Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 43.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 24 Август 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Samandar Deqhonov

Дата регистрации 11 Август 2024

59 Продаж

Toshkent vohasi aholisining tarixiga oid antropogik materiallar

Купить
“ Toshkent vohasi aholisining tarixiga oid antropogik materiallar ” REJA: Kirish…………………………………………………………………………….3 I Bob. Toshkent vohasi va uning antropologiyasi haqida ………………...5-10 I.1. Toshkent vohasi haqida umumiy tushuncha………………………………..5-8 I.2. Antropologiya haqida tushuncha….. ………………………..……………..9-10 II Bob. Toshkent vohasi aholising tarixiga oid antropogik materiallar …11-21 II.1. Toshkent vohasi aholisining eng qadimgi tarixi va antropologiyasi. .........11-15 II.2. Toshkent vohasi aholisining etnik xususiyatlari (IX-XII asrlar).... ………16-21 Xulosa……………………………………………………………………….……22 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………...……………………………….….23 Ilova...………………………………………………………………………….…25 1 Kirish Mavzuning dolzarbligi: Toshkent vohasi xalqlari tarixidagi ancha qadimiy davrlar uning madaniy- tarixiy hududlarida o rganish darajasi bir xil bo lmagan oz sonli o rganilganʻ ʻ ʻ arxeologik yodgorliklar bilan ifodalanadi. Mavzuning o’rganilganlik darajasi: Ayni paytda mashhur sovet antropologlari V. V. Ginzburg va T. A. Trofimovaning O‘rta Osiyo va Qozog‘iston paleoantropologiyasiga bag‘ishlangan monografiyasi (1972) nashr etilgandan so‘ng, O‘rta Osiyo aholisini antropologik o‘rganish holatini umumlashtirgan. So nggi yillarda O rta Osiyo respublikalarida ʻ ʻ olib borilgan keng ko lamli ishlar natijasida qazilma antropologik materiallar ʻ miqdori keskin oshdi. Yuzdan ortiq yangi turli tarixiy davrlarning kraniologik materiallarini bergan yodgorliklar: mezolitdan to hozirgi kungacha. Mavzuning maqsad va vazifalari: Kurs ishining maqsadi Toshkent vohasi aholisining tarixiga oid antropogik materiallar tarixini tahlil qilishdan iborat. Bu jarayonda Toshkent vohasi va uning aholisining keyingi davrlardagi antropogik rivojlanishi to’g’risida ma’lumotlarga ega bo’lish va bu borada faoliyat yuritgan olim va tadqiqotchilar tomonidan o’rganilishini ko’rib chiqishdan iborat. Tadqiqotning nazariy va metodologik asoslari: Ilmiy ishning nazariy asosi sifatida XIX – XX asrlarda arxeologlar tomonidan amalga oshirilgan, shuningdek shu ish yuzasidan tadqiqot olib borgan tadqiqotchi olimlarning asarlari nazariy asos bo’lib xizmat qiladi. Tadqiqot ishining metodologik asoslari: Bir qator umumiy va xususiy ilmiy bilish ishlarini tashkil etadi. Asosan ilmiylik va mantiqiylik tamoyillarini ajratib ko’rsatish mumkin. Bundan tashqari obyektning kelib chiqish tarixi haqida ilgari surilgan nazariyalardagi o’zaro aloqadorlik tadqiqotning umumiy metodologik asosini tashkil etadi. 2 Kurs ishining umumiy hajmi: -Kirish; -Reja (ikki bob,bob tarkibida ikkitadan reja); -Xulosa; -Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati; -Ilova; 3 I Bob. Toshkent vohasi av uning antropologiyasi haqida I.1. Toshkent vohasi haqida umumiy tushuncha Toshkent toponimini “Tosh shahar” deb izohlaydilar. Shu so‘zda ma’lum ma’noda shahar tirixi ham o‘z aksini topgan. Uning qachon paydo bo‘lganligi aniq emas. lekin Toshkent juda qadimiy shahar ekanligi aniq. Shahar hududida tosh asriga oid buyumlar topilgan. Toshkentdagi qabristonlardan birida topilgan bronza ko‘zgular, turli mamlakatlarning tangalari shahar tarixi 2000 yildan ortiq ekanligidan darak beradi. Toshkent vohasi Tyan Shanning g‘arbiy yonbag‘irlaridan boshlanib Sirdaryo etaklariga tushadigan keng tog‘oldi tekisligining bir qismida joylashgan. Sharqda u uchta — Ugom, Piskom va Chatqol tog‘ tizmalari bilan o‘ralgan bo‘lib, bu tizmalarni shu nomlar bilan ataluvchi daryolar oqib o‘tuvchi daralar ajratib turadi. Bu daryolar qo‘shilib Chirchiq daryosini hosil qiladi. Chirchiq daryosi Chorvoq havzasining tor darasidan o‘tib, G‘azalkentdan quyiroqqa tushganda kengligi ba’zi joylarda 20 kmdan oshadigan qadimiy tekislik bo‘ylab oqadi. G‘arbda Chirchiq vodiysiga bamisoli keng amfiteatrdek Qizilqumning qaynoq nafasi uriladi. Janubiy qismida esa vodiyga kirib boruvchi Ohangaron daryosi yastangan. Ushbu tekislik shimolida joylashgan Aris daryosining vodiysi bilan birga bu tabiiy suv tarmoqlari O‘rta Osiyo dehqonchilik vohalarining chekka mintaqasini tashkil etadi. Undan shimol tomonga qarab esa, yaylovlarga boy bo‘lgan poyonsiz cho‘l yastanib yotadi. Taxminan uch ming yil ilgari Toshkent vohasida dastlabki dehqon jamoalari paydo bo‘lgan. Ular bir vaqtning o‘zida chorvachilik bilan ham shug‘ullanishgan. Tekisliklar, adirlar va tog‘ yonbag‘irlari xo‘jalik asoslarini har tomonlama rivojlantirish uchun juda qulay sharoit yaratgan. Hozir Toshkent shahri joylashgan vohadagi tabiiy suv tarmoqlari tabiiy sug‘orishga asoslangan dehqonchilikni rivojlantirish uchun imkoniyat yaratgan. Tekislikda o‘troq yashagan ilk aholi, o‘sha vaqtlarda oddiy sun’iy sug‘orish usullari bilan birga, daryo irmoqlarining botqoq joylarini ekinzorga aylantirgan va hatto toshqin suvlarni ham to‘siqlar bilan 4 jilovlab ulardan foydalangan. Sug‘orishning bunday usuli “ko‘rfazli” deb ataladi. Tabiiyki, ilk dehqonlarning qabilaviy guruhlari kechagi chorvadorlar bo‘lib, suv havzalari yaqinidagi yerlarda o‘troqlashib qolgan odamlar edi. Vohadagi dastlabki dehqonchilik Ohangaron daryosi va uning irmoqlari yoqalaridan boshlangan. Miloddan avvalgi IX-VII asrlarda hozirgi Tuyabo‘g‘iz suv ombori joylashgan yerda ilk dehqonlar zich joylashgan qo‘rg‘onchalar paydo bo‘lgan. Ularga tegishli moddiy madaniyat yodgorliklari ilk bor Burganli soyidan topilgan va Burganli madaniyati deb atalgan. Bu oddiy qo‘rg‘onlar yog‘och devorli va omonat o‘ralgan yerto‘lasimon turar-joylarni o‘z ichiga olgan. Urtadagi turar joy xom g‘ishtli devorlar bilan o‘ralgan. O‘choq va don-dun saqlanadigan o‘ralari bo‘lgan har bir yerto‘lada bitta oila yashagan bo‘lishi kerak. Qo‘rg‘onlardagi aholi loydan yasalgan tagi dumaloq idishdan foydalangan, bu idishni matoli qolipda qo‘lda yasashgan, ya’ni qum to‘ldirilgan qop loy bilan suvab chiqilgan. Quritilgandan so‘ng qum to‘kib yuborilgan, shuning uchun ham bunday idishlarning tagidagi mato izlari ko‘zga tashlanadi. Bu idishlarga naqsh solingan va kuydirilgan. Don esa tosh yorg‘uchoqlarda maydalangan. Burganli qo‘rg‘onlari aholisi metallga ustalik bilan ishlov berishgan. Ular tosh qoliplarda jezdan pichoq, o‘roq, o‘q-yoy uchlari va boshqa buyumlarni yasaganlar 1 . Qo‘rg‘onlar aholisi vaqt o‘tishi bilan ko‘payib borishiga dehqonchilik qulay imkoniyat yaratgan. Ayrim guruhlar o‘zlari yashab turgan joylarni tark etib yangi qulay hududlarni izlab ketganlar. Asta-sekin ular Qoraqulduq va Jo‘n irmoqlari bo‘ylab Chirchiq daryosi vodiysining bir qismini, janubda esa – Sirdaryo bo‘yidagi hududlarni o‘zlashtirishgan. Toshkent hududida ham shunday manzilgoh vujudga kela boshlagan. Uning harobalarini arxeologlar Toshkent shahrining Choshtepa ko‘chasidagi Shoshtepa shahristoni etagidan topib o‘rganganlar. Bu manzilgoh aholisi Jo‘n irmog‘i bo‘yida qo‘nim topgan. Irmoqning suv yuzasi deyarli qirg‘oq bilan barobar bo‘lib, suvni dalalarga qiyinchiliksiz chiqarish imkonini bergan. Toshkent hududidagi dastlabki dehqonlar ham yerto‘lalarda yashashgan. Ular 1 Alimova A.D. Toshkent tarixi(Qadim davrlardan bugungi kungacha).T,:-“Art flex”,2009. 5-bet 5 yerga tosh omochlar bilan ishlov berib, arpa va bug‘doyning yumshoq navlarini ekkanlar, hosilni esa jez o‘roqlar bilan o‘rib olishgan. Don esa, loy suvoq qilingan o‘ralarda saqlangan. Topilgan ko‘pdan-ko‘p yorg‘uchoqlar g‘alla qanday usulda yanchilganini ko‘rsatadi. Shoshtepa qo‘rg‘oni aholisi asosan qo‘y va echkilar boqib ularni tog‘ yaylovlarda o‘tlatishgan. Shuningdek, xo‘jalikda ot, eshak va tuyalardan ham foydalanilgan. Qo‘rg‘on aholisi jez bilan bir qatorda temirdan ham foydalanishni o‘zlashtira boshlab, undan ish qurollari yasalgan. Bu davrda to‘qimachilik ham keng rivojlangan bo‘lib, jun va kunjut tolasidan nafis va dag‘al matolar tayyorlangan. Burganliklar tabiat va hosildorlik kuchlariga sig‘inishgan. Bu jamiyat patriarxal- jamoaviy munosabatlar bosqichida bo‘lib, qo‘rg‘on, chamasi yagona jamoaga mos kelardi. Bu patriarxal munosabatlar ijtimoiy taraqqiyotning shunday bosqichi ediki, ular haqida zardushtiylarning muqaddas kitobi – Avestoning qadimgi qismlari orqali tasavvur hosil qilish mumkin 2 . Chirchiq daryosi havzasi O‘rta Osiyoning qadimiy dexqonchilik va shahar madaniyatlari beshiklaridan biridir. Uning hududida vohaning poytaxt markazi paydo bo‘lgan. Joydan joyga ko‘chib turgan bu markaz qadimda va o‘rta asrlarda Choch yoki Shosh, keyin esa Toshkent nomi bilan mashhur bo‘lgan. Toshkent vohasida barcha tarixiy davrlarda suv mo‘l-ko‘l bo‘lgan. Tarixan tarkib topgan kanallar tarmog‘i shaharni suv bilan ta’minlab turgan. Shu bois shahar hech qachon suv taqchilligini sezmagan. Buni o‘rta asrlardan to XIX asrgacha Toshkent to‘g‘risida yozgan mualliflar hamisha ta’kidlab kelganlar. Bu erdagi iqlim hozirgi odamlarning ajdodlari paydo bo‘lgan, ya’ni bir necha o‘n ming yil muqaddam mavjud bo‘lgan iqlimdan farq qilgan. Issiq quruq yoz bilan yillik yog‘in miqdorining asosiy qismi yog‘adigan qahraton qish almashinib turgan. Vohaning tog‘ yonbag‘irlari va tekisliklar o‘simliklarga boy bo‘lib, ibtidoiy odamlar ovlaydigan yovvoyi hayvonlar juda ko‘p edi. Ularning aksariyati, 2 Alimova A.D. Toshkent tarixi(Qadim davrlardan bugungi kungacha).T,:-“Art flex”,2009. 6-bet 6 jumladan, arxar, jayron va asl bug‘u kabi hayvonlar yaqin vaqtda yo‘qolib bitgan bo‘lsa, junli karkidon, g‘or ayig‘i, arslon singari hayvonlar esa ancha ilgari yo‘qolib ketgan. Ular haqida ibtidoiy odamlar manzillarini qazib o‘rganish chog‘ida topilgan qoldiqlar orqali ma’lumot olish mumkin. Bu yerlarda bir necha yuz ming yil avval ovchilik va termachilik bilan kun kechiruvchi ibtidoiy jamoalar g‘orlar va tog‘ bag‘ri bostirmalarini, yoki daryo sohillari va chashmalar yonidagi ochiq manzillarni egallab makon qilganlar. Bunday joylar hozirgi Toshkent shahri hududida ham mavjud bo‘lgan. Jumladan, Bo‘z suv yoqasidagi Qo‘shilish manzilgohidan birmuncha nozik ishlangan chaqmoqtoshlar, pichoqlar, bigizlar, ibtidoiy ustalar tomonidan bundan to‘qqiz ming yil avval yasalgan ov va mehnat qurollari topildi. Topilmalar orasidan yovvoyi buqa suyaklarining uchrashi, mutaxassislar fikricha, ularning o‘sha vaqtlardayoq xonakilashtirilgan deb taxmin qilishga asos bo‘ldi. Hayvonlarni xonakshtashtirish jarayoni Toshkent vohasi hududida ham kechgan. Miloddan oldingi uchinchi ming yillikdan boshlab, bu hudud dastlabki chorvadorlar tomonidan o‘zlashtira boshlashgan. Ular ish asboblari va jezdan qurollar tayyorlashni o‘rganganlar. Arxeologlar Toshkent shahri hududi va uning atrofida chorvadorning ko‘pdan ko‘p qabrlari hamda qo‘rg‘onli dahmalarini topganlar. Bu joylarda dafn etilganlarning yoniga jezdan yasalgan ish asboblari, qurollar, zeb-ziynatlar va qo‘lda yasalgan idishlar ham qo‘yilgan. Toshkent shahri hududida bunday qabristonlar xozirgi shampan vinosi zavodi yaqinidan, shuningdek, Qoraqamish arig‘i bo‘yidan topilgan. Sirg‘ali degan joyda esa dasht chorvadorlari va yilqichilarining manzili bo‘lganligi aniqlangan. Bu y erdan ish qurollaridan tashqari burama halqali jez bilaguzuklar ham topilgan 3 . I.2. Antropologiya haqida tushuncha 3 Alimova A.D. Toshkent tarixi(Qadim davrlardan bugungi kungacha).T,:-“Art flex”,2009. 7-bet 7 Antropologiya bu odamning kelib chiqishi va evolyutsiyasi, odamzod irqlarining paydo bo lishi, odamning tana tuzilishidagi normal farq-tafovut, o zgaruvchanlikʻ ʻ haqidagi fan. Antropologiya ijtimoiy fanlarga juda yaqin turadigan biologiya sohasidir. Antropologiya ga doir fikrlar bundan bir necha ming yil ilgari paydo bo lganiga qaramay, u fan sifatida faqat XIX asrning ikkinchi yarmidan shakllana ʻ boshladi. Antropologiya ning muhim sohasi odam organizmining tuzilishi va rivojlanishiga ta sir qiladigan fiziologik, biokimyoviy va genetik omillarni ʼ o rganadigan bo limi ʻ ʻ – „Odam biologiyasi“ degan umumiy nom bilan XX asr o rtalaridan boshlab rivojlandi. ʻ Odamning paydo bo lishida faqat tabiat olamining ʻ qonuniyatlarigina emas, balki ijtimoiy omillar ham muhim rol o ynagan. Odam ʻ paydo bo lgandan hozirgi holatigacha uning butun hayoti ijtimoiy jamiyatning ʻ rivojlanish qonuniyati bilan chambarchas bog langan. ʻ Antropologiya ning fan bo lib rivojlanishida tabiat va jamiyat to g risidagi fanlar ijobiy rol o ynadi. ʻ ʻ ʻ ʻ Zamonaviy fan nuqtai nazaridan aytgan-da, Antropologiya quyidagi uchta katta bo limdan ibo-rat: ʻ 1) odam morfologiyasi; 2) antropogenez; 3) irqshunoslik ya’ni etnik Antropologiya; Morfologiya odamning jismoniy tuzilishidagi belgilarning yosh, jins, kasb va tashqi sharoitga qarab o zgarishini tushuntirib beradi. Irqshunoslik odamzod ʻ irklarining kelib chiqish davri va sabablarini, ularning Yer yuziga tarqalishini izohlab, etnogenez muammolarini еchishga ham o z hissasini qo shadi. ʻ ʻ Antropologiya o zining turlicha tekshirish usullariga (antropometriya, ʻ osteometriya, kraniometriya) va ko p xil asboblariga ega. ʻ Antropologiya biologiya fa-nining faqat nazariy sohasi bo libgina qolmay, amaliy ahamiyatga ega bo lgan ʻ ʻ sohasi hamdir. Uning dalillaridan ko p sohalarda, jumladan tibbiyotning har xil ʻ sohalarida (mas, odamning jismoniy o sishini o rganishda), shuningdek sud ʻ ʻ ekspertizasida foydalaniladi.Turkiston o zining geografik o rniga ko ra uzoq ʻ ʻ ʻ o tmishda murakkab irqiy va etnik jarayonlarni boshidan kechirgan, shuningdek ʻ 8 qo shni xalqlarning ham ta-rixiy taqdirlarini belgilab berishda katta rol o ynagan.ʻ ʻ Bu o lka, xususan O zbekiston xalqlarini antropologik jihatdan o rganish o’tgan ʻ ʻ ʻ asrning 20-yillarda rivojlandi. Bu ishda O rta Osiyo davlat universiteti ʻ antropologiya kafedrasi asoschisi va doimiy rahbari L. V. Oshaninning xizmati katta bo ldi. Uning rahbarligida Turkiston bo ylab 29 antropologik ekspedi-siyalar ʻ ʻ uyushtirildi. L. V. Oshanin va uning shogirdlari (V. Ya. Zezenkova, Q. N. Najimov)ning sa y-harakatlari natija-sida Turkiston antropologik jihatidan 3 ʼ viloyatga ajratildi. Amudaryo va Sir-daryo oralig ida yashovchi o zbeklar va to- ʻ ʻ jiklar еr yuzidagi mavjud uch irqning (yevropeoid, negroid va mongoloid) biri – yеvropeoid irqining „O rta Osiyo ikki daryo oralig i tipi“ga mansub deb topildi. ʻ ʻ Moskvalik antropolog A. I.Yarxo bu irqni „Pomir-Farg ona tipi“ deb atadi. ʻ Farg ona vodiysidagi Selungur va Surxondaryodagi Teshiktosh g orlaridan ʻ ʻ topilgan qadimgi ajdodlarimiz qoldiqlari tufayli O zbekiston Afrika va Old Osiyo ʻ hududlari bilan bir qatorda, hozirgi zamon odamlarining paydo bo lishi jarayoni ʻ yuz bergan hududlar tarkibiga kiritildi va bu xulosa fanda uzil-kesil isbotlangan. O zbek xalqiga xos „O rta Osiyo ikki daryo oralig i tipi“ning shak-llanish davri, ʻ ʻ ʻ makoni va tarixi masalalarida fanda yaqingacha yagona fikr yo q edi. Bir guruh ʻ olimlar bu irqiy tip bundan 6 – 8 ming yil ilgari shakllandi desa, boshqa bir guruh mutaxassislar bu voqea bundan 3 ming yil ilgari sodir bo ldi deyishdi. Uchinchi ʻ guruh olimlari esa uni XVI asrda shakllandi deb hisoblar edilar. O zbek ʻ antropologlari (T. Xo jayov)ning uzoq yillik izlanishlari natijasida, juda boy ʻ antropologik materiallar asosida bu tip bundan 2200 – 2300-yil ilgari shakllana boshlaganligini isbotladilar 4 . 4 https://uz.wikipedia.org/wiki/Antropologiya 9 II Bob. Toshkent vohasi aholising tarixiga oid antropogik materiallar II.1. Toshkent vohasi aholisining eng qadimgi tarixi va antropogiyasi Toshkent vohasi aholisining tarixi doimo Sirdaryoning yuqori oqimidan to deltasigacha bo lgan butun uzunligi bo ylab joylashgan xalqlar va madaniyatlarʻ ʻ taqdiri bilan uzviy bog liq bo lgan. Antik davrdan ya’ni miloddan avvalgi IV asr - ʻ ʻ milodiy IV asrlardan to hozirgi davrgacha bu etnomadaniy munosabatlarni yozma manbalarda va yaxshi o rganilgan arxeologik majmualar materiallarida kuzatish ʻ mumkin. G'arbiy va Shimoliy Farg'onaning tog'li va tog' oldi hududlari, qadimgi mualliflarning fikricha, sak qabilalarining - "skif cho'li" - (Saka para Sugdam) - Daxov va saka amirgilarining siyosiy va iqtisodiy manfaatlari doirasiga kirgan. Bular miloddan avvalgi II asrga oid arxeologik tadqiqotlar natijalari bilan tasdiqlangan, Qangyu davlati tarkibiga kirdi 5 . Sirdariyning o rta va quyi oqimi ʻ hududlari o sha davrdan boshlab, hech shubhasiz, tadqiqotchilar tomonidan asl ʻ Qangyu o lkalariga tegishli. ʻ Boshqa yana bir qadimiy manbalar Sirdaryo havzasini sak qabilalari tarqalgan hududlardan deb hisoblaydi. Bu joylar Yevrosiyodagi skif qabilalarining ulkan hududlarining bir qismi bo‘lgan. “Tarix otasi” – yunon tarixchisi Gerodot miloddan avvalgi V asrda “Saklar – skiflardir”, — deb ta’kidlagandi. “Sug‘diyona ortida (Zarafshon vodiysi va Sirdaryoning so‘l qirg‘og‘i), saklar yashaydi, ular o‘q- yoy bilan jang qilishadi, dunyoda eng mohir merganlardan hisoblanishadi, o‘q- yoylarini behuda otmaydilar”, – deya qo‘shimcha qiladi Dionisiy Perioget. Yaksart ortidagi saklar to‘g‘risida Strabon va Pliniy ham ma’lumot berganlar 6 . Qadimgi fors bitiklari saklarning bir necha guruhlarini eslatadi. Ular qatoriga Sirdaryo orti “tigraxauda saklari” (nayza qalpoqli saklar), yoki “xaomavarga saklari”, marosim-tantanalariga mast qiladigan xaoma ichimligi tayyorlovchi saklarni qo‘shadilar. Zardushtiylarning muqaddas kitobi – Avestoda Yaksart ortidagi saklar “qudratli turlar” deb atalgan. 5 Baratov, 1991. B. 18–23 6 Alimova A.D. Toshkent tarixi(Qadim davrlardan bugungi kungacha).T,:-“Art flex”,2009. 9-bet 10 Qadimgi mualliflar Yaksart daryosini janubdagi sug‘diylarni shimoldagi saklardan ajratib turuvchi chegara deb ko‘rsatganlar. Lekin o‘troq dehqon hamda shaharliklardan farqli ravishda saklar ko‘chmanchi hayot tarzida kun kechirganligini uqtirganlar. Aholining muqim o‘troqlashishi, doimiy qo‘rg‘onchalarning paydo bo‘lishi – odatda shaharga o‘tishning boshlanishi hisoblanadi. Ammo Toshkent shahri hududidagi Burganli qo‘rg‘onchasi rivojlanib shaharga aylana olmagan. Ohangaron daryosi vohasidagi manzilgohlarda ham shu holat ro‘y berdi. Odamlar tashlab ketgan bu manzilgohlar miloddan avvalgi V - IV asrlargacha xarobaga aylandi. O‘z navbatida arxeologik qazish ishlarida aniqlangan bu fakt yozma manbalarga mos keladi. Manbalar taxminan ana shu davrda xalqlarning Yevrosiyo dashtlarida bir joydan ikkinchi joyga tinimsiz ko‘chishi boshlaganligidan dalolat beradi. Natijada, saklarning ko‘p jihatlari yaqin, shu bilan birga ayrim farqlari bo‘lgan bir qancha madaniyatlari aro qo‘shilish, chamasi, qabilaviy xilma xillikka muvofiq kechdi. Burganlilarning ma’lum qismi sak qabilalariga singisha borib, ko‘chmanchi chorvador xo‘jalikka o‘tdi. Ularga xos madaniyat Oroldan boshlab, Sirdaryoning butun o‘ng sohilida va u yog‘iga Oltoy hamda Sharqiy Turkistongacha hududlarda keng yoyildi. Saklar madaniyatining Shoshtepadagi o‘rnini sakcha usuldagi ayrim sopol idishlargina emas, balki bu madaniyatlarga xos bo‘lgan buyumlar ham tasdiqlaydi. Jumladan, jezdan ishlangan halqasimon suvlik topilmasi bunga misol bo‘ladi. Bunday idishning Yevrosiyo dashtlarida miloddan avvalgi VIII asrdan paydo bo‘lganligi qayd etiladi. Jez buyumlar miloddan avvalgi VI-V asrlardan boshlab keng tarqalgan. Bu davr so‘ngida o‘q-yoyning uch parrakli jez uchi ham paydo bo‘lib, u Burganli qo‘rg‘onchasi ostidagi aralash qatlamdan topilgan 7 . Keyinchalik Toshkent vohasiga ham yangi qabilalar kirib kelgan. Ularning faol kirib kelishi, ayniqsa, miloddan avvalgi III asrdan Sirdaryo orti mintaqalarida kuzatiladi. Shoshtepadagi Burganli qo‘rg‘onining nurab ketgan xarobalari qandaydir kelgindi guruhlar tomonidan faqat o‘sha kelgindilarga xos ko‘mish odati 7 Alimova A.D. Toshkent tarixi(Qadim davrlardan bugungi kungacha).T,:-“Art flex”,2009. 10-bet 11 amal qiladigan qabristonga aylangan. Qabrlarni tadqiq qilgan arxeologlar dafn buyumi sifatida qabrga qo‘yilgan narsalarni topdilar. Bunday jez oynalar, to‘qalar, zeb-ziynatlar, temir pichoqlar Janubiy Uralbo‘yi, Volgabo‘yi va Orolbo‘yida yashashi aniqlangan sarmatlarning arxeologik madaniyatlariga xos buyumlarga ko‘p jihatdan o‘xshaydi. Shoshtepada yashagan kelgindi ko‘chmanchilarning bu guruhlari yuqorida ko‘rsatilgan hududlarda ilgari yashagan qabilalar uyushmasidan kelib chiqqan bo‘lishi mumkin. Begona qabilalarning vohaga kirib kelishi to‘g‘risidagi ma’lumotni, bizningcha, ular o‘zlari bilan “o‘z” idishlarini olib kelganligi fakti ham tasdiqlaydi. Vohalar chegarasida yashagan ko‘chmanchilar esa odatda, o‘troq aholi tomonidan yasalgan sopol idishlardan foydalangan. Masalan, Janubiy Uralbo‘yidagi aniqlangan topilmalar Uralbo‘yi va Kaspiybo‘yi ko‘chmanchilarining O‘rta Osiyo zonalari chegaralaridagi dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi aholi bilan yaqin aloqalari bo‘lganligini ana shu vohalarga xos buyumlarining topilishi isbotlaydi. Begona qabila guruhlarining O‘rta Sirdaryo hududiga kirib kelishini saklarning odatlari va jihozlaridan keskin farq qiluvchi Shoshtepada aniqlangan qabrlarning mavjudligi bilan izohlash mumkin. Qadimda ham, o‘rta asrlarda ham xalqlarning keng miqyosda ko‘chib yurishi hamisha iqlim va tabiiy sharoitlarning o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lganligi aniqlangan. Shu narsa kuzatilgan-ki, miloddan avvalgi V-IV asrlarda Janubiy Uralbo‘yida chorvadorlarning hayot kechirishi uchun qulay bo‘lgan shart-sharoitlar vujudga kelgan. Bu tadqiqotchilar fikriga ko‘ra, bu yerda turli qabilalar to‘planishi sabablaridan biri bo‘lgan, bu qabilalar umumiy sarmatlar nomi bilan mashhur bo‘lgan. Ko‘chmanchilarning to‘planishi demografik portlashga olib keldi. Bu hol, chamasi, sarmatlarning miloddan avvalgi IV asr oxiridan boshlab nafaqat g‘arbga Volga, Kavkaz va Don tomonga, shu bilan birga janubi-sharqqa ham to‘lqinsimon bo‘lib, turli yo‘nalishlar bo‘yicha ko‘chishiga olib keldi. Sarmatlar tarixini o‘rgangan ko‘pchilik tadqiqotchilar sarmatlarning qandaydir qismi sharqdan 12 kelgan qabilalar bilan birgalikda O‘rta Osiyodagi voqealarda qatnashgan, deb hisoblaydilar. Bir qator tadqiqotchilarning qabilalarning bu qismini manbalarda eslatiladigan dahlar bilan bog‘liq degan nuqtai nazarini qabul qilish mumkin. Dahlarning qudratli birlashmasi milodgacha bo‘lgan IV asrga kelib Uralbo‘yi va Orolbo‘yi dashtlarida yetakchi mavqeini egallagan edi 8 . Dahlar to‘g‘risida miloddan avvalgi 1-ming yillik o‘rtalarida Gerodot, shuningdek, Eron manbalari eslatadi. Aleksandr Makedonskiy (Iskandar Maqduniy) yurishlari tarixchilari dahlarni makedoniyaliklarga qarshi janglarda Doro qo‘shinlari tarkibida jang qilgan daylar deb atashadi. Dahlarning zirhli suvoriylari, aslahalar ortilgan bargustuvon yopinchiqli otlarda Doroning sara otliq askarlarini tashkil qilgan. Ular Aleksandrning otlik avangardi qatorida Hindistonga yurishida ham ishtirok etishgan. Manbalar (Strabon) daylarning dastlab yashagan hududi Oroldan shimoli va Sirdaryo bo‘ylari ekanligini aniqlagan. Bu yerlarning anchagina qismi endilikda savromat va sarmat madaniyatlari yodgorliklari sifatida ma’lum. Avestoda dahlar sayrim – savromat va turlar bilan birga eslatilgan. Bundan ularning hammasi qachonlardir qo‘shni bo‘lganligini anglash mumkin. Manbalar, dahlar boshchiligidagi qabilalar birlashmasi – konfederatsiyaga kirgan qabilalar haqida bir qadar mufassal ma’lumot beradi. Ana shu vaqtdan boshlab, dahlar ittifoqidagi qabilalarning bir qismi dastlab yashab turgan hududlarini tark etishgan 9 . Ayrim tadqiqotchilar, Chirikrabot madaniyati vakillarini dahlar bilan bog‘lashadi. Sirdaryo irmoqlari tarmoqlanadigan qismida vujudga kelgan bu madaniyat miloddan avvalgi V asr oxiri – II asrga oid deb belgilangan. Bu irmoqlar quriy boshlagach, xo‘jaligining asosini tashkil qiluvchi dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullangan aholi qulay joylarni izlab, bu yerlarni tashlab keta boshlagan. Arxeologik ma’lumotlarga ko‘ra, dahlarning ko‘pchilik qismi ko‘chib yuruvchi chorvador-ko‘chmanchilar bo‘lgan. Ayrimlari esa – o‘troq va yarimo‘troq xo‘jalik 8 Alimova A.D. Toshkent tarixi(Qadim davrlardan bugungi kungacha).T,:-“Art flex”,2009. 11-bet 9 Alimova A.D. Toshkent tarixi(Qadim davrlardan bugungi kungacha).T,:-“Art flex”,2009. 12-bet 13 yuritishgan va shahar manzilgohlari yaratish tajribasi bilan ham tanish bo‘lgan, degan xulosa chiqarish mumkin. Aleksandrning Sug‘diyonada Spitamen bilan olib borgan janglarida dahlar Spitamenning ittifoqchisi sifatida eslatiladi va manbalarda ko‘chmanchilar deb ko‘rsatiladi. Bu ko‘chmanchilarning Yaksart atroflarida to‘planishi ularning janubga ketishi bilan bog‘liq. Ko‘chmanchilarni qisuvga olish maqsadida lashkarboshi Demodamning ularga qarshi harbiy ekspeditsiyasi uyushtirilgan deyish mumkin. Ekspeditsiyaga sulola asoschisi Salavk I va Sharqda u bilan birgalikda hukmronlik qiluvchi o‘g‘li Antiox I jo‘natilgan. Harbiy ekspeditsiya ayrim tadqiqotchilar fikriga ko‘ra, miloddan avvalgi IV-III asrlar o‘rtasida yoki ayrimlar hisoblashicha, miloddan avvalgi 293 va 281 yillar o‘rtasida amalga oshirilgan. Demodam Yaksart daryosidan kechib o‘tgan va “yovvoyi”larni vaqtincha chekintirishga muvaffaq bo‘lgan. O‘z g‘alabalari sharafiga quyosh xudosi Apollonga qurbonliklar qilgan. Shu joyda, Yaksartorti Antioxiya shahriga ham asos solingan. Chamasi, miloddan avvalgi III asrdan Toshkent vohasiga eng qudratli qadimgi konfederatsiyalardan biri bo‘lgan dahlar birlashmasiga kiruvchi qabilalar guruhi kirib kela boshlagan. Bu ko‘chmanchilar shu joylarda bo‘lganligi haqida o‘z izlarini qoldirishgan. So‘ng janub tomonga – Amudaryoning o‘rta oqimigacha borishgan. Miloddan avvalgi II asrga oid Babashov qabristonidagi qabrlar ichidan ko‘chib kelgan qabilalarga xos moddiy madaniyat majmuasidan tuyaga muqaddas hayvon sifatida sig‘inish ashyosi aniqlangan. Shoshtepa qabristonidan asosiy artefakt hisoblanuvchi yotgan holdagi tuya tasviri tushirilgan to‘qaning topilishi uning Babashov qabristonida va quyi Don hamda Qora dengiz bo‘yidagi Dones hududida miloddan avvalgi III-II asrlardagi dafn odatlariga o‘xshashligi aniqlangan. Bu hol etnik-qardosh qabilalarning keng hudud bo‘ylab harakatlanganligidan dalolat beradi. Bu qabilalar Toshkent vohasi orqali o‘tib, 14 keyingi davrlarda ham davom etgan dasht xalqlarining ko‘chib yurishini boshlab berdi 10 . II.2. Toshkent vohasi aholisining etnik xususiyatlari (IX-XII asrlar) Toshkent vohasi IX-XII asrlarda Movarounnahrdagina emas, balki musulmon olamida ham salohiyatli hisoblangan. Bu davrda Movarounnahrning iqtisodiy — ijtimoiy hayoti va aholi o‘rtasida sodir bo‘lgan etnik jarayonlar Sirdaryo sohillari va mazkur daryoning shimolidagi hududlari bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan. Chunki tarixiy manbalarda turli davrlarda Choch, Shosh va Toshkent deb nomlangan voha Movarounnahrning Buxoro, Samarqand, shuningdek Qashqadaryo va Surxondaryo vohalarini Yettisuv va Sharqiy Turkiston shaharlari bilan aloqalarida muhim o‘rinda turgan 11 . Mumtoz sayyoh va geograf Istahriy (850-934) ma’lumoticha, IX-X asrlarda Shosh Movarounnahrning yirik iqtisodiy va madaniy viloyatiga aylangan. Shosh shaharlari dasht va tog‘ tumanlariga boriladigan tranzit yo‘llarda joylashgan edi. Bu karvon yo‘llari Buxoro va Samarqandni, Shosh va Iloq markazlarini Farg‘ona vodiysi bilan bog‘lagan. O‘rganilayotgan davrda vohaning qishloq aholisi asosan dehqonchilik bilan shug‘ullanib kelgan. Shosh vohasi xo‘jaligida chorvachilik ham muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Shaharlar va yirik qishloqlar aholisi hayotida hunarmandchilik asosiy o‘rinni egallagan. Shosh va Iloq vohalarida qadimdan hunarmandchilik birmuncha rivojlangan edi. O‘rta asrlar davomida hunarmandchilikning turli sohalari (kulolchilik, temirchilik, zargarlik va boshq.) keng taraqqiy etgan. Hunarmandchilikka kerakli xomashyolarning ko‘pchiligi Shosh va Iloq vohalarining o‘zida mavjud bo‘lgan. Bu davrda Shosh vohasida tashqi savdoning rivoj topishida Buyuk Ipak yo‘lining ahamiyati juda katta bo‘lgan. Ipak yo‘lining tarmoqlari Shosh va Iloq vohalaridan o‘tgan. Bu yo‘l orqali mahalliy aholi sharqda Xitoy bilan, shimoli — g‘arbda 10 Alimova A.D. Toshkent tarixi(Qadim davrlardan bugungi kungacha).T,:-“Art flex”,2009. 13-bet 11 Mavlonov O‘. Markaziy Osiyoning qadimgi yo‘llari. Toshkent: Akademiya, 2008. 166-bet 15 Sirdaryoning quyi oqimlari, Orol dengizi va Volga bo‘ylaridagi xalqlar bilan, g‘arbda esa Movarounnahr orqali Afg‘oniston, Hindiston, Eron va Old Osiyodagi barcha yirik mamlakatlar bilan doimiy aloqada bo‘lishgan. Manbalarda Shosh viloyatida 30 ga yaqin, Iloqda 13 ta yirik shahar mavjudligi qayd etilgan. Arab geograflari Shoshda 25 yoki 27 ta, Iloqda 13 ta shahar mavjudligi haqida ma’lumot berishgan. Istahriy Shoshda 27 ta, Iloqda 14 ta shahar borligini qayd etgan. Arab geografi Al-Muqaddasiy (940-1000) esa Shoshda 34 ta, Iloqda 14 ta shahar mavjudligini ta’kidlagan. Vohaning qulay geografik va xalqaro savdo yo‘llari kesishgan hududda joylashganligi uning iqtisodiy-madaniy jihatdan gullab-yashnashiga yordam bergan. IX-XII asrdagi yuksalish keng miqyosdagi savdo-iqtisodiy va madaniy taraqqiyotga yo‘l ochgan. X asr oxiri - XII asr o‘rtalarida Shosh Qoraxoniylar davlati tarkibiga kirgan. Bu davrdan boshlab Shoshda turkiy tilning mavqei ancha oshgan. XI asrdan boshlab shahar yana bir yangi nom bilan - Toshkent deb atalgan. Shahriston va arkka ega bo‘lgan bu shahar IX- XII asrlarda nafaqat vohaning ma’muriy markazi, shu bilan birga Movarounnahrning savdo - hunarmandchilik va madaniy markazlaridan biri sifatida ham nom qozongan edi. 1214-1215 yillarda Muhammad Xorazmshoh Shoshni Qoraxoniylardan tortib oladi. Qoraxitoylar qo‘shini hamda naymanlar xoni Kuchuk bilan jang qiladi. Shaharni dushman qo‘liga o‘tib ketmasligi uchun aholini ko‘chiradi va shaharga o‘t qo‘ydiradi. 1220 yilda Chingizxon qo‘shinlari ko‘chmanchi qabilalar va Xorazmshoh qo‘shinlaridan ancha xarobazorga aylangan Shoshni qarshiliksiz istilo qilishadi. Voha aholisining etnik xususiyatlariga to‘xtaladigan bo‘lsak, ilk o‘rta asrlarda Choch vohasiga turkiy etnik qabilalarning kelishi, ayniqsa Chochning Turk 16 hoqonligi tarkibida bo‘lishi, uning madaniyati rivojiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Bu jarayon ushbu makonda turk-sug‘diy etnomadaniy hududning shakllanishiga olib kelgan. Choch eroniy tilli aholining turkiylashish jarayoni jadal kechgan maskanga aylanadi. Bu jarayonlar ayniqsa arxeologik materiallarda yaxshi kuzatiladi va yozma manbalar orqali ham tasdiqlanadi 12 . Movarounnahr va unga tutash mintaqalarda mahalliy sug‘diy va turkiy (xu, di, rung, hunn, turo qabilalari) aholidan tashqari VI-VIII asrlarda kelib o‘rnashgan turkiy etnik guruhlar shunchalar ko‘p ediki, ularning nomlari yozma manbalarda az, uz, arg‘un, tuxsi, yag‘mo, dug‘lat, qarluq, chig‘il, xalach, turkash, qang‘li, qipchoq, o‘g‘uz va boshqalar ko‘rsatilgan. Ularga qadar ham, masalan, xiyoniylar bilan birga hunn, az, uz, tuxsi, turk, kaltatoy, musobozori kabi turkiy qabilalar kirib kelishgan. Ularning aksariyati O‘rta Osiyoning Amudaryogacha bo‘lgan hududlariga joylashib, mahalliy aholi bilan aralashib yashashgan 13 . Arablarning O‘rta Osiyoga kirib kelishi turkiy qavmlarning mintaqa ichki tumanlariga jadal kirib kelishini vaqtincha to‘xtatgan. Natijada ungacha bu еrga kirib kelgan turkiy qavmlarning mahalliy aholi bilan aralashuvi kuchaydi. Ayniqsa bu jarayon Movarounnahrning shimoliy va sharqiy mintaqalarida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bu hududda VIII-IX asrlarda turkiy nomdagi shaharlar barpo etilgan. Masalan, Shosh vohasining Angren daryosi havzasida Abrliq, Namudliq kabi kon sanoati shaharlari qad ko‘targan 14 . Ila va Sirdaryo oralig‘idagi mintaqalarning eng qadimgi aholisi xun, usun, qang‘ar (qang‘li), pecheng va boshqalardan iborat bo‘lgan. Bularning keyingi avlodlari qarluqlar davrida ham (qang‘ar (qang‘li), uyshun, pecheneg) saqlanib qolgan edi. VI-VIII asrlarda Sirdaryoning o‘rta va quyi oqimlarida qang‘lilar bilan bijanaklar ham yashashib, ular bilan qabila ittifoqiga kirgan edi. Shu davrda o‘g‘uz, qarluq, chig‘il, xalach, yag‘mo qabilalari, IX-X asrlarda esa qipchoqlar va uyg‘urlar kelib joylashishgan 15 . 12 Asqarov A. O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi. Toshkent: Universitet, 2007. 44-bet 13 Asqarov A. Ko‘rsatilgan asar. 260-bet 14 Asqarov A. Ko‘rsatilgan asar. 248-bet 15 Shoniyozov K. Qarluq davlati va qarluqlar. Toshkent: Sharq, 1999. 37-bet 17 IX-XII asrlarda Shosh vohasi qishloq va shahar aholisi tili jihatidan turk yoki tojiklarga mansubligi haqida aniq ma’lumotlar uchramaydi. Lekin Sirdaryoning o‘rta oqimida qadimdan qang‘arlar – qirg‘izlar, xunlar, usunlar kabi turkiy xalqlar, etnik guruhlar yashab kelishgan. Ko‘rinadiki, Shosh va Iloq vohalari aholisining aksariyat qismi turkiy tilli xalqlardan iborat bo‘lgan deyish mumkin. Tabiiyki Chirchiq va Iloq daryolari vodiylarida sug‘diylar ham istiqomat qilishgan. Shosh va Iloq vodiylari atroflaridagi tog‘ va cho‘llarda o‘troq va yarim ko‘chmanchi turk qabilalari o‘rnashgan. Istahriy Iloq (Ohangaron) daryosi Turkistondan boshlanishini qayd etgan. Ibn Havqal (vaf. 976) ham bu daryoni Turkiston еrlaridan oqib kelishi haqida ma’lumot bergan. Iloq daryosining yuqori qismlari Qurama va Chotqol tog‘larining tutashgan hududlaridan boshlangan. Demak, Qurama tog‘ining yuqorisidan Chotqol tog‘ining o‘rta qismlarigacha bo‘lgan hududlar turkiy qabilalarga qarashli bo‘lgan. Muarrix Tabariyning (863-923) ma’lumotiga ko‘ra VII-VIII asrlarda Shosh vohasi aholisining asosiy qismini turkiy qabilalar tashkil etgan 16 . Chirchiq (Paroq) daryosining bir o‘zani Biskam (Piskam) dan, ikkinchi tarmog‘i Chitgil (Chaqal), Jidgil, ya’ni Chotqoldan iborat edi. Chotqol tog‘i nomini turklarning chigil qabilasi nomidan olingan deb ham faraz qilinadi. “Hudud al-olam”da (982) Paroq (Chirchiq) daryosining yuqori qismi Qarluq tog‘idan boshlanadi, deyilgan. Ma’lumki, chig‘illar Qarluq ittifoqidagi qabilalardan birining nomidir. Manbalardagi ma’lumotlar Tangritog‘ (Tyanshan) ning ma’lum qismi Qarluq, Chotqol tog‘i esa Chig‘il deb atalgan bo‘lishi kerak. Bu tog‘larning eng yuqori qismida Hazlajiya turklari yashashgan. Arab manbalarida qarluqlar ko‘pincha “Xarauj”, “Xarluj” tarzida berilgan. Ko‘rinib turibdiki, Ibn Xavqal va “Hudud al-olam” ma’lumotlari bir-birini to‘ldiradi. Chirchiq daryosi irmog‘idan boshlangan tog‘ni Qarluq nomi bilan 16 Asqarov A. Ko‘rsatilgan asar. 249-bet 18 atalishiga shubha qilmaydi. Yuqorida ta’kidlanganidek “Hudud al-olamda” Paroq (Chirchiq) daryosi Qarluq tog‘idan boshlanishiga asoslanib, shuni ta’kidlash joizki, Qurama - Chotqol - Pskom tizma tog‘idan Tangritog‘ (Tyanshan) ning shimoli va g‘arbiy qismlari va turkiy tilli qarluq va chig‘il qabilalarining ma’lum qismi yashagan vohaning Piskent, Parkent tumanlarida ham qarluqlar ko‘pchilikni tashkil etishgan 17 . IX asrda Keles cho‘lida, Ohangaron va Chirchiq vodiylarida, Chotqol va Ugom tog‘lari bag‘irlarida o‘g‘uzlarning ayrim guruhlari hamda qarluq qabilalari istiqomat qilishgan 18 . Bu etnik guruhlar islom dinini qabul qilishgach, Somoniy hukmdorlari ruxsati bilan vodiyga kelib o‘rnashishgan. O‘g‘uzlar VIII - IX asrlarda Sirdaryo bo‘ylarida yashashgan. IX asr oxiri - X asr boshlarida hududda birinchi O‘g‘uz davlati vujudga kelgan 19 . O‘g‘uzlarning ayrim guruhlari Keles cho‘li, Angren va Chirchiq daryolari vodiylarida, Chotqol va Ugom tog‘ oldi tumanlarida istiqomat qilishgan. Ularning musulmon dinini qabul qilgan qismi Shosh viloyatining qishloq va shaharlarida turishgan. Masalan, o‘g‘uzlar Biskent (Piskent) da qarluqlar bilan birgalikda yashashgan. O‘g‘uz va qarluq guruhlarining vodiyga kelishi bilan bu hududda turkiy tilli aholining soni birmuncha oshgan. K. Shoniyozovning yozishicha, qarluqlarning ba’zi guruhlari Shosh vohasiga VIII asr boshlaridayoq kelishgan. Qarluqlarning bu qismi allaqachon o‘troqlashib, Shosh vohasidagi turkiy tilli aholining qadimiy qatlamlari bilan aralashib ketgan. Sirdaryoning o‘ng qirg‘og‘i quyi havzasida yashovchi arg‘unlarning ayrim guruhlari VIII-XII asrlarda Shosh – Toshkent vohasiga ko‘chib kelib, mahalliy aholi bilan aralashgan va aksariyat qismi o‘troqlashgan 20 . Shuningdek, Shosh vohasiga turkeshlar va uyg‘urlar ham kelib o‘rnashishgan. 17 Shoniyozov K. Qarluq davlati va qarluqlar. 141- bet 18 O ‘ sha asar . 74- bet 19 Агаджанов С. Г. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии ИХ-ХИИ вв. Ашхабад, 1969. С.128 20 Asqarov A . Ko ‘ rsatilgan asar . 261- bet 19 IX-X asrlarda mahalliy hokimiyat forsiyzabon Somoniylar qo‘lida bo‘lsa ham, Movarounnahrning shimoliy, shimoli-sharqiy va shimoli-g‘arbiy hududlarida, jumladan Shosh vohasida o‘zbek elatining turkiy asosi shakllangan edi. Bu davrda o‘g‘uzlar bilan bir vaqtda kelgan guruhlar islom dinini qabul qilishgan bo‘lishsada, lekin o‘zlarining etnik xususiyatlarini saqlab qolishgan edi 21 . Chingizxon imperiyasi tanazzulga uchrab, Chig‘atoy davlati vujudga kelgach, uni harbiy jihatdan himoya qilish uchun har biri ming uyli turk-mo‘g‘ullar qabilalari O‘rta Osiyo hududlariga kelishgan. Ular barlos, jaloyir, qovchin va orlot qabilalari edi. Jumladan, jaloyirlar Toshkent vohasining Angren havzasiga kelib o‘rnashishgan 22 . Xulosa Xulosa qilib aytadigan bo ’ lsak, Toshkent vohasi aholisining antropogik jarayonlari juda ko ’ p . Chunki Toshkent ko ’ p davlardan berida ham siyosiy ham iqtisodiy ham madaniy markaz bo ’ lib kelmoqda . Xullas, IX-XII asrlarda Movarounnahrda iqtisodiy va madaniy jihatdan taraqqiy etgan Shosh, Toshkent vohasida o‘ziga xos, 21 Shoniyozov K . O ‘ zbek xalqining shakllanish jarayoni . Toshkent: Sharq, 2001. 222-223-betlar 22 Asqarov A. Ko‘rsatilgan asar. 254-bet 20 nihoyatda qizg‘in etnik jarayonlar sodir bo‘lib, turkiy tilli va forsiyzabon turg‘un aholi o‘troq, yarim o‘troq va ko‘chmanchi tarzda yashab, o‘zbek elatining shakllanishiga o‘zlarining salmoqli hissalarini qo‘shib, o‘zbek xalqining etnik tarkibidagi eng asosiy komponentlar sifatida salohiyatli o‘ringa ega bo‘lishgan. Toshkent vohasi aholisining antropogik joylashuvi jihatidan qadimga ya’ni saklar yoki dahlar davrlaridan boshlab ularning rivojlanish vaqtigacha bo’lgan davrlarni o’rganib chiqdik. Voha aholisining kelib chiqishi yoki ko’chib kelishi natijasida turli xil etnik gruhlarning tashkil topishi o’z navbatida antropogik jarayonni o’zida mujjasam etadigan bir yo’nalishga kiradi. Bu bilan Toshkent vohasi aholisining tarixi doimo Sirdaryoning yuqori oqimidan to deltasigacha bo lgan butun uzunligiʻ bo ylab joylashgan xalqlar va madaniyatlar taqdiri bilan uzviy bog liq ʻ ʻ bo lganligini yana bir bor arxeologik izlanish va qazish ishlari bilan o’z yechimini ʻ topgan. Antik davrdan ya’ni miloddan avvalgi va milodiy asrlardan to hozirgi davrgacha etnomadaniy munosabatlarni yozma manbalarda va yaxshi o rganilgan ʻ arxeologik majmualar materiallarida kuzatish mumkin. Bunga yana bir misol qilib, G'arbiy va Shimoliy Farg'onaning tog'li va tog' oldi hududlari yashovchi sak qabilalarining - skif cho'li - Saka para Sugdam - Daxov va saka amirgilarining siyosiy va iqtisodiy manfaatlari doirasiga kirgan. Xulosa qilib aytsak, Toshkent vohasi aholisining antropogik rivojlanishi tarixiga oid materiallar Sirdaryo havzasiga borib taqaladi. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Alimova A.D. Toshkent tarixi(Qadim davrlardan bugungi kungacha).T,:-“Art flex”,2009. 21 2. Baratov, 1991. B. 18–23 3. Mavlonov O‘. Markaziy Osiyoning qadimgi yo‘llari. Toshkent: Akademiya, 2008. 166-bet 4. Asqarov A. O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi. Toshkent: Universitet, 2007. 44-bet 5. Asqarov A. Ko‘rsatilgan asar. 260-bet 6. Asqarov A. Ko‘rsatilgan asar. 248-bet 7. Shoniyozov K. Qarluq davlati va qarluqlar. Toshkent: Sharq, 1999. 37-bet 8. Asqarov A. Ko‘rsatilgan asar. 249-bet 9. Shoniyozov K. Qarluq davlati va qarluqlar. 141- bet 10. O ‘ sha asar . 74- bet 11. Агаджанов С. Г. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии ИХ-ХИИ вв. Ашхабад, 1969. С.128 12. Asqarov A. Ko‘rsatilgan asar. 261- bet 13. Shoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. Toshkent: Sharq, 2001. 222-223-betlar 14. Asqarov A. Ko‘rsatilgan asar. 254- bet 15. Ошанин Л. В., Антропологический состав населения Средней Азии и этногенез её народов, ч. 1 – 3, Ереван, 1957 – 59 (Труди Среднеаз. Гос. университета, Нов. сер, вип. 96 – 98; Историческийе науки кн. 16 – 18); 16. Xo ʻ jayov T . K ,., Xo ʻ jayova G . K ,., O ʻ zbek xalqining antro - pologiyasi va etnik tarixi , T ., 1995; 17. Материали к этнической истории населения Средней Азии, T ., 1986. Internet ma’lumotlari https://uz.wikipedia.org/wiki/Antropologiya 22 http://www.hozir.org/oliy-va-orta-maxsus-talim-vazirligi-namangan-davlat- universite.html?page=16 https://www.fayllar.org/1-mavzu-qadimgi-va-orta-asrlarda-toshkent-vohasi-tarixi- mavzu.html Ilova 23

Toshkent vohasi aholisining tarixiga oid antropogik materiallar

Купить