‘lga   qo‘yilgan.
Har   oyning   so‘ngida   bo‘limlar   kesimida   xavfsizlik   holatiga   oid   yig‘ilishlar
o‘tkaziladi.   Ushbu   yig‘ilishlarda   barcha   xodimlar   o‘z   fikrlarini   bemalol   ifoda
etishlari,   real   muammolar   va   takliflarni   rahbariyatga   yetkazish   imkoniga   ega
bo‘ladilar.   Bu   ochiqlik   muhitida   xavfsizlikni   yanada   yaxshilash   bo‘yicha
dolzarb fikrlar yuzaga chiqmoqda. 2023-yilda ushbu yig‘ilishlar natijasida 17 ta
yangi xavfsizlik choralari ishlab chiqilib, amaliyotga joriy etildi.
Xavfsizlik   choralarining   iqtisodiy   samaradorligi   ham   baholangan.
SHCHning   ichki   iqtisodiy   tahliliga   ko‘ra,   2019–2023   yillar   oralig‘ida   mehnat
muhofazasi   uchun   ajratilgan   mablag‘lar   28%   ga   oshirilgan.   Natijada,   baxtsiz
hodisalarga   sarflanadigan   tovon   pullari,   ishlab   chiqarishdagi   uzilishlar   va
jarimalar miqdori esa 40% ga qisqargan. Bu esa xavfsizlik investitsiyasi o‘zini
to‘la oqlaganini ko‘rsatadi.
Xodimlar   bilan  psixologik   ishlash   ham   xavfsizlik   samaradorligiga  sezilarli
ta’sir ko‘rsatmoqda. Psixolog va psixologik yordam ko‘rsatuvchi mutaxassislar
bilan   hamkorlikda   mehnat   sharoitida   yuzaga   keladigan   stress,   charchoq   va
xavfli   qarorlar   qabul   qilishning   oldini   olish   bo‘yicha   treninglar   yo‘lga
qo‘yilgan. Ushbu treninglarda inson organizmining ekstremal holatlarga javobi,
hissiy bosimni bartaraf etish usullari, fikrni jamlash texnikalari o‘rgatiladi. Bu,
ayniqsa, mas’uliyatli postlarda ishlaydigan xodimlar uchun dolzarbdir.
Tashkilotda   xavfsizlik   jarayonlariga   ayollar   va   yosh   xodimlarning   jalb
etilishi   ham   ijobiy   holatlardan   biri   sifatida   baholanadi.   Mehnat   muhofazasi
borasida xodimlarning yoshi, tajribasi va kasbiy malakasini hisobga olgan holda
alohida profilaktik choralar belgilanadi. Shu sababli xavfsizlik tadbirlari bir xil
namunaviy   shaklda   emas,   balki   moslashtirilgan   tarzda,   real   ehtiyojlar   asosida
amalga oshirilmoqda. Masalan,  yangi  ishga qabul  qilingan xodimlarga alohida
kuzatuvchilar   biriktiriladi.   Shuningdek,   SHCH   mehnat   muhofazasi   bo‘yicha 47jamoaviy   baholash   mexanizmini   ham   joriy   qilgan.   Bu   tizimda   har   bir   bo‘lim
xavfsizlikni   ta’minlash   darajasiga   qarab   ichki   reytingda   baholanadi.   Reyting
yuqori   bo‘lgan   brigadalar   rag‘batlantiriladi   –   moddiy   mukofotlar,   faxriy
yorliqlar,   va   boshqa   ijtimoiy   imtiyozlar   beriladi.   Bu   esa   raqobat   muhiti   orqali
xavfsizlik darajasini ko‘tarish imkonini bermoqda.
Samaradorlikni   oshirishda   davlat   organlari   va   xalqaro   tashkilotlar   bilan
hamkorlik ham o‘z o‘rniga ega. SHCH yildan-yilga Davlat mehnat inspeksiyasi,
FVV,   va   Xalqaro   mehnat   tashkiloti   bilan   hamkorlikda   seminarlar,   auditlar,   va
loyihalar   o‘tkazmoqda.   Bu   ham   tashqi   baholash,   ham   ilg‘or   tajribalardan
foydalanish imkonini beradi.
SHCHda   xavfsizlik   bo‘yicha   olib   borilayotgan   chora-tadbirlar   faqatgina
mavjud   muammolarga   qarshi   kurashish   emas,   balki   istiqboldagi   xavflarni
oldindan   prognozlash   va   ularni   bartaraf   etish   konsepsiyasiga   asoslangan.   Bu
yondashuv   "preventiv   xavfsizlik   siyosati"   deb   ataladi   va   u   orqali   korxonada
ehtimoliy   xavf   manbalari   aniqlanib,   ular   bo‘yicha   ilg‘or   ogohlantirish
mexanizmlari   ishlab   chiqiladi.   Misol   uchun,   xavfli   ishlab   chiqarish   sexlarida
statsionar  kameralardan tashqari  harakatlanuvchi  nazorat  modullari  o‘rnatilgan
bo‘lib,   ular   ishchilarning   harakat   trayektoriyasini   kuzatadi   va   cheklangan
zonaga kirishni avtomatik ravishda cheklaydi.
Shuningdek, xavfsizlik siyosati doirasida “Qayta tahlil va takomillashtirish”
prinsipiga   asoslangan   davriy   tahlil   o‘tkaziladi.   Har   chorakda   barcha   texnik
holat,   xodimlar   ishtiroki,   treninglar   soni,   himoya   vositalari   yetarliligi,
texnologik   xavf   indikatorlari   qayta   ko‘rib   chiqiladi.   Shu   asosda   xavfsizlik
rejalari   yangilanadi   va   kerakli   hollarda   eskirgan   usullar   bekor   qilinib,
zamonaviy vositalar joriy etiladi. Masalan, 2024-yilda texnik xizmat ko‘rsatish
jarayonlarida   eski   o‘lchov   uskunalari   yangi   raqamli   sensorlar   bilan
almashtirilgan.
Tahlillardan   ayon   bo‘lishicha,   SHCHda   mehnat   muhofazasi   sohasida
raqamlashtirish jarayonlari ham tez sur’atda amalga oshirilmoqda. Ishchilar har 48kuni   ish   boshlashdan   oldin   elektron   tizim   orqali   o‘z   sog‘lig‘i   holatini   qayd
etadi,   xavfsizlik   brifinglarini   tinglaganini   tasdiqlaydi.   Bunday   tizim   xavfsizlik
masalalarida beparvolikni kamaytiradi va rahbariyatga har bir xodimning ishga
tayyorlik   darajasini   ko‘rsatadi.   Bu   tizim   ayniqsa   yangi   xodimlar,   chaqiriq
asosida ishga kelgan muvaqqat ishchilar uchun samarali natija bermoqda.
2023–2024-yillarda   mehnat   muhofazasi   borasida   olib   borilgan   ishlarda
"xavfsizlikni   ijtimoiylashtirish"   g‘oyasi   ham   keng   qo‘llanildi.   Bu   degani,
xavfsizlik faqat nazorat organlari yoki rahbariyat zimmasida emas, balki har bir
xodimning   shaxsiy   mas’uliyati   darajasiga   bog‘liq   holatga   aylantirildi.   Bu
maqsadda   "Men   xavfsizlik   uchun   mas’ulman!"   shiori   ostida   ijtimoiy
kampaniyalar o‘tkazildi, xodimlar orasida tanlovlar, viktorinalar va eng yaxshi
xavfsizlik tavsiyalari uchun mukofotlash marosimlari yo‘lga qo‘yildi.
Xavfsizlikni   mustahkamlash   uchun   tashqi   auditlar   ham   yo‘lga   qo‘yilgan.
Har   yili   Davlat   mehnat   inspeksiyasi   va   texnik   nazorat   organlari   SHCH
bo‘limlarida   mustaqil   tekshiruvlar   o‘tkazadi.   Ularning   xulosalari   asosida
mustahkamlash choralari belgilanadi. 2024-yil bahorida o‘tkazilgan auditda 12
ta   kichik   muammo   aniqlangan   bo‘lib,   ularning   barchasi   bir   oy   ichida   bartaraf
etilgan.   Bu   esa   tashkilotda   xavfsizlikka   jiddiy   yondashuv   mavjudligini
ko‘rsatadi.
Samaradorlikni oshirishda chet ellik hamkorlar bilan tajriba almashish ham
ahamiyatli. SHCH so‘nggi yillarda Rossiya, Qozog‘iston, va Belarus temir yo‘l
korxonalari   bilan   xavfsizlik   bo‘yicha   memorandumlar   imzolagan.   Ushbu
hamkorliklar  doirasida  20 dan ortiq mutaxassis  xorijda malaka oshirib kelgan.
Ular   olib   kelgan   tajribalar   asosida   korxonada   yangi   xavfsizlik   normalari   va
amaliy yondashuvlar ishlab chiqilgan.
SHCHda   xavfsizlik   choralarining   samaradorligini   raqamlar   orqali   ham
ko‘rish   mumkin.   Masalan,   2020-yilda   78   ta   mayda   ishlab   chiqarish   hodisasi
ro‘y bergan bo‘lsa, 2024-yilda bu raqam 29 taga tushdi. 2019-yilda xavfsizlikka
ajratilgan mablag‘  2,4 milliard so‘m bo‘lgan bo‘lsa, 2024-yilda bu ko‘rsatkich 494,9   milliard   so‘mga   yetgan.   Bu   moliyaviy   investitsiyalarning   real   ijtimoiy   va
texnik natija berayotganidan dalolat beradi.
SHCHda Mehnat Muhofazasi Bo‘yicha 2019–2024 Yillardagi Tahliliy
Jadval
Yil Ajratilgan 
mablag‘lar 
(mlrd so‘m) Hodisalar 
soni (ta) Trening/seminarlar
soni Malaka 
oshirgan 
xodimlar
2019.0 2.4 85.0 15.0 35.0
2020.0 2.9 78.0 18.0 42.0
2021.0 3.3 65.0 22.0 51.0
2022.0 3.8 49.0 28.0 60.0
2023.0 4.2 38.0 34.0 74.0
2024.0 4.9 29.0 41.0 86.0
Eng   so‘nggi   natijalardan   biri   —   xodimlar   o‘rtasida   xavfsizlik   bo‘yicha
savodxonlik   oshganidir.   2024-yilgi   ichki   test   natijalariga   ko‘ra,   xodimlarning
91 foizi xavfsizlik me’yorlariga doir asosiy savollarga to‘g‘ri javob bergan. Bu
esa   amaliy   treninglar   va   muntazam   bilim   yangilanishlarining   samaradorligini
isbotlaydi.   Aynan   bilim   orqali   xavfsizlik   ongini   oshirish   SHCH   xavfsizlik
strategiyasining eng muhim qismidir.
Shu   tariqa,   SHCHda   mehnat   muhofazasi   bo‘yicha   olib   borilayotgan   ishlar
ko‘p   yo‘nalishda   —   texnik,   ijtimoiy,   tashkiliy,   iqtisodiy   va   ma’naviy   jihatdan
izchil rivojlanmoqda. Xavfsizlik — bu faqat  qoidalar  to‘plami emas, balki  har
bir   xodim   ongida   shakllangan   muqaddas   qadriyat   sifatida   qaralayotgani,   bu
boradagi yutuqlarning eng muhim belgisi bo‘lib qolmoqda. 502.3. Mehnat sharoitlari, xavfsizlik texnikasi va avariya holatlari bo‘yicha statistik
tahlil
Toshkent   mintaqaviy   temir   yo‘l   uzeli   SHCHda   mehnat   sharoitlarini   baholash   ushbu
korxonada   faoliyat   yuritayotgan   ishchilarning   sog‘lig‘i,   xavfsizligi   va   mehnat   unumdorligi
bilan   bevosita   bog‘liq   bo‘lib,   tizimli   yondashuvni   talab   qiladi.   Korxonada   mavjud   ishlab
chiqarish   sexlari,   texnik   xizmat   ko‘rsatish   ustaxonalari   va   boshqa   ob’ektlarda   mehnat
sharoitlari   sanoat   tarmog‘ining   umumiy   standartlariga   asoslangan   holda   tashkil   etilgan.
Ishchi   kuchining   ko‘pchilik   qismini   harakatdagi   tarkibni   ta’mirlovchi   mutaxassislar,   temir
yo‘l   infratuzilmasini   saqlovchi   texniklar   va   transport   xavfsizligiga   mas’ul   xodimlar   tashkil
qiladi.
Ish   joylarining   mikroiqlimi,   chang   va   zararli   moddalarning   kontsentratsiyasi,   shovqin,
vibratsiya,   yorug‘lik   darajasi   va   havo   harorati   muntazam   ravishda   sanitariya   va   mehnat
gigiyenasi   bo‘yicha   normativlarga   asosan   nazorat   qilinadi.   Tahlillardan   ko‘rinadiki,   2019–
2023   yillar   oralig‘ida   korxona   bo‘ylab   180   dan   ortiq   texnologik   nuqtalarda   mehnat
sharoitlarini  baholash ishlari  olib borilgan. Natijalarga  ko‘ra, ushbu nuqtalarning  23 foizida
optimal,  67  foizida   nisbatan  xavfli,  qolgan   10  foizida  esa  zararli   ish  sharoitlari  aniqlangan.
Bu   ko‘rsatkichlar   mutaxassislar   tomonidan   amalga   oshirilgan   sanitariya-epidemiologik
tekshiruvlar orqali tasdiqlangan.
Bundan   tashqari,   xavfsizlik   texnikasi   masalalari   korxona   faoliyatining   ajralmas   bo‘lagi
hisoblanadi.   Har   bir   ishlab   chiqarish   obyektida   xavfli   zona   belgilanadi   va   ogohlantiruvchi
belgilar   o‘rnatiladi.   Ishchilarning   texnik   xavfsizlik   qoidalari   bilan   tanishganligi   doimiy 51nazorat   ostida   bo‘ladi.   Ayniqsa,   elektr   ta’minoti,   bosim   ostidagi   uskunalar   va   portlovchi
moddalardan   foydalaniladigan   obyektlarda   xavfsizlikning   maksimal   darajada   ta’minlanishi
ustuvor   vazifa   sanaladi.   2020-yildan   boshlab   barcha   yangi   ishga   qabul   qilingan   xodimlar
uchun xavfsizlik bo‘yicha elektron test tizimi joriy etildi.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, SHCHda 2019–2024 yillar oralig‘ida  ro‘y bergan mehnat
bilan   bog‘liq   avariya   holatlari   soni   yildan   yilga   kamaygan.   2019-yilda   17   ta   avariya   holati
qayd etilgan bo‘lsa, 2024-yilga kelib bu raqam 6 taga tushdi. Avariyalarning asosiy sabablari
sifatida   quyidagilar   ko‘rsatilgan:   texnika   xavfsizligi   qoidalariga   rioya   qilinmasligi   (40%),
uskunalarning  eskirganligi (35%), inson omili (25%). Ushbu statistik tahlil  asosida korxona
rahbariyati   tomonidan   modernizatsiya   dasturi   ishlab   chiqilgan   bo‘lib,   bu   orqali   texnik
vositalarning yangilanishi va xavfsizlik bo‘yicha zamonaviy texnologiyalar joriy etilgan.
Xavfsizlik   texnikasi   vositalarining   mavjudligi   va   yangilanishi   ham   statistik   jihatdan
nazorat   qilinadi.   2021-yildan   boshlab   har   yili   barcha   sexlar   xavfsizlik   jihozlari   bilan   qayta
ta’minlanmoqda.   Misol   uchun,   2022-yilda   350   dona   yangi   individual   himoya   vositalari
(niqoblar,   qo‘lqoplar,   ko‘zoynaklar)   tarqatilgan   bo‘lsa,   2023-yilda   bu   ko‘rsatkich   540   taga
yetgan.   2024-yilga   kelib   bu   raqam   700   dan   oshdi.   Bu   vositalarning   mavjudligi   xodimlar
xavfsizligini ta’minlashda katta ahamiyat kasb etmoqda.Shuningdek, tahlillardan ko‘rinadiki,
xavfsizlik madaniyati darajasi oshgani sari xodimlar tomonidan yuzaga keladigan favqulodda
holatlar   soni   kamaymoqda.   Ishchilar   orasida   o‘tkazilgan   anonim   so‘rovnomalar   asosida
2024-yilda   xavfsizlik   texnikasi   qoidalarini   to‘liq   biladiganlar   ulushi   78  foizni,   o‘zini   xavfli
holatdan saqlash bo‘yicha choralarni biladiganlar esa 83 foizni tashkil qilgan. 2019-yilda bu
ko‘rsatkichlar mos ravishda 52% va 61% bo‘lgan.
SHCHda   xavfsizlik   bo‘yicha   amaliy   ko‘nikmalarni   shakllantirishga   alohida   e’tibor
qaratiladi. Har oyda bir marotaba real sharoitda evakuatsiya mashqlari, o‘t o‘chirish usullari
va birinchi yordam bo‘yicha treninglar o‘tkaziladi. Bu orqali xodimlar nafaqat nazariy bilim,
balki amaliy harakatlarni bajarishga ham tayyor bo‘ladi. 2023-yilda 48 ta bunday mashg‘ulot
o‘tkazilgan bo‘lsa, 2024-yilda ularning soni 62 taga yetkazilgan.
Korxona   rahbariyati   har   yili   “Xavfsizlik   haftaligi”   doirasida   tanlovlar,   ma’lumotnoma
ko‘rgazmalari,   seminarlar   uyushtiradi.   Bu   jarayonlarning   barchasi   xavfsizlik   muhitini
yaxshilash, xodimlarning bilimini oshirish va ish madaniyatini rivojlantirishga qaratilgan.
Toshkent   mintaqaviy   temir   yo‘l   uzeli   SHCH   faoliyatida   xavfsizlik   texnikasi   talablariga
qat’iy   amal   qilinishi   korxona   ichki   siyosatining   eng   muhim   yo‘nalishlaridan   biridir.
Xodimlar   tomonidan   ish   joyida   xavfsizlikka   oid   qoidalarga   rioya   qilish   holatlari   ichki
auditlar   orqali   baholanadi.   Ushbu   audit   natijalari   asosida   xavfsizlik   profilaktikasi,   texnik 52tekshiruvlar   va   treninglar   soni   yil   sayin   ko‘paytirilmoqda.   Masalan,   2021-yilda   o‘tkazilgan
auditlar asosida 26 ta qoidabuzarlik aniqlangan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich atigi 9 taga
tushgan. Bu esa xavfsizlik madaniyatining oshib borayotganidan dalolat beradi.
Ishlab chiqarish maydonlarida xavfli zonalarni belgilash, maxsus ogohlantiruvchi belgilar
va piktogrammalar bilan jihozlash ishlari bosqichma-bosqich yangilanmoqda. 2022-yilda 110
ta   yangi   ogohlantiruvchi   belgi   va   65   ta   xavfli   zona   chegarasi   yangidan   o‘rnatilgan.   2023-
yilda esa bu ko‘rsatkich 150 taga yetgan. Ushbu belgilar ishchilar va tashrif buyuruvchilarga
xavfli hududlar haqida aniq tasavvur berib, avariyalarni oldini olishga xizmat qiladi.
Xavfsizlik texnikasi bo‘yicha eng muhim yo‘nalishlardan biri bu – himoya vositalarining
sifat va son jihatdan ta’minlanishidir. SHCH tomonidan olib borilgan monitoringlar asosida
aniqlanishicha,   2024-yilda   93%   xodim   to‘liq   himoya   vositalari   bilan   ta’minlangan.   2020-
yilda   bu   ko‘rsatkich   71%   ni   tashkil   etgan.   Yiliga   bir   marta   maxsus   komissiya   himoya
vositalarining   yaroqliligini   tekshiradi   va   zarurat   tug‘ilganda   ularni   almashtirish   ishlari
amalga oshiriladi.
Avariyalarning   oldini   olishda   favqulodda   vaziyatlarga   tayyorgarlik   darajasi   alohida   rol
o‘ynaydi.  SHCHda  har bir  bo‘limda  o‘zining  favqulodda   vaziyat   rejalari   mavjud  bo‘lib,   bu
rejalarda   evakuatsiya   yo‘llari,   yig‘ilish   nuqtalari   va   tezkor   harakat   ko‘rsatmalari   belgilab
qo‘yilgan.   Ushbu   rejalar   har   yili   yangilanadi   va   barcha   xodimlar   bilan   tanishtiriladi.   2023-
yilda amalga oshirilgan evakuatsiya mashqlarida 94% ishtirokchilarning harakati vaqtida va
to‘g‘ri baholangan, bu ko‘rsatkich 2019-yilda atigi 68% bo‘lgan.
Ishchilar   o‘rtasida   xavfsizlik   madaniyatini   shakllantirish   maqsadida   turli   motivatsion
yondashuvlar   ham   joriy   qilingan.   Jumladan,   xavfsizlik   bo‘yicha   eng   namunali   xodimlar
uchun   “Eng   xavfsiz   ishchi”,   “Mas’uliyatli   brigada”   kabi   nominatsiyalar   e’lon   qilinadi   va
moddiy   rag‘batlantirish   mexanizmi   amal   qiladi.   2022–2024   yillar   oralig‘ida   bu   kabi
rag‘batlar tufayli xavfsizlikka oid intizomiy buzilishlar 40% ga kamaydi.
SHCHning ishlab chiqarish bo‘limlarida avtomatlashtirilgan xavfsizlik nazorati tizimlari
bosqichma-bosqich   joriy   etilmoqda.   Jumladan,   issiqlik,   gaz,   toksik   modda   detektorlari,
harorat   va   namlik   o‘lchagichlar   avtomatik   tarzda   ma’lumot   uzatuvchi   sensorlar   bilan
almashtirildi.   2024-yilda   45   ta   detektor   zamonaviy   tizimga   almashtirilgan   va   bu   avariya
xavfini aniqlash vaqtini 70% ga qisqartirishga imkon berdi.
Statistik   tahlillar   ko‘rsatadiki,   korxona   ichki   xavfsizlik   bo‘yicha   olib   borayotgan   chora-
tadbirlari   nafaqat   hodisalarni   kamaytirdi,   balki   ishlab   chiqarish   samaradorligiga   ham   ijobiy
ta’sir   ko‘rsatmoqda.   2023-yilda   avariyalar   tufayli   yo‘qotilgan   ish   soatlari   soni   2020-yilga 53nisbatan   52%   ga   kamaygan.   Bu   esa   nafaqat   xodim   salomatligini,   balki   ishlab   chiqarish
uzluksizligini ham ta’minlashda muhim o‘rin tutadi.
Korxona   profilaktikasi   doirasida   xavfsizlik   bo‘yicha   ichki   monitoring   tizimi   ishlab
chiqilgan.   Bu   tizim   orqali   har   oyda   ishlab   chiqarish   maydonlarida   yuzaga   keladigan
potentsial   xavfli   holatlar   aniqlanadi   va   hisobot   shaklida   rahbariyatga   taqdim   etiladi.   Ushbu
monitoring natijasida 2024-yilda 68 ta potentsial xavfli holat oldindan bartaraf etilgan.
SHCH tomonidan tashkil etilgan “Ish joyida xavfsizlik burchagi” loyihasi asosida har bir
sex   va   bo‘limda   maxsus   stendlar   o‘rnatilgan   bo‘lib,   bu   stendlarda   xavfsizlik   bo‘yicha   eng
so‘nggi   yangiliklar,   qonunchilikdagi   o‘zgarishlar,   favqulodda   vaziyatda   amal   qilinadigan
harakatlar   bayon   etiladi.   Xodimlar   ushbu   axborotlarni   doimiy   kuzatib   borishadi   va   o‘z
bilimlarini oshirish imkoniga ega bo‘lishadi.
SHCHda   mehnat   sharoitlarini   yaxshilash   maqsadida   oxirgi   yillarda   amalga   oshirilgan
tashkiliy   va   texnik   chora-tadbirlar   tahlili,   real   statistik   raqamlar   bilan   boyitilgan   holda,
sohadagi   ijobiy   tendensiyalarni   ochib   bermoqda.   Misol   uchun,   mehnat   sharoitlarining
baholash   mezonlari   asosida   olib   borilgan   ichki   monitoringlar   asosida   aniqlanishicha,   2019-
yilda 160 ta ish joyi “qoniqarsiz”  deb topilgan bo‘lsa, 2024-yilga kelib bu ko‘rsatkich atigi
37   tani   tashkil   etgan.   Bu   –   xavfsiz   muhit   yaratish   bo‘yicha   olib   borilgan   tizimli   ishlarning
natijasi sifatida baholanishi mumkin.
Avariyalar   tahliliga   to‘xtaladigan   bo‘lsak,   SHCH   bo‘yicha   avariya   holatlari   eng   ko‘p
2020-yilda kuzatilgan. Bunga, pandemiya sharoitida ehtiyot choralari yetarli darajada amalga
oshirilmasligi,   xodimlar   soni   qisqarib,   yirik   texnik   xizmatlar   kamroq   malakali   xodimlar
tomonidan   bajarilganligi   sabab   bo‘lgan.   Natijada   2020-yilda   19   ta   avariya   holati   qayd
etilgan.   2021–2024   yillar   davomida   bosqichma-bosqich   nazorat   kuchaytirilib,   maxsus
xavfsizlik bo‘yicha reja tuzilib, amaliyotga joriy etildi. Shu bilan birga, ishlab chiqarishdagi
texnik vositalar va avtomatlashtirilgan tizimlar modernizatsiya qilindi.
Xavfsizlik   texnikasi   bo‘yicha   yuritilayotgan   hujjatlarning   aniqligi   va   amalda   ularning
bajarilishini   ta’minlash   SHCH   rahbariyati   tomonidan   doimiy   nazorat   ostida   turadi.   Bu
hujjatlar:   xodimning   xavfli   zonadagi   harakat   yo‘nalishi,   evakuatsiya   rejasi,   ishga   kirishdan
oldingi   briefinglar   bayonnomalari,   individual   himoya   vositalari   jurnalini   o‘z   ichiga   oladi.
2024-yilda o'tkazilgan  ichki audit  natijasiga  ko‘ra, xavfsizlik  bo‘yicha hujjat  aylanishi 94%
aniqlikda   yuritilgan,   bu   2019-yildagi   69%   ko‘rsatkichga   nisbatan   sezilarli   yuksalishni
anglatadi.
Xodimlar   salomatligi   bilan   bog‘liq   statistik   tahlil   ham   bu   borada   ijobiy   natijalarni
ko‘rsatmoqda.   2019-yilda   mehnat   bilan   bog‘liq   kasalliklar   sababli   ishchi   kuchining   7,2% 54vaqtincha ishdan chetlatilgan bo‘lsa, 2024-yilda bu ko‘rsatkich 3,9% gacha pasaygan. Bu esa
xavfsiz mehnat sharoitlarining sog‘liqni saqlashga bevosita ijobiy ta’sirini ko‘rsatadi.
Tahlillarga   ko‘ra,   SHCH   bo‘yicha   ishchilarning   xavfsizlik   texnikasi   bo‘yicha   bilim
darajasini aniqlash maqsadida 2022–2024 yillarda muntazam test sinovlari o‘tkazilgan. 2022-
yilda   testlardan   o‘rtacha   69%   xodim   “yetarli”   ball   to‘plagan   bo‘lsa,   2024-yilda   bu
ko‘rsatkich   86%   ga   yetgan.   Bunday   o‘sish   doimiy   o‘qitish,   qayta   tayyorlash   kurslari   va
amaliy treninglar bilan bog‘liq.
SHCH   korxonasida   yuzaga   kelishi   mumkin   bo‘lgan   avariya   holatlarining   oldini   olishda
xavfsizlik bo‘yicha video monitoring tizimi katta rol o‘ynamoqda. 2023–2024 yillarda 20 dan
ortiq   ishlab   chiqarish   ob’ekti   zamonaviy   kameralar   bilan   ta’minlandi.   Bu   esa   nafaqat
nazoratni  kuchaytirdi,  balki  xavfli  holatlar  yuzaga  kelmasidan  avval  aniqlab,  bartaraf  qilish
imkonini   berdi.   Aynan   video   monitoring   asosida   2024-yilda   8   ta   holat   operativ   tarzda
bartaraf etilgan.
Korxona mehnat sharoitlari bo‘yicha statistik tahlillar orqali har yili xulosa chiqaradi va
takomillashtirish   strategiyasini   ishlab   chiqadi.   2024-yil   yakunlariga   ko‘ra,   quyidagi   ustuvor
yo‘nalishlar   belgilandi:   1)   ishlab   chiqarish   zonalarini   qo‘shimcha   ventilyatsiya   tizimi   bilan
ta’minlash, 2) xavfsizlik texnikasi mutaxassislarining sonini oshirish, 3) ish joylarida yoritish
darajasini   normativlarga   moslashtirish.   Ushbu   yo‘nalishlar   asosida   2025-yil   uchun
rejalashtirilgan budjetdan 6,8 milliard so‘m mablag‘ ajratilgan. 55 56III BOB. SHCH da mehnat muhofazasi boshqaruvini takomillashtirish
yo‘llari
3.1. Mehnat muhofazasini boshqarishda zamonaviy texnologiyalardan
foydalanish imkoniyatlari …
Bugungi   raqamli   davrda   sanoat   va   transport   tizimlarida   mehnat
muhofazasini   boshqarishda   zamonaviy   texnologiyalarni   qo‘llash   dolzarb
ahamiyat   kasb   etmoqda.   Ayniqsa,   xavf   darajasi   yuqori   bo‘lgan   tarmoqlardan
biri   bo‘lgan   temir   yo‘l   sohasida   bu   texnologiyalar   faqatgina   xavfsizlikni
ta’minlab   qolmay,   balki   ishlab   chiqarish   samaradorligini   oshirish,   inson
xatolarini kamaytirish va hodimlar salomatligini himoya qilishda katta ahamiyat
kasb etadi. Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCHda ham bu yo‘nalishda
yangi texnologiyalarni joriy etish imkoniyatlari kengayib bormoqda.
Zamonaviy   texnologiyalarning   asosiy   yo‘nalishlaridan   biri   bu   –   IoT
(Internet of Things) texnologiyalarining mehnat muhofazasiga integratsiyasidir.
Masalan, ishlab chiqarish obyektlarida o‘rnatilgan harorat, gaz, tutun, tebranish
va boshqa xavfli omillarni o‘lchaydigan sensorlar real vaqt rejimida monitoring
olib   boradi   va   ma’lumotlarni   avtomatik   tarzda   nazorat   markaziga   uzatadi.
Ushbu   texnologiya   yordamida   xavfli   holatni   inson   aralashuvisiz   oldindan
aniqlash va tezkor choralar ko‘rish imkoniyati tug‘iladi.
Bundan   tashqari,   video   analitika   tizimlari   orqali   xodimlarning   mehnat
tartib-qoidalariga   rioya   etish   darajasi   avtomatik   ravishda   kuzatib   boriladi.
Kompyuter   dasturlarida   o‘rnatilgan   sun’iy   intellekt   modullari   odamlarning
harakatlarini tahlil qiladi, ularning xavfli zonaga kirishini, himoya vositalarisiz
ishlash holatini aniqlaydi va ogohlantirish signali yuboradi. SHCH bo‘limlarida
ushbu tizimni joriy etish 2025-yilgacha bosqichma-bosqich rejalashtirilgan.
Yana bir muhim texnologik yechim – RFID (radiochastotali identifikatsiya)
tizimi   orqali   ishchilarni   xavfsiz   ish   joylariga   joylashtirishni   nazorat   qilishdir.
Har   bir   xodim   maxsus   RFID   kartochkasi   orqali   faqat   o‘ziga   tegishli   ish
zonasiga kirishi mumkin. Bu esa ruxsatsiz kirish, xavfli hududga tushib qolish 57yoki yo‘l qo‘yilmagan texnik hududga kirish holatlarini butkul bartaraf etishga
xizmat   qiladi.Shuningdek,   VR   (Virtual   Reality)   va   AR   (Augmented   Reality)
texnologiyalari   yordamida   xavfsizlik   bo‘yicha   treninglar   yuqori   darajada
interaktivlashtirilmoqda.   Endilikda   SHCHda   yangi   ishga   qabul   qilingan
xodimlar   virtual   muhitda   avariya   holatlariga   qanday   javob   berishni,   xavfli
zonada   qanday   harakat   qilishni,   favqulodda   vaziyatlarda   qanday   evakuatsiya
choralari   ko‘rilishini   amaliyot   orqali   simulyatsiya   qilish   imkoniyatiga   ega
bo‘lmoqda.   Bu   yondashuv   oddiy   nazariy   o‘qitish   usullariga   nisbatan   ko‘proq
ta’sirchan va samarali hisoblanadi.
Big   Data   va   analitik   tizimlar   yordamida   mehnat   muhofazasi   bilan   bog‘liq
barcha   statistik   ma’lumotlar   –   avariya   holatlari,   shikastlanishlar,   xavfsizlikka
rioya   qilmaslik   faktlari   yagona   axborot   tizimiga   yig‘iladi.   Bu   ma’lumotlar
asosida rahbariyat tezkor xulosa chiqarib, qaysi bo‘limda qanday chora ko‘rish
kerakligini   aniqlashi   mumkin.   Bu   esa   boshqaruv   samaradorligini   oshiradi   va
bevosita xavfsizlikni ta’minlaydi.
SHCHning ayrim ishlab chiqarish obyektlarida intellektual kiyimlar – ya’ni
sensorlar   bilan   jihozlangan   kiyimlar   tajriba   tariqasida   joriy   qilinmoqda.   Bu
kiyimlar xodimning yurak urishi, tana harorati, atrofdagi harorat, gaz va boshqa
ko‘rsatkichlarni   o‘lchab,   ma’lumotni   boshqaruv   tizimiga   yuboradi.   Bu   orqali
xodim sog‘lig‘iga real vaqt rejimida nazorat o‘rnatiladi.
SHCH   sharoitida   bu   texnologiyalarni   to‘liq   joriy   etish   bosqichma-bosqich
amalga oshirilmoqda. Birinchi navbatda, xavfli zonalar va yuqori yuklama bilan
ishlaydigan   bo‘limlarda   sensorlar   va   monitoring   tizimlari   o‘rnatilmoqda.
Ikkinchi   bosqichda   esa   ushbu   tizimlar   tahlil   asosida   boshqa   obyektlarga   ham
ko‘chiriladi.   Bu   tajriba   doirasida   2024-yil   yakuniga   qadar   18   ta   obyekt   to‘liq
monitoring tizimlariga ulanadi.
Bularning   barchasi   shuni   ko‘rsatadiki,   zamonaviy   texnologiyalarni   mehnat
muhofazasiga   integratsiya   qilish   SHCH   faoliyatida   xavfsizlikni   tubdan
yaxshilashga xizmat qilmoqda. Hali barcha texnologiyalar to‘liq joriy etilmagan 58bo‘lsa-da,   ularning   ilk   natijalari   allaqachon   sezilmoqda.   Mehnat   intizomi
kuchaygan, avariya holatlari kamaygan, xodimlar mas’uliyati oshgan.
Toshkent   mintaqaviy   temir   yo‘l   uzeli   SHCHda   mehnat   muhofazasini
takomillashtirish   jarayonida   zamonaviy   axborot-kommunikatsiya
texnologiyalaridan   foydalanish   bosqichma-bosqich   kengayib   bormoqda.   Bu
texnologiyalar   orasida   mobil   ilovalar   asosida   yaratilgan   monitoring   tizimlari
ham   muhim   o‘rin   tutadi.   Aynan   ushbu   ilovalar   orqali   rahbarlar   va   texnika
xavfsizligi   xodimlari   real   vaqt   rejimida   obyekt   holatini   nazorat   qilish,   ruxsat
etilgan zonalarda xodim harakatini tahlil qilish imkoniga ega bo‘ladi.
Masalan,   2023-yil   oxirida   SHCHda   ishga   tushirilgan   “Xavfsiz   ish”   mobil
ilovasi  yordamida xodimlar  har  kuni  ishga kirishdan oldin mehnat muhofazasi
bo‘yicha test savollariga javob beradilar. Bu usul o‘z-o‘zini tekshirish imkonini
yaratibgina   qolmay,   statistik   ma’lumotlarni   to‘plash,   xodimlar   xatolarini
aniqlash va o‘quv rejalarini moslashtirishga xizmat qilmoqda.
Yana   bir   istiqbolli   yo‘nalish   –   bu   drone   texnologiyasidan   foydalanishdir.
SHCH tarkibidagi ba’zi yirik obyektlarda, ayniqsa ochiq hududlarda joylashgan
temir   yo‘l   ustaxonalarida   dronlar   yordamida   texnik   ko‘riklar   va   xavfsizlik
monitoringi   amalga   oshirilmoqda.   Dronlar   kamera   orqali   kuzatuv   olib   boradi,
va   noaniqlik   yoki   xavfli   omil   aniqlansa,   tezkor   ravishda   rahbariyatga   signal
yuboriladi.   Bu   texnologiya   ayniqsa   katta   obyektlarni   nazorat   qilishda   qo‘l
keladi.
Zamonaviy   texnologiyalar   doirasida   simsiz   aloqa   tizimlari   asosida   ishlab
chiqilgan   favqulodda   holatlarda   xodimlarni   ogohlantirish   tizimi   ham   samarali
ishlamoqda. Har bir obyektda o‘rnatilgan markaziy tizim orqali texnogen xavf
sodir   bo‘lishi   ehtimoli   aniqlanganda,   bir   vaqtning   o‘zida   barcha   ishchilarga
tovushli va vizual signal orqali ogohlantirish yuboriladi. Bu tizimlar xavfsizlik
jarayonlarini avtomatlashtirgan va inson xatosi ehtimolini kamaytirgan.
Shuningdek,   mehnat   muhofazasida   samarali   boshqaruv   uchun   yagona
axborot   portali   tashkil   etilmoqda.   Bu   portalda   barcha   xodimlarning   xavfsizlik 59bo‘yicha sertifikatlari, o‘qitish natijalari, ogohlantirishlar, avariya holatlaridagi
ishtiroki,   shuningdek,   tibbiy   ko‘rik   natijalari   saqlanadi.   Bu   yondashuv,   bir
tomondan,   xodimlar   faoliyatini   monitoring   qilishni   osonlashtirsa,   boshqa
tomondan esa shaxsiy xavfsizlik tarixining doimiy yuritilishiga xizmat qiladi.
Hozirgi   kunda   SHCHda   bosqichma-bosqich   ERP   (Enterprise   Resource
Planning)   tizimiga   o‘tish   rejalashtirilgan.   Bu   tizim   mehnat   muhofazasini
boshqarish   bo‘yicha   barcha   bo‘g‘inlarni   yagona   ma’lumotlar   bazasi   orqali
birlashtirib,   axborot   oqimini   optimallashtirishga   imkon   beradi.   Har   bir
xavfsizlik bilan bog‘liq vaziyat zudlik bilan tizimga kiritiladi, tegishli bo‘limlar
ogohlantiriladi   va   chora-tadbirlar   avtomatik   ravishda
rejalashtiriladi.Shuningdek,   blokcheyn   texnologiyasi   asosida   xavfsizlik
protokollari   va   hisobotlarini   qalbakilashtirishdan   himoya   qilish   yo‘nalishida
ham   tajribalar   o‘tkazilmoqda.   Bu   texnologiya   xavfsizlik   bo‘yicha   hujjatlarni
o‘zgartirib   bo‘lmaydigan   shaklda   saqlashga   xizmat   qilganligi   sababli,   tashqi
audit va davlat nazorati organlari tomonidan yuqori baholangan.
Bundan   tashqari,   SHCH   bo‘limlarida   energiya   samaradorligini   nazorat
qilish   tizimlari   ham   xavfsizlikni   ta’minlashda   muhim   o‘rin   tutadi.   Yoritish,
ventilyatsiya   va   isitish   tizimlari   avtomatik   tarzda   ish   joylaridagi   harorat   va
harakatga   bog‘liq   holatda   boshqariladi.   Bu   usul   ortiqcha   energiya   sarfini
kamaytiradi va sharoitga mos muhitni ta’minlab, xodimning charchashiga sabab
bo‘ladigan omillarni bartaraf qiladi.
Bu   texnologiyalarning   SHCHda   qo‘llanilishi   nafaqat   ishlab   chiqarish
madaniyatini,   balki   inson   xavfsizligini   markazga   qo‘ygan   yangicha   boshqaruv
modelini   shakllantirishga   xizmat   qilmoqda.   Buning   natijasida   xavfli   holatlar
soni   kamaymoqda,   ishdan   ajralish   holatlari   sezilarli   darajada   pasaymoqda   va
xodimlarning ishga bo‘lgan mas’uliyati oshmoqda.
SHCH dagi ishlab chiqarish jarayonlarida zamonaviy texnologiyalarni joriy
etish   faqat   texnik   nazorat   bilan   cheklanmaydi.   Mehnat   muhofazasini
boshqarishda   raqamli   audit   tizimlari   ham   muhim   ahamiyat   kasb   etmoqda.   Bu 60audit   tizimlari   orqali   korxonadagi   har   bir   xavfsizlik   tartibining   bajarilishi,
nazorat   natijalari,   o‘tkazilgan   yo‘riqnomalar   va   qayta   tayyorgarlik   holatlari
to‘g‘risidagi   ma’lumotlar   yagona   elektron   bazada   yuritiladi.   Bu   tizimlar
rahbariyat uchun qulaylik yaratar ekan, xodimlarning javobgarligini oshiradi va
ishonchli tahlil vositasi bo‘lib xizmat qiladi.
Raqamli   auditning   yana   bir   afzalligi   –   xodimga   individual   xavfsizlik
xaritasini   shakllantirish   imkoniyatidir.   Har   bir   ishchi   uchun   u   ishlayotgan
joydagi  xavf  omillari, ilgari  aniqlangan  texnik kamchiliklar, avvalgi  hodisa  va
ogohlantirishlar   asosida   real   xavf   xaritasi   tuziladi.   Bu   xarita   asosida   unga
qanday   himoya   vositalari,   qaysi   zonalarda   ehtiyotkorlik   kerakligi   belgilanadi.
Bu esa xavfni minimal darajagacha tushiradi.
Bundan   tashqari,   virtual   tizimlar   asosida   nazorat   qilish   usullari   ishlab
chiqilmoqda. Bunda boshqaruv markazi operatorlari maxsus ekranlar orqali real
vaqtda   bir   nechta   obyektdagi   holatni   kuzatib   boradilar.   Masalan,   press
ustaxonasidagi   harakat,   darvozaxonadagi   kirish-chiqish,   texnikalarning
harakati, xodimlarning shaxsiy  himoya vositalaridan foydalanish  holati  onlayn
translyatsiya qilinadi. Har qanday holat bo‘yicha signal avtomatik beriladi.
SHCH   sharoitida   bu   kabi   nazorat   vositalarining   kengaytirilishi   xavfsizlik
borasidagi   “inson   omiliga”   tayanishni   kamaytirib,   avtomatik   va   aniq   tahlilga
asoslangan   boshqaruv   tizimini   yaratmoqda.   Bu   usuldagi   yondashuv   ayniqsa
takroriy xatolarning oldini  olish,  ichki  audit  samaradorligini  oshirish  va xavfli
holatlarni prognozlash imkoniyatini beradi.
Raqamli   transformatsiya   jarayonida   kiberxavfsizlik   masalasi   ham   dolzarb
bo‘lib   qolmoqda.   SHCHdagi   mehnat   muhofazasi   tizimlariga   ulab   qo‘yilgan
axborot   tizimlari   zararli   dasturlardan,   ma’lumotlar   o‘g‘irlanishidan   va   tizimga
noqonuniy   kirishdan   himoyalangan   bo‘lishi   lozim.   Shu   sababli,   har   bir
texnologik   tizimga   xavfsizlik   protokollari   o‘rnatilmoqda   va   maxfiy
ma’lumotlarga   faqat   ruxsat   etilgan   shaxslar   kirish   huquqiga   ega   bo‘lishi
belgilanmoqda. 61Shuningdek,   robototexnika   va   avtomatlashtirilgan   xavfsizlik   tizimlarining
joriy   etilishi   ham   istiqbolli   yo‘nalishlardan   biridir.   Ayni   vaqtda   SHCHda   yuk
ortish-tushirish   va   metall   detallarni   kesish   jarayonlarida   maxsus   robot   qo‘llar
ishlatilmoqda.   Ular   odam   ishtirokisiz   ishlaydi   va   insonni   bevosita   xavfli
muhitdan   chetlashtirishga   xizmat   qiladi.   Natijada,   jarohatlanishlar   sezilarli
darajada kamaygan.
Boshqaruv   nuqtai   nazaridan,   bu   texnologiyalarni   birlashtirib   turgan   BIM
(Building Information Modeling) tizimlarini joriy etish ham ko‘zda tutilgan. Bu
tizim   qurilayotgan   yoki   rekonstruksiya   qilinayotgan   obyektlarda   xavfsizlik
parametrlarini   loyihalash   bosqichidanoq   belgilash   imkonini   beradi.   Ya’ni,   har
bir bino, ustaxona, texnika bazasi xavfsizlik bo‘yicha dizaynlashtiriladi, bu esa
keyinchalik yuzaga keladigan muammolarni bartaraf etadi.
Yuqoridagi   barcha   texnologiyalarni   joriy   etish,   albatta,   ko‘p   bosqichli
strategiyani   talab   qiladi.   SHCHda   bu   yo‘nalishda   2023–2026   yillarni   qamrab
oluvchi   innovatsion   xavfsizlik   dasturi   ishlab   chiqilgan.   Bu   dastur   doirasida
xavfli   obyektlarda   raqamli   sensorlar   soni   ikki   barobarga   oshiriladi,   yangi
zamonaviy   boshqaruv  panellari   joriy   qilinadi,   barcha   xodimlar   uchun  elektron
xavfsizlik pasportlari ochiladi.
Ushbu   texnologiyalarni   joriy   qilishda   xalqaro   tajribaga   tayangan   holda
ishlash   alohida   e’tiborga   loyiqdir.   Xususan,   Germaniya,   Yaponiya   va   Janubiy
Koreya   temir   yo‘l   xavfsizligi   tizimlari   chuqur   o‘rganilmoqda   va   ularning
amaliyotidan   moslashtirilgan   texnologiyalar   SHCH   faoliyatiga   tadbiq
etilmoqda. Bu esa texnologiyalarni faqat  ko‘rsatkich emas, balki tizimiy natija
beruvchi vosita sifatida qabul qilishga yordam bermoqda.
Zamonaviy   texnologiyalarni   SHCHda   mehnat   muhofazasi   boshqaruviga
integratsiya   qilishda   inson   omili,   xodimlar   saviyasi   va   texnologiyaga   bo‘lgan
munosabat   muhim   omil   sifatida   ko‘rilmoqda.   Texnologiyalar   qanchalik
mukammal   bo‘lmasin,   ularni   to‘g‘ri   boshqarish   va   undan   oqilona   foydalanish
ko‘p jihatdan inson resurslariga bog‘liq. Shu boisdan SHCHda texnologiyalarni 62joriy   qilish   bilan   birga   xodimlar   malakasini   oshirish   bo‘yicha   ham   keng
ko‘lamli ishlar olib borilmoqda.
Avvalo,   xodimlarga   zamonaviy   xavfsizlik   texnologiyalaridan   foydalanish
bo‘yicha   maxsus   o‘quv   kurslari   tashkil   etilgan.   Bu   kurslarda   virtual
simulyatorlar   yordamida   xavfli   holatlardagi   harakatlar   mashq   qilinadi.   Misol
uchun,   elektr   uzilishida   qanday   yo‘l   tutish,   gaz   sizish   holatida   harakat   qilish,
yong‘in xavfi paytida evakuatsiya qilish kabi ko‘nikmalarni mashq qilish orqali
amaliy tajriba orttiriladi.
Bundan tashqari, SHCHda virtual reallik (VR) texnologiyasidan foydalanish
tajribalari   yo‘lga   qo‘yilgan.   Bu   vosita   xodimga   real   hayotdagi   xavfli   muhitni
xavfsiz   virtual   makonda   boshdan   kechirish   imkonini   beradi.   Masalan,   poyezd
vagonini   yuklayotganda   yoki   texnik   sozlash   ishlari   davomida   qanday   xavf
tug‘ilishi   mumkinligini   virtual   tarzda   ko‘rib,   unga   qarshi   qanday   harakat
qilishni o‘rganadi. Bu usul an’anaviy nazariy o‘qitishdan ko‘ra ko‘proq amaliy
samara beradi.
Zamonaviy   texnologiyalarni   joriy   etishda   mashina   o‘rganish   (machine
learning)   va   sun’iy   intellekt   algoritmlari   orqali   xavfli   zonalarni   prognozlash
tizimlari   ham   muhim   o‘rin   tutmoqda.   Ushbu   tizimlar   mehnat   muhofazasi
bo‘yicha   avvalgi   statistik   ma’lumotlarni   tahlil   qilib,   qaysi   bo‘limda   qachon,
qanday   xavf   sodir   bo‘lish   ehtimoli   yuqori   ekanini   hisoblab   chiqadi.   Bu   esa
xavfli   hududlarga   oldindan   e’tibor   qaratish   va   profilaktik   choralarni   vaqtida
ko‘rish imkonini yaratadi.
SHCHda bu boradagi tajriba asosida 2024-yilda xavfli zonalarni avtomatik
aniqlovchi   tizim   ishga   tushirildi.   U   infraqizil   datchiklar   orqali   ish   muhitida
harorat,   gaz   darajasi,   harakat   zichligi   kabi   omillarni   baholaydi   va   normadan
chetga   chiqish   holatlarini   aniqlaydi.   Bunday   tizimlar   rahbarlarga   tezkor
ogohlantirish yuborib, xodimlar salomatligiga tahdid soluvchi sharoitni bartaraf
etishga xizmat qiladi. 63Shuningdek, zamonaviy texnologiyalarning joriy etilishi ish joylarida inson
salomatligini   monitoring   qilish   tizimlari   orqali   ham   ifodalanmoqda.   Masalan,
ayrim ustaxonalar va ochiq maydonlarda xodimlar harorat, yurak urishi va qon
bosimini o‘lchovchi kiyiladigan qurilmalarni (wearables) taqib yurishadi. Agar
biror   ko‘rsatkich   me’yordan   chetga   chiqsa,   tibbiy   yordam   guruhi
ogohlantiriladi.   Bu   tizimlar   ishchilarning   haddan   tashqari   charchashini   yoki
favqulodda holatlarni aniqlashda tezkor choralarni ko‘rishga yordam beradi.
Xalqaro   miqyosdagi   texnologiyalarni   SHCH   faoliyatiga   joriy   qilishda   ISO
45001:2018   standarti   asosidagi   xavfsizlik   boshqaruvi   tizimlari   yo‘lga
qo‘yilmoqda.   Bu   xalqaro   standart   ishlab   chiqarishda   xavfsizlikni   yondashuv
asosida boshqarish, risklarni identifikatsiya qilish, xodimlarning faol ishtirokini
ta’minlash,   va   uzluksiz   takomillashtirishni   ko‘zda   tutadi.   SHCH   ushbu
yondashuvni 2025-yilga qadar to‘liq joriy qilishni rejalashtirgan.
Barcha   texnologik   imkoniyatlardan   unumli   foydalanish   orqali   SHCH
mehnat   muhofazasini   faqat   majburiy   jarayon   emas,   balki   xodimlar   hayotini
himoya   qiluvchi   ustuvor   qadriyat   sifatida   shakllantirmoqda.   Texnologiyalar
ishchi   va   ish   beruvchi   o‘rtasidagi   ishonchni   mustahkamlashga,   xavfsizlik
madaniyatini   kuchaytirishga   va   ishlab   chiqarish   samaradorligini   oshirishga
xizmat qilmoqda.
3.2. Ishchilar malakasini oshirish va xavfsizlik madaniyatini
shakllantirish choralari
Zamonaviy   ishlab   chiqarish   jarayonida   mehnat   muhofazasini   ta'minlash
faqatgina   texnik   vositalar   yoki   xavfsizlik   qoidalari   bilan   cheklanmaydi.   Bu
yo‘nalishda   eng   asosiy   omillardan   biri   bu   –   xodimlarning   malakasi   va
xavfsizlik   madaniyatidir.   Aynan   shu   ikki   element   mehnat   jarayonida   yuzaga
kelishi mumkin bo‘lgan favqulodda holatlarning oldini olishda hal qiluvchi rol
o‘ynaydi.   Shu  sababli,   Toshkent   mintaqaviy   temir   yo‘l   uzeli   SHCHda   mehnat
muhofazasini   takomillashtirish   bo‘yicha   olib   borilayotgan   ishlarda   xodimlar 64malakasini   oshirish  va  xavfsizlik  madaniyatini   shakllantirish  alohida yo‘nalish
sifatida qaralmoqda.
Birinchi   navbatda,   malaka   oshirish   choralari   tizimli   va   bosqichma-bosqich
tashkil etiladi. SHCHda har yili barcha ishchilar  va texnik xodimlar xavfsizlik
bo‘yicha majburiy qayta tayyorlov kurslaridan o‘tkaziladi. Bu kurslar amaldagi
qonunchilik,   yangi   texnologiyalar,   xavfsizlik   uskunalari   va   favqulodda
holatlarda   harakat   qilish   tartiblariga   oid   bilimlarni   o‘z   ichiga   oladi.   Kurslar
nazariy   bilimlarni   amaliy   mashg‘ulotlar   bilan   uyg‘unlashtirish   asosida   olib
boriladi.
Ikkinchi   bosqichda,   yuqori   xavfli   ob'ektlar   bilan   ishlaydigan   xodimlar
uchun   maxsus   yo‘riqnomalar   va   sertifikatlash   tizimi   joriy   qilingan.   Misol
uchun,   elektrchi,   mashinist,   rels   ustasi   kabi   kasb   egalari   har   6   oyda   bir   bor
amaliy   imtihon   topshirib,   o‘zining   lavozimiga   mos   xavfsizlik   darajasini
tasdiqlashi kerak bo‘ladi. Bu nafaqat bilim darajasini aniqlaydi, balki xodimlar
orasida xavfsizlik masalasiga jiddiy munosabatni shakllantiradi.
Uchinchi   jihat   bu   –   xavfsizlik   madaniyatini   shakllantirish.   Bu   shunchaki
qoidalarni   bilish   emas,   balki   ish   joyida   xavfsizlikni   shaxsiy   qadriyat   sifatida
anglash   va   unga   doimiy   amal   qilish   demakdir.   SHCH   bu   borada   ishchilar
o‘rtasida   targ‘ibot-tashviqot   ishlari   olib   boradi:   vizual   plakatlar,   maxsus
xavfsizlik   videoroliklari,   sohaviy   psixologlar   bilan   suhbatlar   va   xavfsizlik
bo‘yicha   “haftalik”lar   muntazam   o‘tkaziladi.   Bu   tadbirlar   xavfsizlikni   faqat
boshqaruv organlari emas, balki har bir xodim mas’uliyati sifatida tushunishga
yordam beradi.
To‘rtinchi   chora   sifatida,   SHCHda   “xavfsizlik   elchisi”   amaliyoti   yo‘lga
qo‘yilgan. Bu amaliyotga ko‘ra, har bir sex yoki ustaxonada xavfsizlikni targ‘ib
qiluvchi,   xodimlarga   maslahat   beruvchi   va   ularni   rag‘batlantiruvchi   bir   yoki
ikki   xodim   ajratiladi.   Ular   o‘z   jamoasida   xavfsizlikni   doimiy   muhokama
qiladigan,  e'tiborsiz   holatlarni   ogohlantiradigan   shaxs   bo‘lib  xizmat   qiladi.  Bu 65tarzda xavfsizlikka bo‘lgan yondashuv samimiy va o‘zaro nazoratga asoslangan
muhitga aylanadi.
SHCHda   ilg‘or   xalqaro   tajribalarni   o‘rganish   asosida,   xavfsizlik
madaniyatini   shakllantirishda   tahliliy   yondashuv   ham   joriy   qilingan.   Har   bir
hodisa,   ogohlantirish   yoki   jarohat   statistikasi   asosida   psixologik   tahlillar   olib
boriladi:  nima  uchun  bunday   holat   yuz  berdi,  xodimlar   nega  qoidalarni   buzdi,
qanday xatti-harakatlar xavfga olib keldi? Ushbu tahlil natijalari asosida o‘quv
modullari qayta ishlab chiqiladi va real ehtiyojlarga moslashtiriladi.
Malaka   oshirishda   raqamli   texnologiyalardan   foydalanish   imkoniyatlari
ham   kengaymoqda.   SHCHda   2023-yildan   boshlab   xavfsizlik   bo‘yicha   onlayn
platforma   ishga   tushirildi.   Bu   platforma   orqali   xodimlar   istalgan   vaqtda   o‘z
yo‘riqnomalarini   ko‘rib   chiqishi,   test   topshirishi   va   video   darslarni   tomosha
qilishi   mumkin.   Shu   tariqa,   xavfsizlik   bo‘yicha   o‘z-o‘zini   o‘qitish   madaniyati
shakllanmoqda.
Xavfsizlik   madaniyatining   tarkibiy   qismi   bu   –   xodimlarning   motivatsiyasi
va   rag‘batlantirish   tizimidir.   SHCH   bu   borada   xavfsizlik   qoidalariga   doimiy
amal  qilgan,  o‘z jamoadoshlariga  yordam  ko‘rsatgan   va favqulodda  holatlarda
o‘zini   ijobiy   ko‘rsatgan   xodimlarni   faxriy   yorliqlar,   mukofotlar   va   ish   haqiga
ustamalar   bilan   rag‘batlantiradi.   Bu   yondashuv   xavfsizlikni   majburiyatdan
ko‘ra ijobiy xulq-atvor sifatida ko‘rsatishga yordam beradi.
3.3. Mehnat muhofazasini boshqarish samaradorligini oshirish
bo‘yicha taklif va tavsiyalar
Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCHdagi mehnat muhofazasi tizimi
amalda   yetarlicha   rivojlangan   bo‘lsa-da,   mavjud   holat   tahlili   ushbu   tizim
samaradorligini   oshirish   uchun   qator   chora-tadbirlar   zarurligini   ko‘rsatadi.
Xususan,   texnologik   imkoniyatlarning   to‘liq   ishga   solinmagani,   ayrim
bo‘g‘inlarda   tashkiliy   bo‘shliqlar   mavjudligi,   zamonaviy   xavfsizlik
madaniyatining sustligi kabi jihatlar kuzatilmoqda. Shu sababli, ushbu bo‘limda
tizim samaradorligini oshirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar batafsil keltiriladi. 66Birinchi   taklif   –   strategik   rejalashtirishni   kuchaytirish.   SHCHda   mehnat
muhofazasiga   oid   chora-tadbirlar   ko‘pincha   reaktiv   (hodisa   yuz   bergandan
keyin   amalga   oshiriladigan)   tarzda   olib   borilmoqda.   Bu   esa   xavfni
kamaytirishga   emas,   oqibatlarga   qarshi   kurashishga   yo‘naltirilgan
yondashuvdir.   Samaradorlikni   oshirish   uchun   esa   faol   (proaktiv)   yondashuv
asosida   yillik   strategik   xavfsizlik   rejalari   tuzilib,   ularga   aniq   KPI   (kalit
samaradorlik   ko‘rsatkichlari)   belgilanishi   lozim.   Bu   yondashuv   xavf
tug‘ilishidan oldin uni prognoz qilish va oldini olishga yordam beradi.
Ikkinchi   muhim   taklif   –   raqamlashtirish   darajasini   oshirish.   Hozirda
SHCHda   ayrim   xavfsizlik   monitoringi   jarayonlari   an’anaviy   qo‘lda   yuritiladi.
Xavfsizlik buzilishlari haqidagi ma’lumotlar qog‘oz shaklida ro‘yxatga olinadi
yoki   kechikkan   tarzda   elektron   bazaga   kiritiladi.   Bu   esa   ma’lumotlarning
aniqligi,   tezkorligi   va   tahlil   qilish   qulayligiga   salbiy   ta’sir   ko‘rsatadi.   Taklif
etilayotgan yechim  – xavfsizlik insidentlari, profilaktik tekshiruvlar, treninglar
natijalarini  yagona  raqamli  xavfsizlik  boshqaruv platformasi  orqali  yuritishdir.
Bu tizim  real  vaqtda muammolarni  aniqlash, ularga zudlik bilan chora ko‘rish
va avtomatlashtirilgan hisobotlar tuzish imkonini beradi.
Uchinchi   taklif   –   xodimlarning   xavfsizlik   bo‘yicha   javobgarligini
kuchaytirish.   SHCHda   xavfsizlik   qoidalarini   buzgan   xodimlarga   nisbatan
ogohlantirishlar   beriladi,   biroq   ba’zida   bu   choralar   yetarli   emasligi   ko‘riladi.
Xavfsizlikka   befarqlik   holatlari   takrorlanmasligi   uchun   xodimlarning   shaxsiy
javobgarligini   oshirish,   qoidabuzarlik   holatlarida   xizmat   tekshiruvlarini
kuchaytirish,   shuningdek,   xavfsizlikka   amal   qilgan   xodimlarni   muntazam
rag‘batlantirib borish mexanizmlarini joriy etish lozim.
To‘rtinchi   tavsiya   –   xavfsizlik   madaniyatini   institutlashtirish.   SHCHda
xavfsizlik   masalasi   texnik   nazorat   vositalariga   yuklatilgan   bo‘lib,   madaniy   va
axloqiy tamoyillar asosida chuqur ildiz otmagan. Shu bois, xavfsizlik bo‘yicha
yillik   targ‘ibot   dasturlarini   yaratish,   “xavfsizlik   haftaligi”   kabi   ommaviy
madaniy   tashabbuslarni   tashkil   etish   tavsiya   etiladi.   Xavfsizlik   madaniyati 67o‘zini asrash, jamoadoshlariga yordam berish, xavfli vaziyatlarni oldindan ko‘ra
olish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Beshinchi   taklif   –   ishlab   chiqarish   muhitini   doimiy   baholash.   SHCHda
xavfsizlik holatini  baholash  odatda yillik reja asosida  amalga oshiriladi. Biroq
ishlab   chiqarish   jarayonida   xavflar   har   kuni   o‘zgarib   turadi.   Shu   sababli,   har
chorakda   alohida   audit   (ichki   yoki   mustaqil)   tashkil   etish,   “xavfli   nuqtalar
xaritasi”ni ishlab chiqish va uni doimiy yangilab borish samarali bo‘ladi. Bunda
zamonaviy tahliliy dasturlar yordamida statistik risklar, jarimalar, jarohatlar va
texnik nosozliklar tahlil qilinadi.
Oltinchi   tavsiya   –   xodimlar   malakasini   uzluksiz   oshirib   borish.   Olib
borilgan   tahlillarga   ko‘ra,   aksar   mehnat   xavfsizligi   bilan   bog‘liq   hodisalar
insoniy   xatolar   sabab   yuzaga   keladi.   Bu   esa   xavfsizlik   bo‘yicha   bilimlarning
yetarli   emasligidan   dalolat   beradi.   Shuning   uchun,   har   bir   yangi   texnologiya,
yangi uskuna, yangi loyiha ishga tushirilganda – unga mos tarzda maxsus o‘quv
kurslarini   tashkil   etish   zarur.   SHCHda   o‘quv   markazlari   faoliyati
kuchaytirilishi,   virtual   simulyatsiya   vositalari   asosida   tayyorgarlik   darajasi
oshirilishi lozim.
Yettinchi taklif – xavfsizlik infratuzilmasini modernizatsiya qilish. Ko‘plab
korxona ob’ektlarida hali ham eski signalizatsiya tizimlari, me’yorlardan chetga
chiqqan havoni tozalovchi moslamalar yoki shikastlangan sharoitlar mavjud. Bu
holatlar   daromad   va   ishlab   chiqarish   samaradorligi   bilan   emas,   balki   inson
salomatligi bilan bog‘liq bo‘lgani uchun darhol hal qilinishi zarur. SHCH yillik
byudjetida   xavfsizlik   texnikasini   modernizatsiya   qilishga   alohida   moddalar
ajratishi lozim.
Sakkizinchi   tavsiya   –   xalqaro   standartlarni   joriy   etish.   SHCH   faoliyati
hozirda   asosan   milliy  qonunchilik  va   me’yorlarga   asoslangan   bo‘lsa-da,   ilg‘or
korxonalarda   bu   bilan   cheklanilmaydi.   Ayniqsa,   ISO   45001,   OHSAS   18001
kabi mehnat xavfsizligi bo‘yicha xalqaro standartlarni qabul qilish orqali SHCH 68global   xavfsizlik   mezonlariga   moslashadi,   xorijiy   investitsiyalarga   ochiqligi
ortadi, va o‘z xodimlariga yuqori darajadagi himoya kafolatini beradi.
To‘qqizinchi   tavsiya   –   ijtimoiy   va   psixologik   yordam   tizimlarini
rivojlantirish.   Ishchilarning   ruhiy   holati,   stress   darajasi   va   ishdan   qoniqish
darajasi – xavfsizlik madaniyatining muhim komponentlaridan biridir. SHCHda
psixologik maslahat markazlari, shikoyatlar va takliflar uchun ishonch qutilari,
do‘stona   muhit   yaratish   bo‘yicha   treninglar   yo‘lga   qo‘yilishi   mehnat   muhitini
ijobiy   tomonga   o‘zgartiradi.   Xavfsizlik   shunchaki   texnik   himoya   emas,   balki
ruhiy tayyorgarlik va xotirjamlikni ham anglatadi.
Yuqorida keltirilgan barcha takliflar samarali boshqaruvni yo‘lga qo‘yish va
SHCHda   mehnat   muhofazasi   tizimini   zamon   talablari   asosida   yangilashga
xizmat   qiladi.   Takliflarning   muhim   jihati   shundaki,   ular   faqat   texnik   yoki
tashkiliy choralar  emas, balki  inson  omiliga qaratilgan,  barqaror  madaniyat  va
ta’sirchan boshqaruv usullarini joriy qilishga qaratilgan. 69 Xulosa
Men ushbu bitiruv malakaviy ishni bajarish jarayonida Toshkent mintaqaviy
temir   yo‘l   uzeli   SHCHdagi   mehnat   muhofazasi   boshqaruvi   holatini   chuqur
o‘rgandim. Tadqiqot davomida korxonada mavjud xavfsizlik tizimining tashkil
etilishi, huquqiy-me’yoriy asoslari, amalda olib borilayotgan ishlar va ularning
samaradorligi,   ish   sharoitlari,   xavfsizlik   texnikasi,   shuningdek,   avariya
holatlarining statistik tahlili asosida umumiy holatga baho berdim.
Tahlillar   shuni   ko‘rsatdiki,   SHCHda   mehnat   muhofazasi   bo‘yicha   ma’lum
bir tizim mavjud bo‘lib, unda yillik chora-tadbirlar rejasi, xodimlar malakasini
oshirish ishlari, xavfsizlikni nazorat qilish mexanizmlari yo‘lga qo‘yilgan. Shu
bilan   birga,   ba’zi   bo‘g‘inlarda   zamonaviy   texnologiyalardan   foydalanish
sustligi,   xavfsizlik   madaniyatining   yetarli   darajada   shakllanmagani,   real   xavf
omillarining   oldindan   aniqlanmasligi   kabi   muammolar   ham   mavjud.   Ushbu
jihatlar mehnat muhofazasini yanada takomillashtirish zarurligini ko‘rsatadi.
Men   ish   davomida   bir   qancha   taklif   va   tavsiyalarni   ishlab   chiqdim.
Jumladan,   xavfsizlikka   oid   jarayonlarni   raqamlashtirish,   xalqaro   standartlar
(ISO   45001)ni   joriy   etish,   xodimlar   ishtirokini   kuchaytirish,   madaniy   va
psixologik   yondashuvlar   asosida   xavfsizlik   madaniyatini   shakllantirish,   ishlab
chiqarish   muhitini   tizimli   baholash,   trening   va   simulyatsiyalar   orqali   amaliy
ko‘nikmalarni   oshirish,   xavfli   nuqtalar   xaritasini   yuritish   va   audit
mexanizmlarini   kuchaytirish   kabi   chora-tadbirlar   mehnat   muhofazasi
boshqaruvini sifat jihatdan yangi bosqichga olib chiqishga xizmat qiladi.
Ushbu bitiruv ishi orqali nafaqat nazariy bilimlarimni mustahkamlab oldim,
balki   amaliyotda   to‘plangan   ma’lumotlarni   tahlil   qilish,   real   tizimdagi
muammolarni   aniqlash   va   ular   uchun   asosli   yechimlar   ishlab   chiqish
ko‘nikmalarimni   ham   rivojlantirdim.   Bu   esa   meni   kelgusida   mehnat
muhofazasi, xavfsizlik menejmenti yoki ishlab chiqarish boshqaruvi sohalarida 70mas’uliyatli   va   samarali   mutaxassis   sifatida   shakllanishimda   muhim   qadam
bo‘ldi.
Xulosa   qilib   aytganda,   Toshkent   mintaqaviy   temir   yo‘l   uzeli   SHCHdagi
mehnat   muhofazasi   tizimi   mavjud   qonunchilik   va   amaliy   tajriba   asosida
ishlayotgan   bo‘lsa-da,   uni   zamon   talablari   va   xalqaro   standartlarga   muvofiq
takomillashtirish   orqali   xodimlar   salomatligi   va   korxona   ishlab   chiqarish
samaradorligini   yanada   oshirish   mumkin.   Men   aynan   shu   yo‘nalishda   ilmiy-
nazariy va  amaliy  tavsiyalarni  ilgari  surdim   va ularning hayotga  tatbiq  etilishi
ijobiy natijalar berishiga ishonaman. 71FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi. – Toshkent: Adolat, 2022.
2. “Mehnat   muhofazasi   to‘g‘risida”gi   Qonun.   O‘zbekiston   Respublikasi
Qonuni, 2009-yil 12-yanvar, №ЗРУ-204.
3. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   Farmoni   PF–5886-son,   2020-yil
24-yanvar. “Yangi O‘zbekiston – taraqqiyot strategiyasi asoslari”.
4. O‘zbekiston Respublikasi  Vazirlar Mahkamasining 2021-yil 31-dekabrdagi
833-son   qarori.   “Ish   joylarida   mehnat   sharoitlarini   baholash   tartibi
to‘g‘risida”.
5. “Temir  yo‘l  transporti  to‘g‘risida”gi  Qonun. Qabul  qilingan sana:  1999-yil
29-aprel, №769-I.
6. Xalqaro   Mehnat   Tashkiloti   (ILO).   “Occupational   Safety   and   Health
Management Systems: Guidelines” – ILO-OSH 2001.
7. ISO   45001:2018   –   Occupational   health   and   safety   management   systems   –
Requirements with guidance for use.
8. Sh.   X.   Yo‘ldoshev.   “Mehnat   muhofazasi   va   ekologiya”.   –   Toshkent:
O‘qituvchi, 2021.
9. G‘. A. Abdullayev. “Xavfsizlik texnikasi asoslari va mehnat muhofazasi”. –
Samarqand: SamDU, 2020.
10. T. M. Mavlonov. “Temir yo‘l transportida xavfsizlikni ta’minlash tizimi”. –
Toshkent: TTYMI, 2019.
11. S.   N.   Nurmuhamedov.   “Ishlab   chiqarishda   xavfsizlik   madaniyatining
shakllanishi”. – Toshkent: 2020.
12. www.lex.uz   –   O‘zbekiston   Respublikasi   qonun   va   qarorlarining   rasmiy
huquqiy portali.
13. www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi sayti.
14. www.railway.uz – “O‘zbekiston temir yo‘llari” AJ rasmiy veb-sayti. 7215. www.ilo.org – Xalqaro mehnat tashkilotining rasmiy axborot portali.

Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH dagi mehnat muhofazasi boshqaruvini tahlil qilish

Купить
  • Похожие документы

  • Nam materiallami quritish uchun quritgich (barabanli, mavhum qaynash qatlamli, pnevmatik, lentali, shaxtali, purkovchi va hokazojqurilmalami hisoblash va loyihalash
  • Ичи ковак цилиндрсимон деталларга ишлов бериш
  • Traktorlar va transport vositalari
  • Zamonaviy avtomobillarning dvigatellari
  • Zamonaviy avtomobillarning asosiy uzatmasi va differensialligiga texnik xizmat ko’rsatish

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha