• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 47.5KB
Покупки 3
Дата загрузки 31 Июль 2024
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Abbosbek Abdujalilov

Дата регистрации 18 Январь 2024

80 Продаж

Tovar-moddiy zaxiralar hisobi va uni yanada takomillashtirish

“4-sonli buxgalteriya hisobi milliy standarti. Mazkur Buxgalteriya hisobining milliy standarti (BHMS) O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonuniga muvofiq yuridik shaxslarga mulk huquqida tegishli bo‘lgan tovar-moddiy zaxiralarning buxgalteriya hisobini yuritish va ularni moliyaviy hisobotda aks ettirish tartibini belgilaydi “ 3 . Bu standard to’laqonli tovar moddiy zahiralar haqida bo’lib, tovar moddiy zahiralarni tarkibi, tasnifi, ularni tan olish, hisobga olish tartibi, hisobdan chiqarish tartibi, kirim paytida baholash usullari va chiqib ketayotganda foydalaniladigan usullar haqida to’la yo’riqnoma vazifasini o’tab beradi. Bugungi kunda 41ta buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari ( IAS ) mavjud bo’lib ulardan faqat ikkinchi sonli ( Inventories ) standard tovar moddiy zahiralarga tegishli hisoblanadi. 2-Xalqaro buxgalteriya hisobi standarti (IAS 2) moliyaviy hisobot standarti bo'lib, kompaniyaning moliyaviy hisobotlarida tovar- moddiy zaxiralarni o'lchash va taqdim etish bo'yicha ko'rsatmalarni belgilaydi. 2- IASning asosiy maqsadi kompaniyalar o'zlarining tovar-moddiy zaxiralari qiymatini izchil va taqqoslanadigan tarzda qanday hisobga olishlari va hisobot berishlari kerakligi bo'yicha ko'rsatmalar berishdir. IAS 2 ning asosiy maqsadlarini quyidagicha umumlashtirish mumkin: 1. Tovar-moddiy zaxiralarni baholash: 2-IAS tovar-moddiy boyliklarning tannarxini aniqlash tamoyillarini va kompaniyalar foydalanishi kerak bo'lgan tovar-moddiy boyliklarni baholash usullarini belgilaydi. Standart kompaniyalardan o'zlarining tovar-moddiy zaxiralarini eng past tannarx va sof sotish qiymatida baholashni talab qiladi. Bu shuni anglatadiki, tovar-moddiy zaxiralar ishlab chiqarish yoki sotib olish tannarxida yoki tovarni to'ldirish va sotish xarajatlarini chegirib tashlagan holda taxminiy sotish bahosida baholanishi kerak. 2. Muvofiqlik va taqqoslanuvchanlik: 2-IAS kompaniyalarning o'z zahiralarini baholashning izchil usullaridan foydalanishini ta'minlaydi, bu manfaatdor 3 O‘zbekiston respublikasi buxgalteriya hisobining milliy standarti (4-sonli bhms) “tovar-moddiy zaxiralar ” Toshkent sh., 2020-yil 28-may, 24-son Kirish. Bugungi globallashuv davri har bir korxona va tashkilotni xalqaro bozorda boshqa raqobatchilar bilan raqobatlasha olish va bu raqobatda yutqazib qo’ymaslik uchun moslashuvchan va raqobatbardosh bo’lishga majbur qilmoqda. Buning uchun korxonalar o’zlarining balansida mavjud tovar moddiy zahiralariga e’tibor qaratishlari kerak. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida xo’jalik faoliyati jarayonining yakuniy bosqichdan olinadigan tayyor mahsulotlarning tannarxidagi sarflangan xomashyo va materiallarning ulushini imkoniyati boricha kamytirish muhim o’rin tutadi, chunki talab va taklifdan kelib chiqqan holda ularga o’rnatilgan baho mahsulotlarning xaridorgirlik darjasini belgilaydi. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev ta’kidlaganidek, “…islohotlarning qay darajada samara berayotganini ko’rsatadigan maqsadli dasturlarni amalga oshirish natijadorligidir. Bular qatorida sanoat va boshqa tarmoqlarni rivojlantirishning quyidagi iqtisodiy va moliyaviy ko’rsatkichlarini keltirish mumkin: ishlab chiqarish quvvatlarining ahvoli, xarajatlarni va tannarxni pasaytirish, mahalliylashtirish va rentabellik darajasini, mahsulot raqobatdoshligini so’zsiz oshirish” 1 . Buxgalteriya hisobining ma’lumotlari o’zida mahsulotning tannarxini pasaytirish imkoniyatlarini-moddiy boyliklardan unumli foydalanish, istemol me’yorini pasaytirish, tovar moddiy qimmatliklarni keltirilgan talablarga munosib ravishda saqlash va muhofaza etish va shu kabi ma’lumotlarni yaxlit bir holda keltirish lozim bo’ladi. Har bir korxonaning asosiy maqsadi moliyaviy barqaror bo’lishga erishish va faoliyatlarini samarali tashkil etishdir. Bu mushtarak maqsadlarga erishish korxonalarning o’zlaring tovar moddiy zahiralarga e’tiborini qaratishlar kerak bo’ladi, boshqacha aytadigan bo’lsak, ularni tannarxini hisobga olishi va chiqib ketishidagi usullardan o’zlarini faoliyatlari uchun eng samaralisi tanlashlari kerak. 1 Mirziyoyev.Sh.M “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak” - Toshkent: «O’zbekiston», 2017. – 26 b. izning tijorat strategiyamizni tuzish va rivojlantirishga yordam beradi: Bugungi kunda biznesning o'ziga xos tijorat strategiyalari va moliyaviy rivojlanish yo'nalishlari mavjud. Tovarlarimizning moddiy zahiralari hisobga olinishi, bizning xarajatlarni kamaytirish, kirimlarni ko'paytirish, foydalanuvchilarimizga yetkaziladigan tovarlarimiz narxlari va narxlarni hisoblash imkoniyatlarini oshirishga yordam beradi. Bu esa bizning tijorat strategiyamizni tuzish va rivojlantirish uchun muhimdir. - ularni tayyorlash bilan bog'liq xarajatlarni aniqlash va aks ettirish; xarajat yo'nalishlari bo'yicha chetlanishlarni hisoblash va hisobdan chiqarish; - inventarlarni saqlash joylarida va harakatning barcha bosqichlarida saqlanishini nazorat qilish; - inventarni o'rnatish standartlariga muvofiqligini doimiy nazorat qilish; - ishlab chiqarishda materiallardan foydalanishning oqilona me'yorlari asosida ularni iste'mol qilish ustidan tizimli nazorat qilish; - texnologik chiqindilar va yo'qotishlar va ulardan foydalanishni nazorat qilish; belgilangan limitlarga (chegaralarga) nisbatan moddiy resurslarni tejash yoki ortiqcha sarflanishi to‘g‘risida aniq ma’lumotlarni o‘z vaqtida olish; - tovar-moddiy boyliklarni yetkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblarni o‘z vaqtida amalga oshirish, yo‘ldagi tovar-moddiy boyliklar, hisob-kitobsiz yetkazib berish ustidan nazoratni amalga oshirish. tarqalgan usuli hisoblanadi va u ko'plab buxgalteriya standartlari va ko'rsatmalariga muvofiq ruxsat etiladi. AVECO usuli, ayniqsa davr oxiri va boshiga yaqin narxlarning tasodifiy ko'tarilishi va tushishi ta'sirini avtomatik ravishda sozlaydi. Aytaylik, korxonada narxlar birdaniga birdaniga bir necha baravar ko‘tarilgan, lekin yana normal holatga qaytishi kutilayotgan so‘nggi oyda sotib olingan partiyadan qolgan bo‘linmalar qoldi, bu holda FIFO usuli qo‘llanilsa, u yakuniy aktsiya qiymatining oshishi tufayli nomutanosiblikni keltirib chiqaradi. Ammo aveco usuli uni ancha yaxshi boshqaradi, chunki u yurishning ta'sirini yoyadi va shu bilan to'satdan tebranishlarni normallashtiradi. Savdo xarajatlarini hisoblash FIFO va LIFO bilan solishtirganda AVECO usuli bo'yicha narxlarning o'zgarishiga ancha mos keladi va kamroq ta'sir qiladi. Narxlar ko'tarilgan taqdirda, sotilgan mahsulotning past bahosini beradigan FIFO usuli yoki davr oxiridagi narxlar bo'yicha butun davr uchun sotilgan mahsulot narxini beradigan LIFO usulidan farqli o'laroq, AVCO ikkalasining o'rtasida bo'ladi. Shuning uchun, FIFO yoki LIFO dan farqli o'laroq, davrlarni taqqoslash ancha mazmunli va kamroq tuzatishlarni talab qiladi. Bu usulning kamchiliklari Aveco usuli bo'yicha aniqlangan yakuniy inventarizatsiya qiymati shu sanada o'xshash mahsulotlar uchun mavjud bo'lgan narxlardan sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Aveco usuli tebranishlarni normallashtirishga yordam bergan bo'lsa-da, lekin davr boshida yoki oxirida katta miqdordagi inventar sotib olinsa, ayniqsa narxlar qolgan davrdan farq qilganda, u hali ham ta'sir qilishi mumkin. Yalpi identifikatsiyalash usulining mohiyati shundaki, bunda o’zaro almashtirilmaydigan xahiralarning alohida moddalarning tannarxi, shuningdek zahiralarning alohida moddalarining tannarxi, shuningdek maxsus buyurtmalar bo’yicha ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlar tannarxi hamda aniq xarajatlarni identifikatsiyalash yo’li bilan bilan aniqlashdir. Xarajatlarni maxsus identifikatsiya qilishning ma’nosi maxsus xarajatlar zahiralarning alohida moddasiga olib boriladi. Yalpi identifikatsiyalash usuli alohida buyurtma bo’yicha mahsulotlar Tovar moddiy zahiralar to’g’risida tushunchalar Ishlab chiqarishning moddiy sharoitlaridan biri mehnat buyumlari hisoblanadi. Amalda ular TMZlar deb ataladi. Mehnat buyumlari yoki boshqacha qilib aytadigan bo’lsak, moddiy resurslar asosiy vositalar bilan bir qatorda ishlab chiqarishning asosiy elementlaridan biri hisoblanadi. Asosiy vositalardan farq qilib, TMZlar bir ishlab chiqarish jarayonida o’zining qiymatini to’la ravishda mahsulot tannarxiga o’tkazadi. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan Buxgalteriya hisobining milliy standardlariga asosan tovar moddiy zahiralar taribga solinadi. Xo’jalik faoliyati bilan shug’ullanuvchi subyektlarda tovar moddiy zaxiralar 1000-2900 schyotlarda yuritiladi. Bu tovar moddiy zahiralar deb nomlangan standard 4-son standard hisoblanadi va ushbu standardga asosan quyidagilar TMZ lar tarkibiga kiritiladi: shakllarini joriy etish, yarim tayyor mahsulotlar, butlovchi qismlar, butlovchi qismlar va yig‘ma agregatlar harakatining operativ hisobi ishonchliligini oshirishga ko‘proq e’tibor qaratish zarur. Hisob ma’lumotlari mahsulot tannarxini oqilona foydalanish nuqtai nazaridan pasayatirish, iste’mol darajasini pasaytirish, to’g’ri saqlash va muhofazani ta’minlash uchun resurslarni haqidagi ma’lumotlarni o’z ichiga olishligi kerak. Tovar-moddiy boyliklarni qabul qilish va iste'mol qilish bo'yicha birlamchi hujjatlar ularning hisobini tashkil etish uchun asos hisoblanadi. To'g'ridan-to'g'ri birlamchi hujjatlarga muvofiq inventarlarning harakati, xavfsizligi va oqilona ishlatilishi ustidan dastlabki, joriy va keyingi nazorat amalga oshiriladi. Shunday qilib, faqat tovar moddiy zahiralar hisobini oqilona tashkil etish yordamida va korxonani resurslar bilan ta'minlashni iqtisodiy tahlil qilish, korxonaning resurslarni tejash siyosatidagi kuchli va zaif tomonlarini aniqlash asosida buxgalteriya hisobini takomillashtirish chora-tadbirlarini belgilash mumkin. Bunday chora-tadbirlar korxonada materiallarni iste'mol qilishning kamayishi hisobiga material sarfini kamaytirish bo'lishi mumkin. Tovar moddiy zahiralar bilan bog'liq asosiy operatsiyalar va ularni buxgalteriya hisobida aks ettirish ketma-ketligi jadvalda keltirilgan. Agar korxona analitik buxgalteriya hisobida moddiy boyliklarni shartnoma narxlarida hisobga olsa, u holda ularning haqiqiy tannarxi ushbu narxlardagi materiallar tannarxi hamda transport va ta’minot xarajatlari (TZR) hisobidan tuziladi. Ular temir yo'l tarifini, avtomobil transporti va havo kemalarida va boshqa transport turlarida tashish tarifini, shu jumladan barcha turdagi yig'imlarni o'z ichiga oladi; import bojlari; etkazib beruvchilar, temir yo'llar va boshqa transport tashkilotlarining omborlaridan materiallarni etkazib berish; aktsiyalarni sotib olish va sotib olish bilan bevosita bog'liq sayohat xarajatlari; omborlarga yuklash, tushirish va qadoqlash xarajatlari, doimiy ombor ishchilarining ish haqi bundan mustasno; ta'minot, vositachi tashkilotlarga to'lanadigan komissiyalar va aktsiyalarni sotib olish bilan bevosita bog'liq bo'lgan boshqa xarajatlar. Ombor hisobini to'g'ri tashkil etish - ustaxonalarga o'z vaqtida jo'natish, kelib tushayotgan qimmatbaho narsalarni ehtiyotkorlik bilan qabul qilish, materiallarni ehtiyotkorlik bilan saqlash, ularni saralash va joylashtirishda qat'iy tartibga rioya qilish, ayrim materiallarni boshqalardan qat'iy ajratish, kiruvchi materiallarni to'g'ri markalash, to'g'ri hisoblash va tortish. kelish va iste'mol qilishda, tushum va xarajatlarni ro'yxatga olishning belgilangan tartibiga qat'iy rioya qilish va boshqalar. - buxgalteriya hisobini to'g'ri tashkil etishning bevosita sharti bo'lib xizmat qiladi. Tovar moddiy zahiralarninig tannarxini aniqlash usullari haqida moliya vazirligining 2020 yil 30-iyun ro’yxat raqami 3259 adliya vazirligi ro’yxatidan o’tkazilgan buyruqda shunday deyilgan: Tovar moddiy zahiralar tannarxini aniqlashda bir necha usullardan foydalaniladi, bu ularning turi , ishlab chiqarish turi, uning murakkabligi, ishlab chiqarishning davomiyligi va boshqalarga bog’liqdir: tannarxni aniqlashni asosiy usullaridan bo’lib, oddiy meyoriy va buyurtmali, bosqichli usullar hisoblanadi. Oddiy usul. Tannarxni aniqlashning oddiy usuli bir turdagi mahsulot ishlab chiqaradigan hamda yarim tayyor mahsulotlar va tugallanmagan ishlab chiqarishga ega bo’lmagan tashkilotlarda qo’llaniladi. Bu usulning mohiyati shundaki, agarda ushbu usuldan foydalaniladigan bo’lsak hisobot davridagi barcha ishlab chiqarish xarajatlari barcha ishlab chiqarilgan mahsulotlar tannarxiga kiritiladi. Meyoriy usul. Tannarxni aniqlashni ushbu usulida xomashyo materiallar mehnat va ishlab chiqarish quvvatidan foydalanishning belgilangan meyorlari bo’yicha xarajatlarni hisobga olish orqali bo’ladi. Meyorlar ma’lum bir davrlarda qayta tahlil qilinib turilishi kerak va istisno xolatlarda vaziyatga qarab qaytadan ko’rib chiqishlik kerak bo’ladi. Buryurtmali usul. Bu usulni yakka tartibdagi va ko’p seriyali bo’lmagan ishlab chiqarishga ega bo’lgan tashkilotlar qo’llaydi. Ushbu usulda barcha xarajatlar buyurtmaning yakunlanishiga qadar to’laligicha tugallanmagan ishlab chiqarish deb hisoblanadi. Buyurtma bo’yicha xarajatlarning butun summasi uning tannarxini tashkil qiladi. Agar buyurtmalar qisman bajarilib, ular buyurtmachilarga topshirilganda ishlab chiqarish shart sharoitlaridagi o’zgarishlarni hisobga olgan holda ilgari bajarilgan buyurtmalarning tannarxi bo’yicha baholanadi. Bosqichli usul. Tannarxni aniqlashning bosqichli usulida o’z navbatida tashkilotning qaysi tarmoqqa bog’liq ekanligiga bog’liq holda yarim tayyor mahsulotli va yarim tayyor mahsulotsiz turlarda amalga oshirilishi mumkin. Birinchi holatda, har bir bosqich bo’yicha mahsulot tannarxi hisoblab chiqariladi hamda u avvalgi bosqichlar mahsuloti tannarxi va mazkur bosqich bo’yicha xarajatlardan iborat bo’ladi. Xulosa Ko’pgina iqtisodiy adabiyotlarda aveco usulidan foydalanishni maqullaydilar. Bu usuldan foydalanganda sotishdan tushgan tushum ham ko’payadi va shu bilan birgalikda soliq majburiyati ham ortadi. Aveco usuli, ayniqsa davr oxiri va boshiga yaqin narxlarning tasodifiy ko'tarilishi va tushishi ta'sirini avtomatik ravishda sozlaydi. Aytaylik, korxonada narxlar birdaniga birdaniga bir necha baravar ko‘tarilgan, lekin yana normal holatga qaytishi kutilayotgan so‘nggi oyda sotib olingan partiyadan qolgan bo‘linmalar qoldi, bu holda FIFO usuli qo‘llanilsa, u yakuniy aktsiya qiymatining oshishi tufayli nomutanosiblikni keltirib chiqaradi. Ammo aveco usuli uni ancha yaxshi boshqaradi, chunki u yurishning ta'sirini yoyadi va shu bilan to'satdan tebranishlarni normallashtiradi. Mantiqan olib qaraganda, qaysi usulni qo’llashimizdan qat’iy nazar zahiralar sekin asta sotiladi va ular qiymati keying davrda to’la sotilgan mahsulot qiymatiga o’tadi. Bu yerda gap faqat zahiralar qiymatining qanchasi hisobot davrida mahsulot qiymatiga olib borilayotganligi va ular orasida vaqtinchalik farqlar yuzaga kelayotganligi haqida bormoqda holos. Ya’ni barcha tovar moddiy zahiralar sotilganda barcha usullarning yakuniy qiymatlari teng chiqadi, boshlang’ich davrda farqli bo’ladi. Narxlar darajasi o’sib borishi davrida LIFO usulidan foydalanishi bir muncha qulay usul hisoblanadi. Lekin Buxgalteriya hisobi 1.1 Tovar-moddiy zaxiralarni hisobga olishning nazariy va huquqiy-me’yoriy asoslari. O’zbekiston Respublikasida Tovar-moddiy zaxiralarni hisobga olishning nazariy va huquqiy-me’yoriy asoslari birinchi navbatda 1996-yil avgust oyining 30- sanasida qabul qilingan va 2016-yilda qayta tahrirlangan “ Buxgalteriya hisobi to’g’risida “ gi qonun, buxgalteriya hisobi milliy standartlarining 4-sonli standarti va buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari asosida tartibga solinadi. Buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotni tartibga solish, buxgalteriya hisobi standartlarini ishlab chiqish va tasdiqlash O’zbeksiton Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tartibga solinadi. Ho’sh bu qonunlarning asosiy maqsadi nima? “ Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonunning asosiy maqsadi buxgalteriya hisobini tashkil etish, yuritish va hisobotni tuzish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat ” 2 . Qonuning asosiy maqsadi, moliyaviy hisob-kitob jarayonlarini va moliyaviy hisobotlarni tuzishda to'g'ri va shaffoflikni ta'minlash, tadbirkorlik subyektlarining moliyaviy holat va faoliyatining yaxshi tushunilishini, soliq va boshqa institutlar bilan ishga solish jarayonida chet elda turli xil standartlarga mos kelishni ta'minlashdir. Bu maqsadlar hamda boshqa sabablarga ko'ra, Buxgalteriya hisobi to'g'risidagi qonun, tadbirkorlik subyektlarining moliyaviy hisob-kitob va moliyaviy hisobotlarini to'g'ri tuzishlariga, soliq va boshqa institutlar bilan ishlashda xatolar va xavfli holatlarini oldini olishga, ko'maklashadi. Bu qonunda 32 modda dan tashkil topgan. Buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonunchilik ushbu Qonun va boshqa qonunchilik hujjatlaridan iboratdir. Agar O’zbekiston Respublikasi xalqaro shartnomasida O’zbekiston Respublikasining buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonunchiligida nazarda tutilgan boshqa qoidalar belgilanmagan bo’lsa, xalqaro shartnoma qoidalari qo’llaniladi. 2 Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi o‘zbekiston respublikasi qonuniga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to’g’risidagi O ‘zbekiston respublikasining qonuni, 13.04.2016 yildagi O‘RQ-404-son Dt 2010 asosiy ishlab chiqarish Kt 6510 sug’urta bo’yicha to’lovlar Asosiy ishlab chiqarishga tegishli yagona ijtimoiy to’lov bo’yicha xarajatlar Dt 2010 asosiy ishlab chiqarish Kt 6520 maqsadli davlat jamg’armalariga to’lovlar Ishlab chiqarish xodimlariga mehnat haqi to’lash bo’yicha summalar hisoblandi Dt 2010 asosiy ishlab chiqarish Kt 6710 mehnat haqi bo’yicha xodimlar bilan hisoblashishlar Asosiy ishlab chiqarishda aniqlangan moddiy qiymatliklar kamomadi Dt 5910 kamomadlar v aqiymatliklarning buzilishidan yo’qotishlar Kt 2010 asosiy ishlab chiqarish Xaridorlarga yaroqsiz mahsulot o’rniga yuborilgan mahsulot tannarxi Dt 2610 ishlab chiqarishdagi yaroqsiz mahsulotlar Kt 2810 ombordagi tayyor mahsulot Asosiy , yordamchi sexlardan xizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklardan tayyor mahsulotlarning kirim qilinishi Dt 2810 ombordagi tayyor mahsulot Kt 2010 (asosiy ishlab chiqarish), 2310 (yordamchi ishlab chiqarish), 2710 (xizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklar) Tayyor mahsulotlarning ko’rgazmadan omborga kirim qilinishi Dt 2810 ombordagi tayyor mahsulot Kt 2820 ko’rgazmadagi tayyor mahsulot Tayyor mahsulotning ko’rgazmaga berilishi Dt 2820 ko’rgazmadagi tayyor mahsulot Kt 2810 ombordagi tayyor mahsulot Tayyor mahsulotlarning tekinga berilishi Dt 9430 boshqa operatsion xarajatlar Kt 2810 ombordagi tayyor mahsulot tushib ketishi kutilayotganda ushbu usuldan foydalanish juda qulaydir. Materialllar haqiqiy tannarx bo’yicha chiqariladi. Agar xaridlar kam bo’lsa va materiallar narxlari barqaror bo’lib qolsa, usulni ishlatish oson bo’ladi. FIFO usulining kamchiligi: bu murakkab hisob kitoblarni o’z ichiga oladi va shuning uchun ish yuritish ehtimolini oshiradi. Narxlar ko’tarilganda emissiya narxi bozor narxlarini aks ettirmaydi, chunki materiallar dastlabki partiyalardan chiqariladi. Bu usul narxlar darajasi tushib ketayotgan paytlarda eng mos keladi, ammo narxlar ko’tarilgan taqdirda bu usul mos kelmaydi. Bu usul eskirishi va yomonlashishi mumkin bo’lgan materiallar uchun foydalidir. Endi esa eng oxirgi usul haqida ma’lumotlar beramiz. Bu usulning nomi esa LIFO deb ataladi. Ya’ni last in first out. Oxirgi kirim qilingan mahsulot birinchi navbatda chiqariladi bu usulni ham misollar yordamida tushuntirish birmuncha ma’qulroq. Yuqoridagi misoldan yana foydalanamiz. 1-xarid. 60 birlik har biri 15 dollardan 2-xarid. 140 birlik har biri 15.50 dollardan 3-xarid. 70 birlik har biri 16 dollardan Jami 270 birlik mahsulot va biz bundan 200 birlik mahsulotni hisobdan chiqarmoqchimiz. Bunda eng oxirgi harid qilingan mahsulotdan boshlaymiz. 70*16=1120 130*15.50=2015 70+130=200 jami summasi esa 1120+2015=3135 dollarni tashkil qilmoqda. Qoldiq esa 70 birlik mahsulot qolgan 10*15.50+60*15=1055 LIFO usulining avfzalliklari: bu usul ham tez va oson ishlaydi, ayniqsa barxlar barqaror bo’lganda. Ushbu usul bo’yicha materiallar ishlab chiqarishga eng oxirgi to’langan narxlar olinadi.sotib olish kamroq tez tez amalga oshiriladigan joylarda bu usulni ishlatish oson. Bu usul narxlar darajasi ko’tarilishida juda qulay usul hisoblanadi. LIFO usulining kamchiliklari: narxlar o’zgarganda bu usul juda murakkablashadi. Narxlar darajasi tushib ketishi darajasida juda qulay usul hisoblanmaydi. TMZ bo’yicha operatsiyalar Operatsiyalarni aks ettirish ketma-ketligi Sotib olish Naqd yoki kreditga sotib olingan tovar-moddiy boyliklarning qiymati ma'lum turdagi tovar-moddiy boyliklar schyotlarining debetida va barcha tovar-moddiy zaxiralarning nazorat schyotining debetida (tovar-moddiy boyliklarni doimiy hisobga olish tizimi bilan) yoki sotib olish schyotining debetida aks ettiriladi.( davriy buxgalteriya inventarlari bilan). Bunday holda, pul mablag'lari yoki kreditorlik qarzlari hisobvarag'iga sotib olingan tovar-moddiy boyliklarning qiymati summasi kreditlanadi. Ishlab chiqarish maqsadlari uchun sarflash Ishlab chiqarish jarayonida tovar-moddiy zaxiralar tugashi bilan ularning qiymati xom ashyo inventarlari schyotlaridan tugallanmagan ishlab chiqarish schyotiga o’tkaziladi. Bunda tovar-moddiy boyliklarning ayrim turlarining schyotlari kreditlanadi, tugallanmagan ishlab chiqarish schyoti debetlanadi. Mavzu: “TOVAR-MODDIY ZAXIRALAR HISOBI VA UNI YANADA TAKOMILLASHTIRISH” Reja Kirish I BOB. TOVAR-MODDIY ZAXIRALARNI HISOBGA OLISHNING ASOSLARI, VAZIFALARI VA ULARNING TARKIBI. 1.1. Tovar-moddiy zaxiralarni hisobga olishning nazariy va huquqiy-me’yoriy asoslari. 1.2. Tovar-moddiy zaxiralar hisobining ahamiyati va vazifalari. 1.3. Tovar-moddiy zaxiralar ning ta’rifi, tarkibi. II BOB. TOVAR-MODDIY ZAXIRALAR NI HISOBGA OLISH VA UNI TAKOMILLASHTIRISH YO‘LLARI. 2.1. Tovar-moddiy zaxiralar ni baholash va kirimini hisobga olish tartibi. 2.2. Tovar-moddiy zaxiralar ni hisobdan chiqarish tartibi va usullari 2.3. Tovar-moddiy zaxiralar hisobga olishning tizimlari hamda ularning qo’llanilishi. Xulosa va takliflar Adabiyotlar ro‘yxati Ilovalar tomonlarga kompaniyalar o'rtasida moliyaviy hisobotlarni solishtirishni osonlashtiradi. Standart kompaniyalardan kompaniya faoliyatida o'xshash tabiat va foydalanishga ega bo'lgan barcha ob'ektlar uchun inventarizatsiyani baholashning bir xil usulidan foydalanishni talab qiladi. 3. 2-IAS kompaniyalardan o'zlarining moliyaviy hisobotlarida tovar-moddiy boyliklar to'g'risidagi ma'lum ma'lumotlarni, shu jumladan tovar-moddiy zaxiralarni baholashda qo'llaniladigan hisob siyosati, tovar-moddiy zaxiralarning balans qiymati, xarajat sifatida tan olingan tovar-moddiy zaxiralar miqdori va inventarizatsiya uchun yaratilgan har qanday zaxiralarni ochib berishni talab qiladi. yozuvlar. 4. 2-IASning asosiy maqsadi investorlar, kreditorlar va boshqa manfaatdor tomonlarga kompaniyaning moliyaviy holati, faoliyati va istiqbollari to'g'risida asosli qarorlar qabul qilish uchun foydali ma'lumotlarni taqdim etishdan iborat. Umuman olganda, 2-IASning asosiy maqsadi kompaniyalarning o'z tovar-moddiy zaxiralari qiymati to'g'risida izchil va to'g'ri hisobot berishlarini ta'minlash, manfaatdor tomonlarga kompaniyaning moliyaviy holati, faoliyati va istiqbollari haqida ishonchli ma'lumotlarni taqdim etishdir. Shuni takidlab o’tish lozimki O’zbekiston Respublikasi hududida buxgalteriya hisobi O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining buyrug’iga asosan 2018-yilning 20-oktabrida ro’yxatdan o’tkazilgan va ro’yxat raqami 3078 bo’lgan schyotlar rejasi asosida amalga oshiriladi. Bu schyotlar rejasi 6 bo’lib va 9 qismdan iborat bo’lib, uning 2-bo’limining 1-qismidagi schyotlar tovar moddiy zahiralarga tegishli hisoblanadi ya’ni 1000 dan boshlab 3000 gacha ( 3000 kiritilmaydi tovar moddiy zahiralarga tegishli emas). O’zbekiston Respublikasi hududidagi va milliy tizimda foydalanayotgan korxona tashkilotlar hali hanuz ushbu schyotlar rejasidan foydalanadilar, lekin xalqaro tizimga o’tgan boshqa korxonalar esa bu schyotlar rejasidan foydalanishmay aksincha sodir bo’lgan xo’jalik operatsiyasini mazmuni yozib qo’yish bilan kifoyalanadi. ishlab hciqaradigan yoki assortimenti ko’p bo’lmagan mahsulotlar ishlab chiqaradigan korxonalarda qo’llaniladi. Yuqoridagi misolni ko’rib chiqaylik, bu materiallar emas boshqa narsa deylik qimmatbaho mahsulot va ular bir biriga o’xshamaydigan mahsulotlar. Birichi turdagi mahsulotdan 40 birlik Ikkinchi turdagi mahsulotdan 120 birlik Uchunchi turdagi mahsulotdan esa 40 birlik olindi Endi ularning jami narxini hisoblab topishimiz kerak. 40*15=600 120*15.50=1860 40*16=640 Endi ularni jamini hisoblab chiqamiz 600+1860+640=3100 Jami mahsulot 270 birlik edi 200 birligi sotildi va bizda 70 birlik mahsulot qoldi va ularning qiymati 4190-3100=1090 dollarni tashkil qilmoqda Endigi navbatda eng keng tarqalgan usullardan biri FIFO usuli haqida so’z yuritamiz. Bu usulning ma’nosi shundan iboratki, birinchi kirgan mahsulot birinchi chiqadi ya’ni first in first out. Bu usulni mohiyatini tushunishlik uchun yuqoridagi misolni ko’rib chiqamiz. Bizda quyidagilar berilgan edi: 1-xarid 60 birlik har biri 15 dollardan 2-xarid 140 birlik har biri 15.50 dollardan 3-xarid 70 birlik har biri 16 dollardan edi. 200 birlik mahsulotni hisobdan chiqaryapmiz, aytaylik sotayotgan edik, bunda birinchi kelgan mahsulot birinchi chiqadi degan qoida asosan birinchi navbatda 15 dollarlik mahsulotdan boshlemiz keyin 15.50 dollarlik va shu tempda davom etadi: 60*15+140*15.50=3070 Demak fifo usuliga ko’ra biz sotgan 200 birlik mahsulotimizni jami 3070 dollar qiymatda bo’ladi. Shunda bizning qoldiq 70 birlikni tashkil etmoqda ularning summasi esa, 1120 dollarni tashkil qilmoqda. Bu usulning o’ziga yarasha avfzalliklari va kamchiliklari ham mavjud: FIFO usulining avfzalligi: bu usulning eng birinchi avfzalligi shundaki, narxlar darajasining tushib ketishi sodir bo’lsa, bu foydali bo’ladi, ya’ni narxlar oldik, u pulga tovar moddiy zahira sotib oldik, lekin puldan foydalanganimiz uchun to’laydigan foiz xarajatlarini tovar moddiy zahiralar tannarxi tarkibiga qisman bo’lsa ham kirita olmaymiz. Ularni foiz xarajatlari schyotiga olib boramiz. Agar tovar moddiy zahira ayirboshlashilsa, bir korxona ikkinchi korxona bilan o’zining tovar moddiy zahiralarida almashishni amalga oshirsa, agar bir xil tovar moddiy zahiralar almashilsa, bu tovar moddiy zahiraning tannarxi almashilgan tovar moddiy zahiraning balans qiymatiga teng bo’ladi, agarda ular turlicha bo’ladigan bo’lsa, tovar moddiy zahiraning tannarxi berilgan tovar moddiy zahiralarning joriy qiymatiga teng bo’ladi. Qonunda belgilangan tartibda majburiyatlarni pul ko’rinishida bo’lmagan mablag’lar bilan bajarish ko’zda tutilgan bo’lsa, qabul qilingan tovar moddiy zahiralar tannarxi etib tashkilot tomonidan berilishi kerak bo’lgan aktivlarning yoki ko’rsatilgan xizmatlarning joriy qiymati olinadi. Agar inventarizatsiya o’tkazilgandan so’ng ortiqcha tovar moddiy zahiralar aniqlangan bo’lsa, ular joriy qiymatda baholanadi va balansda aks ettiriladi. Yuqorida tmz lar sotib olgan holatda uning tannarxiga qanday xarajatlar kiritilishi haqida so’z yuritgan edik, endi tovar moddiy zahiralar korxonaning o’zida ishlab chiqarilgan bo’lsa, uning tannarxiga nimalar kirishini ko’rib chiqamiz. Agar ular korxonaning o’zida ishlab chiqarilgan bo’lsa ularning tannarxi etib ularning ishlab chiqarish tannarxi olinadi, shuningdek ularning tannarxiga ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan boshqa xarajatlar ham kiradi masalan bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari. Ishlab chiqarilgan Tovar moddiy zahiralar tannarxi nimalar kiritiladi degan savol bo’lishligi tabiiy albatta Ishlab chiqarichga sarflanadigan xomashyo va materiallar Ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan sug’urta xarajatlari Asosiy vositalar va ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mehnatga haq to’lash xarajatlari va boshqalar. Tovar moddiy zahiralarning chiqib ketishidan moliyaviy natija tovar moddiy zahiralarning chiqib ketishidan olingan daromadlar ularning balans qiymati va tovar moddiy zahiraning chiqib ketishi bilan bog’liq soliqlarni chegirish orqali aniqlanadi. Endi tovar moddiy zahiralarning chiqib ketishi usullaridan birinchisi aveco usulidan boshlaymiz. Bu usulning mohiyatini tushunib olish uchun misol bilan tushuntirishni maqul topdik. Aytaylik fayz mchj o’ziga xomashyo va materiallar sotib oldi. 3xil davrda xarid amalga oshirildi\ 1-xarid 60 birlik material qiymati 15 dollarda har bir birligi uchun 2-xarid 140 birlik material qiymati 15.50 dollardan har bir birligi uchun 3-xarid 70 birlik material qiymati 16 dollardan har bir birligi uchun Bu usuldan foydalanganda jami materiallar soni yig’indisi topiladi ya’ni 60+140+70=270 bizda jami 270 birlik material mavjud. Ularning jami qiymatini hisoblaymiz: 60*15=900 140*15.50=2170 70*16=1120 endi 3 ala summani qo’shamiz: 900+2170+1120= 4190 Hosil bo’lgan summani jami materiallar soniga nisbatini olamiz shunda bizda hosil bo’ladi: 4190/270=15.52 Yuqoridagidan shu narsa ma’lum bo’ldiki , endilikda bizda har birining qiymati 15.52 dollardan bo’lgan 270 birlik material mavjud. Ishlab chiqarishga 200 birlik material kerak edi va biz 200 birlik materialni 15.52 dollardan beramiz. Biz ishlab chiqarishda ko’rib chiqdik, sotilayotgan paytda ham xuddi shunday bo’ladi. Tovar moddiy zahiramizni har bir birligi 15.52 dollardan sotiladi. 15.52*200=3104 Sotilgan tovar moddiy zahiraning qiymati 3104 ga teng bo’lmoqda va bizda qolgan qoldiq esa 70*15.52=1086 Aveco usulining avfzalliklari FIFO yoki LIFO kabi boshqa xarajat formulalariga nisbatan AVCO usulidan foydalanishning eng katta afzalligi shundaki, u hisob-kitob va yozuvlarni yuritishni sezilarli darajada osonlashtiradi AVECO inventarizatsiyani baholashning keng Moddiy boyliklarni hisobga olish har qanday o'g'irlik va suiiste'mol qilish ehtimolini oldini olish uchun ularning mavjudligi va harakatlanishi bo'yicha barcha operatsiyalar ustidan nazoratni ta'minlashi kerak. Materiallar hisobini to‘g‘ri va to‘g‘ri tashkil etish bilan xo‘jalik yurituvchi subyektning mulkini muhofaza qilish muammosi hal qilinadi va boshqaruv hisobini aniq yuritish uchun zarur shart- sharoitlar yaratiladi. Bozor iqtisodiyoti davrida mulkchilik shakllarining xilma-xilligi, korxonalarning iqtisodiyotni boshqarish huquqlarining kengayishi, ishlab chiqarishning tarmoqqa xos xususiyatlari tovar moddiy zahiralar hisobi yuritishning metodologiyasi va texnologiyasining o'ziga xos masalalarini hal qilishda muqobil, ba'zan esa ko'p qirrali yondashuvlarni talab qiladi. tovar-moddiy zaxiralar. Endi korxonalar turli usullarni tanlash imkoniyatiga ega: - materiallarni xarid qilish va sotib olish hisobini tashkil etish; - oy oxirida yo'lda qolgan yoki etkazib beruvchilarning omborlaridan olib tashlanmagan materiallarning narxini aks ettirish; - tovar-moddiy boyliklarning haqiqiy tannarxining buxgalteriya bahosidan chetlanishlarini aniqlash va ularni ishlab chiqarishda foydalaniladigan materiallar va ularning omborlardagi qoldiqlari o'rtasida keyinchalik taqsimlash. Lekin har qanday holatda ham zahiralarning saqlanishi, zaxiralarni to'g'ri qabul qilinishi, saqlanishi va chiqarilishini ta'minlash uchun korxonada og'irlik va o'lchov asboblari, o'lchash idishlari va boshqa qurilmalar bilan jihozlangan etarli miqdordagi saqlash joylari bo'lishi muhimdir. Shuningdek, zaxiralar me’yorlariga rioya etilishi va ishlab chiqarishda moddiy resurslarning sarflanishi ustidan dastlabki va joriy nazoratning samarali Agarda tashkilot o’zining ustav kapitaliga tovar moddiy zahiralarni hissa sifatida qabul qilayotgan bo’lsa va o’zbekiston respublikasi qonun hujjatlarida boshqa tartib qoidalar keltirilmagan bo’lsa, tashkilot ta’sischi tomonidan kelishilgan puldagi qiymat asosida aniqlanadi. Tovar moddiy zahiralarni yaroqli holga keltirish bilan bog’liq barcha xarajatlar ularning tannarxiga kiritiladi. Agar tashkilot hadya shartnomasiga asosan tekinga tovar moddiy zahira qabul qiladigan bo’lsa, u holda olingan tovar moddiy zahiraning tannarxi o’sha paytdagi joriy qiymat bo’yicha aniqlanadi. Endi Tovar moddiy zahiralarni chegirma bilan xarid qilingandagi holatni ko’rib chiqaylik. Bu to’g’risida O’zbekisotn Respublikasi buxgalteriya hisobining milliy standardti ( 4-sonli BHMS ) Tovar moddiy zahiralar ni tasdiqlash haqidagi buyruqqa asosan shunday deyilgan. Agar xaridor Tovar moddiy zahiralarni qabul qilish paytida chegirmalardan foydalansa va buni tasdiqlovchi hujjatlar mavjud bo’lsa, ular harid qilingan Tovar moddiy zahiralar qiymatini kamaytirishga olib keladi. Lekin qabul qilingan davrdan so’ng ularni haridi bo’yicha shartnoma shartlarini bajarish natijasida kelib chiqgan chegirmalar moliyaviy natijalarga olib boriladi lekin Tovar moddiy zahiralar tannaxiga kiritilmaydi. Agarda Tovar moddiy zahiralarni tekinga oladigan bo’lsak, tasdiqlovchi hujjatlar bo’lsa, sotib olingan Tovar moddiy zahiralar qiymati barcha olingan Tovar moddiy zahiralar miqdoriga taqsimlash orqali ularning tannarxi aniqlanadi. Aytaylik 900 shartli birlikda tovar moddiy zahira harid qildik 100 shartli birlikda tekinga oldik, bu holatda 900 sh.b olinga tovar moddiy zahiralar tannarxini jamiga bo’lamiz ya’ni 1000 sh.b ga bo’lamiz. Sotib olingan tovar moddiy zahiralar uchun haq to’lash bilan bog’liq xarajatlar, ular bo’yicha shartnomalar tayyorlash va ularni ro’yxatda o’tkazish bo’yicha va aktivlarni bevosita xarid qilish bilan bog’liq bo’lmagan xarajatlar tovar moddiy zahiralar tannarxiga kiritilmaydi va ularni davr xarajatlari sifatida tan olamiz. Agar ular qarzga olingan pulga olingan bo’lsa, misol uchun bankdan pul Bu usullarning ahamiyati bugungi davrda juda kattadir. Narxlar darajasining o’zgarib, ko’tarilib va pasayib turishi natijasida har bir usul turlicha natija va oqibatlarga olib keladi. Har bir usul o’zining turli xususiyatlariga egadir va turli vaziyatlarda qo’llanishi maqsadga muvofiqdir. Subyektga tegishli bo’lgan tovar moddiy zaxiralari, shu jumladan, yo’ldagi va qayta ishlashga berilgan, ishlanadigan, qayta ishlanadigan, ishlab chiqarish va boshqa xo’jalik masqadlari uchun ishlatiladigan mehnat buyumlari, xomashyo va materiallar, aylanma mablag’larning tarkibiga kiritilgan mehnat buyumlarining tarkibi, miqdori, harakati, ularni tayyorlash, sotib olish, qayta baholash jarayonlari to’g’risidagi ma’lumotlarni umumlashtirishning tartibi qoidalari o’rganiladi. Yuqorida keltirilganlarga asoslanib shuni takidlash mumkinki, mamlakatni modernizatsiya qilish jarayonida ushbu mavzu nihoyatda dolzarb hisoblanib muhim ahamiyat kasb etadi. Ijara va komunal to’lovlar Endi tovar moddiy zahiralar bilan bog’liq buxgalteriya o’tkazmalarini ko’rib chiqamiz. Mol yetkazib beruvchidan materiallar olindi Dt 1010 xomashyo va materiallar Kt 6010 mol yetkazib beruvchilar va pudrachilarga to’lanadigan schyotlar Boshqa shaxslardan materiallarni tekinga olinishi Dt 1010 xomashyo va materiallar Kt8530 tekinga olingan mulk Ta’sischilar tomonidan ulush sifatida ustav kapitaliga material kelib tushishi Dt 1010 xomashyo va materiallar Kt 4610 ustav kapitaliga ta’sischilarning ulushi bo’yicha qarzi Yaroqsiz mahsulotni tuzatish uchun materiallar sarflanishi Dt 2610 ishlab chiqarishdagi yaroqsiz mahsulotlar Kt 1030 yoqilg’i Mahsulotni sotish uchun idishlarning sarflanishi Dt 9410 sotish xarajatlari Kt 1060 idish va idishbop materiallar Bevosita mahsulot ishlab chiqarishda qantnashadigan asosiy vositalarning eskirishi Dt 2010 asosiy ishlab chiqarish Kt 0211-0299 asosiy vositalarning eskirishi Mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishdga taalluqli bo’lgan nomoddiy aktivlar Dt 2010 asosiy ishlab chiqarish Kt 0510-0590 nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi Tovarlar qayta ishlashga berildi Dt 2010 asosiy ishlab chiqarish Kt 2910-2990 tovarlar Asosiy ishlab chiqarishdagi sug’urta xarajatlari Shu narsa etiborga olinishi kerakki, bir turdagi mahsulot doim ham asosiy material yoki yoki yordamchi mahsulot bo’lavermaydi. Bu korxonaning sanoatda tutgan o’rniga qarab turlicha bo’ladi. Keyin ikkita holat borki, bunday hollarda korxonaning tovar moddiy zahiralar tarkibiga kiritilmaydigan. Birinchisi korxonani inventarizatsiya qilish paytida aniqlangan lekin egalik qilish huquqi bo’lmagan tovarlar va konsignatsiyada bo’lgan tovarlar. Birinchi holatga misol keltiramiz. Bir mijoz mizga buyurtma berdi puliniyam to’ladi, biz bu mijoz buyurtmasiga asosan tayyorlagan mahsulotlarimiz mavjud va ular omborda turibdi, hali jo’natmadik, bular korxonaning tovar moddiy zahiralar ro’yxatiga kiritilmaydi. Konsignatsiya tovarlari deganda, boshqa korxonaning omborxonasiga sotish maqsadida qo’yilgan tovarlarga nisbatan aytiladi. Ular garchi bizni omborimizda turgan bo’lsa ham ularni tovar moddiy zahiralar ro’yxatiga ololmaymiz. Har qanday tovar moddiy zahiraning tan olinishi uchun 3 ta sharti mavjud. Birinchisi aktiv qiymatini ishonchli baholash mumkin bo’lsa, ikkinchisi tashkilotga aktiv bilan bog’liq kelgusidagi iqtisodiy naf kelishiga ishonch mavjud bo’lsa va oxirgisi ularga bo’lgan egalik huquqi mavjud bo’lsa. Tovar moddiy zahiralar quyidagi yo’llar bilan korxona tashkilotlarga kirib kelishi mumkin: Sotib olish orqali Ayirboshlash orqali Debitorlik qarzi uchun pul olish o’rniga tmz olish orqali Ta’sischilar tomonidan ustav kapitaliga tushishi orqali Tashkilotning o’zida tayyorlanishi orqali Tekinga kelib tushishi orqali va boshqalar Xarid qilingan va tashkilotda ishlab chiqarilgan tovar moddiy zahiralar tannarxi. Tovar moddiy zahiralar korxona balansida tannarxi bo’yicha hisobga olinadi va ularning tannarxiga quyidagilarni misol qilib keltirishimiz mumkin: 1.2 Tovar-moddiy zaxiralar hisobining ahamiyati va vazifalari. Bozor munosabatlari sharoitida korxonada buxgalteriya hisobining roli nihoyatda katta. Buning sababi deb shuni takidlab o’tsak bo’ladiki: korxonalarning mustaqillikka erishishlari va o'z egalari va xodimlari oldida ishlab chiqarish va tadbirkorlik faoliyati natijalari uchun to'liq javobgar bo’lishlaridir. Tovar-moddiy zaxiralarni hisobga olish korxonaning xo'jalik faoliyatini boshqarish tizimida muhim o'rin tutadi. U tovar moddiy zahiralardan foydalanishning haqiqiy holati va sifat ko'rsatkichlarini tavsiflovchi ko'rsatkichlar bo'yicha fikr-mulohazalarni yaratadi. Bularning barchasi korxonada resurslardan unumli foydalanishga katta hissa qo’shadi. Bozor iqtisodiyoti davrida mulkchilik shakllarining xilma-xilligi, korxonalarning iqtisodiyotni boshqarish huquqlarining kengayishi, ishlab chiqarishning tarmoqqa xos xususiyatlari tovar-moddiy zaxiralar hisobini yuritishning metodologiyasi va texnologiyasining o'ziga xos masalalarini hal qilishda muqobil, ba'zan esa ko'p qirrali yondashuvlarni talab qiladi. Bugungi kunimizda tovar moddiy zahiralarni hisobga olishining ahamiyati nihoyatda beqiyosdir. Ommaga ma’lumki, bugun xalqaro miqyosdagi tijorat jadallik bilan rivojlanib kelmoqda. Bu davrda tovar moddiy zahiralarni hisobga olishining muhimlilik darajasi oshib ketadi chunki birinchi navbatda bu hisobga olish tartibni saqlashga yordam beradi. Bundan tashqari korxona va tashkilotlarning xarajatlari va kirimlarini to’g’ridan to’g’ri hisoblashga ham katta hissa qo’shadi. Bu esa o’z navbatiad korxonaning moliyaviy resurslaridan to’g’ridan to’g’ri ishlash va korxonani kengaytirishga yorda beradi. Tovar-moddiy boyliklarni hisobga olish quyidagi vazifalarni bajaradi: materiallarni xarid qilish, qabul qilish va chiqarish bo'yicha barcha operatsiyalarni to'g'ri va o'z vaqtida hujjatli aks ettirish; Ikkinchi holatda esa, faqat oxirgi bosqich bo’yicha mahsulot tannarxi hisoblab chiqariladi. Bunda xarajatlar avvalgi bosqichlar mahsuloti tannarxini hisobga olmasdan, har bir bosqich bo’yicha alohida hisobga olinadi. Tayyor mahsulot tannarxiga barcha bosqichlar bo’yicha uni ishlab chiqarish xarajatlari kiritiladi. Realizatsiya qilishning sof qiymati. Tovar moddiy zahiralarnig realizatsiya qilishining sof qiyamati ularning tannarxidan past bo’ladigan bo’lsa, ularning qiymati tannarxdagi qiymati bo’yicha emas, sof realizatsiya qiymati bo’yicha aks ettiriladi va bu qiymat tovar moddiy zahiralarning har bir birligi uchun aniqlanadi. Realizatsiya qilishning sof qiymati aniqlash maqsadida tovar moddiy zahiralari qayta baholanadi va joriy qiymatga muofiqlashtiriladi. Yuqorida biz ko’rib o’tdikki, qanday qilib tovar moddiy zahiralar kirib kelishligini. Endigi navbatda uni qanday qilib chiqib ketishini ko’rib chiqamiz. Tovar moddiy zahiralarning chiqib ketishi usullari haqida so’z yuritishdan oldin ularni qanday qilib chiqib ketishi haqida so’z yuritishlik maqsadga muofiq bo’lardi. Tovar moddiy zahiralar quyidagi yo’llar bilan chiqib ketishligi mumkin: Realizatsiya qilish Tekinga berish Boshqa tashkilotning ustav kapitaliga ta’sis ulushi ko’rinishida berish Ayirboshlash Kamomad, yo’qotish yoki shikastlanish aniqlanishi Tovar qarzi ko’rinishida taqdim etish yoki ilgari olingan tovar qarzini qaytarish Saqlash muddati tugagach yaroqsizligi sababli, jismonan va ma’nan eskirganligi natijasida tugatish Va boshqa operatsiyalar va hodisalar natijasida hisobdan chiqariladi. Tovar-moddiy boyliklarni hisobga olishni to'g'ri tashkil etishning muhim sharti ularning ishlab chiqarish jarayonidagi maqsadi va roli va texnik xususiyatlariga ko'ra tasniflashdir. Ishlab chiqarish jarayoniga kiritish usullariga ko'ra barcha tovar-moddiy zaxiralar (TMZ) turli guruhlarga bo'linadi. Bu ularning qanday hisobga olinishiga ham bog'liq. Ba'zilari ishlab chiqarish jarayonida to'liq iste'mol qilinadi (xom ashyo, materiallar, butlovchi qismlar, yarim tayyor mahsulotlar va boshqalar), boshqalari faqat shaklini o'zgartiradi (moylash materiallari, laklar, bo'yoqlar), boshqalari mahsulotga tashqi o'zgarishlarsiz (ehtiyot qismlar) kiradi. to'rtinchisi faqat mahsulot ishlab chiqarishga hissa qo'shadi va ularning massa yoki kimyoviy tarkibiga (asboblar, kombinezonlar va boshqalar) kiradi. Ishlab chiqarish jarayonida funktsional roli va maqsadiga ko'ra barcha zaxiralar asosiy va yordamchilarga bo'linadi. Asosiy - bu ishlab chiqarilayotgan mahsulot tarkibiga moddiy jihatdan kiritilgan, uning moddiy asosini tashkil etuvchi materiallar; yordamchi - bu materiallar ishlab chiqarilgan mahsulotlarning bir qismidir, lekin asosiylaridan farqli o'laroq, ular ishlab chiqarilgan mahsulotlar uchun moddiy (moddiy) asos yaratmaydi. Ular mahsulotga kerakli sifatlarni (bo'yoq, lak, elim) berish uchun asosiy qismlarga komponent sifatida ishlatiladi yoki ular ishlab chiqarish jarayoniga hissa qo'shadi. Materiallarni asosiy va yordamchi qismlarga bo'lish kompleks jarayon sifatida qaralishi va turli xususiyatlariga qarab amalga oshirilishligi kerak bo’ladi, chunki u har xil turdagi mahsulotlarda bir xil materialdan foydalanish miqdoriga, texnologiyaning tabiatiga va boshqa omillarga bog'liq. Masalan, texnologik maqsadlar uchun elektr stantsiyasida yoqilg'i asosiy material bo'lib, zavodning qozonxonasida sanoat binolarini isitish uchun ishlatiladigan yoqilg'i yordamchi hisoblanadi. Buxgalteriya hisobida yordamchi materiallarni taqsimlash ba'zi hollarda faqat ma'lum bir texnologik jarayonga ega bo'lgan ma'lum bir korxonada mumkin. Zaxiralar (xom ashyo, materiallar, yoqilg'i va boshqalar) tayyor mahsulot olish uchun inson mehnati yo'naltirilgan resurslardir. Ishlab chiqarish jarayonida o‘z shaklini saqlab qoladigan va mahsulotga sekin-asta qiymat o‘tkazuvchi mehnat vositalaridan farqli o‘laroq, mehnat ob’ektlari ( ya’ni tovar moddiy zahiralar ) to‘liq iste’mol qilinadi va o‘z qiymatini shu mahsulotga to‘liq o‘tkazadi va har bir ishlab chiqarish siklidan keyin almashtiriladi. Sanoatda ishlab chiqarishda tovar- moddiy zaxiralarni iste'mol qilish asta-sekin o'sib bormoqda. Bu ishlab chiqarishning kengayishi, mahsulot tannarxidagi moddiy xarajatlarning salmoqli ulushi va resurslar narxining oshishi bilan bog'liq. to’g’risidagi qonunga asosan mamlakatimizda faqatgina 3usuldan foydalanish mumkin. LIFO usulidan esa foydalanishga yo’l qo’yilmaydi. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 3259-son 30.06.2020 O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobi milliy standardti 4-son standard 3259-son 30.06.2020 O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobi milliy standardti 21-son standard I.K.Ochilov, J.E.Qurbonboyev “ Moliyaviy hisob”. O’quv qo’llanma. –T.: “ IQTISOD – MOLIYA” , 2007-y. Korxonalarda tovar moddiy zahiralar hisobini takomillashtirish to’g’risidagi maqola. Yo’ldoshev Suxrob Rustamjon o’g’li 2020yil ISSN 2181-1784 Foydalanilgan saytlar http://smallbusiness.chron.com http://www.accountingformanagement.org http://blog. udemy.com http://pakaccountants.com http://www.researchgate.net http://www.ifrs.org Yuqorida keltirilgan 3 asosiy qonun va standartlar tovar moddiy zahiralarni hisobga olishining nazariy va huquqiy me’yoriy asoslari bo’lib xizmat qiladi. . Yuqorida keltirilgan huquqiy meyoriy asoslarga bo’ysunmagan yoki chetga chiqqan holatlarda buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonunda keltirilgan moddalarga binoan aybdor deb topilishi va ma’muriy jazoga tortilishi mumkin. “Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonunchilikni buzganlikda aybdor shaxslar belgilangan tartibda javobgar bo’ladi” 4 4 O‘zbekiston respublikasi buxgalteriya hisobining milliy standarti (4-sonli bhms) “tovar-moddiy zaxiralar” Toshkent sh., 2020-yil 28-may, 24-son Ishlab chiqarishda foydalanish Tugallanmagan ishlab chiqarish tannarxi tarkibiga xom ashyo tannarxidan tashqari, mehnat va qo'shimcha xarajatlar ham kiradi. Ushbu xarajatlarning qiymati kassa hisobiga o'tkaziladi. TMZ dan mahsulotlar ishlab chiqarishni yakunlash Xom ashyoni tayyor mahsulotga qayta ishlash tugallangandan so'ng, tugallanmagan ishlab chiqarish qiymati tayyor mahsulot qiymatiga o'tkaziladi: o'tkazilgan qiymat summasi tugallanmagan ishlab chiqarish schyotining kreditida va tayyor mahsulotning schyotining debetida aks ettiriladi. Tayyor mahsulotlarni sotish Qachonki tayyor mahsulot zahiralar sotilganda, ularning qiymati tovar moddiy zahiralar schyotidan sotilgan mahsulot tannarxi schyoitga o’tkaziladi. Demak, tovar-moddiy zaxiralarni hisobga olishni to‘g‘ri tashkil etish uchun quyidagi savollarga to‘g‘ri va o‘z vaqtida javob berish zarur: materiallar qayerdan, qachon, qancha va qancha miqdorda olinganligi, ta’minot dasturi qanday amalga oshirilayotganligi, kimga? Qachon, qancha materiallar chiqarilgan, nima uchun va ular maqsadga muvofiq sarflanganmi, ularni ishlab chiqarishni iste'mol qilish dasturi qanday amalga oshirilmoqda; moddiy qimmatliklarning ayrim turlari bo'yicha balans qanday va o'rnatilgan zahira chegaralariga qanday rioya qilinadi; materiallarga qachon buyurtma berish kerak va qanchasi kelishi kutilmoqda; ushbu balansning qancha qismi aniq maqsadlar uchun bron qilinganligi; ularni tasniflashning belgilangan tartibiga va ularni baholashda qabul qilingan hisob siyosatiga rioya qilinadimi? va hokazo. Yuqorida to’rtala usulni ko’rib chiqdik, endi esa ularni farqini tushunib olishlik uchun berilgan misolimizni barcha usullardan foydalangan holda bitta jadvalda aks ettirish maqsadga muvofiq bo’ladi. Bu misolga ozgina qo’shimcha qilamiz, aytaylik bu mahsulotlarni sotayapmiz 5000 dollarga Ko’rsatkichlar O’lchov birligi Yalpi identifikatsion usul AVECO usuli FIFO usuli LIFO usuli Mavjud zahira hajmi qiymati Dona Dollar 270 4190 270 4190 270 4190 270 4190 Sotilgan zahiralar hajmi qiymati Dona Dollar 200 3100 200 3104 200 3070 200 3135 Zahiralar qoldig’i hajmi Dona Dollar 70 1090 70 1086 70 1120 70 1055 Sotishdan tushum Dona dollar 4000 4000 4000 4000 Sotishdan olingan daromad Dona dollar 900 896 930 865 Mantiqan olib qaraganda, qaysi usulni qo’llashimizdan qat’iy nazar zahiralar sekin asta sotiladi va ular qiymati keying davrda to’la sotilgan mahsulot qiymatiga o’tadi. Bu yerda gap faqat zahiralar qiymatining qanchasi hisobot davrida mahsulot qiymatiga olib borilayotganligi va ular orasida vaqtinchalik farqlar yuzaga kelayotganligi haqida bormoqda holos. A) Bojxona bojlari va yeg’imlari; B) Tovar moddiy zaxiralarni sotib olish bilan bog’liq bo’lgan soliqlar va yig’imlar summasi C) Vositachilarga to’lanadigan vosita haqi; D) Tovar moddiy zaxiralarnisotib olish bilan bog’liq bo’lgan sertifikatlash xarajatlari; E) Transport xarajatlari; F) Tovar moddiy zaxiralarni sug’urta qilish xarajatlari; G) Tovar moddiy zaxiralarni yuklash xarajatlari; H) Tovar moddiy zaxiralarni sotib olish bilan bog’liq boshqa xarajatlar; Tovar moddiy zahiralarni harid qilish bo’yicha xarajatlar ularning yuzaga kelishini tasdiqlovchi boshlang’ich hujjatlar asosida belgilanadi. Tashkilotda tovar moddiy zahiralar turlicha bo’lganligi sababli, ularning tayyorgarlik holati ham turlicha bo’ladi. Ba’zilariga ishlov berilgan bo’lsa, ba’zilariga hech qanday ishlov berilmagan bo’ladi. Qayta ishlash xarajatlarini bevosita va bilvosita xarajatlaga ajratishimiz mumkin. Bilvosita xarajatlar – bular ishlab chiqarish jarayonida xizmat ko’rsatish bilan bog’liq ishlab chiqarish xarajatlaridir. Bevosita xarajatlar – bu tayyor mahsulotning birligini ishlab chiqarish bilan bevosita bog’liq xarajatlardir. Agar qilingan xarajatlar tovar moddiyz zahiralarning tannarixiga qo’shilmaydigan bo’lsa, ularni davr xarajatlari sifatida tan olamiz:  sotish bo’yicha xarajatlar  boshqarish bo’yicha xarajatlar  boshqa operatsion xarajatlar Xizmat ko’rsatish bilan shug’ullanuvchi tashkilotlarda tovar moddiy zahiralar tannarxiga quyidagilarni kiritishimiz mumkin. Boshqaruv va nazorat qilish bilan bog’liq xodimlarning ish haqlari Xizmat ko’rsatish bilan bog’liq bo’lgan xodimlarning ish haqlari Xizmat ko’rsatish jarayonida yuzaga kelgan boshqa xarajatlar. Xizmat ko’rsatishda yoki ishlab chiqarishda foydalaniladigan xomashyo materiallar, yarim tayyor mahsulotlar, ehtiyot qismlar, tugallanmagan ishlab chiqarish, boquvdagi hayvonlar, parrandalar, sotish uchun mo’ljallangan hayvonlar va boshqalarni misol qilib keltirishimiz mumkin. Yuqorida aytib o’tdikki, tovar moddiy zahiralar 1000- 2900 schyotlarda yuritiladi: 1000 – xomashyo va materiallarni hisobga oluvchi schyotlar 1100 – o’stirishdagi va boquvdagi hayvonlarni hisobga oluvchi schyotlar 1500 – materiallarni tayyorlash vax arid qilishni hisobga oluvchi schyotlar 1600 – materiallar qiymatidagi farqlarni hisobga oluvchi schyotlar 2000 – asosiy ishlab chiqarishni hisobga oluvchi schyotlar 2300 – yordamchi ishlab chiqarishni hisobga oluvchi schyotlar 2500 – umum ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlar 2600 – ishlab chiqarishdagi yaroqsiz mahsulotlarni hisobga oluvchi schyotlar 2800 – tayyor mahsulotlarni hisobga oluvchi schyotlar 2900 – tovarlarni hisobga oluvchi schyotlar Xomashyo deganda xali sanoat ishlovidan biror marta bo’lsa ham o’tmagan, lekin mahsulotning asosiy qismini tashkil qiladigan resurslar tushuniladi. Misol qilib oladigan bo’lsak, metallurgiya zavodi uchun ruda. Shuningdek asosiy materiallar degan tushuncha ham mavjud, asosiy materiallar deganda ishlab chiqarilayotgan mahsulotning asosiy qismini tashkil qiladigan mehnat buyumlariga aytiladi. Misol qilib oladigan bo’lsak, trikataj sehlarini, ularga asosiy material bo’lib gazlama xizmat qiladi. Mahsulotning tarkibiga kiradi va uning asosiy qismini tashkil qiladi. Yarim tayyor mahsulotlar – ishlab chiqarishi hali to’laligicha tugallanmagan mahsulotlarga aytiladi. Lekin shuni e’tiborga olishimizki, buxgalteriyada yarim tayyor mahsulotlar 2 xil bo’ladi. O’zida ishlab chiqarilgan va sotib olingan yarim tayyor mahsulotlardir. Shunday qilib, mahsulot tannarxini aniqlashning turli usullarini qo’llashning qiyosiy tahlili shuni ko’rsatadiki, FIFO suuilni qo’llaganda eng ko’p foyda ko’rsatkichiga erishish mumkin ekan, bu ma’lum ma’noda bozor sharoitida baholarning tinmay o’zgarib turishi bilan bog’liq. Chunki tovarlar moddiy qiymatliklar qoldig’I qiymati nisbatan yuqori darajada hisoblanadi, sotilgan tovarlar qiymati esa pasaytiribroq ko’rsatiladi. Shunga mos ravishda foyda summasi ko’proq chiqadi, bu o’z navbatidagi budjet hamda aktsionerlar ko’proq soliq va dibidendlar olishiga sabab bo’ladi. Agar LIFO usulidan foydalansa, tovar moddiy qiymatliklar qoldig’i tannarxi pastroq darjada hisoblanib, sotilgan tovarlar tannarxi so’nggi holda yuqori darajada ko’rsatiladi, natijada foyda ozroq summani tashkil qiladi va unga mos holda budjet hamda aktsionerlar solliq va dvidendlarni kamroq summada olishadi. Ko’pgina iqtisodchilar tomonidan ushbu fikrlar qo’llab quvvatlanadi. Lekin LIFO usulida foyda kamroq bo’lishligiga qaramasdan soliq majburiyatimiz ham kamroq bo’ladi. Bu usul narxlar darjasi ko’tarilayotgan davrda juda qo’l keladi, ya’ni bugungi kunimizga juda mosdir. Chunki bugungi kunda narxlar progressiv o’sib boruvchidir. Lekin shunga qaramay davlatimiz bu usulni ishlatishni taqiqlab qo’ygan, 1996 yilda qabul qilingan “Buxgalteriya hisob to’g’risida”gi qonunda. Bunga bir muncha sabablar keltirilgan, foyda ozayib ketishligi va shunga o’xshash lekin mening fikrimcha davlat buni faqatgina soliq miqdorida kamayish bo’lmasligi uchungina qilgan va shuning uchun ham bu usuldan foydalanish taqiqlangan. Xalqaro standardlarda foydalaniladigan usullar barcha milliy standardlarni birlashtirish uchun yaratilgan boshqacha qilb aytadigan bo’lsak, yagona buxgalteriya tili. Nega endi xalqaro standardlarda berilgan usullardan foydalanmasligimiz kerak, bu ko’rib chiqilishi kerak bo’lgan muammolardan biridir fikri ojizimcha.

TOVAR-MODDIY ZAXIRALAR HISOBI VA UNI YANADA TAKOMILLASHTIRISH

Купить